Ακαδ Έτος 2014-2015ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ndashΤΜΗΜΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ amp ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΕυρικόμηΣάββα ndash

Πως αναπαρίσταται το Ολοκαύτωμα μέσααπό τη μνήμη και τη μαρτυρία των

επιζώντων

Ευρικόμη Σάββα

Περιεχόμενα

Εισαγωγή helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 3

Η ναζιστική ιδεολογία helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 3

Η έκρηξη του Βrsquo Παγκόσμιου Πολέμου helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4

Η διαχείριση της μνήμης helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip5

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip6

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLeviampJ Amery)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip8

Συμπεράσματα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip17

Παράρτημα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip22

2

Εισαγωγή

Επιδίωξη της εργασίας μας είναι η αξιοποίηση της

καταγραφής της προσωπικής εμπειρίας-μαρτυρίας των ανθρώπων

οι οποίοι βίωσαν σε μια ορισμένη χρονική στιγμή τη φρίκη του

Ολοκαυτώματος και στη συνέχεια μετουσίωσαν τις αναμνήσεις

τους σε γραπτό λόγο Συγκεκριμένα θα προσπαθήσουμε να

αναλύσουμε πως συσχετίζονται η ατομική και η συλλογική

μνήμη με τις γραπτές μαρτυρίες των επιζώντων του

Ολοκαυτώματος Επίσης θα αξιοποιήσουμε την προφορική

ιστορία και τις μαρτυρίες για να αναδείξουμε τις ποικίλες

εκδοχές του παρελθόντος που παρέχονται από τις αφηγήσεις

Ανεξάρτητα από το εάν παρουσιάζονται δραματοποιημένες ή αν

συνάδουν με τα συμπεράσματα της ιστοριογραφικής έρευνας οι

μαρτυρίες αυτές είναι σημαντικές γιατί συμπληρώνουν την

επίσημη ιστορία Επειδή καταδεικνύουν το προσωπικό βίωμα

3

ενός γεγονότος και ουσιαστικά προσθέτουν σε αυτό άγνωστες

λεπτομέρειες

Μέσα από τις βιβλιογραφικές αναφορές του Ιταλοεβραίου-

φυσικού Primo Levi αλλά και του Jean Amery Αυστροεβραίου

συγγραφέα χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπήρξαν και οι μόνοι

οι οποίοι βίωσαν τον αντισημιτισμό και την έξαρση του

ναζισμού συνειδητοποιώντας σταδιακά το αβάσταχτο φορτίο της

εβραϊκής τους ταυτότητας Θα προσπαθήσουμε να διακρίνουμε

τις διαφορές ανάμεσα στα δύο βιβλία του Λέβι και αυτό του

Αμερύ αλλά και τις αιτίες που τους οδήγησαν στην καταγραφή

της εμπειρίας τους από τα στρατόπεδα κράτησης καθώς και

τους προβληματισμούς που προκύπτουν από αυτάlaquoΟ ίλιγγος του Άουσβιτς πρέπει πάση θυσία να καταλήγει στη γνώσηraquo(Φρανσουά Μπενταριντά)

Η ναζιστική ιδεολογία

Ουσιώδη στοιχεία της ναζιστικής ιδεολογίας ήταν το

μίσος εναντίον των Εβραίων της δημοκρατίας του κομουνισμού

καθώς και η πεποίθηση ότι το γερμανικό έθνος είναι ανώτερο

από τα άλλα Για να δημιουργήσουν την φυλετικά καθαρή

κοινωνία οι Γερμανοί Ναζιστές σχεδίασαν την εξολόθρευση των

Εβραίων μαζί με τους Σλάβους τους Ρομά (τους Αθίγγανους)

και άλλους

Μια από τις αιτίες της γερμανικής εισβολής και της

έκρηξης του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου ήταν η επιδίωξη της

ναζιστικής Γερμανίας να κατακτηθούν καινούργια εδάφη στα

4

οποία σχεδιαζόταν να εγκατασταθεί γερμανικός πληθυσμός Τον

Νοέμβριο του 1937 ο Άντολφ Χίτλερ ηγέτης του Τρίτου Ράιχ

και δημιουργός του ναζιστικού κόμματος (NSDAP) το οποίο το

1933 ανέβηκε στην εξουσία χαρακτήρισε ως εξής τους στόχους

του ενδεχομένου πολέμου Στην δική μας περίπτωση δεν

πρόκειται να κερδίσουμε πληθυσμό αλλά μόνο και μόνο χώρο

κατάλληλο για την γεωργία

Η έκρηξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου

Μετά την επίθεση στην Πολωνία την1η Σεπτεμβρίου 1939

και την κατοχή των εδαφών της από το γερμανικό στρατό και

από τις 17 Σεπτεμβρίου και από το σοβιετικό στρατό

ακολούθησε διαμελισμός της Μερικά εδάφη μεταξύ των οποίων

και η περιοχή της πόλης Οσβιέτσιμ ενσωματώθηκαν στο Τρίτο

Ράιχ Στην κεντρική Πολωνία δημιουργήθηκε το λεγόμενο Γενικό

Κυβερνείο το οποίο κατείχαν οι Γερμανοί και διοικείτο από

το ναζιστικό διοικητικό-αστυνομικό σύστημα Τα ανατολικά

εδάφη σύμφωνα με την γερμανό-σοβιετική συνθήκη του

Αυγούστου 1939 ενσωματώθηκαν στην ΕΣΣΔ

Μετά την έκρηξη του πολέμου μεταξύ της Γερμανίας και

της ΕΣΣΔ τον Ιούνιο1941 τα εδάφη αυτά βρέθηκαν υπό γερμανική

κατοχή Τον Απρίλιο του 1940 ο γερμανικός στρατός επιτέθηκε

σε Δανία και Νορβηγία το Μάιο σε Βέλγιο και Λουξεμβούργο

επίσης σε Ολλανδία και Γαλλία Τον Απρίλιο της επόμενης

χρονιάς οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Γιουγκοσλαβία και στην

Ελλάδα και τον Ιούνιο στην πρώην σύμμαχό τους την Σοβιετική

5

Ένωση Το φθινόπωρο του 1941 το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης

βρέθηκε και αυτό υπό γερμανική κατοχή

Ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος και ειδικότερα η γενοκτονία των

εβραίων αποτέλεσε μια τραγική εμπειρία στη μακραίωνη ιστορία

των λαών Την καταγραφή του τι πραγματικά συνέβη εκείνη την

περίοδο δεν την έχει αναλάβει μόνο η επίσημη ιστορία Τη

διατήρηση της μνήμης εκείνων των γεγονότων την αναλαμβάνουν

(εκτός της ιστορίας) οι γραπτές ή προφορικές μαρτυρίες η

λογοτεχνία και η τέχνη οι οποίες απηχούν υποκειμενικά τα

συμβάντα Λόγω της επίδρασης των προσωπικών βιωμάτων των

αντιλήψεων και των πεποιθήσεων που ο κάθε αιχμάλωτος φέρει

μέσα του υπαρξιακά αλλά και παρουσιάζει τις λεπτομέρειες

τα περιστατικά της ζωής τα διάφορα επεισόδια που βίωσαν

Καθώς εμψυχώνεται με άριστο τρόπο η ατμόσφαιρα της εποχής

ξετυλίγοντας πολλές από τις ανθρώπινες πλευρές του δράματος

αναπτύσσοντας σύνθετες ερμηνείες και αναπαριστώντας ζωντανά

τα όσα συνέβησαν Έτσι ο αναγνώστης laquoυποχρεώνεταιraquo να

σκεφτεί κριτικά επάνω στο ίδιο το ιστορικό γεγονός περνώντας

μέσα από ιδεολογίες πολιτική συμφέροντα φόβους και

ευθύνες ώστε να βρίσκεται μέσω των εμπειριών του αυτών σε

συνεχή πνευματική εγρήγορση Οι συγγραφείς με το έργο τους

επιβεβαιώνουν ότι η μνήμη και η μαρτυρία αποτελούν μέρος της

κοινωνικής αλυσίδας καθώς μέσα τους συμπυκνώνεται η ίδια η

κοινωνία

6

laquoΠου θα μπορούσα να φυλάξω τις σημειώσεις μου Σε ποια κρύπτη Στη τσέπη

Δεν είχαμε τίποτα δεν υπήρχε τίποτα [hellip] το στρώμα μας τα ρούχα μας άλλαζαν

συνεχώς δεν υπήρχε τρόπος να φυλάξεις τίποτα Μόνο στη μνήμηraquo1

Τις τελευταίες δεκαετίες τίθενται ερωτήματα για τη

σχέση ατομικής και κοινωνικής μνήμης αλλά και για τη

σημασία του παρελθόντος στην καθημερινότητα των κοινωνικών

σχέσεων Πού σταματάει η μνήμη και πότε αρχίζει η ιστορία

Πού σταματάει η προσωπική ανάκληση γεγονότων και πού

αρχίζει η αποτύπωση ενός συλλογικού παρελθόντος Πώς

συγκροτήθηκε η ταυτότητα και τι ρόλο έπαιξε η μνήμη ή η

λήθη στη δημιουργία μιας κοινότητας Πού τίθενται τα όρια

μεταξύ ενός απρόσωπου σοβαρού και επίσημου χώρου μνήμης και

του ιστορικού αυτού ίχνους που κινητοποιεί τους ανθρώπους

και τις κοινότητες τους προκειμένου να υπερασπιστούν τις

αξίες με τις οποίες το παρελθόν επενδύεται μέσα στο χρόνο2

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να απαντήσει στα ερωτήματα που

τέθηκαν σε μια προσπάθεια αποσαφήνισης της έννοιας της

μνήμης Με κύριο άξονα τις αναλύσεις του Halbwachs

περιγράφονται οι βασικές της λειτουργίες και δίνεται

ιδιαίτερο βάρος στην κοινωνική της διάσταση

Η διαχείριση της μνήμης

Δεν υπάρχει συλλογική μνήμη που να μην κινείται μέσα σε

ένα πλαίσιο αναφοράς υποστήριξε ο Maurice Halbwachs

πρωτεργάτης της μελέτης των τρόπων διαμόρφωσης της

1 Primo Levi 1998 Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη Εκδ Άγρα Αθήνα σ 272 Jacques Le Goff 1998 Ιστορία και Μνήμη μεταφρ Γ Κουμπουρλής Νεφέλη Αθήνα

7

συλλογικής μνήμης και των επιρροών της Στο έργο του

φαίνεται πως η φράση laquoπερασμένα ξεχασμέναraquo δεν ισχύει

Περασμένα μεν αλλά ξεχασμένα ποτέ˙ ακόμη κι όταν έτσι

νομίζουμε Ο Halbwachs με σαφήνεια και πειστικότητα

παρουσιάζει τη διαδικασία ανάπλασης των βιωμάτων μας και τον

τρόπο ανακατασκευής του παρελθόντος με βάση το παρόν

Σε κάθε περίπτωση όμως laquoοι αναμνήσεις μας παραμένουν

συλλογικές και μας τις θυμίζουν οι άλλοι ακόμη κι όταν

πρόκειται για γεγονότα στα οποία μόνον εμείς είχαμε

ανάμειξη για αντικείμενα που μόνον εμείς έχουμε δει Στην

πραγματικότητα δεν είμαστε ποτέ μόνοι Δεν χρειάζεται οι

άλλοι να είναι παρόντες να διακρίνονται ως προς τη φυσική

τους υπόσταση από εμάς διότι φέρουμε πάντοτε μαζί και εντός

μας ένα πλήθος ξεχωριστών ανθρώπωνraquo σημειώνει ο συγγραφέας

(Halbwachs 201348)

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία είναι τεράστια

αλλά πρέπει να αναρωτηθούμε για ποιο είδος ιστορίας μιλάμε

Η μνήμη έχει σημασία για να γράψουμε μια ιστορία της

υποκειμενικότητας και όχι των γεγονότων Η ιστορία της

υποκειμενικότητας είναι μια ιστορία των διαδικασιών γύρω

κάτω και μέσα από τα γεγονότα Στόχος της προφορικής

ιστορίας δεν είναι να εξακριβώσει ή να διαψεύσει τις

επίσημες πηγές αλλά είναι κυρίως να προσφέρει μια

εναλλακτική αφήγηση για το παρελθόν Ο λόγος περί μνήμης

8

όπως προείπαμε έχει αποκτήσει σημασία κατά τις τελευταίες

δεκαετίες καθώς θεωρείται ότι η μνήμη παρέχει καταφύγιο για

τους ηττημένους της ιστορίας Ενώ η ιστορία εκλαμβάνεται ως

αφήγηση των νικητών η μνήμη δίνει φωνή στις υπάλληλες

τάξεις και στους καταπιεσμένους Για αυτό και η έκρηξη της

μνήμης θεωρείται αποτέλεσμα της απο-αποικιοποίησης και

απάντηση στο τραύμα του Ολοκαυτώματος

Ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας

βασίζεται στην κατασκευή και στην αναγνώριση ενός σώματος

μνήμης που περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενα θέματα και

επαναλαμβανόμενες σιωπές τα οποία δίνουν νόημα στη ζωή μας

και επομένως συγκροτούν την ταυτότητά μας Η αναγνώριση της

σημασίας της σιωπής στις προφορικές μαρτυρίες σημαίνει να

αναγνωρίσουμε την κατακερματισμένη φύση της μνήμης τις

περιπλοκές και την πολυπλοκότητά της Η μνήμη είναι κάτι

περισσότερο από λόγια και επομένως πρέπει να αναλύσουμε τη

σχέση ανάμεσα σε μορφές της μνήμης και μορφές εξουσίας

λογοκρισία απώθηση τη σιωπή σαν μάσκα διαμάχης Να

αναρωτηθούμε για τα όριά της και το πλαίσιο αναφοράς της σε

σχέση με ποιον και τι είναι σιωπή ποιος τη θεωρεί σιωπή

(Passerini 2002)

Στη μετανεωτερική ανάλυση της ταυτότητας και μετά την

κατάρρευση των μεγάλων αφηγημάτων η μνήμη αποκτά ένα

ιδιαίτερο βάρος με την δημιουργία αρχείων που βασίζονται

στις τραυματικές μαρτυρίες ή τονίζουν τις σιωπές της ιστορίας

όπως θα δούμε παρακάτω μέσα από τις ερμηνείες-μαρτυρίες του

9

Πρίμο Λέβι και του Ζαν Αμερύ Σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για

μαρτυρίες που γεννήθηκαν για τη διάσωση της μνήμης και την

ανάγκη να αντιμετωπιστεί η απειλή της λήθης του

Ολοκαυτώματος Περισσότερο ίσως από άλλες κοινωνικές ομάδες

ο φόβος απώλειας της μνήμης όπως έδειξε και ο Πιέρ Νορά στο

έργο του Leslieuxdememoire (Nora 19981-20) δείχνει να

αφορά ιδιαίτερα τις εβραϊκές κοινότητες (Hassoun 19989-

21) σε βαθμό να επισείει κάποιες φορές κατηγορίες ακύρωσης

της μοναδικότητας του Ολοκαυτώματος Θα μπορούσε ωστόσο να

ισχυριστεί κάποιος ότι η προσπάθεια διαγραφής της μνήμης που

επιχειρήθηκε από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα3

ποιος θα μεταφέρει τη μαρτυρία ποιος θα γράψει για την

ιστορία της περιόδου

Ο Πρίμο Λέβι κρατούμενος και ο ίδιος αναφέρεται στη

γνώση των κρατουμένων για την πρόθεση των ναζί να εξαλείψουν

οποιοδήποτε ίχνος της γενοκτονίας στην κοινή μοίρα των

θυτών και των θυμάτων να είναι φορείς της σιωπής Επιπλέον

η αναζήτηση συλλογικής ταυτότητας μέσα από την ενεργοποίηση

των διεργασιών της μνήμης η μακρόχρονη σιγή που κράτησαν οι

περισσότεροι από τους επιζώντες των στρατοπέδων για πολλά

χρόνια ανέδειξε την επιτακτική ανάγκη να παραμείνουν

ζωντανές οι μνήμες είτε μέσω των γραπτών ή προφορικών

3 Ο κόσμος δεν πίστευε ότι μπορεί να έχει συμβεί μια ακραία γεμάτη αγριότητα εξόντωση απότους ναζί Όπως αναφέρει ο Λέβι αυτό είχε προβλεφτεί από τους Ες-Ες καθώς με κυνισμόέλεγαν στους κρατούμενους laquoοποιοδήποτε τέλος και αν έχει αυτός ο πόλεμος εναντίων σας θατον έχουμε κερδίσει εμείς κανείς από εσάς δεν θα μείνει για να μεταφέρει τη μαρτυρίααλλά και αν κάποιος σωθεί δεν θα τον πιστέψει κανείς [hellip] γιατί μαζί με εσάς καταστρέφουμεκαι τις αποδείξεις[hellip] τα γεγονότα που θα διηγηθείτε είναι πολύ τερατώδη για να γίνουνπιστευτά Θα πιστέψουν ότι όλα είναι μια προπαγάνδα[hellip] την ιστορία των Λάγκερ θα τηναπαγορεύσουμε εμείς Τα γεγονότα όμως τους διέψευσαν (Levi 200011)

10

μαρτυριών είτε με την ανέγερση μνημείων και την ίδρυση

μουσείων

laquoΗ κριτική της ιστορικής αναπαράστασης φέρνει στην επιφάνεια κανόνες που

δίνουν νόημα στη συλλογική ταυτότητα Η αναπαράσταση του γεγονότος που

λέγεται Ολοκαύτωμα [hellip] δοκιμάζει τα όρια με το παρελθόν που διαμορφώνει

στο παρόν θέσεις προσωπικά ικανοποιητικές κοινωνικά και ηθικά αποδεκτέςraquo

Ρίκα Μπενβενίστε4

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLevi amp J Amery)

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η μνήμη ήταν

ένα καθήκον για αυτούς που επέζησαν Ωστόσο οι μαρτυρίες

των επιζώντων συνάντησαν ένα εχθρικό περιβάλλον εξαιτίας

μιας δυσπιστίας που είχε διαμορφωθεί στον κόσμο για το πώς

κατάφεραν και επέστρεψαν ζωντανοί Ο Πρίμο Λέβι ένας

24χρονος ιταλοεβραίος χημικός ενταγμένος στο πολιτικό

σκέλος της Αντίστασης συλλαμβάνεται από την φασιστική

αστυνομία και οδηγείται στο στρατόπεδο του Κάρπι-Φόσσολι

Παραμένει ζωντανός μέχρι την είσοδο του ρωσικού στρατού στο

στρατόπεδο (Ιανουάριος 1945) χάρη σε μια σειρά από συγκυρίες

(όπως καταγράφει ο ίδιος μερικές από τις αιτίες της

επιβίωσης του ήταν οι ακόλουθες ήταν μικρόσωμος και

αδύνατος από φυσικού του άρα άντεξε την ασιτία γνώριζε

σχετικά γερμανικά είχε σπουδές χημείας κι έτσι βρέθηκε στο

κομάντο χημείας στάθηκε τυχερός όσες φορές πέρασε από

4 Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ(επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 199830-61

11

laquoεπιλογήraquo για τους θαλάμους αερίων κατάφερε να μην

αρρωστήσει καθrsquo όλη τη διάρκεια του εγκλεισμού του μέχρι την

φυγή των Γερμανών οπότε και αρρώστησε από οστρακιά βρέθηκε

στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου και έτσι γλίτωσε τον βέβαιο

θάνατο που επεφύλαξαν οι Γερμανοί σε όσους κρατούμενους

πήραν μαζί τους κατά την φυγή τους) Μετά την απελευθέρωσή

του έπειτα από μια πολύμηνη περιπλάνηση στην ανατολική

Ευρώπη επέστρεψε στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1945 Στα

επόμενα χρόνια θα εργαστεί θα γράψει βιβλία που θα

γνωρίσουν την παγκόσμια αναγνώριση Θα αυτοκτονήσει τον

Απρίλιο του 1987

Ο Jean Ameacutery είναι ο Hans Maier με το επίθετο

αναγραμματισμένο5 είναι ο Αυστροεβραίος συγγραφέας και

στοχαστής που γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη εντάχθηκε

στον περιβόητο Κύκλο της αλλά είδε την Αυστρία να

προσαρτάται στη Γερμανία και βίωσε τον αχαλίνωτο

αντισημιτισμό και την έξαρση του ναζισμού συνειδητοποιώντας

το αβάσταχτο φορτίο της εβραϊκής του ταυτότητας Κατέφυγε

στο Βέλγιο το 1939 αλλά συνελήφθη ως ανεπιθύμητος Γερμανός

αλλοδαπός και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στον

γαλλικό Νότο Εκδόθηκε στους Γερμανούς κλείστηκε σε

στρατόπεδο δραπέτευσε εντάχθηκε στην Αντίσταση συνελήφθη

5 Απαξιώνει τη μητρική του γλώσσα τα γερμανικά και βασική γερμανική κουλτούρα του ο ΖανΑμερύ ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ΄ ότι είχε και δεν είχε από κάθε διανοητικήαποσκευή του Γράφει σχετικά laquoΣτο Αουσβιτς το απομονωμένο άτομο ήταν εξαναγκασμένο ναεγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική κουλτούρα συμπεριλαμβανομένων του Durer και του Regerτου Gryphius και του Traklστα χέρια και του τελευταίου άνδρα των Ες Εςraquo (Αμερύ 200934)Μπορεί ο Λέβι να έχει επισημάνει πόσο χρήσιμη ήταν η γνώση γερμανικών για την επιβίωση στοστρατόπεδο αφού όλες οι διαταγές δίνονταν στα γερμανικά Αν όμως η στοιχειώδης γνώση τηςγερμανικής μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμεση κατανόηση παραγγελμάτων το πένθος για τηγερμανική γλώσσα ήταν ένα ιδιαίτερο τραύμα για τους γερμανοεβραίους

12

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

Ευρικόμη Σάββα

Περιεχόμενα

Εισαγωγή helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 3

Η ναζιστική ιδεολογία helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 3

Η έκρηξη του Βrsquo Παγκόσμιου Πολέμου helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4

Η διαχείριση της μνήμης helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip5

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip6

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLeviampJ Amery)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip8

Συμπεράσματα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip17

Παράρτημα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip22

2

Εισαγωγή

Επιδίωξη της εργασίας μας είναι η αξιοποίηση της

καταγραφής της προσωπικής εμπειρίας-μαρτυρίας των ανθρώπων

οι οποίοι βίωσαν σε μια ορισμένη χρονική στιγμή τη φρίκη του

Ολοκαυτώματος και στη συνέχεια μετουσίωσαν τις αναμνήσεις

τους σε γραπτό λόγο Συγκεκριμένα θα προσπαθήσουμε να

αναλύσουμε πως συσχετίζονται η ατομική και η συλλογική

μνήμη με τις γραπτές μαρτυρίες των επιζώντων του

Ολοκαυτώματος Επίσης θα αξιοποιήσουμε την προφορική

ιστορία και τις μαρτυρίες για να αναδείξουμε τις ποικίλες

εκδοχές του παρελθόντος που παρέχονται από τις αφηγήσεις

Ανεξάρτητα από το εάν παρουσιάζονται δραματοποιημένες ή αν

συνάδουν με τα συμπεράσματα της ιστοριογραφικής έρευνας οι

μαρτυρίες αυτές είναι σημαντικές γιατί συμπληρώνουν την

επίσημη ιστορία Επειδή καταδεικνύουν το προσωπικό βίωμα

3

ενός γεγονότος και ουσιαστικά προσθέτουν σε αυτό άγνωστες

λεπτομέρειες

Μέσα από τις βιβλιογραφικές αναφορές του Ιταλοεβραίου-

φυσικού Primo Levi αλλά και του Jean Amery Αυστροεβραίου

συγγραφέα χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπήρξαν και οι μόνοι

οι οποίοι βίωσαν τον αντισημιτισμό και την έξαρση του

ναζισμού συνειδητοποιώντας σταδιακά το αβάσταχτο φορτίο της

εβραϊκής τους ταυτότητας Θα προσπαθήσουμε να διακρίνουμε

τις διαφορές ανάμεσα στα δύο βιβλία του Λέβι και αυτό του

Αμερύ αλλά και τις αιτίες που τους οδήγησαν στην καταγραφή

της εμπειρίας τους από τα στρατόπεδα κράτησης καθώς και

τους προβληματισμούς που προκύπτουν από αυτάlaquoΟ ίλιγγος του Άουσβιτς πρέπει πάση θυσία να καταλήγει στη γνώσηraquo(Φρανσουά Μπενταριντά)

Η ναζιστική ιδεολογία

Ουσιώδη στοιχεία της ναζιστικής ιδεολογίας ήταν το

μίσος εναντίον των Εβραίων της δημοκρατίας του κομουνισμού

καθώς και η πεποίθηση ότι το γερμανικό έθνος είναι ανώτερο

από τα άλλα Για να δημιουργήσουν την φυλετικά καθαρή

κοινωνία οι Γερμανοί Ναζιστές σχεδίασαν την εξολόθρευση των

Εβραίων μαζί με τους Σλάβους τους Ρομά (τους Αθίγγανους)

και άλλους

Μια από τις αιτίες της γερμανικής εισβολής και της

έκρηξης του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου ήταν η επιδίωξη της

ναζιστικής Γερμανίας να κατακτηθούν καινούργια εδάφη στα

4

οποία σχεδιαζόταν να εγκατασταθεί γερμανικός πληθυσμός Τον

Νοέμβριο του 1937 ο Άντολφ Χίτλερ ηγέτης του Τρίτου Ράιχ

και δημιουργός του ναζιστικού κόμματος (NSDAP) το οποίο το

1933 ανέβηκε στην εξουσία χαρακτήρισε ως εξής τους στόχους

του ενδεχομένου πολέμου Στην δική μας περίπτωση δεν

πρόκειται να κερδίσουμε πληθυσμό αλλά μόνο και μόνο χώρο

κατάλληλο για την γεωργία

Η έκρηξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου

Μετά την επίθεση στην Πολωνία την1η Σεπτεμβρίου 1939

και την κατοχή των εδαφών της από το γερμανικό στρατό και

από τις 17 Σεπτεμβρίου και από το σοβιετικό στρατό

ακολούθησε διαμελισμός της Μερικά εδάφη μεταξύ των οποίων

και η περιοχή της πόλης Οσβιέτσιμ ενσωματώθηκαν στο Τρίτο

Ράιχ Στην κεντρική Πολωνία δημιουργήθηκε το λεγόμενο Γενικό

Κυβερνείο το οποίο κατείχαν οι Γερμανοί και διοικείτο από

το ναζιστικό διοικητικό-αστυνομικό σύστημα Τα ανατολικά

εδάφη σύμφωνα με την γερμανό-σοβιετική συνθήκη του

Αυγούστου 1939 ενσωματώθηκαν στην ΕΣΣΔ

Μετά την έκρηξη του πολέμου μεταξύ της Γερμανίας και

της ΕΣΣΔ τον Ιούνιο1941 τα εδάφη αυτά βρέθηκαν υπό γερμανική

κατοχή Τον Απρίλιο του 1940 ο γερμανικός στρατός επιτέθηκε

σε Δανία και Νορβηγία το Μάιο σε Βέλγιο και Λουξεμβούργο

επίσης σε Ολλανδία και Γαλλία Τον Απρίλιο της επόμενης

χρονιάς οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Γιουγκοσλαβία και στην

Ελλάδα και τον Ιούνιο στην πρώην σύμμαχό τους την Σοβιετική

5

Ένωση Το φθινόπωρο του 1941 το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης

βρέθηκε και αυτό υπό γερμανική κατοχή

Ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος και ειδικότερα η γενοκτονία των

εβραίων αποτέλεσε μια τραγική εμπειρία στη μακραίωνη ιστορία

των λαών Την καταγραφή του τι πραγματικά συνέβη εκείνη την

περίοδο δεν την έχει αναλάβει μόνο η επίσημη ιστορία Τη

διατήρηση της μνήμης εκείνων των γεγονότων την αναλαμβάνουν

(εκτός της ιστορίας) οι γραπτές ή προφορικές μαρτυρίες η

λογοτεχνία και η τέχνη οι οποίες απηχούν υποκειμενικά τα

συμβάντα Λόγω της επίδρασης των προσωπικών βιωμάτων των

αντιλήψεων και των πεποιθήσεων που ο κάθε αιχμάλωτος φέρει

μέσα του υπαρξιακά αλλά και παρουσιάζει τις λεπτομέρειες

τα περιστατικά της ζωής τα διάφορα επεισόδια που βίωσαν

Καθώς εμψυχώνεται με άριστο τρόπο η ατμόσφαιρα της εποχής

ξετυλίγοντας πολλές από τις ανθρώπινες πλευρές του δράματος

αναπτύσσοντας σύνθετες ερμηνείες και αναπαριστώντας ζωντανά

τα όσα συνέβησαν Έτσι ο αναγνώστης laquoυποχρεώνεταιraquo να

σκεφτεί κριτικά επάνω στο ίδιο το ιστορικό γεγονός περνώντας

μέσα από ιδεολογίες πολιτική συμφέροντα φόβους και

ευθύνες ώστε να βρίσκεται μέσω των εμπειριών του αυτών σε

συνεχή πνευματική εγρήγορση Οι συγγραφείς με το έργο τους

επιβεβαιώνουν ότι η μνήμη και η μαρτυρία αποτελούν μέρος της

κοινωνικής αλυσίδας καθώς μέσα τους συμπυκνώνεται η ίδια η

κοινωνία

6

laquoΠου θα μπορούσα να φυλάξω τις σημειώσεις μου Σε ποια κρύπτη Στη τσέπη

Δεν είχαμε τίποτα δεν υπήρχε τίποτα [hellip] το στρώμα μας τα ρούχα μας άλλαζαν

συνεχώς δεν υπήρχε τρόπος να φυλάξεις τίποτα Μόνο στη μνήμηraquo1

Τις τελευταίες δεκαετίες τίθενται ερωτήματα για τη

σχέση ατομικής και κοινωνικής μνήμης αλλά και για τη

σημασία του παρελθόντος στην καθημερινότητα των κοινωνικών

σχέσεων Πού σταματάει η μνήμη και πότε αρχίζει η ιστορία

Πού σταματάει η προσωπική ανάκληση γεγονότων και πού

αρχίζει η αποτύπωση ενός συλλογικού παρελθόντος Πώς

συγκροτήθηκε η ταυτότητα και τι ρόλο έπαιξε η μνήμη ή η

λήθη στη δημιουργία μιας κοινότητας Πού τίθενται τα όρια

μεταξύ ενός απρόσωπου σοβαρού και επίσημου χώρου μνήμης και

του ιστορικού αυτού ίχνους που κινητοποιεί τους ανθρώπους

και τις κοινότητες τους προκειμένου να υπερασπιστούν τις

αξίες με τις οποίες το παρελθόν επενδύεται μέσα στο χρόνο2

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να απαντήσει στα ερωτήματα που

τέθηκαν σε μια προσπάθεια αποσαφήνισης της έννοιας της

μνήμης Με κύριο άξονα τις αναλύσεις του Halbwachs

περιγράφονται οι βασικές της λειτουργίες και δίνεται

ιδιαίτερο βάρος στην κοινωνική της διάσταση

Η διαχείριση της μνήμης

Δεν υπάρχει συλλογική μνήμη που να μην κινείται μέσα σε

ένα πλαίσιο αναφοράς υποστήριξε ο Maurice Halbwachs

πρωτεργάτης της μελέτης των τρόπων διαμόρφωσης της

1 Primo Levi 1998 Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη Εκδ Άγρα Αθήνα σ 272 Jacques Le Goff 1998 Ιστορία και Μνήμη μεταφρ Γ Κουμπουρλής Νεφέλη Αθήνα

7

συλλογικής μνήμης και των επιρροών της Στο έργο του

φαίνεται πως η φράση laquoπερασμένα ξεχασμέναraquo δεν ισχύει

Περασμένα μεν αλλά ξεχασμένα ποτέ˙ ακόμη κι όταν έτσι

νομίζουμε Ο Halbwachs με σαφήνεια και πειστικότητα

παρουσιάζει τη διαδικασία ανάπλασης των βιωμάτων μας και τον

τρόπο ανακατασκευής του παρελθόντος με βάση το παρόν

Σε κάθε περίπτωση όμως laquoοι αναμνήσεις μας παραμένουν

συλλογικές και μας τις θυμίζουν οι άλλοι ακόμη κι όταν

πρόκειται για γεγονότα στα οποία μόνον εμείς είχαμε

ανάμειξη για αντικείμενα που μόνον εμείς έχουμε δει Στην

πραγματικότητα δεν είμαστε ποτέ μόνοι Δεν χρειάζεται οι

άλλοι να είναι παρόντες να διακρίνονται ως προς τη φυσική

τους υπόσταση από εμάς διότι φέρουμε πάντοτε μαζί και εντός

μας ένα πλήθος ξεχωριστών ανθρώπωνraquo σημειώνει ο συγγραφέας

(Halbwachs 201348)

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία είναι τεράστια

αλλά πρέπει να αναρωτηθούμε για ποιο είδος ιστορίας μιλάμε

Η μνήμη έχει σημασία για να γράψουμε μια ιστορία της

υποκειμενικότητας και όχι των γεγονότων Η ιστορία της

υποκειμενικότητας είναι μια ιστορία των διαδικασιών γύρω

κάτω και μέσα από τα γεγονότα Στόχος της προφορικής

ιστορίας δεν είναι να εξακριβώσει ή να διαψεύσει τις

επίσημες πηγές αλλά είναι κυρίως να προσφέρει μια

εναλλακτική αφήγηση για το παρελθόν Ο λόγος περί μνήμης

8

όπως προείπαμε έχει αποκτήσει σημασία κατά τις τελευταίες

δεκαετίες καθώς θεωρείται ότι η μνήμη παρέχει καταφύγιο για

τους ηττημένους της ιστορίας Ενώ η ιστορία εκλαμβάνεται ως

αφήγηση των νικητών η μνήμη δίνει φωνή στις υπάλληλες

τάξεις και στους καταπιεσμένους Για αυτό και η έκρηξη της

μνήμης θεωρείται αποτέλεσμα της απο-αποικιοποίησης και

απάντηση στο τραύμα του Ολοκαυτώματος

Ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας

βασίζεται στην κατασκευή και στην αναγνώριση ενός σώματος

μνήμης που περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενα θέματα και

επαναλαμβανόμενες σιωπές τα οποία δίνουν νόημα στη ζωή μας

και επομένως συγκροτούν την ταυτότητά μας Η αναγνώριση της

σημασίας της σιωπής στις προφορικές μαρτυρίες σημαίνει να

αναγνωρίσουμε την κατακερματισμένη φύση της μνήμης τις

περιπλοκές και την πολυπλοκότητά της Η μνήμη είναι κάτι

περισσότερο από λόγια και επομένως πρέπει να αναλύσουμε τη

σχέση ανάμεσα σε μορφές της μνήμης και μορφές εξουσίας

λογοκρισία απώθηση τη σιωπή σαν μάσκα διαμάχης Να

αναρωτηθούμε για τα όριά της και το πλαίσιο αναφοράς της σε

σχέση με ποιον και τι είναι σιωπή ποιος τη θεωρεί σιωπή

(Passerini 2002)

Στη μετανεωτερική ανάλυση της ταυτότητας και μετά την

κατάρρευση των μεγάλων αφηγημάτων η μνήμη αποκτά ένα

ιδιαίτερο βάρος με την δημιουργία αρχείων που βασίζονται

στις τραυματικές μαρτυρίες ή τονίζουν τις σιωπές της ιστορίας

όπως θα δούμε παρακάτω μέσα από τις ερμηνείες-μαρτυρίες του

9

Πρίμο Λέβι και του Ζαν Αμερύ Σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για

μαρτυρίες που γεννήθηκαν για τη διάσωση της μνήμης και την

ανάγκη να αντιμετωπιστεί η απειλή της λήθης του

Ολοκαυτώματος Περισσότερο ίσως από άλλες κοινωνικές ομάδες

ο φόβος απώλειας της μνήμης όπως έδειξε και ο Πιέρ Νορά στο

έργο του Leslieuxdememoire (Nora 19981-20) δείχνει να

αφορά ιδιαίτερα τις εβραϊκές κοινότητες (Hassoun 19989-

21) σε βαθμό να επισείει κάποιες φορές κατηγορίες ακύρωσης

της μοναδικότητας του Ολοκαυτώματος Θα μπορούσε ωστόσο να

ισχυριστεί κάποιος ότι η προσπάθεια διαγραφής της μνήμης που

επιχειρήθηκε από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα3

ποιος θα μεταφέρει τη μαρτυρία ποιος θα γράψει για την

ιστορία της περιόδου

Ο Πρίμο Λέβι κρατούμενος και ο ίδιος αναφέρεται στη

γνώση των κρατουμένων για την πρόθεση των ναζί να εξαλείψουν

οποιοδήποτε ίχνος της γενοκτονίας στην κοινή μοίρα των

θυτών και των θυμάτων να είναι φορείς της σιωπής Επιπλέον

η αναζήτηση συλλογικής ταυτότητας μέσα από την ενεργοποίηση

των διεργασιών της μνήμης η μακρόχρονη σιγή που κράτησαν οι

περισσότεροι από τους επιζώντες των στρατοπέδων για πολλά

χρόνια ανέδειξε την επιτακτική ανάγκη να παραμείνουν

ζωντανές οι μνήμες είτε μέσω των γραπτών ή προφορικών

3 Ο κόσμος δεν πίστευε ότι μπορεί να έχει συμβεί μια ακραία γεμάτη αγριότητα εξόντωση απότους ναζί Όπως αναφέρει ο Λέβι αυτό είχε προβλεφτεί από τους Ες-Ες καθώς με κυνισμόέλεγαν στους κρατούμενους laquoοποιοδήποτε τέλος και αν έχει αυτός ο πόλεμος εναντίων σας θατον έχουμε κερδίσει εμείς κανείς από εσάς δεν θα μείνει για να μεταφέρει τη μαρτυρίααλλά και αν κάποιος σωθεί δεν θα τον πιστέψει κανείς [hellip] γιατί μαζί με εσάς καταστρέφουμεκαι τις αποδείξεις[hellip] τα γεγονότα που θα διηγηθείτε είναι πολύ τερατώδη για να γίνουνπιστευτά Θα πιστέψουν ότι όλα είναι μια προπαγάνδα[hellip] την ιστορία των Λάγκερ θα τηναπαγορεύσουμε εμείς Τα γεγονότα όμως τους διέψευσαν (Levi 200011)

10

μαρτυριών είτε με την ανέγερση μνημείων και την ίδρυση

μουσείων

laquoΗ κριτική της ιστορικής αναπαράστασης φέρνει στην επιφάνεια κανόνες που

δίνουν νόημα στη συλλογική ταυτότητα Η αναπαράσταση του γεγονότος που

λέγεται Ολοκαύτωμα [hellip] δοκιμάζει τα όρια με το παρελθόν που διαμορφώνει

στο παρόν θέσεις προσωπικά ικανοποιητικές κοινωνικά και ηθικά αποδεκτέςraquo

Ρίκα Μπενβενίστε4

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLevi amp J Amery)

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η μνήμη ήταν

ένα καθήκον για αυτούς που επέζησαν Ωστόσο οι μαρτυρίες

των επιζώντων συνάντησαν ένα εχθρικό περιβάλλον εξαιτίας

μιας δυσπιστίας που είχε διαμορφωθεί στον κόσμο για το πώς

κατάφεραν και επέστρεψαν ζωντανοί Ο Πρίμο Λέβι ένας

24χρονος ιταλοεβραίος χημικός ενταγμένος στο πολιτικό

σκέλος της Αντίστασης συλλαμβάνεται από την φασιστική

αστυνομία και οδηγείται στο στρατόπεδο του Κάρπι-Φόσσολι

Παραμένει ζωντανός μέχρι την είσοδο του ρωσικού στρατού στο

στρατόπεδο (Ιανουάριος 1945) χάρη σε μια σειρά από συγκυρίες

(όπως καταγράφει ο ίδιος μερικές από τις αιτίες της

επιβίωσης του ήταν οι ακόλουθες ήταν μικρόσωμος και

αδύνατος από φυσικού του άρα άντεξε την ασιτία γνώριζε

σχετικά γερμανικά είχε σπουδές χημείας κι έτσι βρέθηκε στο

κομάντο χημείας στάθηκε τυχερός όσες φορές πέρασε από

4 Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ(επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 199830-61

11

laquoεπιλογήraquo για τους θαλάμους αερίων κατάφερε να μην

αρρωστήσει καθrsquo όλη τη διάρκεια του εγκλεισμού του μέχρι την

φυγή των Γερμανών οπότε και αρρώστησε από οστρακιά βρέθηκε

στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου και έτσι γλίτωσε τον βέβαιο

θάνατο που επεφύλαξαν οι Γερμανοί σε όσους κρατούμενους

πήραν μαζί τους κατά την φυγή τους) Μετά την απελευθέρωσή

του έπειτα από μια πολύμηνη περιπλάνηση στην ανατολική

Ευρώπη επέστρεψε στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1945 Στα

επόμενα χρόνια θα εργαστεί θα γράψει βιβλία που θα

γνωρίσουν την παγκόσμια αναγνώριση Θα αυτοκτονήσει τον

Απρίλιο του 1987

Ο Jean Ameacutery είναι ο Hans Maier με το επίθετο

αναγραμματισμένο5 είναι ο Αυστροεβραίος συγγραφέας και

στοχαστής που γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη εντάχθηκε

στον περιβόητο Κύκλο της αλλά είδε την Αυστρία να

προσαρτάται στη Γερμανία και βίωσε τον αχαλίνωτο

αντισημιτισμό και την έξαρση του ναζισμού συνειδητοποιώντας

το αβάσταχτο φορτίο της εβραϊκής του ταυτότητας Κατέφυγε

στο Βέλγιο το 1939 αλλά συνελήφθη ως ανεπιθύμητος Γερμανός

αλλοδαπός και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στον

γαλλικό Νότο Εκδόθηκε στους Γερμανούς κλείστηκε σε

στρατόπεδο δραπέτευσε εντάχθηκε στην Αντίσταση συνελήφθη

5 Απαξιώνει τη μητρική του γλώσσα τα γερμανικά και βασική γερμανική κουλτούρα του ο ΖανΑμερύ ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ΄ ότι είχε και δεν είχε από κάθε διανοητικήαποσκευή του Γράφει σχετικά laquoΣτο Αουσβιτς το απομονωμένο άτομο ήταν εξαναγκασμένο ναεγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική κουλτούρα συμπεριλαμβανομένων του Durer και του Regerτου Gryphius και του Traklστα χέρια και του τελευταίου άνδρα των Ες Εςraquo (Αμερύ 200934)Μπορεί ο Λέβι να έχει επισημάνει πόσο χρήσιμη ήταν η γνώση γερμανικών για την επιβίωση στοστρατόπεδο αφού όλες οι διαταγές δίνονταν στα γερμανικά Αν όμως η στοιχειώδης γνώση τηςγερμανικής μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμεση κατανόηση παραγγελμάτων το πένθος για τηγερμανική γλώσσα ήταν ένα ιδιαίτερο τραύμα για τους γερμανοεβραίους

12

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

Εισαγωγή

Επιδίωξη της εργασίας μας είναι η αξιοποίηση της

καταγραφής της προσωπικής εμπειρίας-μαρτυρίας των ανθρώπων

οι οποίοι βίωσαν σε μια ορισμένη χρονική στιγμή τη φρίκη του

Ολοκαυτώματος και στη συνέχεια μετουσίωσαν τις αναμνήσεις

τους σε γραπτό λόγο Συγκεκριμένα θα προσπαθήσουμε να

αναλύσουμε πως συσχετίζονται η ατομική και η συλλογική

μνήμη με τις γραπτές μαρτυρίες των επιζώντων του

Ολοκαυτώματος Επίσης θα αξιοποιήσουμε την προφορική

ιστορία και τις μαρτυρίες για να αναδείξουμε τις ποικίλες

εκδοχές του παρελθόντος που παρέχονται από τις αφηγήσεις

Ανεξάρτητα από το εάν παρουσιάζονται δραματοποιημένες ή αν

συνάδουν με τα συμπεράσματα της ιστοριογραφικής έρευνας οι

μαρτυρίες αυτές είναι σημαντικές γιατί συμπληρώνουν την

επίσημη ιστορία Επειδή καταδεικνύουν το προσωπικό βίωμα

3

ενός γεγονότος και ουσιαστικά προσθέτουν σε αυτό άγνωστες

λεπτομέρειες

Μέσα από τις βιβλιογραφικές αναφορές του Ιταλοεβραίου-

φυσικού Primo Levi αλλά και του Jean Amery Αυστροεβραίου

συγγραφέα χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπήρξαν και οι μόνοι

οι οποίοι βίωσαν τον αντισημιτισμό και την έξαρση του

ναζισμού συνειδητοποιώντας σταδιακά το αβάσταχτο φορτίο της

εβραϊκής τους ταυτότητας Θα προσπαθήσουμε να διακρίνουμε

τις διαφορές ανάμεσα στα δύο βιβλία του Λέβι και αυτό του

Αμερύ αλλά και τις αιτίες που τους οδήγησαν στην καταγραφή

της εμπειρίας τους από τα στρατόπεδα κράτησης καθώς και

τους προβληματισμούς που προκύπτουν από αυτάlaquoΟ ίλιγγος του Άουσβιτς πρέπει πάση θυσία να καταλήγει στη γνώσηraquo(Φρανσουά Μπενταριντά)

Η ναζιστική ιδεολογία

Ουσιώδη στοιχεία της ναζιστικής ιδεολογίας ήταν το

μίσος εναντίον των Εβραίων της δημοκρατίας του κομουνισμού

καθώς και η πεποίθηση ότι το γερμανικό έθνος είναι ανώτερο

από τα άλλα Για να δημιουργήσουν την φυλετικά καθαρή

κοινωνία οι Γερμανοί Ναζιστές σχεδίασαν την εξολόθρευση των

Εβραίων μαζί με τους Σλάβους τους Ρομά (τους Αθίγγανους)

και άλλους

Μια από τις αιτίες της γερμανικής εισβολής και της

έκρηξης του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου ήταν η επιδίωξη της

ναζιστικής Γερμανίας να κατακτηθούν καινούργια εδάφη στα

4

οποία σχεδιαζόταν να εγκατασταθεί γερμανικός πληθυσμός Τον

Νοέμβριο του 1937 ο Άντολφ Χίτλερ ηγέτης του Τρίτου Ράιχ

και δημιουργός του ναζιστικού κόμματος (NSDAP) το οποίο το

1933 ανέβηκε στην εξουσία χαρακτήρισε ως εξής τους στόχους

του ενδεχομένου πολέμου Στην δική μας περίπτωση δεν

πρόκειται να κερδίσουμε πληθυσμό αλλά μόνο και μόνο χώρο

κατάλληλο για την γεωργία

Η έκρηξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου

Μετά την επίθεση στην Πολωνία την1η Σεπτεμβρίου 1939

και την κατοχή των εδαφών της από το γερμανικό στρατό και

από τις 17 Σεπτεμβρίου και από το σοβιετικό στρατό

ακολούθησε διαμελισμός της Μερικά εδάφη μεταξύ των οποίων

και η περιοχή της πόλης Οσβιέτσιμ ενσωματώθηκαν στο Τρίτο

Ράιχ Στην κεντρική Πολωνία δημιουργήθηκε το λεγόμενο Γενικό

Κυβερνείο το οποίο κατείχαν οι Γερμανοί και διοικείτο από

το ναζιστικό διοικητικό-αστυνομικό σύστημα Τα ανατολικά

εδάφη σύμφωνα με την γερμανό-σοβιετική συνθήκη του

Αυγούστου 1939 ενσωματώθηκαν στην ΕΣΣΔ

Μετά την έκρηξη του πολέμου μεταξύ της Γερμανίας και

της ΕΣΣΔ τον Ιούνιο1941 τα εδάφη αυτά βρέθηκαν υπό γερμανική

κατοχή Τον Απρίλιο του 1940 ο γερμανικός στρατός επιτέθηκε

σε Δανία και Νορβηγία το Μάιο σε Βέλγιο και Λουξεμβούργο

επίσης σε Ολλανδία και Γαλλία Τον Απρίλιο της επόμενης

χρονιάς οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Γιουγκοσλαβία και στην

Ελλάδα και τον Ιούνιο στην πρώην σύμμαχό τους την Σοβιετική

5

Ένωση Το φθινόπωρο του 1941 το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης

βρέθηκε και αυτό υπό γερμανική κατοχή

Ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος και ειδικότερα η γενοκτονία των

εβραίων αποτέλεσε μια τραγική εμπειρία στη μακραίωνη ιστορία

των λαών Την καταγραφή του τι πραγματικά συνέβη εκείνη την

περίοδο δεν την έχει αναλάβει μόνο η επίσημη ιστορία Τη

διατήρηση της μνήμης εκείνων των γεγονότων την αναλαμβάνουν

(εκτός της ιστορίας) οι γραπτές ή προφορικές μαρτυρίες η

λογοτεχνία και η τέχνη οι οποίες απηχούν υποκειμενικά τα

συμβάντα Λόγω της επίδρασης των προσωπικών βιωμάτων των

αντιλήψεων και των πεποιθήσεων που ο κάθε αιχμάλωτος φέρει

μέσα του υπαρξιακά αλλά και παρουσιάζει τις λεπτομέρειες

τα περιστατικά της ζωής τα διάφορα επεισόδια που βίωσαν

Καθώς εμψυχώνεται με άριστο τρόπο η ατμόσφαιρα της εποχής

ξετυλίγοντας πολλές από τις ανθρώπινες πλευρές του δράματος

αναπτύσσοντας σύνθετες ερμηνείες και αναπαριστώντας ζωντανά

τα όσα συνέβησαν Έτσι ο αναγνώστης laquoυποχρεώνεταιraquo να

σκεφτεί κριτικά επάνω στο ίδιο το ιστορικό γεγονός περνώντας

μέσα από ιδεολογίες πολιτική συμφέροντα φόβους και

ευθύνες ώστε να βρίσκεται μέσω των εμπειριών του αυτών σε

συνεχή πνευματική εγρήγορση Οι συγγραφείς με το έργο τους

επιβεβαιώνουν ότι η μνήμη και η μαρτυρία αποτελούν μέρος της

κοινωνικής αλυσίδας καθώς μέσα τους συμπυκνώνεται η ίδια η

κοινωνία

6

laquoΠου θα μπορούσα να φυλάξω τις σημειώσεις μου Σε ποια κρύπτη Στη τσέπη

Δεν είχαμε τίποτα δεν υπήρχε τίποτα [hellip] το στρώμα μας τα ρούχα μας άλλαζαν

συνεχώς δεν υπήρχε τρόπος να φυλάξεις τίποτα Μόνο στη μνήμηraquo1

Τις τελευταίες δεκαετίες τίθενται ερωτήματα για τη

σχέση ατομικής και κοινωνικής μνήμης αλλά και για τη

σημασία του παρελθόντος στην καθημερινότητα των κοινωνικών

σχέσεων Πού σταματάει η μνήμη και πότε αρχίζει η ιστορία

Πού σταματάει η προσωπική ανάκληση γεγονότων και πού

αρχίζει η αποτύπωση ενός συλλογικού παρελθόντος Πώς

συγκροτήθηκε η ταυτότητα και τι ρόλο έπαιξε η μνήμη ή η

λήθη στη δημιουργία μιας κοινότητας Πού τίθενται τα όρια

μεταξύ ενός απρόσωπου σοβαρού και επίσημου χώρου μνήμης και

του ιστορικού αυτού ίχνους που κινητοποιεί τους ανθρώπους

και τις κοινότητες τους προκειμένου να υπερασπιστούν τις

αξίες με τις οποίες το παρελθόν επενδύεται μέσα στο χρόνο2

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να απαντήσει στα ερωτήματα που

τέθηκαν σε μια προσπάθεια αποσαφήνισης της έννοιας της

μνήμης Με κύριο άξονα τις αναλύσεις του Halbwachs

περιγράφονται οι βασικές της λειτουργίες και δίνεται

ιδιαίτερο βάρος στην κοινωνική της διάσταση

Η διαχείριση της μνήμης

Δεν υπάρχει συλλογική μνήμη που να μην κινείται μέσα σε

ένα πλαίσιο αναφοράς υποστήριξε ο Maurice Halbwachs

πρωτεργάτης της μελέτης των τρόπων διαμόρφωσης της

1 Primo Levi 1998 Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη Εκδ Άγρα Αθήνα σ 272 Jacques Le Goff 1998 Ιστορία και Μνήμη μεταφρ Γ Κουμπουρλής Νεφέλη Αθήνα

7

συλλογικής μνήμης και των επιρροών της Στο έργο του

φαίνεται πως η φράση laquoπερασμένα ξεχασμέναraquo δεν ισχύει

Περασμένα μεν αλλά ξεχασμένα ποτέ˙ ακόμη κι όταν έτσι

νομίζουμε Ο Halbwachs με σαφήνεια και πειστικότητα

παρουσιάζει τη διαδικασία ανάπλασης των βιωμάτων μας και τον

τρόπο ανακατασκευής του παρελθόντος με βάση το παρόν

Σε κάθε περίπτωση όμως laquoοι αναμνήσεις μας παραμένουν

συλλογικές και μας τις θυμίζουν οι άλλοι ακόμη κι όταν

πρόκειται για γεγονότα στα οποία μόνον εμείς είχαμε

ανάμειξη για αντικείμενα που μόνον εμείς έχουμε δει Στην

πραγματικότητα δεν είμαστε ποτέ μόνοι Δεν χρειάζεται οι

άλλοι να είναι παρόντες να διακρίνονται ως προς τη φυσική

τους υπόσταση από εμάς διότι φέρουμε πάντοτε μαζί και εντός

μας ένα πλήθος ξεχωριστών ανθρώπωνraquo σημειώνει ο συγγραφέας

(Halbwachs 201348)

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία είναι τεράστια

αλλά πρέπει να αναρωτηθούμε για ποιο είδος ιστορίας μιλάμε

Η μνήμη έχει σημασία για να γράψουμε μια ιστορία της

υποκειμενικότητας και όχι των γεγονότων Η ιστορία της

υποκειμενικότητας είναι μια ιστορία των διαδικασιών γύρω

κάτω και μέσα από τα γεγονότα Στόχος της προφορικής

ιστορίας δεν είναι να εξακριβώσει ή να διαψεύσει τις

επίσημες πηγές αλλά είναι κυρίως να προσφέρει μια

εναλλακτική αφήγηση για το παρελθόν Ο λόγος περί μνήμης

8

όπως προείπαμε έχει αποκτήσει σημασία κατά τις τελευταίες

δεκαετίες καθώς θεωρείται ότι η μνήμη παρέχει καταφύγιο για

τους ηττημένους της ιστορίας Ενώ η ιστορία εκλαμβάνεται ως

αφήγηση των νικητών η μνήμη δίνει φωνή στις υπάλληλες

τάξεις και στους καταπιεσμένους Για αυτό και η έκρηξη της

μνήμης θεωρείται αποτέλεσμα της απο-αποικιοποίησης και

απάντηση στο τραύμα του Ολοκαυτώματος

Ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας

βασίζεται στην κατασκευή και στην αναγνώριση ενός σώματος

μνήμης που περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενα θέματα και

επαναλαμβανόμενες σιωπές τα οποία δίνουν νόημα στη ζωή μας

και επομένως συγκροτούν την ταυτότητά μας Η αναγνώριση της

σημασίας της σιωπής στις προφορικές μαρτυρίες σημαίνει να

αναγνωρίσουμε την κατακερματισμένη φύση της μνήμης τις

περιπλοκές και την πολυπλοκότητά της Η μνήμη είναι κάτι

περισσότερο από λόγια και επομένως πρέπει να αναλύσουμε τη

σχέση ανάμεσα σε μορφές της μνήμης και μορφές εξουσίας

λογοκρισία απώθηση τη σιωπή σαν μάσκα διαμάχης Να

αναρωτηθούμε για τα όριά της και το πλαίσιο αναφοράς της σε

σχέση με ποιον και τι είναι σιωπή ποιος τη θεωρεί σιωπή

(Passerini 2002)

Στη μετανεωτερική ανάλυση της ταυτότητας και μετά την

κατάρρευση των μεγάλων αφηγημάτων η μνήμη αποκτά ένα

ιδιαίτερο βάρος με την δημιουργία αρχείων που βασίζονται

στις τραυματικές μαρτυρίες ή τονίζουν τις σιωπές της ιστορίας

όπως θα δούμε παρακάτω μέσα από τις ερμηνείες-μαρτυρίες του

9

Πρίμο Λέβι και του Ζαν Αμερύ Σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για

μαρτυρίες που γεννήθηκαν για τη διάσωση της μνήμης και την

ανάγκη να αντιμετωπιστεί η απειλή της λήθης του

Ολοκαυτώματος Περισσότερο ίσως από άλλες κοινωνικές ομάδες

ο φόβος απώλειας της μνήμης όπως έδειξε και ο Πιέρ Νορά στο

έργο του Leslieuxdememoire (Nora 19981-20) δείχνει να

αφορά ιδιαίτερα τις εβραϊκές κοινότητες (Hassoun 19989-

21) σε βαθμό να επισείει κάποιες φορές κατηγορίες ακύρωσης

της μοναδικότητας του Ολοκαυτώματος Θα μπορούσε ωστόσο να

ισχυριστεί κάποιος ότι η προσπάθεια διαγραφής της μνήμης που

επιχειρήθηκε από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα3

ποιος θα μεταφέρει τη μαρτυρία ποιος θα γράψει για την

ιστορία της περιόδου

Ο Πρίμο Λέβι κρατούμενος και ο ίδιος αναφέρεται στη

γνώση των κρατουμένων για την πρόθεση των ναζί να εξαλείψουν

οποιοδήποτε ίχνος της γενοκτονίας στην κοινή μοίρα των

θυτών και των θυμάτων να είναι φορείς της σιωπής Επιπλέον

η αναζήτηση συλλογικής ταυτότητας μέσα από την ενεργοποίηση

των διεργασιών της μνήμης η μακρόχρονη σιγή που κράτησαν οι

περισσότεροι από τους επιζώντες των στρατοπέδων για πολλά

χρόνια ανέδειξε την επιτακτική ανάγκη να παραμείνουν

ζωντανές οι μνήμες είτε μέσω των γραπτών ή προφορικών

3 Ο κόσμος δεν πίστευε ότι μπορεί να έχει συμβεί μια ακραία γεμάτη αγριότητα εξόντωση απότους ναζί Όπως αναφέρει ο Λέβι αυτό είχε προβλεφτεί από τους Ες-Ες καθώς με κυνισμόέλεγαν στους κρατούμενους laquoοποιοδήποτε τέλος και αν έχει αυτός ο πόλεμος εναντίων σας θατον έχουμε κερδίσει εμείς κανείς από εσάς δεν θα μείνει για να μεταφέρει τη μαρτυρίααλλά και αν κάποιος σωθεί δεν θα τον πιστέψει κανείς [hellip] γιατί μαζί με εσάς καταστρέφουμεκαι τις αποδείξεις[hellip] τα γεγονότα που θα διηγηθείτε είναι πολύ τερατώδη για να γίνουνπιστευτά Θα πιστέψουν ότι όλα είναι μια προπαγάνδα[hellip] την ιστορία των Λάγκερ θα τηναπαγορεύσουμε εμείς Τα γεγονότα όμως τους διέψευσαν (Levi 200011)

10

μαρτυριών είτε με την ανέγερση μνημείων και την ίδρυση

μουσείων

laquoΗ κριτική της ιστορικής αναπαράστασης φέρνει στην επιφάνεια κανόνες που

δίνουν νόημα στη συλλογική ταυτότητα Η αναπαράσταση του γεγονότος που

λέγεται Ολοκαύτωμα [hellip] δοκιμάζει τα όρια με το παρελθόν που διαμορφώνει

στο παρόν θέσεις προσωπικά ικανοποιητικές κοινωνικά και ηθικά αποδεκτέςraquo

Ρίκα Μπενβενίστε4

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLevi amp J Amery)

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η μνήμη ήταν

ένα καθήκον για αυτούς που επέζησαν Ωστόσο οι μαρτυρίες

των επιζώντων συνάντησαν ένα εχθρικό περιβάλλον εξαιτίας

μιας δυσπιστίας που είχε διαμορφωθεί στον κόσμο για το πώς

κατάφεραν και επέστρεψαν ζωντανοί Ο Πρίμο Λέβι ένας

24χρονος ιταλοεβραίος χημικός ενταγμένος στο πολιτικό

σκέλος της Αντίστασης συλλαμβάνεται από την φασιστική

αστυνομία και οδηγείται στο στρατόπεδο του Κάρπι-Φόσσολι

Παραμένει ζωντανός μέχρι την είσοδο του ρωσικού στρατού στο

στρατόπεδο (Ιανουάριος 1945) χάρη σε μια σειρά από συγκυρίες

(όπως καταγράφει ο ίδιος μερικές από τις αιτίες της

επιβίωσης του ήταν οι ακόλουθες ήταν μικρόσωμος και

αδύνατος από φυσικού του άρα άντεξε την ασιτία γνώριζε

σχετικά γερμανικά είχε σπουδές χημείας κι έτσι βρέθηκε στο

κομάντο χημείας στάθηκε τυχερός όσες φορές πέρασε από

4 Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ(επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 199830-61

11

laquoεπιλογήraquo για τους θαλάμους αερίων κατάφερε να μην

αρρωστήσει καθrsquo όλη τη διάρκεια του εγκλεισμού του μέχρι την

φυγή των Γερμανών οπότε και αρρώστησε από οστρακιά βρέθηκε

στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου και έτσι γλίτωσε τον βέβαιο

θάνατο που επεφύλαξαν οι Γερμανοί σε όσους κρατούμενους

πήραν μαζί τους κατά την φυγή τους) Μετά την απελευθέρωσή

του έπειτα από μια πολύμηνη περιπλάνηση στην ανατολική

Ευρώπη επέστρεψε στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1945 Στα

επόμενα χρόνια θα εργαστεί θα γράψει βιβλία που θα

γνωρίσουν την παγκόσμια αναγνώριση Θα αυτοκτονήσει τον

Απρίλιο του 1987

Ο Jean Ameacutery είναι ο Hans Maier με το επίθετο

αναγραμματισμένο5 είναι ο Αυστροεβραίος συγγραφέας και

στοχαστής που γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη εντάχθηκε

στον περιβόητο Κύκλο της αλλά είδε την Αυστρία να

προσαρτάται στη Γερμανία και βίωσε τον αχαλίνωτο

αντισημιτισμό και την έξαρση του ναζισμού συνειδητοποιώντας

το αβάσταχτο φορτίο της εβραϊκής του ταυτότητας Κατέφυγε

στο Βέλγιο το 1939 αλλά συνελήφθη ως ανεπιθύμητος Γερμανός

αλλοδαπός και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στον

γαλλικό Νότο Εκδόθηκε στους Γερμανούς κλείστηκε σε

στρατόπεδο δραπέτευσε εντάχθηκε στην Αντίσταση συνελήφθη

5 Απαξιώνει τη μητρική του γλώσσα τα γερμανικά και βασική γερμανική κουλτούρα του ο ΖανΑμερύ ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ΄ ότι είχε και δεν είχε από κάθε διανοητικήαποσκευή του Γράφει σχετικά laquoΣτο Αουσβιτς το απομονωμένο άτομο ήταν εξαναγκασμένο ναεγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική κουλτούρα συμπεριλαμβανομένων του Durer και του Regerτου Gryphius και του Traklστα χέρια και του τελευταίου άνδρα των Ες Εςraquo (Αμερύ 200934)Μπορεί ο Λέβι να έχει επισημάνει πόσο χρήσιμη ήταν η γνώση γερμανικών για την επιβίωση στοστρατόπεδο αφού όλες οι διαταγές δίνονταν στα γερμανικά Αν όμως η στοιχειώδης γνώση τηςγερμανικής μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμεση κατανόηση παραγγελμάτων το πένθος για τηγερμανική γλώσσα ήταν ένα ιδιαίτερο τραύμα για τους γερμανοεβραίους

12

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

ενός γεγονότος και ουσιαστικά προσθέτουν σε αυτό άγνωστες

λεπτομέρειες

Μέσα από τις βιβλιογραφικές αναφορές του Ιταλοεβραίου-

φυσικού Primo Levi αλλά και του Jean Amery Αυστροεβραίου

συγγραφέα χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπήρξαν και οι μόνοι

οι οποίοι βίωσαν τον αντισημιτισμό και την έξαρση του

ναζισμού συνειδητοποιώντας σταδιακά το αβάσταχτο φορτίο της

εβραϊκής τους ταυτότητας Θα προσπαθήσουμε να διακρίνουμε

τις διαφορές ανάμεσα στα δύο βιβλία του Λέβι και αυτό του

Αμερύ αλλά και τις αιτίες που τους οδήγησαν στην καταγραφή

της εμπειρίας τους από τα στρατόπεδα κράτησης καθώς και

τους προβληματισμούς που προκύπτουν από αυτάlaquoΟ ίλιγγος του Άουσβιτς πρέπει πάση θυσία να καταλήγει στη γνώσηraquo(Φρανσουά Μπενταριντά)

Η ναζιστική ιδεολογία

Ουσιώδη στοιχεία της ναζιστικής ιδεολογίας ήταν το

μίσος εναντίον των Εβραίων της δημοκρατίας του κομουνισμού

καθώς και η πεποίθηση ότι το γερμανικό έθνος είναι ανώτερο

από τα άλλα Για να δημιουργήσουν την φυλετικά καθαρή

κοινωνία οι Γερμανοί Ναζιστές σχεδίασαν την εξολόθρευση των

Εβραίων μαζί με τους Σλάβους τους Ρομά (τους Αθίγγανους)

και άλλους

Μια από τις αιτίες της γερμανικής εισβολής και της

έκρηξης του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου ήταν η επιδίωξη της

ναζιστικής Γερμανίας να κατακτηθούν καινούργια εδάφη στα

4

οποία σχεδιαζόταν να εγκατασταθεί γερμανικός πληθυσμός Τον

Νοέμβριο του 1937 ο Άντολφ Χίτλερ ηγέτης του Τρίτου Ράιχ

και δημιουργός του ναζιστικού κόμματος (NSDAP) το οποίο το

1933 ανέβηκε στην εξουσία χαρακτήρισε ως εξής τους στόχους

του ενδεχομένου πολέμου Στην δική μας περίπτωση δεν

πρόκειται να κερδίσουμε πληθυσμό αλλά μόνο και μόνο χώρο

κατάλληλο για την γεωργία

Η έκρηξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου

Μετά την επίθεση στην Πολωνία την1η Σεπτεμβρίου 1939

και την κατοχή των εδαφών της από το γερμανικό στρατό και

από τις 17 Σεπτεμβρίου και από το σοβιετικό στρατό

ακολούθησε διαμελισμός της Μερικά εδάφη μεταξύ των οποίων

και η περιοχή της πόλης Οσβιέτσιμ ενσωματώθηκαν στο Τρίτο

Ράιχ Στην κεντρική Πολωνία δημιουργήθηκε το λεγόμενο Γενικό

Κυβερνείο το οποίο κατείχαν οι Γερμανοί και διοικείτο από

το ναζιστικό διοικητικό-αστυνομικό σύστημα Τα ανατολικά

εδάφη σύμφωνα με την γερμανό-σοβιετική συνθήκη του

Αυγούστου 1939 ενσωματώθηκαν στην ΕΣΣΔ

Μετά την έκρηξη του πολέμου μεταξύ της Γερμανίας και

της ΕΣΣΔ τον Ιούνιο1941 τα εδάφη αυτά βρέθηκαν υπό γερμανική

κατοχή Τον Απρίλιο του 1940 ο γερμανικός στρατός επιτέθηκε

σε Δανία και Νορβηγία το Μάιο σε Βέλγιο και Λουξεμβούργο

επίσης σε Ολλανδία και Γαλλία Τον Απρίλιο της επόμενης

χρονιάς οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Γιουγκοσλαβία και στην

Ελλάδα και τον Ιούνιο στην πρώην σύμμαχό τους την Σοβιετική

5

Ένωση Το φθινόπωρο του 1941 το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης

βρέθηκε και αυτό υπό γερμανική κατοχή

Ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος και ειδικότερα η γενοκτονία των

εβραίων αποτέλεσε μια τραγική εμπειρία στη μακραίωνη ιστορία

των λαών Την καταγραφή του τι πραγματικά συνέβη εκείνη την

περίοδο δεν την έχει αναλάβει μόνο η επίσημη ιστορία Τη

διατήρηση της μνήμης εκείνων των γεγονότων την αναλαμβάνουν

(εκτός της ιστορίας) οι γραπτές ή προφορικές μαρτυρίες η

λογοτεχνία και η τέχνη οι οποίες απηχούν υποκειμενικά τα

συμβάντα Λόγω της επίδρασης των προσωπικών βιωμάτων των

αντιλήψεων και των πεποιθήσεων που ο κάθε αιχμάλωτος φέρει

μέσα του υπαρξιακά αλλά και παρουσιάζει τις λεπτομέρειες

τα περιστατικά της ζωής τα διάφορα επεισόδια που βίωσαν

Καθώς εμψυχώνεται με άριστο τρόπο η ατμόσφαιρα της εποχής

ξετυλίγοντας πολλές από τις ανθρώπινες πλευρές του δράματος

αναπτύσσοντας σύνθετες ερμηνείες και αναπαριστώντας ζωντανά

τα όσα συνέβησαν Έτσι ο αναγνώστης laquoυποχρεώνεταιraquo να

σκεφτεί κριτικά επάνω στο ίδιο το ιστορικό γεγονός περνώντας

μέσα από ιδεολογίες πολιτική συμφέροντα φόβους και

ευθύνες ώστε να βρίσκεται μέσω των εμπειριών του αυτών σε

συνεχή πνευματική εγρήγορση Οι συγγραφείς με το έργο τους

επιβεβαιώνουν ότι η μνήμη και η μαρτυρία αποτελούν μέρος της

κοινωνικής αλυσίδας καθώς μέσα τους συμπυκνώνεται η ίδια η

κοινωνία

6

laquoΠου θα μπορούσα να φυλάξω τις σημειώσεις μου Σε ποια κρύπτη Στη τσέπη

Δεν είχαμε τίποτα δεν υπήρχε τίποτα [hellip] το στρώμα μας τα ρούχα μας άλλαζαν

συνεχώς δεν υπήρχε τρόπος να φυλάξεις τίποτα Μόνο στη μνήμηraquo1

Τις τελευταίες δεκαετίες τίθενται ερωτήματα για τη

σχέση ατομικής και κοινωνικής μνήμης αλλά και για τη

σημασία του παρελθόντος στην καθημερινότητα των κοινωνικών

σχέσεων Πού σταματάει η μνήμη και πότε αρχίζει η ιστορία

Πού σταματάει η προσωπική ανάκληση γεγονότων και πού

αρχίζει η αποτύπωση ενός συλλογικού παρελθόντος Πώς

συγκροτήθηκε η ταυτότητα και τι ρόλο έπαιξε η μνήμη ή η

λήθη στη δημιουργία μιας κοινότητας Πού τίθενται τα όρια

μεταξύ ενός απρόσωπου σοβαρού και επίσημου χώρου μνήμης και

του ιστορικού αυτού ίχνους που κινητοποιεί τους ανθρώπους

και τις κοινότητες τους προκειμένου να υπερασπιστούν τις

αξίες με τις οποίες το παρελθόν επενδύεται μέσα στο χρόνο2

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να απαντήσει στα ερωτήματα που

τέθηκαν σε μια προσπάθεια αποσαφήνισης της έννοιας της

μνήμης Με κύριο άξονα τις αναλύσεις του Halbwachs

περιγράφονται οι βασικές της λειτουργίες και δίνεται

ιδιαίτερο βάρος στην κοινωνική της διάσταση

Η διαχείριση της μνήμης

Δεν υπάρχει συλλογική μνήμη που να μην κινείται μέσα σε

ένα πλαίσιο αναφοράς υποστήριξε ο Maurice Halbwachs

πρωτεργάτης της μελέτης των τρόπων διαμόρφωσης της

1 Primo Levi 1998 Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη Εκδ Άγρα Αθήνα σ 272 Jacques Le Goff 1998 Ιστορία και Μνήμη μεταφρ Γ Κουμπουρλής Νεφέλη Αθήνα

7

συλλογικής μνήμης και των επιρροών της Στο έργο του

φαίνεται πως η φράση laquoπερασμένα ξεχασμέναraquo δεν ισχύει

Περασμένα μεν αλλά ξεχασμένα ποτέ˙ ακόμη κι όταν έτσι

νομίζουμε Ο Halbwachs με σαφήνεια και πειστικότητα

παρουσιάζει τη διαδικασία ανάπλασης των βιωμάτων μας και τον

τρόπο ανακατασκευής του παρελθόντος με βάση το παρόν

Σε κάθε περίπτωση όμως laquoοι αναμνήσεις μας παραμένουν

συλλογικές και μας τις θυμίζουν οι άλλοι ακόμη κι όταν

πρόκειται για γεγονότα στα οποία μόνον εμείς είχαμε

ανάμειξη για αντικείμενα που μόνον εμείς έχουμε δει Στην

πραγματικότητα δεν είμαστε ποτέ μόνοι Δεν χρειάζεται οι

άλλοι να είναι παρόντες να διακρίνονται ως προς τη φυσική

τους υπόσταση από εμάς διότι φέρουμε πάντοτε μαζί και εντός

μας ένα πλήθος ξεχωριστών ανθρώπωνraquo σημειώνει ο συγγραφέας

(Halbwachs 201348)

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία είναι τεράστια

αλλά πρέπει να αναρωτηθούμε για ποιο είδος ιστορίας μιλάμε

Η μνήμη έχει σημασία για να γράψουμε μια ιστορία της

υποκειμενικότητας και όχι των γεγονότων Η ιστορία της

υποκειμενικότητας είναι μια ιστορία των διαδικασιών γύρω

κάτω και μέσα από τα γεγονότα Στόχος της προφορικής

ιστορίας δεν είναι να εξακριβώσει ή να διαψεύσει τις

επίσημες πηγές αλλά είναι κυρίως να προσφέρει μια

εναλλακτική αφήγηση για το παρελθόν Ο λόγος περί μνήμης

8

όπως προείπαμε έχει αποκτήσει σημασία κατά τις τελευταίες

δεκαετίες καθώς θεωρείται ότι η μνήμη παρέχει καταφύγιο για

τους ηττημένους της ιστορίας Ενώ η ιστορία εκλαμβάνεται ως

αφήγηση των νικητών η μνήμη δίνει φωνή στις υπάλληλες

τάξεις και στους καταπιεσμένους Για αυτό και η έκρηξη της

μνήμης θεωρείται αποτέλεσμα της απο-αποικιοποίησης και

απάντηση στο τραύμα του Ολοκαυτώματος

Ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας

βασίζεται στην κατασκευή και στην αναγνώριση ενός σώματος

μνήμης που περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενα θέματα και

επαναλαμβανόμενες σιωπές τα οποία δίνουν νόημα στη ζωή μας

και επομένως συγκροτούν την ταυτότητά μας Η αναγνώριση της

σημασίας της σιωπής στις προφορικές μαρτυρίες σημαίνει να

αναγνωρίσουμε την κατακερματισμένη φύση της μνήμης τις

περιπλοκές και την πολυπλοκότητά της Η μνήμη είναι κάτι

περισσότερο από λόγια και επομένως πρέπει να αναλύσουμε τη

σχέση ανάμεσα σε μορφές της μνήμης και μορφές εξουσίας

λογοκρισία απώθηση τη σιωπή σαν μάσκα διαμάχης Να

αναρωτηθούμε για τα όριά της και το πλαίσιο αναφοράς της σε

σχέση με ποιον και τι είναι σιωπή ποιος τη θεωρεί σιωπή

(Passerini 2002)

Στη μετανεωτερική ανάλυση της ταυτότητας και μετά την

κατάρρευση των μεγάλων αφηγημάτων η μνήμη αποκτά ένα

ιδιαίτερο βάρος με την δημιουργία αρχείων που βασίζονται

στις τραυματικές μαρτυρίες ή τονίζουν τις σιωπές της ιστορίας

όπως θα δούμε παρακάτω μέσα από τις ερμηνείες-μαρτυρίες του

9

Πρίμο Λέβι και του Ζαν Αμερύ Σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για

μαρτυρίες που γεννήθηκαν για τη διάσωση της μνήμης και την

ανάγκη να αντιμετωπιστεί η απειλή της λήθης του

Ολοκαυτώματος Περισσότερο ίσως από άλλες κοινωνικές ομάδες

ο φόβος απώλειας της μνήμης όπως έδειξε και ο Πιέρ Νορά στο

έργο του Leslieuxdememoire (Nora 19981-20) δείχνει να

αφορά ιδιαίτερα τις εβραϊκές κοινότητες (Hassoun 19989-

21) σε βαθμό να επισείει κάποιες φορές κατηγορίες ακύρωσης

της μοναδικότητας του Ολοκαυτώματος Θα μπορούσε ωστόσο να

ισχυριστεί κάποιος ότι η προσπάθεια διαγραφής της μνήμης που

επιχειρήθηκε από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα3

ποιος θα μεταφέρει τη μαρτυρία ποιος θα γράψει για την

ιστορία της περιόδου

Ο Πρίμο Λέβι κρατούμενος και ο ίδιος αναφέρεται στη

γνώση των κρατουμένων για την πρόθεση των ναζί να εξαλείψουν

οποιοδήποτε ίχνος της γενοκτονίας στην κοινή μοίρα των

θυτών και των θυμάτων να είναι φορείς της σιωπής Επιπλέον

η αναζήτηση συλλογικής ταυτότητας μέσα από την ενεργοποίηση

των διεργασιών της μνήμης η μακρόχρονη σιγή που κράτησαν οι

περισσότεροι από τους επιζώντες των στρατοπέδων για πολλά

χρόνια ανέδειξε την επιτακτική ανάγκη να παραμείνουν

ζωντανές οι μνήμες είτε μέσω των γραπτών ή προφορικών

3 Ο κόσμος δεν πίστευε ότι μπορεί να έχει συμβεί μια ακραία γεμάτη αγριότητα εξόντωση απότους ναζί Όπως αναφέρει ο Λέβι αυτό είχε προβλεφτεί από τους Ες-Ες καθώς με κυνισμόέλεγαν στους κρατούμενους laquoοποιοδήποτε τέλος και αν έχει αυτός ο πόλεμος εναντίων σας θατον έχουμε κερδίσει εμείς κανείς από εσάς δεν θα μείνει για να μεταφέρει τη μαρτυρίααλλά και αν κάποιος σωθεί δεν θα τον πιστέψει κανείς [hellip] γιατί μαζί με εσάς καταστρέφουμεκαι τις αποδείξεις[hellip] τα γεγονότα που θα διηγηθείτε είναι πολύ τερατώδη για να γίνουνπιστευτά Θα πιστέψουν ότι όλα είναι μια προπαγάνδα[hellip] την ιστορία των Λάγκερ θα τηναπαγορεύσουμε εμείς Τα γεγονότα όμως τους διέψευσαν (Levi 200011)

10

μαρτυριών είτε με την ανέγερση μνημείων και την ίδρυση

μουσείων

laquoΗ κριτική της ιστορικής αναπαράστασης φέρνει στην επιφάνεια κανόνες που

δίνουν νόημα στη συλλογική ταυτότητα Η αναπαράσταση του γεγονότος που

λέγεται Ολοκαύτωμα [hellip] δοκιμάζει τα όρια με το παρελθόν που διαμορφώνει

στο παρόν θέσεις προσωπικά ικανοποιητικές κοινωνικά και ηθικά αποδεκτέςraquo

Ρίκα Μπενβενίστε4

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLevi amp J Amery)

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η μνήμη ήταν

ένα καθήκον για αυτούς που επέζησαν Ωστόσο οι μαρτυρίες

των επιζώντων συνάντησαν ένα εχθρικό περιβάλλον εξαιτίας

μιας δυσπιστίας που είχε διαμορφωθεί στον κόσμο για το πώς

κατάφεραν και επέστρεψαν ζωντανοί Ο Πρίμο Λέβι ένας

24χρονος ιταλοεβραίος χημικός ενταγμένος στο πολιτικό

σκέλος της Αντίστασης συλλαμβάνεται από την φασιστική

αστυνομία και οδηγείται στο στρατόπεδο του Κάρπι-Φόσσολι

Παραμένει ζωντανός μέχρι την είσοδο του ρωσικού στρατού στο

στρατόπεδο (Ιανουάριος 1945) χάρη σε μια σειρά από συγκυρίες

(όπως καταγράφει ο ίδιος μερικές από τις αιτίες της

επιβίωσης του ήταν οι ακόλουθες ήταν μικρόσωμος και

αδύνατος από φυσικού του άρα άντεξε την ασιτία γνώριζε

σχετικά γερμανικά είχε σπουδές χημείας κι έτσι βρέθηκε στο

κομάντο χημείας στάθηκε τυχερός όσες φορές πέρασε από

4 Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ(επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 199830-61

11

laquoεπιλογήraquo για τους θαλάμους αερίων κατάφερε να μην

αρρωστήσει καθrsquo όλη τη διάρκεια του εγκλεισμού του μέχρι την

φυγή των Γερμανών οπότε και αρρώστησε από οστρακιά βρέθηκε

στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου και έτσι γλίτωσε τον βέβαιο

θάνατο που επεφύλαξαν οι Γερμανοί σε όσους κρατούμενους

πήραν μαζί τους κατά την φυγή τους) Μετά την απελευθέρωσή

του έπειτα από μια πολύμηνη περιπλάνηση στην ανατολική

Ευρώπη επέστρεψε στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1945 Στα

επόμενα χρόνια θα εργαστεί θα γράψει βιβλία που θα

γνωρίσουν την παγκόσμια αναγνώριση Θα αυτοκτονήσει τον

Απρίλιο του 1987

Ο Jean Ameacutery είναι ο Hans Maier με το επίθετο

αναγραμματισμένο5 είναι ο Αυστροεβραίος συγγραφέας και

στοχαστής που γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη εντάχθηκε

στον περιβόητο Κύκλο της αλλά είδε την Αυστρία να

προσαρτάται στη Γερμανία και βίωσε τον αχαλίνωτο

αντισημιτισμό και την έξαρση του ναζισμού συνειδητοποιώντας

το αβάσταχτο φορτίο της εβραϊκής του ταυτότητας Κατέφυγε

στο Βέλγιο το 1939 αλλά συνελήφθη ως ανεπιθύμητος Γερμανός

αλλοδαπός και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στον

γαλλικό Νότο Εκδόθηκε στους Γερμανούς κλείστηκε σε

στρατόπεδο δραπέτευσε εντάχθηκε στην Αντίσταση συνελήφθη

5 Απαξιώνει τη μητρική του γλώσσα τα γερμανικά και βασική γερμανική κουλτούρα του ο ΖανΑμερύ ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ΄ ότι είχε και δεν είχε από κάθε διανοητικήαποσκευή του Γράφει σχετικά laquoΣτο Αουσβιτς το απομονωμένο άτομο ήταν εξαναγκασμένο ναεγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική κουλτούρα συμπεριλαμβανομένων του Durer και του Regerτου Gryphius και του Traklστα χέρια και του τελευταίου άνδρα των Ες Εςraquo (Αμερύ 200934)Μπορεί ο Λέβι να έχει επισημάνει πόσο χρήσιμη ήταν η γνώση γερμανικών για την επιβίωση στοστρατόπεδο αφού όλες οι διαταγές δίνονταν στα γερμανικά Αν όμως η στοιχειώδης γνώση τηςγερμανικής μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμεση κατανόηση παραγγελμάτων το πένθος για τηγερμανική γλώσσα ήταν ένα ιδιαίτερο τραύμα για τους γερμανοεβραίους

12

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

οποία σχεδιαζόταν να εγκατασταθεί γερμανικός πληθυσμός Τον

Νοέμβριο του 1937 ο Άντολφ Χίτλερ ηγέτης του Τρίτου Ράιχ

και δημιουργός του ναζιστικού κόμματος (NSDAP) το οποίο το

1933 ανέβηκε στην εξουσία χαρακτήρισε ως εξής τους στόχους

του ενδεχομένου πολέμου Στην δική μας περίπτωση δεν

πρόκειται να κερδίσουμε πληθυσμό αλλά μόνο και μόνο χώρο

κατάλληλο για την γεωργία

Η έκρηξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου

Μετά την επίθεση στην Πολωνία την1η Σεπτεμβρίου 1939

και την κατοχή των εδαφών της από το γερμανικό στρατό και

από τις 17 Σεπτεμβρίου και από το σοβιετικό στρατό

ακολούθησε διαμελισμός της Μερικά εδάφη μεταξύ των οποίων

και η περιοχή της πόλης Οσβιέτσιμ ενσωματώθηκαν στο Τρίτο

Ράιχ Στην κεντρική Πολωνία δημιουργήθηκε το λεγόμενο Γενικό

Κυβερνείο το οποίο κατείχαν οι Γερμανοί και διοικείτο από

το ναζιστικό διοικητικό-αστυνομικό σύστημα Τα ανατολικά

εδάφη σύμφωνα με την γερμανό-σοβιετική συνθήκη του

Αυγούστου 1939 ενσωματώθηκαν στην ΕΣΣΔ

Μετά την έκρηξη του πολέμου μεταξύ της Γερμανίας και

της ΕΣΣΔ τον Ιούνιο1941 τα εδάφη αυτά βρέθηκαν υπό γερμανική

κατοχή Τον Απρίλιο του 1940 ο γερμανικός στρατός επιτέθηκε

σε Δανία και Νορβηγία το Μάιο σε Βέλγιο και Λουξεμβούργο

επίσης σε Ολλανδία και Γαλλία Τον Απρίλιο της επόμενης

χρονιάς οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Γιουγκοσλαβία και στην

Ελλάδα και τον Ιούνιο στην πρώην σύμμαχό τους την Σοβιετική

5

Ένωση Το φθινόπωρο του 1941 το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης

βρέθηκε και αυτό υπό γερμανική κατοχή

Ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος και ειδικότερα η γενοκτονία των

εβραίων αποτέλεσε μια τραγική εμπειρία στη μακραίωνη ιστορία

των λαών Την καταγραφή του τι πραγματικά συνέβη εκείνη την

περίοδο δεν την έχει αναλάβει μόνο η επίσημη ιστορία Τη

διατήρηση της μνήμης εκείνων των γεγονότων την αναλαμβάνουν

(εκτός της ιστορίας) οι γραπτές ή προφορικές μαρτυρίες η

λογοτεχνία και η τέχνη οι οποίες απηχούν υποκειμενικά τα

συμβάντα Λόγω της επίδρασης των προσωπικών βιωμάτων των

αντιλήψεων και των πεποιθήσεων που ο κάθε αιχμάλωτος φέρει

μέσα του υπαρξιακά αλλά και παρουσιάζει τις λεπτομέρειες

τα περιστατικά της ζωής τα διάφορα επεισόδια που βίωσαν

Καθώς εμψυχώνεται με άριστο τρόπο η ατμόσφαιρα της εποχής

ξετυλίγοντας πολλές από τις ανθρώπινες πλευρές του δράματος

αναπτύσσοντας σύνθετες ερμηνείες και αναπαριστώντας ζωντανά

τα όσα συνέβησαν Έτσι ο αναγνώστης laquoυποχρεώνεταιraquo να

σκεφτεί κριτικά επάνω στο ίδιο το ιστορικό γεγονός περνώντας

μέσα από ιδεολογίες πολιτική συμφέροντα φόβους και

ευθύνες ώστε να βρίσκεται μέσω των εμπειριών του αυτών σε

συνεχή πνευματική εγρήγορση Οι συγγραφείς με το έργο τους

επιβεβαιώνουν ότι η μνήμη και η μαρτυρία αποτελούν μέρος της

κοινωνικής αλυσίδας καθώς μέσα τους συμπυκνώνεται η ίδια η

κοινωνία

6

laquoΠου θα μπορούσα να φυλάξω τις σημειώσεις μου Σε ποια κρύπτη Στη τσέπη

Δεν είχαμε τίποτα δεν υπήρχε τίποτα [hellip] το στρώμα μας τα ρούχα μας άλλαζαν

συνεχώς δεν υπήρχε τρόπος να φυλάξεις τίποτα Μόνο στη μνήμηraquo1

Τις τελευταίες δεκαετίες τίθενται ερωτήματα για τη

σχέση ατομικής και κοινωνικής μνήμης αλλά και για τη

σημασία του παρελθόντος στην καθημερινότητα των κοινωνικών

σχέσεων Πού σταματάει η μνήμη και πότε αρχίζει η ιστορία

Πού σταματάει η προσωπική ανάκληση γεγονότων και πού

αρχίζει η αποτύπωση ενός συλλογικού παρελθόντος Πώς

συγκροτήθηκε η ταυτότητα και τι ρόλο έπαιξε η μνήμη ή η

λήθη στη δημιουργία μιας κοινότητας Πού τίθενται τα όρια

μεταξύ ενός απρόσωπου σοβαρού και επίσημου χώρου μνήμης και

του ιστορικού αυτού ίχνους που κινητοποιεί τους ανθρώπους

και τις κοινότητες τους προκειμένου να υπερασπιστούν τις

αξίες με τις οποίες το παρελθόν επενδύεται μέσα στο χρόνο2

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να απαντήσει στα ερωτήματα που

τέθηκαν σε μια προσπάθεια αποσαφήνισης της έννοιας της

μνήμης Με κύριο άξονα τις αναλύσεις του Halbwachs

περιγράφονται οι βασικές της λειτουργίες και δίνεται

ιδιαίτερο βάρος στην κοινωνική της διάσταση

Η διαχείριση της μνήμης

Δεν υπάρχει συλλογική μνήμη που να μην κινείται μέσα σε

ένα πλαίσιο αναφοράς υποστήριξε ο Maurice Halbwachs

πρωτεργάτης της μελέτης των τρόπων διαμόρφωσης της

1 Primo Levi 1998 Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη Εκδ Άγρα Αθήνα σ 272 Jacques Le Goff 1998 Ιστορία και Μνήμη μεταφρ Γ Κουμπουρλής Νεφέλη Αθήνα

7

συλλογικής μνήμης και των επιρροών της Στο έργο του

φαίνεται πως η φράση laquoπερασμένα ξεχασμέναraquo δεν ισχύει

Περασμένα μεν αλλά ξεχασμένα ποτέ˙ ακόμη κι όταν έτσι

νομίζουμε Ο Halbwachs με σαφήνεια και πειστικότητα

παρουσιάζει τη διαδικασία ανάπλασης των βιωμάτων μας και τον

τρόπο ανακατασκευής του παρελθόντος με βάση το παρόν

Σε κάθε περίπτωση όμως laquoοι αναμνήσεις μας παραμένουν

συλλογικές και μας τις θυμίζουν οι άλλοι ακόμη κι όταν

πρόκειται για γεγονότα στα οποία μόνον εμείς είχαμε

ανάμειξη για αντικείμενα που μόνον εμείς έχουμε δει Στην

πραγματικότητα δεν είμαστε ποτέ μόνοι Δεν χρειάζεται οι

άλλοι να είναι παρόντες να διακρίνονται ως προς τη φυσική

τους υπόσταση από εμάς διότι φέρουμε πάντοτε μαζί και εντός

μας ένα πλήθος ξεχωριστών ανθρώπωνraquo σημειώνει ο συγγραφέας

(Halbwachs 201348)

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία είναι τεράστια

αλλά πρέπει να αναρωτηθούμε για ποιο είδος ιστορίας μιλάμε

Η μνήμη έχει σημασία για να γράψουμε μια ιστορία της

υποκειμενικότητας και όχι των γεγονότων Η ιστορία της

υποκειμενικότητας είναι μια ιστορία των διαδικασιών γύρω

κάτω και μέσα από τα γεγονότα Στόχος της προφορικής

ιστορίας δεν είναι να εξακριβώσει ή να διαψεύσει τις

επίσημες πηγές αλλά είναι κυρίως να προσφέρει μια

εναλλακτική αφήγηση για το παρελθόν Ο λόγος περί μνήμης

8

όπως προείπαμε έχει αποκτήσει σημασία κατά τις τελευταίες

δεκαετίες καθώς θεωρείται ότι η μνήμη παρέχει καταφύγιο για

τους ηττημένους της ιστορίας Ενώ η ιστορία εκλαμβάνεται ως

αφήγηση των νικητών η μνήμη δίνει φωνή στις υπάλληλες

τάξεις και στους καταπιεσμένους Για αυτό και η έκρηξη της

μνήμης θεωρείται αποτέλεσμα της απο-αποικιοποίησης και

απάντηση στο τραύμα του Ολοκαυτώματος

Ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας

βασίζεται στην κατασκευή και στην αναγνώριση ενός σώματος

μνήμης που περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενα θέματα και

επαναλαμβανόμενες σιωπές τα οποία δίνουν νόημα στη ζωή μας

και επομένως συγκροτούν την ταυτότητά μας Η αναγνώριση της

σημασίας της σιωπής στις προφορικές μαρτυρίες σημαίνει να

αναγνωρίσουμε την κατακερματισμένη φύση της μνήμης τις

περιπλοκές και την πολυπλοκότητά της Η μνήμη είναι κάτι

περισσότερο από λόγια και επομένως πρέπει να αναλύσουμε τη

σχέση ανάμεσα σε μορφές της μνήμης και μορφές εξουσίας

λογοκρισία απώθηση τη σιωπή σαν μάσκα διαμάχης Να

αναρωτηθούμε για τα όριά της και το πλαίσιο αναφοράς της σε

σχέση με ποιον και τι είναι σιωπή ποιος τη θεωρεί σιωπή

(Passerini 2002)

Στη μετανεωτερική ανάλυση της ταυτότητας και μετά την

κατάρρευση των μεγάλων αφηγημάτων η μνήμη αποκτά ένα

ιδιαίτερο βάρος με την δημιουργία αρχείων που βασίζονται

στις τραυματικές μαρτυρίες ή τονίζουν τις σιωπές της ιστορίας

όπως θα δούμε παρακάτω μέσα από τις ερμηνείες-μαρτυρίες του

9

Πρίμο Λέβι και του Ζαν Αμερύ Σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για

μαρτυρίες που γεννήθηκαν για τη διάσωση της μνήμης και την

ανάγκη να αντιμετωπιστεί η απειλή της λήθης του

Ολοκαυτώματος Περισσότερο ίσως από άλλες κοινωνικές ομάδες

ο φόβος απώλειας της μνήμης όπως έδειξε και ο Πιέρ Νορά στο

έργο του Leslieuxdememoire (Nora 19981-20) δείχνει να

αφορά ιδιαίτερα τις εβραϊκές κοινότητες (Hassoun 19989-

21) σε βαθμό να επισείει κάποιες φορές κατηγορίες ακύρωσης

της μοναδικότητας του Ολοκαυτώματος Θα μπορούσε ωστόσο να

ισχυριστεί κάποιος ότι η προσπάθεια διαγραφής της μνήμης που

επιχειρήθηκε από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα3

ποιος θα μεταφέρει τη μαρτυρία ποιος θα γράψει για την

ιστορία της περιόδου

Ο Πρίμο Λέβι κρατούμενος και ο ίδιος αναφέρεται στη

γνώση των κρατουμένων για την πρόθεση των ναζί να εξαλείψουν

οποιοδήποτε ίχνος της γενοκτονίας στην κοινή μοίρα των

θυτών και των θυμάτων να είναι φορείς της σιωπής Επιπλέον

η αναζήτηση συλλογικής ταυτότητας μέσα από την ενεργοποίηση

των διεργασιών της μνήμης η μακρόχρονη σιγή που κράτησαν οι

περισσότεροι από τους επιζώντες των στρατοπέδων για πολλά

χρόνια ανέδειξε την επιτακτική ανάγκη να παραμείνουν

ζωντανές οι μνήμες είτε μέσω των γραπτών ή προφορικών

3 Ο κόσμος δεν πίστευε ότι μπορεί να έχει συμβεί μια ακραία γεμάτη αγριότητα εξόντωση απότους ναζί Όπως αναφέρει ο Λέβι αυτό είχε προβλεφτεί από τους Ες-Ες καθώς με κυνισμόέλεγαν στους κρατούμενους laquoοποιοδήποτε τέλος και αν έχει αυτός ο πόλεμος εναντίων σας θατον έχουμε κερδίσει εμείς κανείς από εσάς δεν θα μείνει για να μεταφέρει τη μαρτυρίααλλά και αν κάποιος σωθεί δεν θα τον πιστέψει κανείς [hellip] γιατί μαζί με εσάς καταστρέφουμεκαι τις αποδείξεις[hellip] τα γεγονότα που θα διηγηθείτε είναι πολύ τερατώδη για να γίνουνπιστευτά Θα πιστέψουν ότι όλα είναι μια προπαγάνδα[hellip] την ιστορία των Λάγκερ θα τηναπαγορεύσουμε εμείς Τα γεγονότα όμως τους διέψευσαν (Levi 200011)

10

μαρτυριών είτε με την ανέγερση μνημείων και την ίδρυση

μουσείων

laquoΗ κριτική της ιστορικής αναπαράστασης φέρνει στην επιφάνεια κανόνες που

δίνουν νόημα στη συλλογική ταυτότητα Η αναπαράσταση του γεγονότος που

λέγεται Ολοκαύτωμα [hellip] δοκιμάζει τα όρια με το παρελθόν που διαμορφώνει

στο παρόν θέσεις προσωπικά ικανοποιητικές κοινωνικά και ηθικά αποδεκτέςraquo

Ρίκα Μπενβενίστε4

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLevi amp J Amery)

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η μνήμη ήταν

ένα καθήκον για αυτούς που επέζησαν Ωστόσο οι μαρτυρίες

των επιζώντων συνάντησαν ένα εχθρικό περιβάλλον εξαιτίας

μιας δυσπιστίας που είχε διαμορφωθεί στον κόσμο για το πώς

κατάφεραν και επέστρεψαν ζωντανοί Ο Πρίμο Λέβι ένας

24χρονος ιταλοεβραίος χημικός ενταγμένος στο πολιτικό

σκέλος της Αντίστασης συλλαμβάνεται από την φασιστική

αστυνομία και οδηγείται στο στρατόπεδο του Κάρπι-Φόσσολι

Παραμένει ζωντανός μέχρι την είσοδο του ρωσικού στρατού στο

στρατόπεδο (Ιανουάριος 1945) χάρη σε μια σειρά από συγκυρίες

(όπως καταγράφει ο ίδιος μερικές από τις αιτίες της

επιβίωσης του ήταν οι ακόλουθες ήταν μικρόσωμος και

αδύνατος από φυσικού του άρα άντεξε την ασιτία γνώριζε

σχετικά γερμανικά είχε σπουδές χημείας κι έτσι βρέθηκε στο

κομάντο χημείας στάθηκε τυχερός όσες φορές πέρασε από

4 Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ(επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 199830-61

11

laquoεπιλογήraquo για τους θαλάμους αερίων κατάφερε να μην

αρρωστήσει καθrsquo όλη τη διάρκεια του εγκλεισμού του μέχρι την

φυγή των Γερμανών οπότε και αρρώστησε από οστρακιά βρέθηκε

στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου και έτσι γλίτωσε τον βέβαιο

θάνατο που επεφύλαξαν οι Γερμανοί σε όσους κρατούμενους

πήραν μαζί τους κατά την φυγή τους) Μετά την απελευθέρωσή

του έπειτα από μια πολύμηνη περιπλάνηση στην ανατολική

Ευρώπη επέστρεψε στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1945 Στα

επόμενα χρόνια θα εργαστεί θα γράψει βιβλία που θα

γνωρίσουν την παγκόσμια αναγνώριση Θα αυτοκτονήσει τον

Απρίλιο του 1987

Ο Jean Ameacutery είναι ο Hans Maier με το επίθετο

αναγραμματισμένο5 είναι ο Αυστροεβραίος συγγραφέας και

στοχαστής που γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη εντάχθηκε

στον περιβόητο Κύκλο της αλλά είδε την Αυστρία να

προσαρτάται στη Γερμανία και βίωσε τον αχαλίνωτο

αντισημιτισμό και την έξαρση του ναζισμού συνειδητοποιώντας

το αβάσταχτο φορτίο της εβραϊκής του ταυτότητας Κατέφυγε

στο Βέλγιο το 1939 αλλά συνελήφθη ως ανεπιθύμητος Γερμανός

αλλοδαπός και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στον

γαλλικό Νότο Εκδόθηκε στους Γερμανούς κλείστηκε σε

στρατόπεδο δραπέτευσε εντάχθηκε στην Αντίσταση συνελήφθη

5 Απαξιώνει τη μητρική του γλώσσα τα γερμανικά και βασική γερμανική κουλτούρα του ο ΖανΑμερύ ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ΄ ότι είχε και δεν είχε από κάθε διανοητικήαποσκευή του Γράφει σχετικά laquoΣτο Αουσβιτς το απομονωμένο άτομο ήταν εξαναγκασμένο ναεγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική κουλτούρα συμπεριλαμβανομένων του Durer και του Regerτου Gryphius και του Traklστα χέρια και του τελευταίου άνδρα των Ες Εςraquo (Αμερύ 200934)Μπορεί ο Λέβι να έχει επισημάνει πόσο χρήσιμη ήταν η γνώση γερμανικών για την επιβίωση στοστρατόπεδο αφού όλες οι διαταγές δίνονταν στα γερμανικά Αν όμως η στοιχειώδης γνώση τηςγερμανικής μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμεση κατανόηση παραγγελμάτων το πένθος για τηγερμανική γλώσσα ήταν ένα ιδιαίτερο τραύμα για τους γερμανοεβραίους

12

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

Ένωση Το φθινόπωρο του 1941 το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης

βρέθηκε και αυτό υπό γερμανική κατοχή

Ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος και ειδικότερα η γενοκτονία των

εβραίων αποτέλεσε μια τραγική εμπειρία στη μακραίωνη ιστορία

των λαών Την καταγραφή του τι πραγματικά συνέβη εκείνη την

περίοδο δεν την έχει αναλάβει μόνο η επίσημη ιστορία Τη

διατήρηση της μνήμης εκείνων των γεγονότων την αναλαμβάνουν

(εκτός της ιστορίας) οι γραπτές ή προφορικές μαρτυρίες η

λογοτεχνία και η τέχνη οι οποίες απηχούν υποκειμενικά τα

συμβάντα Λόγω της επίδρασης των προσωπικών βιωμάτων των

αντιλήψεων και των πεποιθήσεων που ο κάθε αιχμάλωτος φέρει

μέσα του υπαρξιακά αλλά και παρουσιάζει τις λεπτομέρειες

τα περιστατικά της ζωής τα διάφορα επεισόδια που βίωσαν

Καθώς εμψυχώνεται με άριστο τρόπο η ατμόσφαιρα της εποχής

ξετυλίγοντας πολλές από τις ανθρώπινες πλευρές του δράματος

αναπτύσσοντας σύνθετες ερμηνείες και αναπαριστώντας ζωντανά

τα όσα συνέβησαν Έτσι ο αναγνώστης laquoυποχρεώνεταιraquo να

σκεφτεί κριτικά επάνω στο ίδιο το ιστορικό γεγονός περνώντας

μέσα από ιδεολογίες πολιτική συμφέροντα φόβους και

ευθύνες ώστε να βρίσκεται μέσω των εμπειριών του αυτών σε

συνεχή πνευματική εγρήγορση Οι συγγραφείς με το έργο τους

επιβεβαιώνουν ότι η μνήμη και η μαρτυρία αποτελούν μέρος της

κοινωνικής αλυσίδας καθώς μέσα τους συμπυκνώνεται η ίδια η

κοινωνία

6

laquoΠου θα μπορούσα να φυλάξω τις σημειώσεις μου Σε ποια κρύπτη Στη τσέπη

Δεν είχαμε τίποτα δεν υπήρχε τίποτα [hellip] το στρώμα μας τα ρούχα μας άλλαζαν

συνεχώς δεν υπήρχε τρόπος να φυλάξεις τίποτα Μόνο στη μνήμηraquo1

Τις τελευταίες δεκαετίες τίθενται ερωτήματα για τη

σχέση ατομικής και κοινωνικής μνήμης αλλά και για τη

σημασία του παρελθόντος στην καθημερινότητα των κοινωνικών

σχέσεων Πού σταματάει η μνήμη και πότε αρχίζει η ιστορία

Πού σταματάει η προσωπική ανάκληση γεγονότων και πού

αρχίζει η αποτύπωση ενός συλλογικού παρελθόντος Πώς

συγκροτήθηκε η ταυτότητα και τι ρόλο έπαιξε η μνήμη ή η

λήθη στη δημιουργία μιας κοινότητας Πού τίθενται τα όρια

μεταξύ ενός απρόσωπου σοβαρού και επίσημου χώρου μνήμης και

του ιστορικού αυτού ίχνους που κινητοποιεί τους ανθρώπους

και τις κοινότητες τους προκειμένου να υπερασπιστούν τις

αξίες με τις οποίες το παρελθόν επενδύεται μέσα στο χρόνο2

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να απαντήσει στα ερωτήματα που

τέθηκαν σε μια προσπάθεια αποσαφήνισης της έννοιας της

μνήμης Με κύριο άξονα τις αναλύσεις του Halbwachs

περιγράφονται οι βασικές της λειτουργίες και δίνεται

ιδιαίτερο βάρος στην κοινωνική της διάσταση

Η διαχείριση της μνήμης

Δεν υπάρχει συλλογική μνήμη που να μην κινείται μέσα σε

ένα πλαίσιο αναφοράς υποστήριξε ο Maurice Halbwachs

πρωτεργάτης της μελέτης των τρόπων διαμόρφωσης της

1 Primo Levi 1998 Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη Εκδ Άγρα Αθήνα σ 272 Jacques Le Goff 1998 Ιστορία και Μνήμη μεταφρ Γ Κουμπουρλής Νεφέλη Αθήνα

7

συλλογικής μνήμης και των επιρροών της Στο έργο του

φαίνεται πως η φράση laquoπερασμένα ξεχασμέναraquo δεν ισχύει

Περασμένα μεν αλλά ξεχασμένα ποτέ˙ ακόμη κι όταν έτσι

νομίζουμε Ο Halbwachs με σαφήνεια και πειστικότητα

παρουσιάζει τη διαδικασία ανάπλασης των βιωμάτων μας και τον

τρόπο ανακατασκευής του παρελθόντος με βάση το παρόν

Σε κάθε περίπτωση όμως laquoοι αναμνήσεις μας παραμένουν

συλλογικές και μας τις θυμίζουν οι άλλοι ακόμη κι όταν

πρόκειται για γεγονότα στα οποία μόνον εμείς είχαμε

ανάμειξη για αντικείμενα που μόνον εμείς έχουμε δει Στην

πραγματικότητα δεν είμαστε ποτέ μόνοι Δεν χρειάζεται οι

άλλοι να είναι παρόντες να διακρίνονται ως προς τη φυσική

τους υπόσταση από εμάς διότι φέρουμε πάντοτε μαζί και εντός

μας ένα πλήθος ξεχωριστών ανθρώπωνraquo σημειώνει ο συγγραφέας

(Halbwachs 201348)

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία είναι τεράστια

αλλά πρέπει να αναρωτηθούμε για ποιο είδος ιστορίας μιλάμε

Η μνήμη έχει σημασία για να γράψουμε μια ιστορία της

υποκειμενικότητας και όχι των γεγονότων Η ιστορία της

υποκειμενικότητας είναι μια ιστορία των διαδικασιών γύρω

κάτω και μέσα από τα γεγονότα Στόχος της προφορικής

ιστορίας δεν είναι να εξακριβώσει ή να διαψεύσει τις

επίσημες πηγές αλλά είναι κυρίως να προσφέρει μια

εναλλακτική αφήγηση για το παρελθόν Ο λόγος περί μνήμης

8

όπως προείπαμε έχει αποκτήσει σημασία κατά τις τελευταίες

δεκαετίες καθώς θεωρείται ότι η μνήμη παρέχει καταφύγιο για

τους ηττημένους της ιστορίας Ενώ η ιστορία εκλαμβάνεται ως

αφήγηση των νικητών η μνήμη δίνει φωνή στις υπάλληλες

τάξεις και στους καταπιεσμένους Για αυτό και η έκρηξη της

μνήμης θεωρείται αποτέλεσμα της απο-αποικιοποίησης και

απάντηση στο τραύμα του Ολοκαυτώματος

Ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας

βασίζεται στην κατασκευή και στην αναγνώριση ενός σώματος

μνήμης που περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενα θέματα και

επαναλαμβανόμενες σιωπές τα οποία δίνουν νόημα στη ζωή μας

και επομένως συγκροτούν την ταυτότητά μας Η αναγνώριση της

σημασίας της σιωπής στις προφορικές μαρτυρίες σημαίνει να

αναγνωρίσουμε την κατακερματισμένη φύση της μνήμης τις

περιπλοκές και την πολυπλοκότητά της Η μνήμη είναι κάτι

περισσότερο από λόγια και επομένως πρέπει να αναλύσουμε τη

σχέση ανάμεσα σε μορφές της μνήμης και μορφές εξουσίας

λογοκρισία απώθηση τη σιωπή σαν μάσκα διαμάχης Να

αναρωτηθούμε για τα όριά της και το πλαίσιο αναφοράς της σε

σχέση με ποιον και τι είναι σιωπή ποιος τη θεωρεί σιωπή

(Passerini 2002)

Στη μετανεωτερική ανάλυση της ταυτότητας και μετά την

κατάρρευση των μεγάλων αφηγημάτων η μνήμη αποκτά ένα

ιδιαίτερο βάρος με την δημιουργία αρχείων που βασίζονται

στις τραυματικές μαρτυρίες ή τονίζουν τις σιωπές της ιστορίας

όπως θα δούμε παρακάτω μέσα από τις ερμηνείες-μαρτυρίες του

9

Πρίμο Λέβι και του Ζαν Αμερύ Σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για

μαρτυρίες που γεννήθηκαν για τη διάσωση της μνήμης και την

ανάγκη να αντιμετωπιστεί η απειλή της λήθης του

Ολοκαυτώματος Περισσότερο ίσως από άλλες κοινωνικές ομάδες

ο φόβος απώλειας της μνήμης όπως έδειξε και ο Πιέρ Νορά στο

έργο του Leslieuxdememoire (Nora 19981-20) δείχνει να

αφορά ιδιαίτερα τις εβραϊκές κοινότητες (Hassoun 19989-

21) σε βαθμό να επισείει κάποιες φορές κατηγορίες ακύρωσης

της μοναδικότητας του Ολοκαυτώματος Θα μπορούσε ωστόσο να

ισχυριστεί κάποιος ότι η προσπάθεια διαγραφής της μνήμης που

επιχειρήθηκε από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα3

ποιος θα μεταφέρει τη μαρτυρία ποιος θα γράψει για την

ιστορία της περιόδου

Ο Πρίμο Λέβι κρατούμενος και ο ίδιος αναφέρεται στη

γνώση των κρατουμένων για την πρόθεση των ναζί να εξαλείψουν

οποιοδήποτε ίχνος της γενοκτονίας στην κοινή μοίρα των

θυτών και των θυμάτων να είναι φορείς της σιωπής Επιπλέον

η αναζήτηση συλλογικής ταυτότητας μέσα από την ενεργοποίηση

των διεργασιών της μνήμης η μακρόχρονη σιγή που κράτησαν οι

περισσότεροι από τους επιζώντες των στρατοπέδων για πολλά

χρόνια ανέδειξε την επιτακτική ανάγκη να παραμείνουν

ζωντανές οι μνήμες είτε μέσω των γραπτών ή προφορικών

3 Ο κόσμος δεν πίστευε ότι μπορεί να έχει συμβεί μια ακραία γεμάτη αγριότητα εξόντωση απότους ναζί Όπως αναφέρει ο Λέβι αυτό είχε προβλεφτεί από τους Ες-Ες καθώς με κυνισμόέλεγαν στους κρατούμενους laquoοποιοδήποτε τέλος και αν έχει αυτός ο πόλεμος εναντίων σας θατον έχουμε κερδίσει εμείς κανείς από εσάς δεν θα μείνει για να μεταφέρει τη μαρτυρίααλλά και αν κάποιος σωθεί δεν θα τον πιστέψει κανείς [hellip] γιατί μαζί με εσάς καταστρέφουμεκαι τις αποδείξεις[hellip] τα γεγονότα που θα διηγηθείτε είναι πολύ τερατώδη για να γίνουνπιστευτά Θα πιστέψουν ότι όλα είναι μια προπαγάνδα[hellip] την ιστορία των Λάγκερ θα τηναπαγορεύσουμε εμείς Τα γεγονότα όμως τους διέψευσαν (Levi 200011)

10

μαρτυριών είτε με την ανέγερση μνημείων και την ίδρυση

μουσείων

laquoΗ κριτική της ιστορικής αναπαράστασης φέρνει στην επιφάνεια κανόνες που

δίνουν νόημα στη συλλογική ταυτότητα Η αναπαράσταση του γεγονότος που

λέγεται Ολοκαύτωμα [hellip] δοκιμάζει τα όρια με το παρελθόν που διαμορφώνει

στο παρόν θέσεις προσωπικά ικανοποιητικές κοινωνικά και ηθικά αποδεκτέςraquo

Ρίκα Μπενβενίστε4

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLevi amp J Amery)

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η μνήμη ήταν

ένα καθήκον για αυτούς που επέζησαν Ωστόσο οι μαρτυρίες

των επιζώντων συνάντησαν ένα εχθρικό περιβάλλον εξαιτίας

μιας δυσπιστίας που είχε διαμορφωθεί στον κόσμο για το πώς

κατάφεραν και επέστρεψαν ζωντανοί Ο Πρίμο Λέβι ένας

24χρονος ιταλοεβραίος χημικός ενταγμένος στο πολιτικό

σκέλος της Αντίστασης συλλαμβάνεται από την φασιστική

αστυνομία και οδηγείται στο στρατόπεδο του Κάρπι-Φόσσολι

Παραμένει ζωντανός μέχρι την είσοδο του ρωσικού στρατού στο

στρατόπεδο (Ιανουάριος 1945) χάρη σε μια σειρά από συγκυρίες

(όπως καταγράφει ο ίδιος μερικές από τις αιτίες της

επιβίωσης του ήταν οι ακόλουθες ήταν μικρόσωμος και

αδύνατος από φυσικού του άρα άντεξε την ασιτία γνώριζε

σχετικά γερμανικά είχε σπουδές χημείας κι έτσι βρέθηκε στο

κομάντο χημείας στάθηκε τυχερός όσες φορές πέρασε από

4 Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ(επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 199830-61

11

laquoεπιλογήraquo για τους θαλάμους αερίων κατάφερε να μην

αρρωστήσει καθrsquo όλη τη διάρκεια του εγκλεισμού του μέχρι την

φυγή των Γερμανών οπότε και αρρώστησε από οστρακιά βρέθηκε

στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου και έτσι γλίτωσε τον βέβαιο

θάνατο που επεφύλαξαν οι Γερμανοί σε όσους κρατούμενους

πήραν μαζί τους κατά την φυγή τους) Μετά την απελευθέρωσή

του έπειτα από μια πολύμηνη περιπλάνηση στην ανατολική

Ευρώπη επέστρεψε στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1945 Στα

επόμενα χρόνια θα εργαστεί θα γράψει βιβλία που θα

γνωρίσουν την παγκόσμια αναγνώριση Θα αυτοκτονήσει τον

Απρίλιο του 1987

Ο Jean Ameacutery είναι ο Hans Maier με το επίθετο

αναγραμματισμένο5 είναι ο Αυστροεβραίος συγγραφέας και

στοχαστής που γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη εντάχθηκε

στον περιβόητο Κύκλο της αλλά είδε την Αυστρία να

προσαρτάται στη Γερμανία και βίωσε τον αχαλίνωτο

αντισημιτισμό και την έξαρση του ναζισμού συνειδητοποιώντας

το αβάσταχτο φορτίο της εβραϊκής του ταυτότητας Κατέφυγε

στο Βέλγιο το 1939 αλλά συνελήφθη ως ανεπιθύμητος Γερμανός

αλλοδαπός και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στον

γαλλικό Νότο Εκδόθηκε στους Γερμανούς κλείστηκε σε

στρατόπεδο δραπέτευσε εντάχθηκε στην Αντίσταση συνελήφθη

5 Απαξιώνει τη μητρική του γλώσσα τα γερμανικά και βασική γερμανική κουλτούρα του ο ΖανΑμερύ ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ΄ ότι είχε και δεν είχε από κάθε διανοητικήαποσκευή του Γράφει σχετικά laquoΣτο Αουσβιτς το απομονωμένο άτομο ήταν εξαναγκασμένο ναεγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική κουλτούρα συμπεριλαμβανομένων του Durer και του Regerτου Gryphius και του Traklστα χέρια και του τελευταίου άνδρα των Ες Εςraquo (Αμερύ 200934)Μπορεί ο Λέβι να έχει επισημάνει πόσο χρήσιμη ήταν η γνώση γερμανικών για την επιβίωση στοστρατόπεδο αφού όλες οι διαταγές δίνονταν στα γερμανικά Αν όμως η στοιχειώδης γνώση τηςγερμανικής μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμεση κατανόηση παραγγελμάτων το πένθος για τηγερμανική γλώσσα ήταν ένα ιδιαίτερο τραύμα για τους γερμανοεβραίους

12

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

laquoΠου θα μπορούσα να φυλάξω τις σημειώσεις μου Σε ποια κρύπτη Στη τσέπη

Δεν είχαμε τίποτα δεν υπήρχε τίποτα [hellip] το στρώμα μας τα ρούχα μας άλλαζαν

συνεχώς δεν υπήρχε τρόπος να φυλάξεις τίποτα Μόνο στη μνήμηraquo1

Τις τελευταίες δεκαετίες τίθενται ερωτήματα για τη

σχέση ατομικής και κοινωνικής μνήμης αλλά και για τη

σημασία του παρελθόντος στην καθημερινότητα των κοινωνικών

σχέσεων Πού σταματάει η μνήμη και πότε αρχίζει η ιστορία

Πού σταματάει η προσωπική ανάκληση γεγονότων και πού

αρχίζει η αποτύπωση ενός συλλογικού παρελθόντος Πώς

συγκροτήθηκε η ταυτότητα και τι ρόλο έπαιξε η μνήμη ή η

λήθη στη δημιουργία μιας κοινότητας Πού τίθενται τα όρια

μεταξύ ενός απρόσωπου σοβαρού και επίσημου χώρου μνήμης και

του ιστορικού αυτού ίχνους που κινητοποιεί τους ανθρώπους

και τις κοινότητες τους προκειμένου να υπερασπιστούν τις

αξίες με τις οποίες το παρελθόν επενδύεται μέσα στο χρόνο2

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να απαντήσει στα ερωτήματα που

τέθηκαν σε μια προσπάθεια αποσαφήνισης της έννοιας της

μνήμης Με κύριο άξονα τις αναλύσεις του Halbwachs

περιγράφονται οι βασικές της λειτουργίες και δίνεται

ιδιαίτερο βάρος στην κοινωνική της διάσταση

Η διαχείριση της μνήμης

Δεν υπάρχει συλλογική μνήμη που να μην κινείται μέσα σε

ένα πλαίσιο αναφοράς υποστήριξε ο Maurice Halbwachs

πρωτεργάτης της μελέτης των τρόπων διαμόρφωσης της

1 Primo Levi 1998 Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη Εκδ Άγρα Αθήνα σ 272 Jacques Le Goff 1998 Ιστορία και Μνήμη μεταφρ Γ Κουμπουρλής Νεφέλη Αθήνα

7

συλλογικής μνήμης και των επιρροών της Στο έργο του

φαίνεται πως η φράση laquoπερασμένα ξεχασμέναraquo δεν ισχύει

Περασμένα μεν αλλά ξεχασμένα ποτέ˙ ακόμη κι όταν έτσι

νομίζουμε Ο Halbwachs με σαφήνεια και πειστικότητα

παρουσιάζει τη διαδικασία ανάπλασης των βιωμάτων μας και τον

τρόπο ανακατασκευής του παρελθόντος με βάση το παρόν

Σε κάθε περίπτωση όμως laquoοι αναμνήσεις μας παραμένουν

συλλογικές και μας τις θυμίζουν οι άλλοι ακόμη κι όταν

πρόκειται για γεγονότα στα οποία μόνον εμείς είχαμε

ανάμειξη για αντικείμενα που μόνον εμείς έχουμε δει Στην

πραγματικότητα δεν είμαστε ποτέ μόνοι Δεν χρειάζεται οι

άλλοι να είναι παρόντες να διακρίνονται ως προς τη φυσική

τους υπόσταση από εμάς διότι φέρουμε πάντοτε μαζί και εντός

μας ένα πλήθος ξεχωριστών ανθρώπωνraquo σημειώνει ο συγγραφέας

(Halbwachs 201348)

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία είναι τεράστια

αλλά πρέπει να αναρωτηθούμε για ποιο είδος ιστορίας μιλάμε

Η μνήμη έχει σημασία για να γράψουμε μια ιστορία της

υποκειμενικότητας και όχι των γεγονότων Η ιστορία της

υποκειμενικότητας είναι μια ιστορία των διαδικασιών γύρω

κάτω και μέσα από τα γεγονότα Στόχος της προφορικής

ιστορίας δεν είναι να εξακριβώσει ή να διαψεύσει τις

επίσημες πηγές αλλά είναι κυρίως να προσφέρει μια

εναλλακτική αφήγηση για το παρελθόν Ο λόγος περί μνήμης

8

όπως προείπαμε έχει αποκτήσει σημασία κατά τις τελευταίες

δεκαετίες καθώς θεωρείται ότι η μνήμη παρέχει καταφύγιο για

τους ηττημένους της ιστορίας Ενώ η ιστορία εκλαμβάνεται ως

αφήγηση των νικητών η μνήμη δίνει φωνή στις υπάλληλες

τάξεις και στους καταπιεσμένους Για αυτό και η έκρηξη της

μνήμης θεωρείται αποτέλεσμα της απο-αποικιοποίησης και

απάντηση στο τραύμα του Ολοκαυτώματος

Ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας

βασίζεται στην κατασκευή και στην αναγνώριση ενός σώματος

μνήμης που περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενα θέματα και

επαναλαμβανόμενες σιωπές τα οποία δίνουν νόημα στη ζωή μας

και επομένως συγκροτούν την ταυτότητά μας Η αναγνώριση της

σημασίας της σιωπής στις προφορικές μαρτυρίες σημαίνει να

αναγνωρίσουμε την κατακερματισμένη φύση της μνήμης τις

περιπλοκές και την πολυπλοκότητά της Η μνήμη είναι κάτι

περισσότερο από λόγια και επομένως πρέπει να αναλύσουμε τη

σχέση ανάμεσα σε μορφές της μνήμης και μορφές εξουσίας

λογοκρισία απώθηση τη σιωπή σαν μάσκα διαμάχης Να

αναρωτηθούμε για τα όριά της και το πλαίσιο αναφοράς της σε

σχέση με ποιον και τι είναι σιωπή ποιος τη θεωρεί σιωπή

(Passerini 2002)

Στη μετανεωτερική ανάλυση της ταυτότητας και μετά την

κατάρρευση των μεγάλων αφηγημάτων η μνήμη αποκτά ένα

ιδιαίτερο βάρος με την δημιουργία αρχείων που βασίζονται

στις τραυματικές μαρτυρίες ή τονίζουν τις σιωπές της ιστορίας

όπως θα δούμε παρακάτω μέσα από τις ερμηνείες-μαρτυρίες του

9

Πρίμο Λέβι και του Ζαν Αμερύ Σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για

μαρτυρίες που γεννήθηκαν για τη διάσωση της μνήμης και την

ανάγκη να αντιμετωπιστεί η απειλή της λήθης του

Ολοκαυτώματος Περισσότερο ίσως από άλλες κοινωνικές ομάδες

ο φόβος απώλειας της μνήμης όπως έδειξε και ο Πιέρ Νορά στο

έργο του Leslieuxdememoire (Nora 19981-20) δείχνει να

αφορά ιδιαίτερα τις εβραϊκές κοινότητες (Hassoun 19989-

21) σε βαθμό να επισείει κάποιες φορές κατηγορίες ακύρωσης

της μοναδικότητας του Ολοκαυτώματος Θα μπορούσε ωστόσο να

ισχυριστεί κάποιος ότι η προσπάθεια διαγραφής της μνήμης που

επιχειρήθηκε από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα3

ποιος θα μεταφέρει τη μαρτυρία ποιος θα γράψει για την

ιστορία της περιόδου

Ο Πρίμο Λέβι κρατούμενος και ο ίδιος αναφέρεται στη

γνώση των κρατουμένων για την πρόθεση των ναζί να εξαλείψουν

οποιοδήποτε ίχνος της γενοκτονίας στην κοινή μοίρα των

θυτών και των θυμάτων να είναι φορείς της σιωπής Επιπλέον

η αναζήτηση συλλογικής ταυτότητας μέσα από την ενεργοποίηση

των διεργασιών της μνήμης η μακρόχρονη σιγή που κράτησαν οι

περισσότεροι από τους επιζώντες των στρατοπέδων για πολλά

χρόνια ανέδειξε την επιτακτική ανάγκη να παραμείνουν

ζωντανές οι μνήμες είτε μέσω των γραπτών ή προφορικών

3 Ο κόσμος δεν πίστευε ότι μπορεί να έχει συμβεί μια ακραία γεμάτη αγριότητα εξόντωση απότους ναζί Όπως αναφέρει ο Λέβι αυτό είχε προβλεφτεί από τους Ες-Ες καθώς με κυνισμόέλεγαν στους κρατούμενους laquoοποιοδήποτε τέλος και αν έχει αυτός ο πόλεμος εναντίων σας θατον έχουμε κερδίσει εμείς κανείς από εσάς δεν θα μείνει για να μεταφέρει τη μαρτυρίααλλά και αν κάποιος σωθεί δεν θα τον πιστέψει κανείς [hellip] γιατί μαζί με εσάς καταστρέφουμεκαι τις αποδείξεις[hellip] τα γεγονότα που θα διηγηθείτε είναι πολύ τερατώδη για να γίνουνπιστευτά Θα πιστέψουν ότι όλα είναι μια προπαγάνδα[hellip] την ιστορία των Λάγκερ θα τηναπαγορεύσουμε εμείς Τα γεγονότα όμως τους διέψευσαν (Levi 200011)

10

μαρτυριών είτε με την ανέγερση μνημείων και την ίδρυση

μουσείων

laquoΗ κριτική της ιστορικής αναπαράστασης φέρνει στην επιφάνεια κανόνες που

δίνουν νόημα στη συλλογική ταυτότητα Η αναπαράσταση του γεγονότος που

λέγεται Ολοκαύτωμα [hellip] δοκιμάζει τα όρια με το παρελθόν που διαμορφώνει

στο παρόν θέσεις προσωπικά ικανοποιητικές κοινωνικά και ηθικά αποδεκτέςraquo

Ρίκα Μπενβενίστε4

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLevi amp J Amery)

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η μνήμη ήταν

ένα καθήκον για αυτούς που επέζησαν Ωστόσο οι μαρτυρίες

των επιζώντων συνάντησαν ένα εχθρικό περιβάλλον εξαιτίας

μιας δυσπιστίας που είχε διαμορφωθεί στον κόσμο για το πώς

κατάφεραν και επέστρεψαν ζωντανοί Ο Πρίμο Λέβι ένας

24χρονος ιταλοεβραίος χημικός ενταγμένος στο πολιτικό

σκέλος της Αντίστασης συλλαμβάνεται από την φασιστική

αστυνομία και οδηγείται στο στρατόπεδο του Κάρπι-Φόσσολι

Παραμένει ζωντανός μέχρι την είσοδο του ρωσικού στρατού στο

στρατόπεδο (Ιανουάριος 1945) χάρη σε μια σειρά από συγκυρίες

(όπως καταγράφει ο ίδιος μερικές από τις αιτίες της

επιβίωσης του ήταν οι ακόλουθες ήταν μικρόσωμος και

αδύνατος από φυσικού του άρα άντεξε την ασιτία γνώριζε

σχετικά γερμανικά είχε σπουδές χημείας κι έτσι βρέθηκε στο

κομάντο χημείας στάθηκε τυχερός όσες φορές πέρασε από

4 Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ(επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 199830-61

11

laquoεπιλογήraquo για τους θαλάμους αερίων κατάφερε να μην

αρρωστήσει καθrsquo όλη τη διάρκεια του εγκλεισμού του μέχρι την

φυγή των Γερμανών οπότε και αρρώστησε από οστρακιά βρέθηκε

στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου και έτσι γλίτωσε τον βέβαιο

θάνατο που επεφύλαξαν οι Γερμανοί σε όσους κρατούμενους

πήραν μαζί τους κατά την φυγή τους) Μετά την απελευθέρωσή

του έπειτα από μια πολύμηνη περιπλάνηση στην ανατολική

Ευρώπη επέστρεψε στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1945 Στα

επόμενα χρόνια θα εργαστεί θα γράψει βιβλία που θα

γνωρίσουν την παγκόσμια αναγνώριση Θα αυτοκτονήσει τον

Απρίλιο του 1987

Ο Jean Ameacutery είναι ο Hans Maier με το επίθετο

αναγραμματισμένο5 είναι ο Αυστροεβραίος συγγραφέας και

στοχαστής που γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη εντάχθηκε

στον περιβόητο Κύκλο της αλλά είδε την Αυστρία να

προσαρτάται στη Γερμανία και βίωσε τον αχαλίνωτο

αντισημιτισμό και την έξαρση του ναζισμού συνειδητοποιώντας

το αβάσταχτο φορτίο της εβραϊκής του ταυτότητας Κατέφυγε

στο Βέλγιο το 1939 αλλά συνελήφθη ως ανεπιθύμητος Γερμανός

αλλοδαπός και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στον

γαλλικό Νότο Εκδόθηκε στους Γερμανούς κλείστηκε σε

στρατόπεδο δραπέτευσε εντάχθηκε στην Αντίσταση συνελήφθη

5 Απαξιώνει τη μητρική του γλώσσα τα γερμανικά και βασική γερμανική κουλτούρα του ο ΖανΑμερύ ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ΄ ότι είχε και δεν είχε από κάθε διανοητικήαποσκευή του Γράφει σχετικά laquoΣτο Αουσβιτς το απομονωμένο άτομο ήταν εξαναγκασμένο ναεγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική κουλτούρα συμπεριλαμβανομένων του Durer και του Regerτου Gryphius και του Traklστα χέρια και του τελευταίου άνδρα των Ες Εςraquo (Αμερύ 200934)Μπορεί ο Λέβι να έχει επισημάνει πόσο χρήσιμη ήταν η γνώση γερμανικών για την επιβίωση στοστρατόπεδο αφού όλες οι διαταγές δίνονταν στα γερμανικά Αν όμως η στοιχειώδης γνώση τηςγερμανικής μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμεση κατανόηση παραγγελμάτων το πένθος για τηγερμανική γλώσσα ήταν ένα ιδιαίτερο τραύμα για τους γερμανοεβραίους

12

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

συλλογικής μνήμης και των επιρροών της Στο έργο του

φαίνεται πως η φράση laquoπερασμένα ξεχασμέναraquo δεν ισχύει

Περασμένα μεν αλλά ξεχασμένα ποτέ˙ ακόμη κι όταν έτσι

νομίζουμε Ο Halbwachs με σαφήνεια και πειστικότητα

παρουσιάζει τη διαδικασία ανάπλασης των βιωμάτων μας και τον

τρόπο ανακατασκευής του παρελθόντος με βάση το παρόν

Σε κάθε περίπτωση όμως laquoοι αναμνήσεις μας παραμένουν

συλλογικές και μας τις θυμίζουν οι άλλοι ακόμη κι όταν

πρόκειται για γεγονότα στα οποία μόνον εμείς είχαμε

ανάμειξη για αντικείμενα που μόνον εμείς έχουμε δει Στην

πραγματικότητα δεν είμαστε ποτέ μόνοι Δεν χρειάζεται οι

άλλοι να είναι παρόντες να διακρίνονται ως προς τη φυσική

τους υπόσταση από εμάς διότι φέρουμε πάντοτε μαζί και εντός

μας ένα πλήθος ξεχωριστών ανθρώπωνraquo σημειώνει ο συγγραφέας

(Halbwachs 201348)

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία

Η σημασία της μνήμης για την ιστορία είναι τεράστια

αλλά πρέπει να αναρωτηθούμε για ποιο είδος ιστορίας μιλάμε

Η μνήμη έχει σημασία για να γράψουμε μια ιστορία της

υποκειμενικότητας και όχι των γεγονότων Η ιστορία της

υποκειμενικότητας είναι μια ιστορία των διαδικασιών γύρω

κάτω και μέσα από τα γεγονότα Στόχος της προφορικής

ιστορίας δεν είναι να εξακριβώσει ή να διαψεύσει τις

επίσημες πηγές αλλά είναι κυρίως να προσφέρει μια

εναλλακτική αφήγηση για το παρελθόν Ο λόγος περί μνήμης

8

όπως προείπαμε έχει αποκτήσει σημασία κατά τις τελευταίες

δεκαετίες καθώς θεωρείται ότι η μνήμη παρέχει καταφύγιο για

τους ηττημένους της ιστορίας Ενώ η ιστορία εκλαμβάνεται ως

αφήγηση των νικητών η μνήμη δίνει φωνή στις υπάλληλες

τάξεις και στους καταπιεσμένους Για αυτό και η έκρηξη της

μνήμης θεωρείται αποτέλεσμα της απο-αποικιοποίησης και

απάντηση στο τραύμα του Ολοκαυτώματος

Ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας

βασίζεται στην κατασκευή και στην αναγνώριση ενός σώματος

μνήμης που περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενα θέματα και

επαναλαμβανόμενες σιωπές τα οποία δίνουν νόημα στη ζωή μας

και επομένως συγκροτούν την ταυτότητά μας Η αναγνώριση της

σημασίας της σιωπής στις προφορικές μαρτυρίες σημαίνει να

αναγνωρίσουμε την κατακερματισμένη φύση της μνήμης τις

περιπλοκές και την πολυπλοκότητά της Η μνήμη είναι κάτι

περισσότερο από λόγια και επομένως πρέπει να αναλύσουμε τη

σχέση ανάμεσα σε μορφές της μνήμης και μορφές εξουσίας

λογοκρισία απώθηση τη σιωπή σαν μάσκα διαμάχης Να

αναρωτηθούμε για τα όριά της και το πλαίσιο αναφοράς της σε

σχέση με ποιον και τι είναι σιωπή ποιος τη θεωρεί σιωπή

(Passerini 2002)

Στη μετανεωτερική ανάλυση της ταυτότητας και μετά την

κατάρρευση των μεγάλων αφηγημάτων η μνήμη αποκτά ένα

ιδιαίτερο βάρος με την δημιουργία αρχείων που βασίζονται

στις τραυματικές μαρτυρίες ή τονίζουν τις σιωπές της ιστορίας

όπως θα δούμε παρακάτω μέσα από τις ερμηνείες-μαρτυρίες του

9

Πρίμο Λέβι και του Ζαν Αμερύ Σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για

μαρτυρίες που γεννήθηκαν για τη διάσωση της μνήμης και την

ανάγκη να αντιμετωπιστεί η απειλή της λήθης του

Ολοκαυτώματος Περισσότερο ίσως από άλλες κοινωνικές ομάδες

ο φόβος απώλειας της μνήμης όπως έδειξε και ο Πιέρ Νορά στο

έργο του Leslieuxdememoire (Nora 19981-20) δείχνει να

αφορά ιδιαίτερα τις εβραϊκές κοινότητες (Hassoun 19989-

21) σε βαθμό να επισείει κάποιες φορές κατηγορίες ακύρωσης

της μοναδικότητας του Ολοκαυτώματος Θα μπορούσε ωστόσο να

ισχυριστεί κάποιος ότι η προσπάθεια διαγραφής της μνήμης που

επιχειρήθηκε από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα3

ποιος θα μεταφέρει τη μαρτυρία ποιος θα γράψει για την

ιστορία της περιόδου

Ο Πρίμο Λέβι κρατούμενος και ο ίδιος αναφέρεται στη

γνώση των κρατουμένων για την πρόθεση των ναζί να εξαλείψουν

οποιοδήποτε ίχνος της γενοκτονίας στην κοινή μοίρα των

θυτών και των θυμάτων να είναι φορείς της σιωπής Επιπλέον

η αναζήτηση συλλογικής ταυτότητας μέσα από την ενεργοποίηση

των διεργασιών της μνήμης η μακρόχρονη σιγή που κράτησαν οι

περισσότεροι από τους επιζώντες των στρατοπέδων για πολλά

χρόνια ανέδειξε την επιτακτική ανάγκη να παραμείνουν

ζωντανές οι μνήμες είτε μέσω των γραπτών ή προφορικών

3 Ο κόσμος δεν πίστευε ότι μπορεί να έχει συμβεί μια ακραία γεμάτη αγριότητα εξόντωση απότους ναζί Όπως αναφέρει ο Λέβι αυτό είχε προβλεφτεί από τους Ες-Ες καθώς με κυνισμόέλεγαν στους κρατούμενους laquoοποιοδήποτε τέλος και αν έχει αυτός ο πόλεμος εναντίων σας θατον έχουμε κερδίσει εμείς κανείς από εσάς δεν θα μείνει για να μεταφέρει τη μαρτυρίααλλά και αν κάποιος σωθεί δεν θα τον πιστέψει κανείς [hellip] γιατί μαζί με εσάς καταστρέφουμεκαι τις αποδείξεις[hellip] τα γεγονότα που θα διηγηθείτε είναι πολύ τερατώδη για να γίνουνπιστευτά Θα πιστέψουν ότι όλα είναι μια προπαγάνδα[hellip] την ιστορία των Λάγκερ θα τηναπαγορεύσουμε εμείς Τα γεγονότα όμως τους διέψευσαν (Levi 200011)

10

μαρτυριών είτε με την ανέγερση μνημείων και την ίδρυση

μουσείων

laquoΗ κριτική της ιστορικής αναπαράστασης φέρνει στην επιφάνεια κανόνες που

δίνουν νόημα στη συλλογική ταυτότητα Η αναπαράσταση του γεγονότος που

λέγεται Ολοκαύτωμα [hellip] δοκιμάζει τα όρια με το παρελθόν που διαμορφώνει

στο παρόν θέσεις προσωπικά ικανοποιητικές κοινωνικά και ηθικά αποδεκτέςraquo

Ρίκα Μπενβενίστε4

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLevi amp J Amery)

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η μνήμη ήταν

ένα καθήκον για αυτούς που επέζησαν Ωστόσο οι μαρτυρίες

των επιζώντων συνάντησαν ένα εχθρικό περιβάλλον εξαιτίας

μιας δυσπιστίας που είχε διαμορφωθεί στον κόσμο για το πώς

κατάφεραν και επέστρεψαν ζωντανοί Ο Πρίμο Λέβι ένας

24χρονος ιταλοεβραίος χημικός ενταγμένος στο πολιτικό

σκέλος της Αντίστασης συλλαμβάνεται από την φασιστική

αστυνομία και οδηγείται στο στρατόπεδο του Κάρπι-Φόσσολι

Παραμένει ζωντανός μέχρι την είσοδο του ρωσικού στρατού στο

στρατόπεδο (Ιανουάριος 1945) χάρη σε μια σειρά από συγκυρίες

(όπως καταγράφει ο ίδιος μερικές από τις αιτίες της

επιβίωσης του ήταν οι ακόλουθες ήταν μικρόσωμος και

αδύνατος από φυσικού του άρα άντεξε την ασιτία γνώριζε

σχετικά γερμανικά είχε σπουδές χημείας κι έτσι βρέθηκε στο

κομάντο χημείας στάθηκε τυχερός όσες φορές πέρασε από

4 Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ(επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 199830-61

11

laquoεπιλογήraquo για τους θαλάμους αερίων κατάφερε να μην

αρρωστήσει καθrsquo όλη τη διάρκεια του εγκλεισμού του μέχρι την

φυγή των Γερμανών οπότε και αρρώστησε από οστρακιά βρέθηκε

στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου και έτσι γλίτωσε τον βέβαιο

θάνατο που επεφύλαξαν οι Γερμανοί σε όσους κρατούμενους

πήραν μαζί τους κατά την φυγή τους) Μετά την απελευθέρωσή

του έπειτα από μια πολύμηνη περιπλάνηση στην ανατολική

Ευρώπη επέστρεψε στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1945 Στα

επόμενα χρόνια θα εργαστεί θα γράψει βιβλία που θα

γνωρίσουν την παγκόσμια αναγνώριση Θα αυτοκτονήσει τον

Απρίλιο του 1987

Ο Jean Ameacutery είναι ο Hans Maier με το επίθετο

αναγραμματισμένο5 είναι ο Αυστροεβραίος συγγραφέας και

στοχαστής που γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη εντάχθηκε

στον περιβόητο Κύκλο της αλλά είδε την Αυστρία να

προσαρτάται στη Γερμανία και βίωσε τον αχαλίνωτο

αντισημιτισμό και την έξαρση του ναζισμού συνειδητοποιώντας

το αβάσταχτο φορτίο της εβραϊκής του ταυτότητας Κατέφυγε

στο Βέλγιο το 1939 αλλά συνελήφθη ως ανεπιθύμητος Γερμανός

αλλοδαπός και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στον

γαλλικό Νότο Εκδόθηκε στους Γερμανούς κλείστηκε σε

στρατόπεδο δραπέτευσε εντάχθηκε στην Αντίσταση συνελήφθη

5 Απαξιώνει τη μητρική του γλώσσα τα γερμανικά και βασική γερμανική κουλτούρα του ο ΖανΑμερύ ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ΄ ότι είχε και δεν είχε από κάθε διανοητικήαποσκευή του Γράφει σχετικά laquoΣτο Αουσβιτς το απομονωμένο άτομο ήταν εξαναγκασμένο ναεγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική κουλτούρα συμπεριλαμβανομένων του Durer και του Regerτου Gryphius και του Traklστα χέρια και του τελευταίου άνδρα των Ες Εςraquo (Αμερύ 200934)Μπορεί ο Λέβι να έχει επισημάνει πόσο χρήσιμη ήταν η γνώση γερμανικών για την επιβίωση στοστρατόπεδο αφού όλες οι διαταγές δίνονταν στα γερμανικά Αν όμως η στοιχειώδης γνώση τηςγερμανικής μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμεση κατανόηση παραγγελμάτων το πένθος για τηγερμανική γλώσσα ήταν ένα ιδιαίτερο τραύμα για τους γερμανοεβραίους

12

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

όπως προείπαμε έχει αποκτήσει σημασία κατά τις τελευταίες

δεκαετίες καθώς θεωρείται ότι η μνήμη παρέχει καταφύγιο για

τους ηττημένους της ιστορίας Ενώ η ιστορία εκλαμβάνεται ως

αφήγηση των νικητών η μνήμη δίνει φωνή στις υπάλληλες

τάξεις και στους καταπιεσμένους Για αυτό και η έκρηξη της

μνήμης θεωρείται αποτέλεσμα της απο-αποικιοποίησης και

απάντηση στο τραύμα του Ολοκαυτώματος

Ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουμε τις εμπειρίες μας

βασίζεται στην κατασκευή και στην αναγνώριση ενός σώματος

μνήμης που περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενα θέματα και

επαναλαμβανόμενες σιωπές τα οποία δίνουν νόημα στη ζωή μας

και επομένως συγκροτούν την ταυτότητά μας Η αναγνώριση της

σημασίας της σιωπής στις προφορικές μαρτυρίες σημαίνει να

αναγνωρίσουμε την κατακερματισμένη φύση της μνήμης τις

περιπλοκές και την πολυπλοκότητά της Η μνήμη είναι κάτι

περισσότερο από λόγια και επομένως πρέπει να αναλύσουμε τη

σχέση ανάμεσα σε μορφές της μνήμης και μορφές εξουσίας

λογοκρισία απώθηση τη σιωπή σαν μάσκα διαμάχης Να

αναρωτηθούμε για τα όριά της και το πλαίσιο αναφοράς της σε

σχέση με ποιον και τι είναι σιωπή ποιος τη θεωρεί σιωπή

(Passerini 2002)

Στη μετανεωτερική ανάλυση της ταυτότητας και μετά την

κατάρρευση των μεγάλων αφηγημάτων η μνήμη αποκτά ένα

ιδιαίτερο βάρος με την δημιουργία αρχείων που βασίζονται

στις τραυματικές μαρτυρίες ή τονίζουν τις σιωπές της ιστορίας

όπως θα δούμε παρακάτω μέσα από τις ερμηνείες-μαρτυρίες του

9

Πρίμο Λέβι και του Ζαν Αμερύ Σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για

μαρτυρίες που γεννήθηκαν για τη διάσωση της μνήμης και την

ανάγκη να αντιμετωπιστεί η απειλή της λήθης του

Ολοκαυτώματος Περισσότερο ίσως από άλλες κοινωνικές ομάδες

ο φόβος απώλειας της μνήμης όπως έδειξε και ο Πιέρ Νορά στο

έργο του Leslieuxdememoire (Nora 19981-20) δείχνει να

αφορά ιδιαίτερα τις εβραϊκές κοινότητες (Hassoun 19989-

21) σε βαθμό να επισείει κάποιες φορές κατηγορίες ακύρωσης

της μοναδικότητας του Ολοκαυτώματος Θα μπορούσε ωστόσο να

ισχυριστεί κάποιος ότι η προσπάθεια διαγραφής της μνήμης που

επιχειρήθηκε από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα3

ποιος θα μεταφέρει τη μαρτυρία ποιος θα γράψει για την

ιστορία της περιόδου

Ο Πρίμο Λέβι κρατούμενος και ο ίδιος αναφέρεται στη

γνώση των κρατουμένων για την πρόθεση των ναζί να εξαλείψουν

οποιοδήποτε ίχνος της γενοκτονίας στην κοινή μοίρα των

θυτών και των θυμάτων να είναι φορείς της σιωπής Επιπλέον

η αναζήτηση συλλογικής ταυτότητας μέσα από την ενεργοποίηση

των διεργασιών της μνήμης η μακρόχρονη σιγή που κράτησαν οι

περισσότεροι από τους επιζώντες των στρατοπέδων για πολλά

χρόνια ανέδειξε την επιτακτική ανάγκη να παραμείνουν

ζωντανές οι μνήμες είτε μέσω των γραπτών ή προφορικών

3 Ο κόσμος δεν πίστευε ότι μπορεί να έχει συμβεί μια ακραία γεμάτη αγριότητα εξόντωση απότους ναζί Όπως αναφέρει ο Λέβι αυτό είχε προβλεφτεί από τους Ες-Ες καθώς με κυνισμόέλεγαν στους κρατούμενους laquoοποιοδήποτε τέλος και αν έχει αυτός ο πόλεμος εναντίων σας θατον έχουμε κερδίσει εμείς κανείς από εσάς δεν θα μείνει για να μεταφέρει τη μαρτυρίααλλά και αν κάποιος σωθεί δεν θα τον πιστέψει κανείς [hellip] γιατί μαζί με εσάς καταστρέφουμεκαι τις αποδείξεις[hellip] τα γεγονότα που θα διηγηθείτε είναι πολύ τερατώδη για να γίνουνπιστευτά Θα πιστέψουν ότι όλα είναι μια προπαγάνδα[hellip] την ιστορία των Λάγκερ θα τηναπαγορεύσουμε εμείς Τα γεγονότα όμως τους διέψευσαν (Levi 200011)

10

μαρτυριών είτε με την ανέγερση μνημείων και την ίδρυση

μουσείων

laquoΗ κριτική της ιστορικής αναπαράστασης φέρνει στην επιφάνεια κανόνες που

δίνουν νόημα στη συλλογική ταυτότητα Η αναπαράσταση του γεγονότος που

λέγεται Ολοκαύτωμα [hellip] δοκιμάζει τα όρια με το παρελθόν που διαμορφώνει

στο παρόν θέσεις προσωπικά ικανοποιητικές κοινωνικά και ηθικά αποδεκτέςraquo

Ρίκα Μπενβενίστε4

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLevi amp J Amery)

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η μνήμη ήταν

ένα καθήκον για αυτούς που επέζησαν Ωστόσο οι μαρτυρίες

των επιζώντων συνάντησαν ένα εχθρικό περιβάλλον εξαιτίας

μιας δυσπιστίας που είχε διαμορφωθεί στον κόσμο για το πώς

κατάφεραν και επέστρεψαν ζωντανοί Ο Πρίμο Λέβι ένας

24χρονος ιταλοεβραίος χημικός ενταγμένος στο πολιτικό

σκέλος της Αντίστασης συλλαμβάνεται από την φασιστική

αστυνομία και οδηγείται στο στρατόπεδο του Κάρπι-Φόσσολι

Παραμένει ζωντανός μέχρι την είσοδο του ρωσικού στρατού στο

στρατόπεδο (Ιανουάριος 1945) χάρη σε μια σειρά από συγκυρίες

(όπως καταγράφει ο ίδιος μερικές από τις αιτίες της

επιβίωσης του ήταν οι ακόλουθες ήταν μικρόσωμος και

αδύνατος από φυσικού του άρα άντεξε την ασιτία γνώριζε

σχετικά γερμανικά είχε σπουδές χημείας κι έτσι βρέθηκε στο

κομάντο χημείας στάθηκε τυχερός όσες φορές πέρασε από

4 Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ(επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 199830-61

11

laquoεπιλογήraquo για τους θαλάμους αερίων κατάφερε να μην

αρρωστήσει καθrsquo όλη τη διάρκεια του εγκλεισμού του μέχρι την

φυγή των Γερμανών οπότε και αρρώστησε από οστρακιά βρέθηκε

στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου και έτσι γλίτωσε τον βέβαιο

θάνατο που επεφύλαξαν οι Γερμανοί σε όσους κρατούμενους

πήραν μαζί τους κατά την φυγή τους) Μετά την απελευθέρωσή

του έπειτα από μια πολύμηνη περιπλάνηση στην ανατολική

Ευρώπη επέστρεψε στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1945 Στα

επόμενα χρόνια θα εργαστεί θα γράψει βιβλία που θα

γνωρίσουν την παγκόσμια αναγνώριση Θα αυτοκτονήσει τον

Απρίλιο του 1987

Ο Jean Ameacutery είναι ο Hans Maier με το επίθετο

αναγραμματισμένο5 είναι ο Αυστροεβραίος συγγραφέας και

στοχαστής που γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη εντάχθηκε

στον περιβόητο Κύκλο της αλλά είδε την Αυστρία να

προσαρτάται στη Γερμανία και βίωσε τον αχαλίνωτο

αντισημιτισμό και την έξαρση του ναζισμού συνειδητοποιώντας

το αβάσταχτο φορτίο της εβραϊκής του ταυτότητας Κατέφυγε

στο Βέλγιο το 1939 αλλά συνελήφθη ως ανεπιθύμητος Γερμανός

αλλοδαπός και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στον

γαλλικό Νότο Εκδόθηκε στους Γερμανούς κλείστηκε σε

στρατόπεδο δραπέτευσε εντάχθηκε στην Αντίσταση συνελήφθη

5 Απαξιώνει τη μητρική του γλώσσα τα γερμανικά και βασική γερμανική κουλτούρα του ο ΖανΑμερύ ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ΄ ότι είχε και δεν είχε από κάθε διανοητικήαποσκευή του Γράφει σχετικά laquoΣτο Αουσβιτς το απομονωμένο άτομο ήταν εξαναγκασμένο ναεγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική κουλτούρα συμπεριλαμβανομένων του Durer και του Regerτου Gryphius και του Traklστα χέρια και του τελευταίου άνδρα των Ες Εςraquo (Αμερύ 200934)Μπορεί ο Λέβι να έχει επισημάνει πόσο χρήσιμη ήταν η γνώση γερμανικών για την επιβίωση στοστρατόπεδο αφού όλες οι διαταγές δίνονταν στα γερμανικά Αν όμως η στοιχειώδης γνώση τηςγερμανικής μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμεση κατανόηση παραγγελμάτων το πένθος για τηγερμανική γλώσσα ήταν ένα ιδιαίτερο τραύμα για τους γερμανοεβραίους

12

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

Πρίμο Λέβι και του Ζαν Αμερύ Σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για

μαρτυρίες που γεννήθηκαν για τη διάσωση της μνήμης και την

ανάγκη να αντιμετωπιστεί η απειλή της λήθης του

Ολοκαυτώματος Περισσότερο ίσως από άλλες κοινωνικές ομάδες

ο φόβος απώλειας της μνήμης όπως έδειξε και ο Πιέρ Νορά στο

έργο του Leslieuxdememoire (Nora 19981-20) δείχνει να

αφορά ιδιαίτερα τις εβραϊκές κοινότητες (Hassoun 19989-

21) σε βαθμό να επισείει κάποιες φορές κατηγορίες ακύρωσης

της μοναδικότητας του Ολοκαυτώματος Θα μπορούσε ωστόσο να

ισχυριστεί κάποιος ότι η προσπάθεια διαγραφής της μνήμης που

επιχειρήθηκε από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα3

ποιος θα μεταφέρει τη μαρτυρία ποιος θα γράψει για την

ιστορία της περιόδου

Ο Πρίμο Λέβι κρατούμενος και ο ίδιος αναφέρεται στη

γνώση των κρατουμένων για την πρόθεση των ναζί να εξαλείψουν

οποιοδήποτε ίχνος της γενοκτονίας στην κοινή μοίρα των

θυτών και των θυμάτων να είναι φορείς της σιωπής Επιπλέον

η αναζήτηση συλλογικής ταυτότητας μέσα από την ενεργοποίηση

των διεργασιών της μνήμης η μακρόχρονη σιγή που κράτησαν οι

περισσότεροι από τους επιζώντες των στρατοπέδων για πολλά

χρόνια ανέδειξε την επιτακτική ανάγκη να παραμείνουν

ζωντανές οι μνήμες είτε μέσω των γραπτών ή προφορικών

3 Ο κόσμος δεν πίστευε ότι μπορεί να έχει συμβεί μια ακραία γεμάτη αγριότητα εξόντωση απότους ναζί Όπως αναφέρει ο Λέβι αυτό είχε προβλεφτεί από τους Ες-Ες καθώς με κυνισμόέλεγαν στους κρατούμενους laquoοποιοδήποτε τέλος και αν έχει αυτός ο πόλεμος εναντίων σας θατον έχουμε κερδίσει εμείς κανείς από εσάς δεν θα μείνει για να μεταφέρει τη μαρτυρίααλλά και αν κάποιος σωθεί δεν θα τον πιστέψει κανείς [hellip] γιατί μαζί με εσάς καταστρέφουμεκαι τις αποδείξεις[hellip] τα γεγονότα που θα διηγηθείτε είναι πολύ τερατώδη για να γίνουνπιστευτά Θα πιστέψουν ότι όλα είναι μια προπαγάνδα[hellip] την ιστορία των Λάγκερ θα τηναπαγορεύσουμε εμείς Τα γεγονότα όμως τους διέψευσαν (Levi 200011)

10

μαρτυριών είτε με την ανέγερση μνημείων και την ίδρυση

μουσείων

laquoΗ κριτική της ιστορικής αναπαράστασης φέρνει στην επιφάνεια κανόνες που

δίνουν νόημα στη συλλογική ταυτότητα Η αναπαράσταση του γεγονότος που

λέγεται Ολοκαύτωμα [hellip] δοκιμάζει τα όρια με το παρελθόν που διαμορφώνει

στο παρόν θέσεις προσωπικά ικανοποιητικές κοινωνικά και ηθικά αποδεκτέςraquo

Ρίκα Μπενβενίστε4

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLevi amp J Amery)

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η μνήμη ήταν

ένα καθήκον για αυτούς που επέζησαν Ωστόσο οι μαρτυρίες

των επιζώντων συνάντησαν ένα εχθρικό περιβάλλον εξαιτίας

μιας δυσπιστίας που είχε διαμορφωθεί στον κόσμο για το πώς

κατάφεραν και επέστρεψαν ζωντανοί Ο Πρίμο Λέβι ένας

24χρονος ιταλοεβραίος χημικός ενταγμένος στο πολιτικό

σκέλος της Αντίστασης συλλαμβάνεται από την φασιστική

αστυνομία και οδηγείται στο στρατόπεδο του Κάρπι-Φόσσολι

Παραμένει ζωντανός μέχρι την είσοδο του ρωσικού στρατού στο

στρατόπεδο (Ιανουάριος 1945) χάρη σε μια σειρά από συγκυρίες

(όπως καταγράφει ο ίδιος μερικές από τις αιτίες της

επιβίωσης του ήταν οι ακόλουθες ήταν μικρόσωμος και

αδύνατος από φυσικού του άρα άντεξε την ασιτία γνώριζε

σχετικά γερμανικά είχε σπουδές χημείας κι έτσι βρέθηκε στο

κομάντο χημείας στάθηκε τυχερός όσες φορές πέρασε από

4 Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ(επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 199830-61

11

laquoεπιλογήraquo για τους θαλάμους αερίων κατάφερε να μην

αρρωστήσει καθrsquo όλη τη διάρκεια του εγκλεισμού του μέχρι την

φυγή των Γερμανών οπότε και αρρώστησε από οστρακιά βρέθηκε

στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου και έτσι γλίτωσε τον βέβαιο

θάνατο που επεφύλαξαν οι Γερμανοί σε όσους κρατούμενους

πήραν μαζί τους κατά την φυγή τους) Μετά την απελευθέρωσή

του έπειτα από μια πολύμηνη περιπλάνηση στην ανατολική

Ευρώπη επέστρεψε στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1945 Στα

επόμενα χρόνια θα εργαστεί θα γράψει βιβλία που θα

γνωρίσουν την παγκόσμια αναγνώριση Θα αυτοκτονήσει τον

Απρίλιο του 1987

Ο Jean Ameacutery είναι ο Hans Maier με το επίθετο

αναγραμματισμένο5 είναι ο Αυστροεβραίος συγγραφέας και

στοχαστής που γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη εντάχθηκε

στον περιβόητο Κύκλο της αλλά είδε την Αυστρία να

προσαρτάται στη Γερμανία και βίωσε τον αχαλίνωτο

αντισημιτισμό και την έξαρση του ναζισμού συνειδητοποιώντας

το αβάσταχτο φορτίο της εβραϊκής του ταυτότητας Κατέφυγε

στο Βέλγιο το 1939 αλλά συνελήφθη ως ανεπιθύμητος Γερμανός

αλλοδαπός και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στον

γαλλικό Νότο Εκδόθηκε στους Γερμανούς κλείστηκε σε

στρατόπεδο δραπέτευσε εντάχθηκε στην Αντίσταση συνελήφθη

5 Απαξιώνει τη μητρική του γλώσσα τα γερμανικά και βασική γερμανική κουλτούρα του ο ΖανΑμερύ ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ΄ ότι είχε και δεν είχε από κάθε διανοητικήαποσκευή του Γράφει σχετικά laquoΣτο Αουσβιτς το απομονωμένο άτομο ήταν εξαναγκασμένο ναεγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική κουλτούρα συμπεριλαμβανομένων του Durer και του Regerτου Gryphius και του Traklστα χέρια και του τελευταίου άνδρα των Ες Εςraquo (Αμερύ 200934)Μπορεί ο Λέβι να έχει επισημάνει πόσο χρήσιμη ήταν η γνώση γερμανικών για την επιβίωση στοστρατόπεδο αφού όλες οι διαταγές δίνονταν στα γερμανικά Αν όμως η στοιχειώδης γνώση τηςγερμανικής μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμεση κατανόηση παραγγελμάτων το πένθος για τηγερμανική γλώσσα ήταν ένα ιδιαίτερο τραύμα για τους γερμανοεβραίους

12

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

μαρτυριών είτε με την ανέγερση μνημείων και την ίδρυση

μουσείων

laquoΗ κριτική της ιστορικής αναπαράστασης φέρνει στην επιφάνεια κανόνες που

δίνουν νόημα στη συλλογική ταυτότητα Η αναπαράσταση του γεγονότος που

λέγεται Ολοκαύτωμα [hellip] δοκιμάζει τα όρια με το παρελθόν που διαμορφώνει

στο παρόν θέσεις προσωπικά ικανοποιητικές κοινωνικά και ηθικά αποδεκτέςraquo

Ρίκα Μπενβενίστε4

Οι μαρτυρίες των επιζώντων (PLevi amp J Amery)

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η μνήμη ήταν

ένα καθήκον για αυτούς που επέζησαν Ωστόσο οι μαρτυρίες

των επιζώντων συνάντησαν ένα εχθρικό περιβάλλον εξαιτίας

μιας δυσπιστίας που είχε διαμορφωθεί στον κόσμο για το πώς

κατάφεραν και επέστρεψαν ζωντανοί Ο Πρίμο Λέβι ένας

24χρονος ιταλοεβραίος χημικός ενταγμένος στο πολιτικό

σκέλος της Αντίστασης συλλαμβάνεται από την φασιστική

αστυνομία και οδηγείται στο στρατόπεδο του Κάρπι-Φόσσολι

Παραμένει ζωντανός μέχρι την είσοδο του ρωσικού στρατού στο

στρατόπεδο (Ιανουάριος 1945) χάρη σε μια σειρά από συγκυρίες

(όπως καταγράφει ο ίδιος μερικές από τις αιτίες της

επιβίωσης του ήταν οι ακόλουθες ήταν μικρόσωμος και

αδύνατος από φυσικού του άρα άντεξε την ασιτία γνώριζε

σχετικά γερμανικά είχε σπουδές χημείας κι έτσι βρέθηκε στο

κομάντο χημείας στάθηκε τυχερός όσες φορές πέρασε από

4 Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ(επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 199830-61

11

laquoεπιλογήraquo για τους θαλάμους αερίων κατάφερε να μην

αρρωστήσει καθrsquo όλη τη διάρκεια του εγκλεισμού του μέχρι την

φυγή των Γερμανών οπότε και αρρώστησε από οστρακιά βρέθηκε

στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου και έτσι γλίτωσε τον βέβαιο

θάνατο που επεφύλαξαν οι Γερμανοί σε όσους κρατούμενους

πήραν μαζί τους κατά την φυγή τους) Μετά την απελευθέρωσή

του έπειτα από μια πολύμηνη περιπλάνηση στην ανατολική

Ευρώπη επέστρεψε στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1945 Στα

επόμενα χρόνια θα εργαστεί θα γράψει βιβλία που θα

γνωρίσουν την παγκόσμια αναγνώριση Θα αυτοκτονήσει τον

Απρίλιο του 1987

Ο Jean Ameacutery είναι ο Hans Maier με το επίθετο

αναγραμματισμένο5 είναι ο Αυστροεβραίος συγγραφέας και

στοχαστής που γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη εντάχθηκε

στον περιβόητο Κύκλο της αλλά είδε την Αυστρία να

προσαρτάται στη Γερμανία και βίωσε τον αχαλίνωτο

αντισημιτισμό και την έξαρση του ναζισμού συνειδητοποιώντας

το αβάσταχτο φορτίο της εβραϊκής του ταυτότητας Κατέφυγε

στο Βέλγιο το 1939 αλλά συνελήφθη ως ανεπιθύμητος Γερμανός

αλλοδαπός και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στον

γαλλικό Νότο Εκδόθηκε στους Γερμανούς κλείστηκε σε

στρατόπεδο δραπέτευσε εντάχθηκε στην Αντίσταση συνελήφθη

5 Απαξιώνει τη μητρική του γλώσσα τα γερμανικά και βασική γερμανική κουλτούρα του ο ΖανΑμερύ ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ΄ ότι είχε και δεν είχε από κάθε διανοητικήαποσκευή του Γράφει σχετικά laquoΣτο Αουσβιτς το απομονωμένο άτομο ήταν εξαναγκασμένο ναεγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική κουλτούρα συμπεριλαμβανομένων του Durer και του Regerτου Gryphius και του Traklστα χέρια και του τελευταίου άνδρα των Ες Εςraquo (Αμερύ 200934)Μπορεί ο Λέβι να έχει επισημάνει πόσο χρήσιμη ήταν η γνώση γερμανικών για την επιβίωση στοστρατόπεδο αφού όλες οι διαταγές δίνονταν στα γερμανικά Αν όμως η στοιχειώδης γνώση τηςγερμανικής μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμεση κατανόηση παραγγελμάτων το πένθος για τηγερμανική γλώσσα ήταν ένα ιδιαίτερο τραύμα για τους γερμανοεβραίους

12

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

laquoεπιλογήraquo για τους θαλάμους αερίων κατάφερε να μην

αρρωστήσει καθrsquo όλη τη διάρκεια του εγκλεισμού του μέχρι την

φυγή των Γερμανών οπότε και αρρώστησε από οστρακιά βρέθηκε

στο αναρρωτήριο του στρατοπέδου και έτσι γλίτωσε τον βέβαιο

θάνατο που επεφύλαξαν οι Γερμανοί σε όσους κρατούμενους

πήραν μαζί τους κατά την φυγή τους) Μετά την απελευθέρωσή

του έπειτα από μια πολύμηνη περιπλάνηση στην ανατολική

Ευρώπη επέστρεψε στην Ιταλία τον Οκτώβριο του 1945 Στα

επόμενα χρόνια θα εργαστεί θα γράψει βιβλία που θα

γνωρίσουν την παγκόσμια αναγνώριση Θα αυτοκτονήσει τον

Απρίλιο του 1987

Ο Jean Ameacutery είναι ο Hans Maier με το επίθετο

αναγραμματισμένο5 είναι ο Αυστροεβραίος συγγραφέας και

στοχαστής που γεννήθηκε και σπούδασε στη Βιέννη εντάχθηκε

στον περιβόητο Κύκλο της αλλά είδε την Αυστρία να

προσαρτάται στη Γερμανία και βίωσε τον αχαλίνωτο

αντισημιτισμό και την έξαρση του ναζισμού συνειδητοποιώντας

το αβάσταχτο φορτίο της εβραϊκής του ταυτότητας Κατέφυγε

στο Βέλγιο το 1939 αλλά συνελήφθη ως ανεπιθύμητος Γερμανός

αλλοδαπός και οδηγήθηκε σε στρατόπεδο αιχμαλώτων στον

γαλλικό Νότο Εκδόθηκε στους Γερμανούς κλείστηκε σε

στρατόπεδο δραπέτευσε εντάχθηκε στην Αντίσταση συνελήφθη

5 Απαξιώνει τη μητρική του γλώσσα τα γερμανικά και βασική γερμανική κουλτούρα του ο ΖανΑμερύ ένιωθε ότι τον είχαν αποστερήσει απ΄ ότι είχε και δεν είχε από κάθε διανοητικήαποσκευή του Γράφει σχετικά laquoΣτο Αουσβιτς το απομονωμένο άτομο ήταν εξαναγκασμένο ναεγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική κουλτούρα συμπεριλαμβανομένων του Durer και του Regerτου Gryphius και του Traklστα χέρια και του τελευταίου άνδρα των Ες Εςraquo (Αμερύ 200934)Μπορεί ο Λέβι να έχει επισημάνει πόσο χρήσιμη ήταν η γνώση γερμανικών για την επιβίωση στοστρατόπεδο αφού όλες οι διαταγές δίνονταν στα γερμανικά Αν όμως η στοιχειώδης γνώση τηςγερμανικής μπορούσε να χρησιμεύσει στην άμεση κατανόηση παραγγελμάτων το πένθος για τηγερμανική γλώσσα ήταν ένα ιδιαίτερο τραύμα για τους γερμανοεβραίους

12

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

βασανίστηκε από την Γκεστάπο κι έζησε σε Άουσβιτς

Μπούχενβαλντ και Μπέργκεν ndash Μπέλζεν Ύστερα από είκοσι

χρόνια σιωπής το 1964 στη δίκη των εγκληματιών του Άουσβιτς

μίλησε ανοιχτά για όσα υπέστη από το Τρίτο Ράιχ Τότε έγραψε

και το πρώτο σχετικό δοκίμιο αυτοκτόνησε το 1978

Ο Λέβι μέσα από το πρώτο βιβλίο του το Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος απαντά στην κριτική των άλλων για το πως κατάφερε

και επέστρεψε τον απασχολούσε να αφήσει μια γραπτή

μαρτυρία-ερμηνεία ως ένα είδος αντίστασης προς τους ναζί

για να μην ξεχνούν οι λαοί Για αυτόν καθήκον ήταν να

κρατήσει τις μνήμες ζωντανές ωστόσο αντίθετα από ότι θα

περιμέναμε δεν διακρίνουμε κανένα ίχνος ηρωισμού μίσους ή

μεμψιμοιρίας στο λόγο του αντιθέτως στην εξιστόρηση του

κυριαρχεί η ακριβής επανάληψη θεμάτων ή αναφορών και ο

μεταφορικός λόγος για να κάνει κατανοητό το ανείπωτο γεγονός

σε όποιον δεν το έχει ζήσει Στην αφήγηση του διακρίνουμε

μια ανωτερότητα και ένα μεγαλείο ψυχής καθώς μέσα από

ηθικούς προβληματισμούς και ερωτήματα μας αφηγείται τα

γεγονότα και τις εμπειρίες του Κάποιος πολύ καιρό πριν έγραψε

ότι τα βιβλία όπως οι άνθρωποι έχουν το δικό τους πεπρωμένο απρόβλεπτο

διαφορετικό από αυτό που επιθυμούσαμε και αναμέναμε[hellip] Γράφω αυτό που

δεν θα μπορούσα να πω σε κανέναν Ήταν τόσο επιτακτική μέσα μας η ανάγκη να

διηγηθούμε που άρχισα να γράφω το βιβλίο εκεί σrsquo εκείνο το γερμανικό

εργαστήριο γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να φυλάξω τις

σημειώσεις που μουντζούρωνα όπως όπως θα έπρεπε αμέσως να τις

καταστρέψω γιατί η τυχόν αποκάλυψή τους θα μου κόστιζε τη ζωή (Levi

13

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

1997211-213) Εδώ διακρίνεται μια μετριοπαθή μαρτυρία που

διηγείται την αθλιότητα σε συνθήκες απόλυτα ακραίες Η γυμνή

αλήθεια των γεγονότων αναβλύζει αβίαστα από την γραφή χωρίς

μνησικακίες μην αφήνοντας την αδιανόητη εμπειρία της

φυσικής και ηθικής εξουθένωσης να παραμορφώσει την ανθρώπινη

ύπαρξη του συγγραφέα Μ αυτόν τον τρόπο η μαρτυρία αποκτά

όλο το νόημά της ο επιζήσας πρέπει να είναι πιστός στο

ρόλο τουmiddot πρέπει να είναι μάρτυρας με την πλήρη έννοια του

όρου (laquoένα πρόσωπο ικανό να μαρτυρήσει για ένα γεγονός εν

ονόματι μιας άμεσης γνώσηςraquo) οφείλει να μιλήσει μόνο για

όσα έχει δει και ζήσει χωρίς καμία παραχώρηση σε σχέση με

ότι έχει ακούσει να λένε ή έχει μάθει από τους συντρόφους

του Άμεσος μάρτυρας6 Εν τέλει όμως εάν αυτά δεν συμβαίνουν

δεν σημαίνει ότι αναιρείται και η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας

Αλλά έτσι γίνεται αδύνατο να αμφισβητηθεί η κυριολεκτικά

απίστευτη ιστορία του Λάγκερ ο μάρτυρας δεν μπορεί να

αναιρεθείmiddot μπορεί να απαντήσει laquoΉμουν εκεί και είδαraquo

Με αφορμή τη διεξαγωγή της δίκης των εγκληματιών του

Άουσβιτς δόθηκε το έναυσμα για να μιλήσει ανοιχτά ο Αμερύ

για όσα είχε υποστεί από το Τρίτο Ράιχ στην Φρανκφούρτη το

1964 Στέκεται μπροστά στο αναπάντητο ερώτημα πώς ήταν ποτέ

δυνατόν laquoαυτόraquo που συντελέστηκε από το 1933 έως το 1945 να

6Η ανάλυση των μαρτυριών πρέπει να προσεγγίζεται με όρους που αφορούν τη συμβολή τους στησυγκρότηση του παρελθόντος Υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις που καθιστούν αποδεκτέςτις μαρτυρίες υποστηρίζει η Tozzi α) η προνομιακή θέση των μαρτύρων στα γεγονότα πουβίωσαν τελευταίοι β) η ομοιογένεια της εμπειρίας τους γ) η ομοιογένεια των τρόπων πουεκφράζονται αυτές (Tozzi 20123)

14

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

προήλθε από ένα γερμανικό έθνος υψηλής νοημοσύνης βιομηχανικής

αξιοσύνης και απαράμιλλου πολιτισμικού πλούτου του έθνους laquoτων

ποιητών και των στοχαστώνraquo Επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία για τον πραγματικό φασισμό και μια

έκκληση στη γερμανική νεολαία να ασκηθεί στην ενδοσκόπηση

αλλά επιθυμεί να διαβαστεί και από τους νέους της Αριστεράς

και τους αντιφασίστες που με αφορμή το Παλαιστινιακό ζήτημα

φωνάζουν laquoθάνατος στο εβραϊκό έθνοςraquo μια ιαχή που μοιάζει

με laquoμια από τις κακόγουστες φάρσες της παγκόσμιας Ιστορίαςraquo

Το αρχικό του σχέδιο για μια στοχαστική δοκιμιακή εργασία

οδήγησε όπως γράφει στην εισαγωγή της πρώτης έκδοσης σε

μια προσωπική ομολογία κατατεμαχισμένη από τον διαλογισμό

για να καταλήξει στην διερεύνηση της υπόστασης του

θύματος Απλώς περιγράφω την κατάσταση ενός εκμηδενισμένου αυτό είναι

όλο προσθέτει για να καταλήξει Για τους Γερμανούς που στην συντριπτική τους

πλειοψηφία δεν νιώθουν ή δεν νιώθουν πια να τους αφορούν οι πράξεις του

Τρίτου Ράιχ πολύ ευχαρίστως να τους πω κάποια πράγματα που μέχρι τώρα

ίσως να μην τους τα έχουν αποκαλύψει(Amery 200921)

Από την άλλη πλευρά ο Λέβι με το βιβλίο ndash μαρτυρία Εάν

αυτό είναι ο άνθρωπος καταθέτει εν θερμώ τις αναμνήσεις του από

τον εγκλεισμό του στο Αουσβιτς (αφού το βιβλίο γράφτηκε

αμέσως μετά την επιστροφή του το 1946) Ένα μεγάλο και

σημαντικό μέρος του στοχασμού του Λέβι θα αφιερωθεί στη

μεγάλη και ανώνυμη μάζα των laquoΜουσουλμάνωνraquo του στρατοπέδου

που πρωτοπαρουσιάζεται στο ένατο κεφάλαιο του Εάν αυτό είναι ο

άνθρωπος με τον τίτλο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

15

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

σώθηκανraquo και επεκτείνεται στη συνέχεια στο ομώνυμο

τελευταίο βιβλίο του Λέβι που κυκλοφόρησε το 1986 λίγο πριν

το θάνατό του Σε όλα αυτά τα κείμενα είναι φανερό ότι το

φαινόμενο των laquoΜουσουλμάνωνraquo τον συγκλόνισε και τον άγγιξε

ιδιαιτέρως καθώς είδε να ενσαρκώνεται σrsquo αυτό η πιο ακραία

εκδοχή της βίας και της αποπροσωποποίησης των στρατοπέδων

Οι laquoΜουσουλμάνοιraquo το τελευταίο κατακάθι της πλέμπας του

στρατοπέδου οι Muselmaumlner αυτοί που βούλιαξαν7 Ενώ το

Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν είναι κατ εξοχήν

βιβλίο-δοκίμιο στοχασμού γύρω από τα στρατόπεδα εξοντώσεως

Γραμμένο 40 χρόνια μετά λαμβάνει εκ των υστέρων χροιά

πνευματικής διαθήκης ενός από τους διαυγέστερους ευρωπαίους

στοχαστές-φιλοσόφους που προσέγγισαν το φαινόμενο των

ναζιστικών στρατοπέδων εξοντώσεως Εξάλλου αυτό διαβάστηκε

αναγκαστικά υπό το φως αυτής της αυτοκτονίας που συντάραξε

το αναγνωστικό κοινό Επιπλέον όταν γράφει τον πρόλογο

σχολιάζει την όψιμη αυτοκτονία (1978) του άλλου μας διανοητή

Jean Amery εκτοπισμένου στο Αουσβιτς ότι laquoτα βασανιστήρια

υπήρξαν γι αυτόν ένας ατέρμων θάνατοςraquo (Levi 200025) πώς

7Χόρχε Σεμπρούν Ο νεκρός που μας χρειάζεται μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας200341

16

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

να μη σκεφτούμε ότι το ίδιο συνέβαινε και για εκείνον8 Το

Αουσβιτς συνέχισε λοιπόν να σκοτώνει πολλές δεκαετίες μετά

Παρόλο που ο Λέβι είχε σημειώσει ότι laquoτα πιο σημαντικά

πράγματαraquo τα είχε πει στο πρώτο βιβλίο ενώ για laquoορισμένα

θέματαraquo που του laquoφαίνονταν δευτερεύοντα εκείνη τη στιγμήraquo

έγραψε αργότερα (Οπ220) σήμερα που οι γραπτές και

προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Αουσβιτς είναι πλέον

αρκετές ίσως αυτό το τρίτο βιβλίο να είναι για μας το πιο

σημαντικό Τώρα που η εξιστόρηση και η περιγραφή των

απάνθρωπων συνθηκών της καθημερινότητας του στρατοπεδικού

κόσμου είναι πια γνωστές τα θέματα που ο συγγραφέας

χαρακτηρίζει laquoδευτερεύονταraquo είναι για μας πρώτιστης

σημασίας Με αυτά ακριβώς ασχολείται ο Λέβι στο τρίτο βιβλίο

του από μια σκοπιά που θα την ονομάζαμε ανθρωπολογική

προβαίνοντας σε μια φιλοσοφική λεπτολόγο και διεισδυτική

ανάλυση γράφει από απόσταση δίνοντας περισσότερο μια

ερμηνεία παρά μαρτυρία στα γεγονότα που έζησε9 Άλλωστε8Ο Λέβι δεν εμφορείται από την οίηση των ιδεαλιστών∙ η ανθρωπινότητα του ανθρώπου δενελλοχεύει στις συνάψεις του laquoκαθαρού λόγουraquo με την laquoκαθαρή βούλησηraquo Η επιθυμία και ηανάγκη στον άνθρωπο είναι σωματικές τα βασανιστήρια είναι σωματικά όπως και η έκφρασηκαι η σκέψη που εκφράζονται μέσα απrsquo το σώμα Θα εστιάσει στο τρωτό σώμα αναδεικνύονταςτόσο το συνολικό σχέδιο της γενοκτονίας όσο και τον πολιτισμό που το γέννησε και τοπραγματοποίησε στις βιομηχανίες του θανάτου Αυτό κάνει παραδείγματος χάριν μιλώντας μαςγια τα ξύλινα χοντροπάπουτσα που φορούσαν οι κρατούμενοι Αν νομίζει κανείς λέει ότι ταπαπούτσια στο Λάγκερ είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας απατάται οικτρά ο θάνατος για τουςκρατουμένους ξεκινά από τα παπούτσια για τους περισσότερους από εμάς είναι ένα αληθινό βασανιστήριο γιατί μετάαπό λίγες ώρες βάδισμα σου προκαλούν οδυνηρές πληγές που μοιραία μολύνονται Στο εξής θα είσαι αναγκασμένος ναπερπατάς σαν να έχεις μια μπάλα δεμένη στο πόδι (έτσι εξηγείται και το παράξενο βάδισμα της στρατιάς τωνφαντασμάτων που επιστρέφουν κάθε βράδυ σε παράταξη)˙ παντού θα φτάνεις τελευταίος και παντού θrsquo αμείβεσαι μεκλωτσιές αν σε κυνηγάνε δεν θα μπορείς να ξεφύγεις τα πόδια πρήζονται και η τριβή με το ξύλο των παπουτσιών γίνεταιανυπόφορο (Levi199740)9Ο Λέβι από την αρχή του τρίτου βιβλίου του μας προειδοποιεί ότι το στυλ γραφής του θαείναι αυστηρό μη συναισθηματικό με σκοπό τη μετάδοση της αλήθειας με τρόπο αντικειμενικόΩς χημικός επιστήμονας έβλεπε τα γεγονότα από απόσταση όπως αναφέρει και η Tozzi έγραφεμε ένα επιστημονικό ύφος αντιμετωπίζοντας το ολοκαύτωμα από τη θέση του παρατηρητήΜπορούμε να διακρίνουμε στη γραφή του χαρακτηριστικά που θεμελιώνουν την ιστορική γραφήα) αισθητική καλλιέργεια β) επιστημονικότητα και γ) πρακτική (Tozzi 20127)

17

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

πρέπει να βλέπουμε τη μαρτυρία ως δράση στο παρόν και όχι ως ματιά στο

παρελθόν και να την αντιμετωπίζουμε ως ερμηνευτικό εργαλείο

που αποδίδει νόημα στο γεγονός (V Tozzi 20121)

Το παρόν και η κατανόηση του παρελθόντος μπορεί να

είναι πιο ολοκληρωμένη στο σήμερα Γιατί έχει διαμορφωθεί

πλέον μια νέα ταυτότητα του μάρτυρα που καθορίζει την

κατανόηση του με έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο το πώς θα ζήσει

το μέλλον του Οι μαρτυρίες των Λέβι και Αμερύ έρχονται να

κατασκευάσουν το γεγονός του ολοκαυτώματος μέσα από τις

εμπειρίες τους τα βιώματα τους από συγκεκριμένη θέση και

νέα ταυτότητα

Γιατί οι θύτες διέπραξαν όσα διέπραξαν Είχαν συνείδηση

ότι επρόκειτο για έγκλημα Οι κλασικές απαντήσεις (που

δόθηκαν σε δίκες σε συνεντεύξεις σε απομνημονεύματα)

συμπυκνώνονται στα εξής laquoΥπήρξαμε επιμελείς εκτελεστές και για την

επιμέλειά μας βραβευτήκαμε και προαχθήκαμε Οι αποφάσεις δεν ήταν δικές

μας διότι το καθεστώς υπό το οποίο ζήσαμε δεν επέτρεπε ελευθερία

αποφάσεων άλλοι αποφάσισαν για μας και θα ήταν αδύνατο να συμβεί

διαφορετικά []raquo ((Levi 200028) Ο Λέβι εξετάζει πώς σε ένα

ολοκληρωτικό σύστημα διαστρέφονται πολίτες που σε άλλες

συνθήκες θα ήσαν φυσιολογικοί Διακρίνει βέβαια τους

ανώτερους αξιωματούχους καθώς προϋπήρχε η πολιτική ένταξή

τους και η ιδεολογική τους ταύτιση με τις απόψεις του

Χίτλερ Το αποτέλεσμα είναι πως οι ενεχόμενοι από την πλευρά

των θυτών προσπαθούν να ανακατασκευάσουν την αλήθεια

18

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

οικοδομώντας διαφορετικά τη μνήμη αυτή ή ορισμένοι φτάνοντας

ως την πλήρη άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξοντώσεως

Ο Αμερύ πάλι απαριθμεί και αυτός τα σταδιακά βήματα

προς την νέα κατάσταση Το πρώτο συγκλονιστικό δοκίμιο του

τόμου αφορά την θέση του διανοούμενου στο Άουσβιτς (ορίζοντας

τον διανοούμενο ως άνθρωπο που ζει μέσα σε ένα σύστημα

πνευματικών αναφορών με την ευρεία σημασία του όρου και

διαθέτει μια καλώς ανεπτυγμένη αισθητική συνείδηση) όπου

βρίσκεται αναγκασμένος να θέσει υπό δοκιμασία την

αποτελεσματικότητα του πνεύματός του ή ακόμα και να το

αναγνωρίσει ως άκυρο Κάθε πνευματική έκφραση αποτελεί

απαγορευμένη πολυτέλεια Η μνήμη κάποιων στίχων δεν είναι

πλέον σε θέση να υπερβούν την πραγματικότητα Εδώ το άτομο

ήταν εξαναγκασμένο να εγκαταλείψει ολόκληρη τη γερμανική

κουλτούρα και στερούνταν την πνευματική του υπόσταση Το

πνεύμα υποτασσόταν αναπόφευκτα στην πραγματικότητα Στο

στρατόπεδο και ιδίως στο Άουσβιτς η ορθολογική ndash αναλυτική σκέψη λοιπόν

όχι μόνο δεν προσέφερε την παραμικρή βοήθεια αλλά οδηγούσε κατευθείαν σε

μια τραγική διαλεκτική της αυτοκαταστροφής [hellip] Ο καλλιεργημένος άνθρωπος

δεν έπαιρνε τόσο εύκολα ως δεδομένες τις αδιανόητες συνθήκες όσο ο

ακαλλιέργητος Το γεγονός ότι είχε μάθει επί μακρόν να θέτει υπό αμφισβήτηση

τα φαινόμενα της καθημερινής πραγματικότητας του απαγόρευε να αποδεχτεί

την πραγματικότητα του στρατοπέδου καθώς ερχόταν σε κραυγαλέα αντίθεση με

καθετί που ο ίδιος θεωρούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή πιθανό και ανθρωπίνως

εφικτό (Amery200937)

19

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

Επικεντρώνεται στα βασανιστήρια τα οποία ήταν

πεπεισμένος πως στην περίπτωση του Τρίτου Ράιχ ο βασανισμός

δεν αποτελούσε συμβεβηκός αλλά πεμπτουσία του συστήματος Οι

βασανιστές είχαν πρόσωπα συνηθισμένα του σωρού που τελικά

μετατρέπονταν όντως σε γκεσταπίτικα πρόσωπα και τότε το Κακό

επικάλυπτε και υπερέβαινε την κοινοτοπία Τονίζοντας πως ο

θεσμός των βασανιστηρίων αποτελεί την πεμπτουσία του

εθνικοσοσιαλισμού ndash μέσα τους συμπυκνώνεται όλη η υπόσταση

του Τρίτου Ράιχ όσο κι αν αποτέλεσαν πάγια τακτική άλλων

συστημάτων Αντιτίθεται στους πολιτικούς φενακισμούς της

μεταπολεμικής περιόδου σύμφωνα με τους οποίους ο

κομμουνισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός δεν αποτελούν παρά δύο

όχι και τόσο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος

Το τέταρτο δοκίμιο ndash του βιβλίου του ολοκληρώνεται με

ένα ακόμα κείμενο με τίτλο Η αναγκαιότητα και η αδυνατότητα να

είσαι Εβραίος ndash ο Αμερύ προβαίνει σε ένα ακόμα συγκλονιστικό

αποκαλυπτήριο ψυχής Σε αντίθεση με τον Λέβι θα μιλήσει

όπως γράφει ως θύμα και θα εξετάσει τις μνησικακίες

του Εφόσον ούτε μπορώ ούτε θέλω να τις ξεφορτωθώ πρέπει να μάθω να

συνυπάρχω μαζί τους ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε

εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται(Amery 2009131)

Η δική του συνεισφορά θα είναι η ανάλυση των

μνησικακιών μέσα από την ενδοσκόπηση Πώς να τον

εγκαταλείψουν αυτές οι μνησικακίες όταν βλέπει στη δημόσια

σκηνή της Δυτικής Γερμανίας να παρελαύνουν laquoπροσωπικότητεςraquo

που συνέπραξαν με τους βασανιστές και να γερνούν πλήρεις

20

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

σεβασμού Πώς λειτουργούν αυτές οι μνησικακίες Τον

καρφώνουν στο σταυρό του ρημαγμένου του παρελθόντος

εγείρουν την παράλογη απαίτηση να ανακληθεί το ανέκκλητο

φράζει την έξοδο προς το μέλλον Αξιώνουν από τον εγκληματία

να συνειδητοποιήσει την ηθική αλήθεια του εγκλήματος και να

βρεθεί αντιμέτωπος με την αλήθεια της κτηνωδίας του Τη

στιγμή της εκτέλεσής του να ποθήσει όπως ακριβώς κι ο

ίδιος να γυρίσει πίσω το χρόνο και να μην αφήσει να συμβούν

όσα συνέβησαν

Ο Αμερύ όπως και ο Λέβι επιθυμεί το βιβλίο του να

θεωρηθεί ως μαρτυρία και να αποτελέσει μια πηγή

προβληματισμού και αναστοχασμού για τους νέους καθώς και

οι δύο γράφουν την μαρτυρία τους για τις μετέπειτα γενιές

και δεν είναι προσκολλημένοι στο παρελθόν Η μαρτυρία τους

έχει κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα απευθύνεται στο παρόν

και στο μέλλον Στόχος τους ήταν να μην επαναληφθεί η

γενοκτονία Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Λέβι Για μας η

συζήτηση με τους νέους γίνεται συνεχώς δυσκολότερη Το αντιλαμβανόμαστε

σαν ένα καθήκον και ταυτόχρονα σαν κίνδυνο [hellip] να μην ακουστούμε Πρέπει να

μας ακούσουνmiddot πέρα από τις προσωπικές μας εμπειρίες υπήρξαμε συλλογικά

μάρτυρες ενός θεμελιώδους και απροσδόκητου γεγονότος[hellip] Συνέβη επομένως

μπορεί να ξανασυμβεί είναι η ουσία των όσων έχουμε να πούμεraquo (Λέβι

2008210)

Ενώ στη μνήμη του Αμερύ κυριαρχούν οι μνησικακίες τον

Λέβι τον απασχολεί η ντροπή οι αναμνήσεις δεν ξεθωριάζουν

μόνο με την πάροδο του χρόνου αλλά και για άλλους λόγους

21

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

μπορεί να αλλοιώνονται οι μνήμες των επιζώντων Στην αφήγηση

του Λέβι πρωταρχικό ρόλο παίζει η ντροπή Αν και η έννοια

της ντροπής είναι κατ αρχήν συνυφασμένη με ότι διαπράξαμε

μπορεί όμως να λειτουργεί και για ότι υποστήκαμε Τα θύματα

αισθάνονται βαθιά ταπείνωση και εξευτελισμό για ότι

laquoαφέθηκανraquo να υποστούν όπως ενίοτε κατηγορούνται από τις

μεταπολεμικές γενιές Η ντροπή συνοδεύει όμως και μερικές

πράξεις τους υπαγορευμένες από το αγριότερο ένστικτο

επιβίωσης μια φορά που έκλεψαν ένα κομμάτι ψωμί από έναν

συγκρατούμενο μια περίπτωση όπου δεν βοήθησαν έναν

εξαντλημένο αιχμάλωτο Ο ίδιος ο Λέβι εξομολογείται με έναν

συγκλονιστικό τρόπο ότι ανακαλύπτοντας σε περίοδο τραγικής

δίψας στο στρατόπεδο έναν σωλήνα νερού δεν ειδοποιεί όλη την

ομάδα αλλά το μοιράζεται μόνο με έναν στενό του φίλο

Ομολογεί ότι για αυτή την πράξη του laquoη ντροπή υπήρχε και υπάρχει

και σήμερα απτή βαριά συνεχήςraquo (Amery 200984)

Ωστόσο η ζωή στο στρατόπεδο μας λέει ο Λέβι ήταν μια

σύγκρουση λόγω της έκπληξης που περιείχε [hellip] Ο εχθρός δεν

ήταν μόνο οι ναζί αλλά και αυτοί που θεωρούσαμε συμμάχους

και ελπίζαμε στην αλληλεγγύη τους Στο κεφάλαιο laquoΗ γκρίζα

ζώνηraquo ο συγγραφέας προβαίνει σε μια σημαντικότατη ανάλυση

που προκαλεί ανατροπή των στερεοτύπων αφού αναφερθεί στο

απλουστευτικό σχήμα (καλοί κακοί εμείς οι άλλοι)

προτείνει και επεξεργάζεται την έννοια και τον όρο laquoγκρίζα

ζώνηraquo Για τον Λέβι laquoείναι μια γκρίζα ζώνη με δυσδιάκριτο

περίγραμμα η οποία ταυτόχρονα χωρίζει και συνδέει τα δύο στρατόπεδα των

22

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

εξουσιαστών και των σκλάβωνraquo (Οπ43) Πρόκειται για τη ζώνη

της laquoprotekcjaraquo και αφορά τους συνεργαζόμενους με τους ναζί

αιχμαλώτουςmiddot τους κάπο και όλους εκείνους που βρίσκονταν

μέσα στο στρατόπεδο και είχαν κάποια προνομιακότερη

μεταχείριση επειδή προσέφεραν επιπλέον υπηρεσίες Ο

συγγραφέας βιάζεται να δηλώσει ότι η διατύπωση κρίσεων

ηθικής φύσεως δεν είναι διόλου εύκολη σε τέτοιες περιπτώσεις

και πως οπωσδήποτε ο ίδιος θα αθώωνε τους χιλιάδες που ήσαν

χαμηλόβαθμοι (laquoκαθαριστές λαντζέρηδες νυχτοφύλακεςraquo) για

ένα laquoτιποτένιο όφελοςraquo Για τους υπόλοιπους η κρίση είναι

δυσκολότερη Αυτό όμως που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται

για προϊόντα της πιο ακραίας μορφής ολοκληρωτισμού

Στην ερώτηση για ποιο λόγο δεν εκφράζει μίσος

μνησικακία ή επιθυμία εκδίκησης εναντίον των Γερμανών και

αν τους έχει συγχωρήσει ο Λέβι απαντάει όλα αυτά αποτελούν

πρωτόγονα αισθήματα που δεν έχουν σχέση με τη λογική ακόμα

αποτελούν ατομικά συναισθήματα που στρέφονται εναντίον ενός

ανθρώπου Οι διώκτες του όμως δεν είχαν ούτε πρόσωπο ούτε

όνομα Είναι γνωστή η επιμέλεια με την οποία οι ναζί

απέφευγαν κάθε άμεση επαφή με τους σκλάβους τους Πώς να

μισήσει λοιπόν κανείς ένα πλήθος φαντασμάτων

Ούτως ή άλλως ο φασισμός παρέμεινε παρών αλλά κρυμμένος

προετοίμαζε την αλλαγή του για να εμφανιστεί ξανά με καινούργιο πρόσωπο μη

αναγνωρίσιμο πιο αξιοσέβαστο προσαρμοσμένος στις καινούργιες συνθήκες

ενός κόσμου ο οποίος έβγαινε από την καταστροφή που ο ίδιος ο φασισμός είχε

προκαλέσειraquo (Levi1997 213) Σrsquo εκείνες της συνθήκες σιωπής

23

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

επιείκειας και συνενοχής ο Λέβι ίσως αισθάνθηκε τον

πειρασμό του μίσους αλλά ακριβώς η μη φασιστική νοοτροπία

του και η πίστη στη λογική το δίκαιο και τον διάλογο

υπερίσχυσε κατά κράτος Αυτός ήταν και ο λόγος που το ύφος

του βιβλίου ήταν αυτό της νηφάλιας και συγκρατημένης

μαρτυρίας και όχι κάποιας οργισμένης ή μεμψίμοιρης γραφής

Ο Αμερύ πάλι υποστηρίζει πως τα περί συγχώρεσης δεν

έχουν μόνο εξω- ηθικό αλλά και αντι ndash ηθικό χαρακτήρα laquoΌτι

έγινε έγινεraquo η ρήση είναι τόσο αληθινή όσο και εχθρική

προς την ηθική και το πνεύμα Επαναφέρει το ζήτημα συλλογική

ενοχή (ταμπού όχι μόνο σήμερα αλλά ήδη από το 1946) Στη

δική του συνείδηση τα εγκλήματα του καθεστώτος αποτυπώθηκαν

ως συλλογικές πράξεις του έθνους Αναρίθμητα άτομα που

απαρτίζουν τον γερμανικό λαό ήξεραν με απόλυτη ακρίβεια τι συνέβαινε

γύρω τους και τι συνέβαινε σε εμάς διότι όπως εμείς γεύονταν και αυτοί τη

μυρωδιά της καμένης σάρκας από το γειτονικό στρατόπεδο εξόντωσης ενώ

κάποιοι μάλιστα φορούσαν ρούχα τα οποία είχαν αφαιρεθεί την προηγούμενη

μέρα από τα νεοφερμένα θύματα στις αποβάθρες διαλογής Όλοι τους

θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουργούσαν με απόλυτη τάξη και βάζω το χέρι μου

στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή το 1943 καλούνταν να προσέλθουν στις

κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του Εργάτες

μικροαστοί ακαδημαϊκοί[hellip]δεν υπήρχε καμιά διαφορά[hellip] Έχοντας πίσω μου

δυο δεκαετίες αναστοχασμού πάνω σε όσα υπέστην πιστεύω πως

είμαι σε θέση να αντιληφθώ πόσο ανήθικες ηχούν έννοιες όπως

συγχώρηση και λήθη όταν επιβάλλονται με το ζόρι από την

κοινωνία(Amery 2009142)

24

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

Μια άλλη παράμετρος που εξετάζουν και οι δυο είναι η

γλώσσα η οποία για τον Λέβι είναι η έλλειψη επικοινωνίας

Μιλάει για την αποκοπή από την οικογένεια αλλά και από τη

μητρική γλώσσα Αναλύει τον καίριο ρόλο που έπαιζε η γνώση

της γερμανικής γλώσσας και πώς συχνά η άγνοιά της μπορούσε

να επισπεύσει τον θάνατο καθώς οι διαταγές δίνονταν μόνο

στα γερμανικά Επρόκειτο όμως πράγματι για τη laquoγερμανικήraquo

γλώσσα Ένα άλλο ιδίωμα είχε δει το φως στον στρατοπεδικό

κόσμο το οποίο laquoαμυδρή μόνο συγγένεια [είχε] με την ακριβή και αυστηρή

γλώσσα των εγχειριδίων μου της χημείαςraquo (Levi 2000102) Ενώ ο

Αμερύ απέφευγε ακόμα και να μιλήσει τη γερμανική γλώσσα τη

γλώσσα του επινοώντας ένα ψευδώνυμο αλλάζοντας το όνομα

του Καθώς ότι ως τότε στήριζε και συγκροτούσε τον

γερμανόφωνο εβραίο διανοούμενο βούλιαζε μαζί με το Αουσβιτς

Συμπεράσματα

Όπως διαπιστώσαμε η μαρτυρία ως ιστορική πηγή ως

μνημονική πράξη ως πολιτική και πολιτισμική παρέμβαση είχε

βρεθεί στο επίκεντρο της ιστορικής μελέτης καθώς μάλιστα η

περίοδος της laquoέκρηξης της μαρτυρίαςraquo τη δεκαετία του 1980

συνδέθηκε με τον εκδημοκρατισμό της ιστορίας και τον

πολλαπλασιασμό των ιστορικών υποκειμένων Άλλωστε ήδη από

τα τέλη της δεκαετίας του 1960 τα υποκείμενα διεκδικούν την

είσοδό τους στην ιστορική αφήγηση και προβληματοποιούν την

ιστοριογραφία

25

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

Η μαρτυρία χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ως πηγή για την

συνολικότερη θεώρηση των γεγονότων και για την κατανόηση της

συγκρότησης των ταυτοτήτων ή ως μέσο για την μελέτη του

τραύματος και της οδύνης (Browing 2003 37) Είναι πιθανό οι

μαρτυρίες να αντιφάσκουν να περιέχουν ανακρίβειες κάποιες

φορές οι μάρτυρες εκφέρουν λανθασμένες κρίσεις Τα ίδια

ισχύουν άλλωστε με κάθε λογής τεκμήριο Τα laquoλάθηraquo δεν

ακυρώνουν τη μαρτυρία στο σύνολό της Εξάλλου οι μαρτυρίες

δεν περιέχουν μια ενιαία αφήγηση Διαφορετικοί πρωταγωνιστές

βλέπουν και θυμούνται το ίδιο γεγονός με τρόπο διαφορετικό

ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονταν και τον ρόλο που

διαδραμάτισαν στο γεγονός Αυτή η πολυφωνία μπορεί να είναι

αποκαλυπτική για τον ιστορικό Διαφορετικές είναι μεταξύ

τους η προοπτική του εκτοπισμένου του κρυμμένου του

ενήλικα του παιδιού του άνδρα της γυναίκας του

διανοούμενου του φτωχού Ο ιστορικός καλείται να αναδείξει

αυτές τι διαστάσεις να τις εξηγήσει να λάβει υπόψη

παραμέτρους τοπικότητας και χρονικότητας γιατί χωρίς αυτές

οι ιστορίες των υποκειμένων ακυρώνονται σε ανιστορικά

ερμηνευτικά μοντέλα Η λογοτεχνία και οι συγγραφείς

χρειάστηκαν περίπου είκοσιπέντε χρόνια για να αρχίσουν να

αποβάλουν την άγνοια τους Μέχρι εκείνη τη στιγμή απουσίαζε

κάθε μέτρο σύγκρισης Οι πραγματικές διαστάσεις του

γεγονότος ήλθαν στο προσκήνιο όταν εμφανίστηκαν επιζώντες

συγγραφείς όπως ο Πρίμο Λέβι και Ζαν Αμερύ οι οποίοι

26

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

θεώρησαν καθήκον να προτάξουν ένα λόγο αυθεντικότερο εν

συγκρίσει με άλλους συγγραφείς

Αναλυτικότερα το πρώτο βιβλίο του Λέβι laquoΕάν αυτό είναι

άνθρωποςraquo συντελέστηκε αργά και σε μικρή κλίμακα ώστε να

μην το αντιληφθεί η γερμανική δημοσιότητα το τρίτο όμως

έργο του είχε την απήχηση που του άρμοζε ομοίως και το

βιβλίο του Αμερύ Χωρίς να γνωρίζουμε πως θα είχε εξελιχθεί

η ζωή τους αν δεν είχαν εκτοπιστεί και υποστεί την

αιχμαλωσία σίγουρα όμως δεν θα ήταν παράλληλες και δεν θα

είχαν το τέλος που φυσικά επέλεξαν οι ίδιοι να έχουν Όπως

διαπιστώσαμε μέσα από τη μελέτη της μαρτυρίας τους είχαν

σημαντικές διαφορές όσον αφορά τον τρόπο ζωής τους τις

αντιλήψεις τους αλλά και για την ίδια την καταγωγή τους

(εβραϊκή) Ενώ για τον Λέβι η καταγωγή του ήταν οικογενειακή

παράδοση για τον Αμερύ από την άλλη ήταν μια έννοια

αφηρημένη Όμως εξαιτίας της εβραϊκότητάς τους έπεσαν και

οι δυο θύματα υλοποίησης ενός παρανοϊκού σχεδίου καθώς τις

αρχές του 1944 οδηγήθηκαν και οι δυο ως κρατούμενοι στο

Αουσβιτς Δεν μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι πράγματι

είχαν συναντηθεί

Μέσα από τις αφηγήσεις τους σε κάποια σημεία φαίνεται

ότι ίσως και να συναντήθηκαν αν αυτή η αίσθηση δεν ήταν ένα

παιχνίδι της μνήμης απότοκο των ακραίων βασανισμών και του

χρόνου που είχε παρέλθει Ο Αμερύ γράφει ότι είχε

συγκρατήσει στη μνήμη του τον Λέβι ενώ ο δεύτερος παρόλο

που τονίζει στα βιβλία του ότι το Λάγκερ έχει χαραχτεί στη

27

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

μνήμη του δεν φαίνεται να θυμάται τον Αμερύ Ωστόσο

ξαναβρέθηκαν μέσα από επιστολές που αντάλλασαν μετά την

απελευθέρωση τους με αφορμή την έκδοση των βιβλίων τους

παρατηρούμε στο laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκανraquo ο Λέβι

κάνει αναφορές στον Αμερύ ο οποίος δεν ζούσε πια ως έναν

ανεκτίμητο συνομιλητή

Παρόλα αυτά προκύπτουν κάποιες διαφοροποιήσεις στις

απόψεις τους τις οποίες ο Λέβι αρνείται να συμμεριστεί

κάνοντας αναφορά στο κεφ ο διανοούμενος στο Αουσβιτς

χαρακτηρίζοντας τον Αμερύ έναν διανοούμενο που αδυνατούσε να

κατανοήσει πως laquoκάθε Εβραίος στα χέρια των Γερμανών είναι

ένας μελλοθάνατος προς αναμονή [hellip]raquo Έναν άνθρωπο που

επέμενε να αγνοεί την κουλτούρα τη γλώσσα και την εβραϊκή

του καταγωγή και την έντονη έκκληση του για άσκηση αντι-

βίας Καθώς μέσα από την αφήγηση του Αμερύ διακρίνουμε έναν

διάχυτο κυνισμό ο ίδιος θεωρούσε την αντιβία απόλυτα

θεμιτή Αντιθέτως ο Λέβι στο πλαίσιο της αντίστασης του

στους παρτιζάνους χαρακτηρίζει τη βία τραγική οδυνηρή και

ανόητη τονίζοντας ότι η χρήση της ήταν πέρα από το

χαρακτήρα και τις δυνατότητες του Κάτι που βλέπουμε και

αργότερα στις απόψεις του Αμερύ συνεπώς η στάση τους ίσως

οφείλεται σε μεταγενέστερες σκέψεις τους εδώ θα μπορούσαμε

να ισχυριστούμε οι διαφορετικές απόψεις τους είναι ένας

αναστοχασμός του παρελθόντος μια κατασκευή Διότι όπως

διακρίνουμε στο κείμενο του Λέβι από την μια εκφράζει τον

θαυμασμό του για τον Αμερύ από την άλλη τον κρίνει αυστηρά

28

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

τη ριζοσπαστική του άποψη λέγοντας ότι αυτή ήταν που του

στέρησε τη ζωή Στο σημείο αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι

όλη η σκληρή στάση του Αμερύ επηρεάστηκε από τα ανείπωτα

βασανιστήρια τα οποία βίωσε άλλος παράγοντας ήταν και ο

διαφορετικός χαρακτήρα τους αφού για τον Λέβι το να

επιστρέψει στην πατρίδα του ήταν απολύτως φυσικό για τον

Αμερύ όμως αυτή η σκέψη ήταν ανέφικτη Καθώς η απώλεια της

πατρίδας τον απασχολούσε βαθιά laquoΓιrsquo αυτό και επαναλαμβάνω με τον

πλέον κατηγορηματικό τρόπο δεν υπάρχει laquoνέα πατρίδαraquo Πατρίδα είναι ο τόπος

της παιδικής ηλικίας και της νιότης Όποιος τη χάσει παραμένει μετέωρος

ακόμα και αν κάποια στιγμή ζώντας σε ξένους τόπους μάθει να μην τρεκλίζει

πια σαν μεθυσμένος αλλά να πατά το πόδι του στο έδαφος με όσο το δυνατόν

λιγότερο φόβοraquo (Amery 2009101)

Επιπλέον είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα δοκίμια

Λέβι και Αμερύ συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να θέτουν βαθιά

ερωτήματα γύρω από το ηθικό καθεστώς των επιζώντων

προσθέτοντας διλλήματα όπως αυτό της ανισότητας και της

δικαιοσύνης10 στους προβληματισμούς τους Ωστόσο η

καταγραφή των εμπειριών τους αποτέλεσε μια μορφή λύτρωσης

και για τους δύο στο βαθμό που η εξωτερίκευση τους ερχόταν

να απαλύνει το αβάσταχτο βάρος της μνήμης τους Παρόλα αυτά

όμως η κατάθεση της μαρτυρίας τους μπορεί να συνέβαλλε στην

10Μιλώντας για δικαιοσύνη ο Αμερύ μας λέει ότι κατά την άποψη του αυτή είναι ανύπαρκτηΚαθώς laquoοι Έντιμοι Γερμανοί ανέλαβαν εξ ονόματος μας να αποδώσουν δικαιοσύνη και μάλιστακαλύτερα πιο σθεναρά και πιο συνετά από ότι θα κάναμε εμείςraquo Τονίζει με έμφαση ότι δεντον ενδιαφέρει αυτή η δικαιοσύνη τους η οποία μόνο υποθετική μπορεί να είναι Τον ίδιοτον ενδιαφέρει να περιγράψει μια υποκειμενική κατάσταση του θύματος (Όπ125) Ο Λέβιμίλησε για την ανάγκη να βρει ο άνθρωπος την δικαιοσύνη (με μικρό δέλτα) και την αγάπη (μεμικρό α) μέσα από τη μνήμη της φρίκης των Λάγκερ - γιατί μόνο έτσι μπορεί να παραμείνειάνθρωπος

29

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

απελευθέρωση της συνείδησης όμως αυτή εξακολουθούσε να

παραμένει ανεπαρκής καθώς είχαν την εντύπωση ότι δεν

κατάφεραν να δώσουν μια ρεαλιστική αντίληψη του παρελθόντος

και ίσως αποτέλεσε την αιτία μιας κατάθλιψης η οποία οδήγησε

στην αυτοκτονία

Ωστόσο παρά τις αδυναμίες ή αντιφάσεις που ενέχει μια

μαρτυρία και εντοπίσαμε μέσα από τις αφηγήσεις και των δύο

επιζώντων του Ολοκαυτώματος η ανείπωτη φρίκη που βιώσαν η

ταπείνωση και η ντροπή δεν κατάφεραν να τους εξομοιώσουν με

τους θύτες τους και δεν μετουσιώθηκαν σε εκδίκηση Θεωρούμε

ότι ο Ζαν Αμερύ και ο Πρίμο Λέβι μας άφησαν παρακαταθήκη

μερικά από τα πιο σπαρακτικά αυτοβιογραφικά κείμενα για την

ανείπωτη φρίκη του Ολοκαυτώματος Σε μια χρονική συγκυρία

που ο νεοναζισμός έχει εξαπλωθεί σαν καρκίνος στο σώμα μιας

πάσχουσας κοινωνίας και τα περιστατικά για βασανισμούς

συνανθρώπων μας που βγαίνουν στο φως έχουν αρχίσει να

αποτελούν μάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση κρίνουμε

σημαντικές τις μαρτυρίες τους ως μια κατεπείγουσα

προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον

Συνεπώς η σημασία της μαρτυρίας στη διαμόρφωση της

ιστορικής μνήμης είναι αδιαμφισβήτητη ειδικά σε περιόδους

όπως η σημερινή Όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Λέβι τα

γεγονότα του παρελθόντος μπορεί κάλλιστα να επαναληφθούν

στον παρόν laquoΟ Πρίμο Λέβι έδειξε πρώτα-πρώτα ότι θα ήταν

αδύνατο στους Ναζί να εξοντώσουν τους Εβραίους χωρίς να

αφανίσουν ταυτόχρονα καθετί το Ανθρώπινο σε θύματα και

30

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

θύτες και αντίστροφα ότι θα ήταν αδύνατος ένας τέτοιου

βαθμού ρατσισμός και απανθρωπισμός χωρίς τον αντισημιτισμό

Δεν υπάρχει αντισημιτισμός laquoμε ανθρώπινο πρόσωποraquo ούτε

φασισμός δίχως Λάγκερ και laquoΤελική Λύσηraquo

Η μνήμη πλέον σήμερα δεν θεωρείται εχθρός ή

ανταγωνιστής της ιστορίας αλλά σημαντικός τροφοδότης και

διαμορφωτής της Ενεργοποιεί κινητοποιεί και αφορά εξίσου

τόσο τους ιστορικούς αλλά και απλούς ανθρώπους οι οποίοι

με τον έναν ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνουν το παρελθόν στη

ζωή τους Ως εκ τούτου είναι ώρα να αναθεωρήσουμε και να

ενσωματώσουμε τις μαρτυρίες μέσα στην ιστορία ως κομμάτι

όσων έχουν παραληφθεί Θέτοντας τις γενοκτονίες μέσα σε ένα

ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο θα φωτίζει αθέατες πλευρές του

φασισμού αφήνοντας να ακουστούν οι φωνές των δρώντων

υποκειμένων και η ατομική κατάθεση μιας προσωπικής

μαρτυρίας που έχει τελικά παγκόσμια σημασία Ίσως αυτός

είναι ένας τρόπος καταπολέμησης της φίμωσης της μνήμης ώστε

να κατανοήσουμε το παρελθόν στις πολλαπλές διαστάσεις και

εκδοχές του και να το συνδέσουμε με το παρόν

αναλαμβάνοντας ιστορικές και πολιτικές ευθύνες απέναντι σε

γεγονότα και πρακτικές της εποχής μας

Βιβλιογραφία

Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση Εκδόσεις

Άγρα Αθήνα 2009 [1966]

31

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

Βαν Μπούσχοτεν Ρίκη Ανάποδα Χρόνια συλλογική μνήμη και

ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950)Πλέθρον 1997

Browing Christopher laquoSurvivor Testimonies from

Starachowiceraquo Στο Collected Memories Holocaust

History and Postwar Testimony The University of

Wisconsin Press 2003

Halbwachs Maurice Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης (μτφ Ε

Ζέη) Νεφέλη 2013

Jacques Hassoun ldquoΑπό τη μνήμη στην ιστορίαrsquorsquo στο Ο Βαρών-

Βασάρ (επιμ) Εβραική ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα

19989-21

Ρίκα Μπενβενίστε Εβραική ιστορία εβραϊκή μνήμη

laquoμνημονικοί τόποιraquo στο Ο Βαρών-Βασάρ (επιμ) Εβραική

ιστορία και μνήμη Πόλις Αθήνα 1998

Passerini Luisa laquoShareable Narratives

Intersubjectivity Life Stories and Reinterpretating

the Pastraquo

Pierre Nora ldquoGeneral introduction Between Memory and

Histotyrsquorsquo στο P Nora-L D Kritzaman (επιμ) Realms

of Memory Columbia University Press NY 19981-20)

Portelli Alessandro What Makes Oral History

Different In A Portelli The Death of Luigi Trastulli and

Other Stories Form and Meaning in Oral History Suny Press 1991

45-58

Πρίμο Λέβι laquoΕάν αυτό είναι ο άνθρωποςraquo Εκδόσεις Άγρα

1997 [1946]

32

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

Πρίμο Λέβι laquoΑυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που

σώθηκανraquo Εκδ Άγρα 2000 [1986]

Primo Levi Το καθήκον της μνήμης μετάφρ Χαρά Σαρλικιώτη

Εκδ Άγρα 1998 Αθήνα

Semprun Jorge 1923-2011 Ο νεκρός που μας χρειάζεται

μετάφραση-επίμετρο Οντέτ Βαρών Βασάρ Εξάντας 2003

Παράρτημα

33

34

35

34

35

35