TURKMENCENIN MORFOLOJiSi - İstanbul Üniversitesi

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BÖLÜMÜ ESKİ TÜRK DİLİ ANA BİLİM DALI

•• • • • TURKMENCENIN MORFOLOJiSi

(Doktora Tezi)

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Nuri YÜCE

Tezi Hazırlayan: Özcan TABAKLAR

İSTANBUL 1994

İÇİNDEKİLER

BİBLİYOGRAFYA VE KISALTMALAR ........................................... IX

ÖNSÖZ ................................................................................... XIlI

TÜRKMEN ALFABESİ ............................................................... "XV'

GİRİŞ ....................................................................................... 1

A- Türkmenlerin tarihçesi ............................................................ 1

B- Türkmenlerin bugünkü durumu ................................................. 3

C- Türkmencenin Türk dili içindeki yeri ......................................... 5

1. YAPIM EKLERİ ...................................................................... 9

11. İsimden isim yapma ekleri ..................................................... 9

111. -llk/(+lUk) .................................................................... 9

112. +çI ............................................................................. 9

113. +çlllk ......................................................................... 10

114.+11 ............................................................................. 10

115. +slz/(+sUz) .................................................................. 11

116.+kI ............................................................................ 11

117. +clk/+Aclk .................................................................. 12

118. +cAk .......................................................................... 12

119. +cagaz ........................................................................ 12

1110. +çA .......................................................................... 13

1111. +dAş ........................................................................ 13

1112. +ncl ..........................................•.............................. 13

1113. +l.Ap ......................................................................... 14

1114. +lAyln ...................................................................... 14

1115. +lAç ......................................................................... 14

1116. +z ............................................................................ 15

1117. +r.Ak ........................................................................ 15

1118. +çll. ......................................................................... 15

1119. +gA ......................................................................... 16

1120. +sI ........................................................................... 16

1121. +msl ........................................................................ 16

1122. +can ......................................................................... 17

1123.+cAfi. ........................................................................ 17

1124. +An ......................................................................... 17

1125. +gAy ........................................................................ 17

III

1126. +dl .......................................................................... 18

1127. +mtlk ....................................................................... 18

1128. +mtll ........................................................................ 18

1129. +mAç ..................................................................... .. 18

1130. +mAn ....................................................................... 19

1131. +sA .......................................................................... 19

1132. +Aç .......................................................................... 19

12. İsimden fiil yapma ekleri ...................................................... 20

121. +IA ............................................................................ 20

122. +Al. ........................................................................... 21

123. +A ............................................................................................... 21

124. +dA ........................................................................... 21

125. +sA ........................................................................ ... 22

126. +slrA ......................................... ................................ 22

127. +rA ........................................................................... 22

128. +r/+ Ar ........................................................................ 23

129. +0 rgA ......................................................................... 23

1310. +0 k ........................................................................... 23

1211. +cAr ......................................................................... 24

13. Fiilden isim yapma ekleri ..................................................... 24

131. -mAk ......................................................................... 24

132. -mA ..... ...................................................................... 25

133. -Iş ............................................................................. 25

134. -gl ............................................................................. 26

135. -glç ........................................................................... 26

136. -gln/(-gUn) .................................................................. 27

137. -glt (-gUt) ................................................................... 27

138. -gAk .......................................................................... 27

139. -AgAn ........................................................................ 27

1310. -gA .......................................................................... 28

1311. -AlgA ....................................................................... 28

1312. -Icl/(-Ucl) .................................................................. 28

1313. -ç ............................................................................ 29

1314. -0 v ············ .. ············· ................................................ 29

1315. -g ···························· ................................................ 29 1316. -0 n ........................................................................... 29

13 1 7 . - 0 m ........................................................................... 30

N

1318. -0 t ............................................................................ 30

1319. -1 ............................................................................. 30

1320. -0 k ........................................................................... 30

1321. -Ak .......................................................................... 31

1322. -ki ........................................................................... 31

1323. -vul. ......................................................................... 31

1324. -vaç/-avaç ................................................................... 32

1325. -vUk ........................................................................ 32

1326. -mAç ........................................................................ 32

1327. -mAzAk ..................................................................... 33

1328. -mlt .......................................................................... 33

1329. -mlş ......................................................................... 33

1330. -Aç .......................................................................... 33

1331. -Atin ........................................................................ 34

1332. -cAii ......................................................................... 34

1333. -cA .......................................................................... 34

1334. -dl ........................................................................... 34

14. Fiilden fiil yapma ekleri ....................................................... 35

141. -mA- .......................................................................... 35

142. -0 n-............................................................................ 35

143. - 0 1- ............................................................................. 36

144. - 0ş- ............................................................................ 36

145. - 0 1-............................................................................. 37

146. -0 r- ............................................................................ 37

147. -0Ar- ···•·········•······•·•·•·············•··•·······•·•·•·····•··············37

148. -dlr/(-dUr-) .................................................................. 38

149. -dAr- .......................................................................... 38

1410. - 0 z-........................................................................... 38

1411. -kez- ......................................................................... 39

1412. -clrA- ....................................................................... 39

1413. -0 mslrA ..................................................................... 39

1414. -0 mclrA ..................................................................... 39

1415. -AfiklrlA-................................................................... 40

1416. -AIA-........................................................................ 40

1417. -gAn- ........................................................................ 40

1418. -kAIA ....................................................................... 40

V

2. İSİMLER ............................................. ······ ............................ 41

21. İSİM İŞLETME EKLERİ·········· ···········································41 211. Çokluk Eki. ................................................................. 41

212. İyelik Ekleri ................................................................. 42

2121. Aitlik Eki ............................................................... 45

213. Hal Ekleri ................................................................... 47

2131. Nominatif Hal. ......................................................... 47

2132. Genitif Hali. ............................................................ 47

2133. Akkuzatif Hali ......................................................... 51

2134. Datif Hali ............................................................... 54

2135. Lokatif Hali ............................................................ 56

2136. Ablatif Hali. ............................................................ 58

2137. İnstrumental Hali ...................................................... 60

2138. Eşitlik Hali ............................................................. 60

2139. Yön Gösterme Hali ................................................... 62

214. Soru Eki. .................................................................... 62

22. SIFATLAR ....................................................................... 63

221. Vasıflandırma sıfatları .................................................... 63

222. Belirtme sıfatları ........................................................... 63

2221. İşaret sıfatları .......................................................... 64

2222. Sayı sıfatları ........................................................... 64

22221. Asıl sayı sıfatları ................................................ 64

22222. Sıra sayı sıfatları ................................................ 66

22223. Kesir sayı sıfatları ............................................... 66

2223. Soru sıfatları. .......................................................... 67

2224. Belirsizlik sıfatları ..................................................... 68

23. ZARFLAR ........................................................................ 69

231. Yer zarfları .................................................................. 69

232. Zaman zarfları .............................................................. 70

233. Hal zarfları .................................................................. 71

234. Miktar zarfları .............................................................. 71

24. ZAMİRLER ....................................................................... 72

241. Şahıs zamirleri. ............................................................. 72

241 1. Şahıs zamirlerinin çekimi ............................................ 72

2412. Şahıs zamirlerinin edatlara bağlanması. ........................... 74

242. Dönüşlülük zamiri. ......................................................... 77

243. İşaret zamirleri .............................................................. 78

VI

2431. İşaret zamirlerinin çekimi ............................................ 78

2432. İşaret zamirlerinin edatlara bağlanması. ........................... 81

244. Soru zamirleri. .............................................................. 82

2441. Kim ...................................................................... 82

2442. Name .................................................................... 82

2443. Nire ... ................................................................... 83

245. Belirsizlik zamirleri ........................................................ 83

3. FİİL ER ................................................................................. 84

31 FİİL ÇEKİMİ ..................................................................... 84

311. Şahıs ekleri ................................................................. 84

3111. Birinci tip şahıs ekleri ............................................... 84

3112. İkinci tip şahıs ekleri ................................................ 84

3113. Üçüncü tip şahıs ekleri .............................................. 84

312. Şekil ve zaman ekleri ..................................................... 85

3121. Geniş zaman eki ...................................................... 85

3122. Şimdiki zaman eki .................................................... 88

3123. Görülen geçmiş zaman eki.. ........................................ 91

3124. Öğrenilen geçmiş zaman eki. ....................................... 93

3125. Gelecek zaman eki .................................................... 96

31251. İstek belirten gelecek zaman eki .............................. 98

3126. Emir eki. ................................................................ 99

3127. Şart eki ................................................................ 102

3128. İstek eki. .............................................................. 104

3129. Gereklilik eki. ........................................................ 106

313. İsim fiili ................................................................... 107

3131. Şimdiki zaman ....................................................... 107

3132. Görülen geçmiş zaman ............................................. 109

3133. Öğrenilen geçmiş zaman ........................................... 110

3134. Şart ..................................................................... 112

314. Fiillerin birleşik çekimleri .............................................. 113

3141. Hikaye ................................................................. 113

31411. Geniş zaman hikayesi. ........................................ 113

31412. Şimdiki zamanın hikayesi .................................... 114

31413. Öğrenilen geçmiş zamanın hikayesi ........................ 115

31414. Gelecek zamanın hikayesi. ................................... 116

314141. İstek belirten gelecek zamanın hikayesi.. ............ 116

31415. Şartın şeklinin hikayesi ....................................... 117

VII

31416. Gereklilik şeklinin hikayesi.. ................................. 117

3142. Rivayet ................................................................ 118

31421. Geniş zamanın rivayeti.. ...................................... 118

31422. Şimdiki zamanın rivayeti ..................................... 119

31423. Öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti ......................... 120

31424. Gelecek zamanın rivayeti ..................................... 121

31425. Gereklilik şeklinin rivayeti.. .................................. 122

3143. Şart ..................................................................... 122

31431. Geniş zamanın şartı ........................................... 123

31432. Gelecek zamanın şartı ......................................... 123

314321. İstek belirten gelecek zamanın şartı .................. 124

31433. Gereklilik şeklinin şartı. ...................................... 124

315. Soru eki ................................................................... 125

32. PARTİSİPLER ................................................................. 126

321. -An .......................................................................... 126

322. dik .......................................................................... 131

323. -yA.n ........................................................................ 133

324. -AcAk ...................................................................... 135

325. -Asi ......................................................................... 137

326. -Ar .......................................................................... 137

327. -mAz ........................................................................ 138

328. -mAll ........................................................................ 138

329. -mAkçl ...................................................................... 140

3310. -mlş ....................................................................... 141

3311. İsim fiilinin partisipi. .................................................. 141

33. GERUNDİUMLAR ........................................................... 142

331. -A/-y ........................................................................ 142

332. -1 ............................................................................ 142

333. -ip ........................................................................... 143

334. -mAn ....................................................................... 144

335. -Ali ......................................................................... 144

336. -yAnçA ..................................................................... 145

337. -dlkçA ...................................................................... 146

338. -AndA ...................................................................... 146

339. -kA .......................................................................... 147

vm

4. EDATLAR ........................................................................... 148

41. Ünlem edatları ................................................................. 148

411. Ünlemler ................................................................... 148

412. Seslenme edatları. ........................................................ 149

413. Sorma edatları ............................................................ 150

414. Gösterme edatları ........................................................ 150

415. Cevap edatları ............................................................ 151

42. Bağlama edatları ............................................................... 151

421. Sıralama edatları ......................................................... 151

422. Denkleştirme edatları .................................................... 152

424. Karşılaştırma edatları .................................................... 152

425. Cümle başı edatları. ..................................................... 153

424. Sona gelen edatlar ....................................................... 154

43. Son çekim edatları. ........................................................... 155

431. bile, bilen .................................................................. 155

432. yalı, kimin, kibi, dek, dey, degin ................................... 156

433. üçin, ötri, sebapli ........................................................ 156

434. başga, özge, gayrı. ...................................................... 156

435. göra ......................................................................... 156

436. öii, sofi, ozal, oval, bari, bey lak, öfiürti.. ......................... 157

43 7. çenli, defieç, garşı, tarap, baka, sarı ................................ 157

TÜRKMENCE METİNLER .......................................................... 158

SÖZLÜK ................................................................................. 171

BİBLİYOGRAFYA VE KISALTMALAR

ATACANOV, Ata; Teke Gızı Tatyana, Aşgabat (Roman), Aşgabat, Türkmenistan

1987, 528 s.

AZMUN, Dr. Yusuf; Ana Çizgileriyle Türkmence Dil Bilgisi, A. Ü. Dil ve Tarih

Coğrafya Fak. yay., Ankara 1983, 83 s.

AZMUN, Dr. Yusuf; "Türkmen Halle Edebiyatı Hakkında", Reşid Rahmeti Arat

İçin, TKAE yay. 19, Ankara 1966, s. 32-83.

BA YLIYEV, H.; Say/anan işler, TSSR Ilımlar Akademiyası, Magtımgulı adındaki

Dil ve Edebiyat İnsitutı, Aşgabat "Ilım" 1981.

BAZİN, Louis; "Le Türkmene", PhTF. 1. C., s. 308-317, Viesbaden 1959.

BERDİYEV, R; Hiizirki Zaman Türkmen Dilinde Goşma Sözler, TSSRIADEİ,

Aşgabat 1958, 129 s. (kısaltması: GS).

ÇAĞAT AY, Saadet; Türk Lehçeleri Örnekleri II, "Yaşayan Ağız ve Lehçeler", s.

28-39, Ankara 1972.

ÇENELİ, İlhan; "Türkmen Türkçesi Sözlüğü", TDAY Belleten 1982-1983, s. 29-

84.

ERASLAN, Doç. Dr. Kemal; Eski Türkçede isim-Fiiller, t. Ü. Edebiyat Fak. yay.

No. 2731, İstanbul 1989, 174 s.

ERGİN, Prof. Dr. Muharrem; Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, Büyük Kültür

Serisi, 407 s.

ESENOV, Rahhim; Turkmenia, Novosti Press Agency Publishing House, Moscov

1982, 74 s.

GARA YEV, N. vd.; Türkmen Dili, "V. Klas Üçin Okuv Kitabı", İkinci neşir,

Aşgabat-Magarif-1984, 200 s. (kısaltması: TD 5).

GEMALMAZ, Efrasiyab; Türkmence Metinler, At. Ün. Fen-Edebiyat Fak. yay.

no: 10, Erzurum 1987, 43 s.

X

GURBANOV, A. A. vd.; Türkmen Dili I. Bölüm, Türkmenistan Neşriyatı, İkinci

Neşir, Aşgabat 1970, 352 s. (kısaltması: TD I).

GURBANOV, A. A. vd.; Türkmen Dili II. Bölüm, Türkmenistan Neşriyatı,

Aşgabat 1966, 140 s. (kısaltması: TD II).

GURBANSAHEDOV, M.; Türkmen Romanının Kema/a Gelmegi,

TSSRIAMADEİ, Aşgabat-Ilım-1990, 329 s.

HAMZAYEV, M. vd.; Türkmen Dili (4nci Klasüçin), Dördüncü Neşir,

Türkmesintan Neşriyatı, Aşgabat 1966, 140 s. (kısaltması: m 4).

HAMZA YEV, M. Ya. vd.; Türkmen Dilinin Sözlügi, TSSRIADE1, Aşgabat 1962,

864 s.

HIDIROV, M. N. vd.; Türkmen Dili I. Bölüm, Aşgabat 1971, 144 s.

HOCAYEV, B.; Hiizirki Zaman Türkmen Dilinde Ortak işlik Formaları,

TSSRIAMADEİ, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1975, 200 s. (kısaltması OİF).

KULIYEV, G.; Yavuz (]ünler, TSSRIADEİ, Aşgabat 1964 (kısaltması: YG).

KULIYEV, Kömek; Yalnız Adam-Hekaya/ar, Aşgabat-Magarif-1984, 64 s.

(kısaltması: YA).

MAGTIMGULI (düz: G. Nazarov, A. Mulkamanov vd.), Saylanan Eserler, İki

Tomluk, I, Aşgabat-Türkmenistan-1983, 272 s. (kısaltması: MG).

MA YIYEV, N.; Türkmen Dilinin Arabaçı Dialekti, TSSRIAMADEİ, Aşgabat-Ilım-

1987, 120 s.

MENEDOV, A.-AHALLI, S.; Türkmen Klasszkz Edebiyatının Sözlügi, Aşgabat

"Türkmenistan" 1988, 512 s.

MESGUDOV, B.; Türkmençe Rusça Okuv Sözlügi, Moskva "Ruskiy Yazık"

1988, 448 s. (kısaltması: TROS).

MG : bkz. MAGTIMGULI

MUHAMMEDOV A, Z. B.; XI-XIV. Asır Türkmen Dilinin Tarıhı Boyunca

Dernevleri, TSSRIAMADEİ, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1973, 236 s.

XI

OİF bkz. HOCAYEV, B.

SE3 bkz. SOVYET EDEBİY A Ti 3

SE8 bkz. SOVYET EDEBİY A Ti 8

SE 11 bkz. SOVYET EDEBİY A Ti 11

SE 12 bkz. SOVYET EDEBİY A Ti 12

Sİ bkz. BA YLIYEV, H.

SOVYET EDEBİYATI 3, Na Türkmenskom Yazıke, Soyuz Pisateley TSSR,

Aşgabat 1984, 128 s. (kısaltması: SE).

SOVYET EDEBİYATI 8, Na Türkmenskom Yazıke, Soyuz Pisateley TSSR,


SOVYET EDEBiYATI 11, Na Türkmenskom Yazıke, Soyuz Pisateley TSSR,


SOVYET EDEBiYATI 12, Na Türkmenskom Yazıke, Soyuz Pisateley TSSR,


TACMIRADOV, T.; Türkmen Edebi Dilinin Sovet Dövründe Ösüşi ve

Norma/anışı, TSSRIAMADEİ, Aşgabat-Ilım-1984, 280 s.

TD4 bkz. HAMZAYEV,M. vd.

TD5 bkz.GARAYEV,N.

TD I bkz. GURBANOV, A. A.

TD il bkz. GURBANOV, A. A.

1E bkz. TÜRKMEN HALK ERTEKİLERİ

TGT ATACANOV,Am

TROS MESGUDOV, B.

TRS bkz. TURKMENSKO-RUSKİY SLOV AR (kısaltması: TRS).

XII

TURKMENSKO-RUSKİY SLOVAR; Sovetskaya-Entsiklopediya Neşriyatı,

Moskva 1968, 862 s. (Red.: N. A. Baskokov, B. A. Kamyev, M. Ya.

Hamzayev).

TÜRKMEN HALK ERTEKİLERJ, 3 Tomluk, 3nci Tom, Durmışı Ertekiler,

TSSRIAMADEİ, Ilım Neşriyatı, Aşgabat 1980, 259 s.

YA bkz. KULIYEV, Kömek

YG bkz. KULIYEV, G.

YÜCE, Nuri; "Türkmence", ls!am Ansiklopedisi", Kültür ve Turizm Bakanlığı,

Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1987, 133. cüz, s. 515.

ÖNSÖZ

Türkiye Türkçesi, Azeri Türkçesi ve Gagauz Türkçesi ile birlikte Oğuz

gurubu Türk şiveleri içinde yer alan Türkmen Türkçesi, bugün Türkmenistan

Cumhuriyeti başta olmak üzere Özbekistan ve Afganistan'ın bir bölümünde,

Kuzey-doğu İran'da ve Kafkasya bölgesinde konuşulmaktadır. Yazı dili olarak

Y omud ağzını esas alan Türkmen Türkçesi, Türkiye Türkçesine Azeri

Türkçesinden sonra en yakın Türk şivesidir. Bununla beraber bu Türk şivelerinden

bazı özellikleri dolayısıyla belirgin bir şekilde ayrılır. Bu özelliklerin en dikkat

çekici olanı da asli Türkçenin uzun vokallerini muhafaza etmesidir.

Bu çalışmada, Türkmen Türkçesinin çeşitli ağızlarının teferruatına

girilmemiş, sadece Türkmenistan Cumhuriyeti'nin yazı dili incelenmiştir. Bilhassa

halk edebiyatı mahsüllerinde karşılaşılan ve edebi dile de yansıyan bazı ağız

özellikleri ise ilgili maddeler içerisinde belirtilmiştir.

Bu inceleme esas olarak dört bölümden oluşur. Birinci bölümde yapım ekleri

anlatılmıştır. İkinci bölüm, isimler kısmı olup, isim çekim ekleri, sıfatlar, zaıflar

ve zamirler bu bölümde incelenmiştir. Üçüncü bölümde fiiller ele alınmış,

dördüncü bölümde ise edatlar anlatılmıştır. Bu bölümlerde bilhassa isim ve fiil

çekiminde, eklerin kelime bünyesinde yapmış olduğu fonetik değişiklikler de belir

tilmiştir. İncelemenin sonunda, faydalanılan Türkmen Türkçesine ait metinlerden

örnek teşkil edecek parçalar verilmiş, bunun arkasından da incelemenin tamamında

geçen Türkmen Türkçesine ait örneklerin sözlüğü yapılmıştır. Sözlük yapılırken

Türkmen Türkçesine başka dillerden geçen kelimelerin, hangi dilden geçmiş olduğu

gösterilmemiştir.

Asli Türkçenin uzun vokallerini taşıyan Türkmen Türkçesinin alfabesi, uzun

vokalleri, luzun e (~=a.) haricinde göstermez. Bu çalışmanın içinde verilen örnek

lerle, sözlükteki kelimelerin taşıdıkları uzun vokaller "Turkmensko-Ruskiy Slovar"

adlı Türkmence-Rusça sözlükten tespit edilmiştir. Ancak teknik imkansızlıklar

sebebiyle Ö (büyük harf) vokalinin uzatması belirtilememiştir.

XIV

Türkiye Türkçesine çok yakın olmasına rağmen bugüne kadar çok ihmal

edilmiş, üzerinde çok az çalışma yapılmış olan Türkmen Türkçesiyle ilgili bu

incelemenin bu sahadaki boşluğu dolduracağı değil, bu boşluğu doldurmak için

atılmış bir adım olacağı kanaatini taşımaktayız.

Bu çalışmanın hazırlanışı sırasında bana her zaman yardımcı olan, teknik

imkanlarını kullanımıma açan tez danışmanım hocam Prof. Dr. Nuri YÜCE'ye

teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Ayrıca kitaplığını kullanmama müsaade eden ve

hocamın yokluğunda yardımlarını esirgemeyen hocam Osman F. SERTKA Y A'ya

da teşekkür ediyorum.

Özcan TABAKLAR

TÜRKMEN ALFABESİ

Harfin Adı Karşılığı Harfin Adı Karşılığı

A a e ö

B b n p

B V p r

r g/ğ C s

ıı d T t

E ye y u

E yo y Ü

)1( j <t> f

~ C X h

3 z ll ts

H i q ç

fi y III ş

K k lll şç

n 1 hl ı

M m 3 e

H n ~ a

~ fi IO yu

o o ~ ya

GİRİŞ

A- Türkmenlerin tarihçesi

Biruni ve Reşidedclin gibi alimlere göre Türk+manend, İbn Kesir ve Mehmed

Neşri gibi alimlere göre Türk+imdn, bazı araştırmacılara göre ise Türk+man1

şekillerinden türemiş olan Türkmen adını Kaşgarlı Mahmud, Oğuzlarla aynı kavim

için kullanmaktadır. Kaşgarlı Mahmud bu memleket halkını çok defa "Oğuzlar",

fakat birçok defa da "Oğuz Türkmenleri" diye anmaktadır. İslam edebiyatında ise

Türkmen adı ilk defa X. asrın sonunda Mukaddesi'de görülür2• Mukaddesi o

zamanki İslam ülkesinin Orta Asyadaki sınırlarını anlatırken, Türkmen adını iki

yerde zikreder. Ona göre Türkmenlere Oğuzlar ve Karluklar dahildir.

Miladi VIlI. asırda telif edilen Çin ansiklopedisi "Tun-den", "Su-i" veya "Su

de" ülkesinin V. asırda Tökü-möng adını aldığını anlatmış ve W. Barthold da

Tökü-möng kelimesinin Türkmen şeklinde okunabileceğini belirterek,

Türkmenlerin daha V. asırda Hazar çevresinde yaşamış olabileceklerini

söylemiştir3•

Esas olarak aynı kavim için kullanılan Oğuz ve Türkmen adları hakkında

başlıca üç fikir ileri sürülmüştür.

1. Türkmen adı Oğuzlara sonradan verilmiş bir isimdir. Müslüman olan

Oğuzlara Türkmen denmiştir4.

2. Türkmen adı eskidir. Aslı hakkında sarih bilgiler yoktur. Ancak Oğuzlar

Türkmen adı ile anılırdı5•

3. Türkmen adı eski bir siyasi topluluk adıdır. Oğuzlar ve Karluklar bu

siyasi topluluğa giren kavimlerdenclir6.

1 Caferoğlu, Prof. Dr. Ahmet; Türk Kavimleri, TKAE yay: 52, s. 38. 2 İnan, Abdülkadir; Makaleler ve incelemeler, ITK Basımevi 1987, s. 555~558. 3 Barthold, W.; "Türkmen Tarihine Ait Taslak", Türk Sazı, Yıl 15, Mayıs 1943, s. 1. 4 Köprülü, Prof. Dr. Fuad; Türk Edebiyatında ilk Mutasavvıflar, 5. Baskı, D1B yay., Ankara

1981, s. 134, not: 20. 5 Barthold, W.; a.g.e. 6 Kafesoğlu, İbrahim; "Türkmen Adı Manası ve Mahiyeti"Jean Deny Armağanı, İstanbul 1958.

2

Bu fikirlerin yanısıra Türkmenlerin eski bir etnik topluluk olduğu ve daha VI.

asırda Türk kavminin, Köktürk ve Türkmen diye ikiye ayrıldığı, ikinci fikrin daha

da gelişmiş bir nazariyesi olarak ortaya çıkmaktadır7•

XI. asırda Selçuk ailesinin önderliğinde batıya doğru giden Oğuzların geride

bıraktıkları boylar Hazar ötesi Türkmenlerini teşkil eder. Bu Türk topluluğu XIIl.

asırdaki Moğol istilasından sonra, Hazar'ın kuzey-doğusunda Mangışlak'da,

Maveraünnehir'de ve Horasan'da yaşayışlarını sürdürmüştür.

Maveraünnehir ve Horasan'da yaşayan Türkmenler, diğer Türk boylarıyla

beraber, önce Moğol ve sonra da Timurluların hakimiyetlerinde varlıklarını devam

ettirirken, Mangışlak bölgesindeki Türkmenler, o bölgenin askeri istila yolları

üzerinde olmamasından faydalanarak XVII. asrın ortalarına kadar rahat ve müstakil

bir hayat yaşamışlardır. XVII. asrın ikinci yarısında Moğol asıllı Kalmuklar'ın

hücumları sebebiyle Mangışlak bölgesine çekilen Türkmen boylarının en büyüğü

ve kuvvetlisi olan Teke Türkmenleri Kopet Dağı bölgesine giderek, orada diğer

Türkmen boylarıyla birlikte yaşamaya başlamıştır. Bu Türkmen boyları bir müddet

Hive Hanlığına vergi ile bağlanmış, İran'da hakimiyeti eline geçirmiş olan Nadir

Şah'ın Orta Asya Hanlıklarını geçici olarak işgal ettiği devrelerde de onun

hakimiyetini kabul etmişlerdir.

Nadir Şah'dan sonra bir müddet İranlılar ve Hivelilerin baskı ve hücumlarına

maruz kalan Türkmenler 1835'den itibaren Merv bölgesine doğru yayılarak Oraz

Han idaresinde tam bir genişleme siyasetine başlamışlardır. Gittikçe artan Hive ve

İran hücumlarıyla sıkışan Türkmenler önce Hivelileri bozguna uğratarak Hive

hükümdarı Muhammed Emin Han'ı öldürmüşler (1855) sonra da Kuşid Han

idaresinde, İranlılara karşı kesin bir zafer kazanarak, tam manasıyla istiklallerine

kavuşmuşlardır.

1973 yılında Yamud Türkmenleri tarafından müdafaa edilen Hive, Ruslar

tarafından işgal edilince, Türkmenler de Rus tehdidi altına girmişler ve 1974'de

Rusların Hazar ötesi bölge valiliğini kurup Türkmesintan'ı işgale başlamasıyla da

Kuşid Han ile Nur Verdi Han önderliğinde Ruslarla savaşmışlardır. 1877'deki

Türk-Rus harbi sebebiyle kısa bir barış döneminden sonra Ruslar yeniden

Türkmenistanı işgale başlamışlardır (1879). Kuşid Han'ın ~877'de ölmesinden

sonra, Türkmenlerin başına geçen Nur Verdi Han, oğlu Berdi Murad Hanla birlikte

geri çekilerek savaşı Göktepe'de kabul etmişler ve burada Rusları yenerek Hazar

7 Banguoğlu, Tahsin; "Oğuzlar ve Oğuzeli Üzerine", TDAY Belleten 1959, s. 1-26.

3

kıyısındaki Kızıl-Suya kadar püskürtmüşlerdir. Bu savaşta Berdi Murat Han

ölmüş, bir müddet sonra da Nur Verdi Han ölünce, Türkmenlerin başına Mahtum

Kulu geçmiştir (1880).

Ruslar, ordularının başına Plevne komutanı Skobelev'in gelmesiyle

Türkmenistan topraklarında yeniden ilerlemeye başlamışlar ve 1881 'deki kanlı

çarpışmalar neticesinde Göktepeyi ele geçirmişlerdir. Türkmenistan'ın doğu kısmı

Merv bölgesi bir süre daha bağımsız kalmış, ancak 1885'de Rus hakimiyetini

kabul etmiştir.

Çarlığın yıkılmasından sonra İngiliz işgali Türkmenistan'da bir menşevik

hükümetin kurulmasını sağlamış (Ağustos 1918-Nisan 1919) fakat bu hükümet

bolşevikler tarafından devrilmiştir. 1920-1921 idari teşkilatının başarısızlığa

uğramasından sonra, Sovyet rejimi bütün Türkmenleri 1924'de kurulan ve 1925'de

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğine bağlı federal bir cumhuriyet olan

Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içinde birleştirdi. Sovyetlerin 1989'da

dağılmasının ardından Ağustos 1990'da Türkmenistan Cumhuriyeti egemenliğini

ilan etti.

B- Türkmenlerin bugünkü durumu

27 Ekim 1924'te Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adı ile kurulan

Türkmenistan eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'ndeki beş Türk

cumhuriyetinin en güneyde olanıdır.

488.100 km2'1ik yüz ölçümüne sahip olan Türkmenistan'ın doğusunda

Karakalpak Muhtar Bölgesi ile Tacikistan ve Özbekistan, güneyinde Afganistan ve

İran, batısında Hazar Denizi, kuzeyinde ise Aral Gölü ile Kazakistan yer alır.

Ülkenin toprakları Hazar Denizi ile Amu Derya arasındaki sahayı kapsar.

Baş şehri Aşgabat olan ülkenin idari taksimatı 5 eyalet şeklinde

düzenlenmiştir. Bu eyaletler, merkezleri ve şehirleri batıdan doğuya doğru olmak

üzere şunlardır:

1. Kızılsu-Krasnovodsk eyaleti. Merkezi Kızılsu (58.000). Diğer şehirleri:

Nebit-Dag, Kazancık ve Kızıl-Arvat şehirleri.

2. Aşgabat eyaleti. Merkezi Aşgabad (366.000). Diğer şehirleri: Bezmeni ve

Tecen.

3. Taşauz eyaleti. Merkezi Taşauz (107.000). Diğer şehirleri: Hoceyli.

4

4. Marı (Merv) eyaleti. Merkezi Marı (107.000). Diğer şehirleri: Bayram-ali,

Y olotan, Kuşka.

5. Çarcau eyaleti. Merkezi Çarçau (162.000). Diğer şehirleri: Kerki.

1990 yılı sayımına göre ülke nüfusu 3.700.000 kişidir. Km2ye 8 kişi düşer.

Genel nüfusun % 70'i Türkmen, % 30'u ise Özbek, Kazak, Tatar ve Azeriler ile

Rus ve Ermeniler teşkil eder.

22 Haziran 1990'da egemenlik, 22 Ekim 199l'de ise bağımsızlık ilan edilen

Türkmenistan'da resmi dil Türkmen Türkçesi, iletişim dili ise Rusçadır.

Türkmenler başlıca 7 kabileye ayrılır. Bu kabilelerin ülkede yayılışları şu

şekildedir.

1. YOMUD/YOMUT Türkmenleri: Hazar Denizi ve Hive bölgesinde

otururlar.

2. ÇAVDUR Türkmenleri: Karakalpak Muhtar Bölgesi'nin Güney-batı

sınırında otururlar.

3. TEKE Türkmenleri: Türkmenistan'ın orta kısmında Aşgabat ve Marı

yörelerinde otururlar.

4. ERSARI Türkmenleri: Amu-Derya kıyılarında, Çarçou'nun aşağısına

kadar olan kısımda otururlar.

5. SARIK Türkmenleri: Marı'nın güneyinde yaşarlar.

6. SALUR Türkmenleri: Afganistan'ın Kuzey-batısında yaşarlar.

7. GÖKLEN Türkmenleri: Kızıl-Arvat ve Aşgabat'ın güneyinde, fakat daha

ziyade İran'ın kuzey sınırı boyunca yaşarlar.

Türkmenistan'ın % 80'i çöldür. Kara Kum ve Kızıl Kum gibi çöllerde

yüksekliği yer yer beş katlı bina yüksekliğine ulaşan kum tepeleri görülür. Ülkenin

en büyük çölü olan Kara kum 800 km. boyunda, 450 km. enindedir.

Türkmenistan 'ın güney kısmı, kuzey kısmından çok farklıdır. Kopet

dağının eteği, Tecen ve Murgab vadileri en verimli sahalardır. Aşkabat ve çevresine

3000 metreden bakan Kopet dağı, güneyde, İran içinde kalan Horasan dağ

sıralarının bir parçasıdır. Kopet dağının eteği ile Kara Kum çölü arasında kuzey

batı, güney-doğu istikametinde uzanan bir lös şeridi vardır. Kopet dağının doğu

eteğinde Tecen'in aşağı mecrası ve deltası yer alır. Kopet dağının eteğinde

sıralanan vahaların ötesinde çöl başlar. Zaten belli başlı Türkmen şehirleri de bu

vahalarda kurulmuştur. Ülkenin Hazar denizi kıyısı üç değişik bölgeden meydana

5

gelir: İran sının ile Kızılsu arasındaki düz kıyı, Kızılsu (Krasnovodsk) körfezinde

ve bu limanın kuzeyinde daha engebeli ve girintili çıkıntılı olan bir kıyı ve

buharlaşmanın çok yoğun olduğu büyük deniz kulağı Karaboğaz-Göl. Ülkenin

yengane su kaynağı Amu-Derya ve onun suyunu akıtan, çölü baştan başa kateden

Kara Kum kanalıdır.

Türkmenistan'da yazlar sıcak ve uzundur. Sıcaklık Temmuz ayında 30

dereceyi aşar ve Af ganistan'dan esen sıcak rüzgarlarla 50 dereceyi bulur. Kışlan

kısa fakat soğuktur. Isı -25 dereceye kadar düşer. Ülkenin sadece İran'dan

ayrıldığı dağlık bölgeleri yağış alır.

Ülkenin bitki örtüsü seyrektir. Dağılmış vaziyetteki deve dikeni, pelin ve

çalılıklar ile kökleri 20 metre derine inen ağaçlar ülkenin esas bitki örtüsüdür.

Vahalarda ve Kopet dağı eteğinde fıstık ve ceviz ağaçlan bulunmaktadır. Yarım

milyon hektar arazide sulu tarım yapılmaktadır. Meyve, üzüm, pamuk, tahıl ve yağ

çıkarılan bitkilerin üretimi bu şekilde yapılmaktadır. Yan çöl ve çöller çevresinde

büyük baş hayvan (at, deve) yetiştiriciliğiyle Karakul denen ve astragan kürkünün

yapıldığı koyunculuk önemli bir iştigal sahasıdır.

Türkmenistan'ın başlıca kaynaklan; petrol, doğal gaz, kükürt, kimya sanayi

hammeddeleri, potasyum, pamuk ve koyundur. Eskiden beri esas sanayi petrol

üretimi ve çırçır fabrikalarıdır. Son yıllarda bunlara petrol rafinerilerini, gaz

çıkarılmasını, kimya ve elektrik sanayilerini, makine imalatı ürünlerini, azotlu

gübre, halı ve tekstil ürünlerini de ilave etmek gerekir. Ürettiği elektriğin % 80'ini

doğal gazdan elde eder.

C- Türkmencenin Türk dili içindeki yeri

Türk lehçe ve şivelerinin günümüze kadar yerli ve yabancı Türkologlar

tarafından pek çok tasnifi yapılmıştır. Yapılan çalışmalara bakıldığında lehçe ve

şivelerin gruplara ayrılırken değişik ölçülerin esas alındığı görülür.

Araştırmacıların bazısı coğrafi özellikleri, bazısı fonetik ve morfolojik

hususiyetleri, bazısı tarihi gelişimi, bazısı da kavim adlarını esas alarak tasnif

tecrübelerine girişmiştir. Bu tasnif çalışmalarının içinde Türkmencenin yeri şu

şekilde gösterilmiştir:

6

Wilhelm Radloff tasnifinde Türkmenceyi, Azerbaycan, Kafkas, Anadolu,

Kırım ve Osmanlı şiveleriyle beraber, Güney şiveleri içinde gösterir8.

Fedor E. Korş, Türkmenceyi, Azeri, Osmanlı ve Gagauz şiveleriyle beraber

Batı şiveleri içinde belirfir9.

Gy. Nemeth, Türk lehçe ve şivelerini S grubu ve Y grubu diye ikiye böler.

Türkmenceyi, Kırgız, Özbek, Sart ve Çağatay Türkçelerinin yer aldığı Y grubuna

dahil eder10•

G. J. Ramstedt, Güney grubu dediği bölüme, Türk veya Osmanlı ve Azeri

Türkçeleriyle birlikte Türkmenceyi dahil eder11 •

N. Rasannen de Ramstedt'in tasnifini savunur, fakat Güney grubu yerine

Güney-batı veya Oğuz şiveleri adını kullanır12•

A. N. Samoyloviç, Ol- grubu adı altında 1- Hive Cumhuriyeti ahalisi, 2-

Buhara Cumhuriyeti ahalisi, 3- Afganistan Türkistanı, 4- Türkmenistan

Cumhuriyeti, 5- İran, 6- Azerbaycan Cumhuriyeti, 7- Ermenistan Cumhuriyeti,

8- Gürcistan Cumhuriyeti, 9- Anadolu, 10- Suriye, 11- İstanbul ve civarı, 12-

Balkan Yarımadası, 13- Baserabya, 14- Kırım, 15- Türkmen (Kuzey

Kafkasya) bölgelerinde konuşulan Türkçeyi toplar13•

K. Gröbech, Güney Türkçesi adı altında Türkmenceyi, Azeri ve Osmanlı

şiveleriyle birlikte aynı guruba dahil eder14•

L. Ligeti, Türkmenceyi, Oğuz-Selçuk, Türkiye Türkçesi, Kırım Türkçesi,

Gagauz ve Azeri şiveleriyle beraber Oğuz şiveleri içinde gösterir15•

8 Arat, Reşit R.; Ahmet Temir; "Türk Şivelerinin Tasnifi", Türk Dünyası El Kitabı, II. cilt, II. Baskı, Ankara 1992, s. 230-231.

9 Dilaçar, A.; Türk Diline Genel Bir Bakış, Ankara 1964, s. 43. 10 Dilaçar, A.; a.g.e., s. 43-44. 11 Dilaçar, A.; a.g.e., s. 44. 12 Dilaçar, A.; a.g.e., s. 45. 13 Arat, Reşit R.; Ahmet Temir, "Türk Şivelerinin Tasnifi, s. 233. 14 Dilaçar, A.; a.g.e., s. 46. 15 Dilaçar, A.; a.g.e., s. 48.

7

R. R. Arat, fonetik ve morfolojik açıdan hareket ederek Türk şivelerini

coğrafi yönlere göre tasnif etmiş, Türkmenceyi Güney-batı grubu içinde göstermiş

ve bu gruba "daglı" grubu demiştir16•

J. Benzing, Türkmenceyi, Osmanlı ve Azeri Türkçeleri ile birlikte Güney

Türk grubu içine sokmuştur17 •

K. H. Menges ise tasnifinde Güney-batı ve Oğuz grubu adını verdiği şiveleri

Doğu ve Batı olarak ikiye ayırır. Osmanlı Türkçesi, Türkiye Türkçesi, Gagauz ve

Azeri Türkçelerini Batı grubuna, Türkmenceyi ise Doğu grubuna sokar18•

N. Yüce, Türkmenceyi, Türkiye, Azeri ve Horasan Türkçeleri ile birlikte

Güney-batı (Oğuz) grubuna dahil eder19•

Türk dili tasniflerinde Güney ve Güney-batı grubu içinde, Türkiye Türkçesi,

Azeri Türkçesi ve Gagauz Türkçesi ile birlikte yer verilen Türkmencenin diğer Türk

şivelerine göre çağdaş bir yazı dili olarak gelişmesi daha geç bir zamanda olmuştur.

Türkmen Türkçesi, XIX. asıra kadar bir yazı dili hüviyetine sahip olamamıştır.

Türkmenler XIII. asıra kadar Türkistan'daki yazı dili olan Çağatay

Türkçesini kullanmışlar ve bu sebeple de yazılı bir edebiyata sahip olamamışlardır.

Türkmenler diğer Türk kavimleri gibi zengin bir sözlü edebiyat geleneğine

sahiptir. XV. asırdan önce de var olan bu sözlü edebiyatın yanında XVIII. asıra

doğru yazılı edebiyat da başlar.

Türkmenlere ait Halk edebiyatı mahsüllerinin belli başlı türleri şunlardır:

1- Destanlar

2- Masallar (Erteki)

3- Atasözleri (Atalar sözi)

4- Matallar (Bilemeceler)

5- Aydımlar (Şarkı ve Türküler)

. 16 Arat, Reşit R.; "Tilrk Milletinin Dili", Türk Dünyası El Kitabı, U. cilt, II. Baskı, Ankara

1992, s. 64-65. 17 Benzing, J.; "Türk Dillerinin Sınıflandırılması", Tarihi Türk Şiveleri, Yayınlayan Mehmet

Akalın, Ankara 1979, s. 3. 18 Menges, K. H.; "Türk Dillerinin Sınıflandırılması", s. 9-10. 19 Yüce, Nuri; "Türk Dili", lslam Ansiklopedisi (Tilrkler Maddesi), 132-133. cüz, İstanbul 1987,

s. 470.

8

Düğünlerde, sazlı toplantılarda, ziyafetlerde meydana getirilen bu Halk

edebiyatı mahsülleri diğer Türk boylarının Halk edebiyatlarıyla da pek çok

müşterek unsur taşımaktadır. Şasanem Garip, Hüyrlukga Hemra ve Köroglı gibi

destanlar yüzyıllardan beri Türkmenler arasında yaşamaktadır.

Türkmen Klasik edebiyatı XVIII. asırda Mahtum Kulı ile başlar. Halk

edebiyatı motiflerini eserlerinde kullanarak şöhrete ulaşan Seydi, Zelili ve Kemine

gibi şairler, bu edebiyatın önde gelen şahsiyetleridir. Eserlerini edebi bir dil

kullanarak veren Devlet Nemmet Azadı ile Durdı Gılıç, Molla Murat, Bayram

Şahır, Molla Nepes, Molla Zelili Türkmen edebiyatını zenginleştiren eserler vücuda

getirmişlerdir.

XX. yüzyılda ilk edebi ürünlerini şiir sahasında veren Berdi Kerbabaev, Kör

Molla, Garaca Burunov,Kulıev sonraları batılı edebi türlerin Türkmen edebiyatına

girmesiyle bu sahada da eserler vererek modem Türkmen edebiyatının temellerini

atmışlardır. Bunun yanında Araz Muhammed Şairi, Ata Atacanov, Abdullah

Ahengeri, Seydi Bağşi gibi şairler çağdaş Türkmen edebiyatına, sözlü edebiyat

motiflerini de kullanarak yeni eserler kazandırmışlardır.

1. YAPIM EKLERİ

11. İsimden isim yapma ekleri

§. Türkmencede kullanılan isimden isim yapma ekleri şunlardır:

111. +ilk/( +IUk)

§. Türkmencede kullanılan en işlek isimden isim yapma eklerinden biridir.

Yapıldıkları isimlerle ilgili yer, eşya, meslek, topluluk isimleri, mücerret isimler ve

sıfat yapar. Ek tek heceli ve yuvarlak vokalli isimlere geldiğinde vokal uyumuna

tabi olur. Ancak iki ve ikiden çok heceli isimlere geldiği zaman ekin vokalinin

daima dar-düz olduğu görülür.

biiy+lık "zenginlik"

daş-lık "taşlık"

çaga+lık "çocukluk"

garavul + lık "muhafızlık"

güyz+lük "sonbaharlık"

söz+lük "sözlük"

üç+lük "üçlük"

üzüm+lik "üzümlük"

Cora Arabovıii çagalık döstudı f'l A 19).

"Cora Arabov'un çocukluk dostuydu".

Oiia kınlık bilen elini uzadıp, zördan onı alıp iyipdir (TE 175).

"Ona güçlükle elini uzatıp, zorla onu alıp yemiş".

Gfzım safi.a ayal geyminde bü çö/lükde gezip yörmek hatarlıdır (TE 19).

"Kızım sana kadın giyimiyle bu çöllük yerde gezip durmak tehlikelidir".

Men hem divana/ık edip cogap berdim (TE 63).

"Ben de delilik yapıp cevap verdim".

112. +çl

§. Kullanılış sahası çok geniş olan bu ek, getirildiği isimlerle ilgili meslek

sıfatları, uğraşma isimleri yapar. Türkmencede bu ekin sadece sadasız konsanantlı

ve düz vokalli şekli görülür.

aydım+çı

halı+çı

gep+çi

kümüş+çi

"şarkıcı"

"halıcı"

"gümüşçü"

Öz yanı bilen hiilki iki gul/ukçlnı alıp gidyiir (IB 20).

"Kendisiyle birlikte yanındaki iki işçiyi alıp gidiyor".

Gadlm zamanda. Saray atlı bir zerçi bolan (fE 11 O).

"Eski zamanda Saray adlı bir kuyumcu olmuş (varmış)".

Baylar munuii. ayalınz hiilz dokatmaga günlükçi tutanlar (IB 75).

"2.enginler bunun hanımını halı dokutmağa günlükçü tutmuşlar".

113. +çlllk

10

§. Türkmencede kullanılan bu ek şahıslarla ilgili mücerret meslek isimleri,

meşguliyet isimleri yapar.

da.yhiin+ çılzk

üzüm+çilik

ti çiftçilik ti

"üzümcülük"

Temmel hammalçılzgı yagşı övrenen (IB 175).

"Temmel hamallığı iyi öğrenmiş".

Bahlili, sen bu diviinaçılık gediiyçılıkda.n el çek (IB 80).

"Behlili, bu deliliği, dilenciliği bırak".

114. +il

§. Bu ekin asıl fonksiyonu isimlerden vasıf isimleri yapmaktır. Bir nesnenin

bir nesnede bulunduğunu anlatan bu ekin bir diğer fonksiyonu da bir yere, bir soya

mensubiyet ifade etmesidir. Ekin vokalinin daima dar-düz olduğu görülür.

Aşgabat+lı

bagt+lz

gül+li

kümüş+/i

"Aşgabatlı"

"bahtlı"

"güllü"

"gümüşlü"

Bizim aslımız Darayıgözli, bir sebö,p bilen Tekelerin arasında oturımlz

bolduk (SE 11. 126).

"Bizim aslımız Darayıgözlü, bir sebeple Tekeler'in arasında ikamet ettik".

Baş günde şol ogruları tapmasan başıii ölümli, diydi (fE 62).

11

"Beş günde o hırsızları bulmazsan başın ölümlü, dedi".

115. +slz/(+sUz)

§. Bu ek de isimlerden vasıf isimleri yapar. Fonksiyonu olumsuzluk ifade

etmesidir. Yani vasıf isimlerinin olumsuzunu ifade eder. Ek tek heceli yuvarlak

vokalli isimlere gelince, vokal uyumuna tabi olur. Ancak iki ve daha çok heceli

isimlere geldiğinde ekin vokalinin daima dar-düz olduğu görülür.

şah+szz

suv+suz

düyp+süz

tütün+siz

Gizz çaksız ovadan eken (TE 17).

"Kızı eşsiz güzel imiş 11•

"şahsız"

"susuz"

"dipsiz"

"dumansız11

Bü Işde gfzının güniisizdigini düşündi (fE 44).

"Bu işde kızının günahsız olduğunu anladı".

116. +ki

§. Zamir ve sıfat olarak kullanılan isimler yapar. Bu ek doğrudan doğruya

isim kök ve gövdelerine getirildiği gibi lokatif ve genitif halindeki isimlerle de

birleşir. Ekin sadece dar-düz vokalli şekilleri ince ve kalın haliyle kullanılmaktadır

(bkz. §. 2121).

daş+kı

yafi.ı+kı

öyde+ki

günün+ki

"dışarki"

"deminki"

"evdeki"

"güneşinki"

Gelin kazını içki tama geçiripdir (TE 37).

"Gelin kadıyı içerki odaya geçirmiş".

Kellesindiiki bolguszzca şırdagına seretdi (YA 5).

"Başındaki şapkasına önemsizce baktı".

12

117. +clk/+Aclk

§. İsimden küçültme ve sevgi ifadeli isimler yapan ektir. Türkmencede +clk

ekinin genellikle iki ve daha çok heceli isimlere, +Aclk ekinin ise tek heceli ve

konsonantla biten isimlere getirildiği görülür.

guzı+cık "kuzucuk"

kiçi+cik "küçücük"

az+acık "azıcık"

yaş+acık "gencecik"

Onun daşında körpe ogul Magtımgulıcık çapıp yörendir (YA 3).

"Onun dışında küçük oğul Magtımgulıcık koşup duruyormuş".

Azacık salım sabır edin (TE 15).

"Az bir zaman sabır edin".

118. +cAk

§. Türkmencede az kullanılan eklerden biridir. Fonksiyonu küçültme ifadesi

vermesidir. Sonunda -k konsonantı bulunan isimlere gelince, ismin sonundaki

konsonantı düşürür.

gii.bı(k)+cak

sandı(k)+cak

lnçe+cek

hdzir+cek

"kabukçuk"

"sandıkçık"

"incecik"

"şimdicek"

Men, ınhii. hdzirecek çay oturdann (YA 19).

"Ben, işte, şimdicek çay koyarım".

Olara öküzifi hamını İnçecek yüplük yalı edip gıyıp, biri birine seplemegi

tabşınpdır (TE 42).

"Onlara öküzün derisini incecik iplik gibi yapıp kesip, birbirine

kaynaştırmayı emretmiş".

119. +cagaz

§. Küçültme, sevgi, acıma ifade eden bu ekin Türkmencede sadece kalın

şekilleri görülür.

at+cagaz

gül+cagaz

"atcağız"

"gülcağız"

13

Gözcagazlarını yaşardıp oturan Caparcık, onun gaytadan göz öiiünde dikeldi

(YA 13).

"Gözcağızlannı yaşartıp oturan Caparcık, onun yeniden göz önünde dikildi".

Ahmet, yükcagazını düşürip, yıgnap goyyar (TE 30).

"Ahmet, yükcağızını indirip, yığıp bırakıyor".

1110. +çA

§. Aslında isimleri eşitlik haline sokan (bkz. §. 2138) bu ek fonksiyon

değiştirerek kavim isimlerinden dil isimleri yapan bir yapım eki haline gelmiştir.

7).

Rus+ça

Türkmen+çe

"Rusça"

"Türkmence"

Hiizirki «Türkmençe Rusça sözlük» giii oklcılar köpçüligi üçin düzüldi (TRS

"Şimdiki «Türkmence Rusça sözlük» geniş okuyucular kitlesi için dizildi".

1111. +dAş

§. Türkmencede oldukça işlek bir kullanış sahası olan bu ekin başlıca

fonksiyonları eşlik, ortaklık:, mensubiyet ve bağlılık ifade etmesidir.

at+do§ "adaş"

vatan+daş "vatandaş"

renk+deş "renkdaş"

pikir+deş "fıkirdaş"

Onuii ayal/arının biri biiyıii ôzi bilen ytişıtdaş garrı eken (TE 100).

"Onun hanımlarının biri adamın kendisi ile aynı yaşta ihtiyar imiş".

Oglan hem ÖZ gezeginde öbadaşlarınıii sargıtlarını hana aydıpdır (TE 41).

"Oğlan da kendi nöbetinde köylülerin tavsiyelerini hana söylemiş".

1112. +ncl

§. Sayı isimlerinden sıra sayı isimleri yapan işlek bir ektir (bkz. §. 22222).

Türkmencede bu ekin vokalinin daima dar-düz olduğu görülür.

~+ü+nci

dokuz+ı+ncz

"üçüncü"

"dokuzuncu"

Onsofı ilkinci yöla Meredi öykeledesim geldi (YA 22).

"Ondan sonra birinci kez Meredi gücendiresim geldi".

Üçünci gün üç ogrı barıp difileyiir (fE 61).

"Üçüncü gün üç hırsız gidip dinliyor".

1113. +IA.p

14

§. Türkmencede işlek olarak kullanılan eklerden biridir. Fonksiyonu miktar

ve zaman isimleri yapmasıdır.

ön+liip

siigat+liip

"onlarca"

"saatlarca"

Mitinge yüzliip müfiliip adamlar gatnaşdzlar (Sİ 85).

"Mitinge yüzlerce binlerce adamlar iştirak ettiler".

Ol, pıline söyendi de, esli vagtliip donan yiilz bolup durdı (SE 8, 60).

"O, beline dayandı da, uzun zaman donmuş gibi olup durdu".

1114. +IAyln

§. Türkmencede kullanılan bu ek aslında bir çekim eki olup, bazı zaman

isimlerinde kalıplaşarak yapım eki fonksiyonunu yüklenmiştir.

siigat+layın

vagt+layın

"her saat"

"geçici"

Başlık cay söradı. Bir ciiyını vagtlayın beriiysen diydi (SE 8, 87).

"Amir oda sordu. Bir odanı geçici olarak veriversen, dedi".

Töverek bütinleyin garaldı (TRS 123).

"Etraf tamamen gözüktü".

1115. +IAç

§. Türkmencede işlek olmayan bir isimden isim yapma ekidir.

güıi+leç

köse+leç

"boğuk"

"köse gibi"

Düye düiilerinifı güiileç yafıı tolkun ata ata daglara siiiyar (TGT 199).

"Deve çıngıraklarının boğuk yankısı dalga dalga dağlara siniyor".

Gocayıfı kömekçisi k&eleç sakgalını sipaladı (SE 12.39).

"İhtiyarın yardımcısı hafif köse sakalını sıvazladı".

1116. +z

§. Türkmencede sadece ekiz (iki+z) kelimesinde görülen bir ektir.

Eger munuii içinden ekiz avlak çıkmasa seni öldürerin (TE 160).

"Eğer bunun içinden ikiz oğlak çıkmazsa seni öldürürüm".

1117. +r.Ak

15

§. Türkmencede kullanış sahası çok işlek olan bu isimden isim yapma eki,

karşılaştırma ifade eder.

27).

uzak+rak

yagşı+rak

taze+rak

kiçi+rak

"daha uzak"

"daha güzel 11

"daha yeni"

"daha küçük"

Ol yerde azrak gürrüiileşip oturansoiilar, bülanfi önlerine nahar gelipdir (TE

"O yerde biraz konuşup oturduktan sonra, bunların önüne yemek gelmiş".

Ol bir gün kiçirak Türkmen öbasını gana çaykapdır.

"O bir gün küçük Türkmen köyünü kan ile çalkalamış".

1118. +çll

§. İşlek olmayan eklerden biridir. Genellikle benzetme ifadesi taşıdığı

görülür.

dogrı+çıl

gaygı+çıl

Oglum dogruçıl bolgun! (TE 103).

"Oğlum doğru ol!".

"çok doğru"

"kaygılı halde"

Mamagül hem Özi bilen oglanlıkda bassaş, agasınıii gaygıçıl, aladaçıldıgını

gürrüii berdi (SE 11.170).

16

"Mamagül de kendisi ile gençlikte rakip, ağabeyinin kaygılı, tasalı halde

olduğunu söyledi".

1119. +gA

§. Türkmence pek az kelimede kullanılan eklerden biridir.

baş+ga

öz+ge

toz+ga

"başka"

"özge"

"toz parçası"

Ahmediii. tiicirinden özgesi bülann önünden çıkyar (fE 30).

"Ahmed'in tacirinden başkası bunların önünden çıkıyor".

Tatyana aynam çalaca pitikliip, gar tozgalannı sanamaga durdı, (fGT 7).

"Tatyana aynayı yavaşça yerinden alıp, kar tanelerini saymaya başladı".

1120. +si

§. Kullanış sahası işlek olmayan bu ek benzerlik, gibilik ifadesi taşır.

iidam+sı

gurak+sı

ölüg+si

"adam"

"kuraksı"

"ölümsü"

Hızmatkiir bolup yören gelin tidamsını tanayar (fE 20).

"Hizmetçi olan kadın adamını tanıyor".

Guraksı hovada cana yakımlı (TGT 430).

"Kuraksı hava da cana tatlı (geliyor)".

Ölügsi yalpılda,p duran çıranın daşında oturanlara gözi düşdi (SE 11.129).

"Ölü gibi parlayıp duran lambanın dışında oturanlara gözü takıldı".

1121. +msl

§. Türkmencede kullanılan ve benzerlik, gibilik ifadesi taşıyan bir yapım

ekidir. Kullanış sahası pek işlek değildir.

gul+u+msı

gül+ü+msi

"kul gibi"

"gül gibi"

Nikolay Nikolayeviçe ulumsı diycek bolytir (TGT 441).

"Nikolay Nikolayeviç'e ulumsu diyecek oluyor".

1122. +can

§. Türkmencede kullanılan bu ek sevgi ve küçültme ifadesi taşır.

Berdi+can

ece+can

"Berdiciğim"

"anneciğim"

Sen meni dünya Inderipsin ece.can (TM 209).

"Sen beni dünyaya indirmişsin anneciğim".

Övlüyiican bizin öyümizdiiki oglanın canı çıksın (TE 58).

"Evliyacığım bizim evimizdeki oğlanın canı çıksın".

1123. +cAfi

17

§. Türkmencede isimden isim yapma eklerinden biridir. Kullanılış sahası pek

işlek değildir.

ntımıs+can

Iş+cen

"namuslu"

"başarılı"

Söveşcan kasam hökmünde münlerçe adam tarapından gaytalanan bü sözün gürüldisi galam sarsdırdı (TGT 67).

"Savaşçı yemini hükmünde binlerce adam tarafından tekrarlanan bu sözün

gürültüsü kaleyi sarstırdı 11•

1124. +An

§. İşlek olmayan bir isimden isim yapma ekidir.

ogul+an

toz+an

"oğlan"

"toz parçası"

Oglanam yöldaşlarz bilen şol yeri gazmaga başliipdır (TE 69).

"Oğlan da yoldaşları ile o yeri kazmağa başlamış".

Sen paltönı tozana basdmpsın (TRS 637).

"Sen paltonu toz içinde bırakmışsın".

1125. +gAy

§. İşlek olmayan bir isimden isim yapma ekidir.

batır+gay "cesur"

18

Şeyle batırgay adamlar bolmadık bolsa, biz Garagum kanalını gurubilmezdik

(TM200).

"Böyle cesur adamlar olmamış olsa, biz Garagum kanalını kuramazdık".

1126. +dl

§. Tabiat taklidi kelimelerde kullanılan işlek bir ektir.

takır+dı

·mir+di

"takırtı"

"inilti"

Gulakları onun şatırdısından başga ses eşitmedi (YA 52).

"Kulakları onun çatırtısından başka ses işitmedi".

Tarrıldı gelen tarapa seretdi (YA 16).

"Gürültü gelen tarafa baktı".

1127. +mtlk

§. Benzerlik ve gibilik ifade eden bu ek işlek değildir.

turşı+mtık "ekşimtrak"

Üzüm gollarından hova yayrayan turşumtık şıpalı fs Begencifi. burnuna urdı

(SE 3. 45).

"Üzüm bağlarından havaya yayılan ekşimtrak şifalı güzel koku Begenç'in

burnuna geldi".

1128. +mtll

§. Türkmencede çok az kullanılan ve benzerlik ifade eden bir yapım ekidir.

gara+mtıl "siyahımsı"

Gündogara göçüp baryiin garamtıl bulutlara seretdi (TGT 429).

Doğuya doğru göçüp giden siyahımsı bulutlara baktı.

1129. +mAç

§. Aslında fiilden isim yapan bu ekin, isimden isim yapma eki olarak da

kullanıldığı görülür.

artık+maç "fazlalık"

0/anii ovadanlıgı aydıp diyerden artıkmaçdı (fE 233).

"Onların güzelliği diyip söylenenden fazlaydı".

General dilmaçıfı üsti bilen söraglar berip başladı (SE 12. 47).

"General tercümanın vasıtasıyla sorular sormaya başladı.

1130. +mAn

19

§. Kullanış sahası işlek olmayan bu ekin genellikle -Ar geniş zaman partisip

ekli kelimelere geldiği görülür.

eder+men

gider+men

işda+men

"gayretli"

"gidici"

"iştahlı"

Şü Işi ederm.en adam biir bolsa gelsin (OİF 191).

"Bu işi yapacak kadar gayretli adam varsa gelsin".

Özünü edermenlerin edermeni siiyyiirdı (OİF 191 ).

"Kendisi kahramanların kahramanı sayardı".

Ol gapdalında çilimini işdiimen sorup oturan yigide seretdi (YA 17).

"Ol yanında tütününü iştahlı emip oturan yiğide baktı".

1131. +sA

§. Kullanış sahası işlek olmayan bu ek, getirildiği isimlerle ilgili eşya ismi

yapar.

bilek+se

yüv+se

Yüvse bilen tikin tikdi (TRS 370).

"Yüzük ile dikiş dikti".

1132. +Aç

"bilezik"

"yüzük"

§. Kullanış sahası işlek olmayan bir isimden isim yapma ekidir.

yalafi+aç

dik+eç

"çıplak"

"bir tutam"

Bilgicifı Özi hem köynegini, ayakkabını çıkanp, yalafıaç boldı (TE 62).

"Bilgicin kendisi de gömleğini, ayakkasını çıkarıp, çıplak oldu".

20

Dikeç gandı bilindeki hirsız pıçagınıii. yense bilen maydatop, oturşına dovam

etdi (SE 12. 36).

"Bir baş şekeri belindeki hırsız bıçağının arkası ile ufalayıp, oturuşuna

devam etti".

12. İsimden fiil yapma ekleri

Türkmencede kullanılan isimden fiil yapma ekleri şunlardır:

121. +JA

§. Türkmencede kullanılan en işlek isimden fiil yapma ekidir. Hemen hemen

her çeşit isme gelerek yapma ve olma ifade eden fiiller yapar.

düz+la- "tuzlamak"

suv+la- "sulamak"

yök+la- "ölmek"

diş+le- "dişlemek"

gür+le- "konuşmak"

iki+le- "ikilemek"

Bu ekle yapılan bazı fiillerin kendileri kullanılmayıp, onlardan -n ve -ş fiilden

fiil yapma ekleriyle genişlemiş şekilleri kullanılır.

gahar+lan

diiva+laş

öy+len

kömek+leş-

"öfkelenmek"

"münakaşa etmek"

"evlenmek"

"yardımlaşmak"

Yıldırımın çapıksuvarı atını gamçılap başladı (TM 221).

"Yıldırım'ın binicisi atını kamçılamaya başladı".

Onı tirsegi bilen hürsekliip, gürleyiine tarap ümleyiir (YA 4).

"Onu dirseği ile dürtükleyip, konuşana doğru işaret ediyor".

Hiç vagt yalan sözlemegin! (TE 103).

"Hiç bir zaman yalan söyleme!".

Menem gızıklandım (TGT 231).

"Ben de meraklandım".

Hanlı batır bilen hoşlaşdı (SE 11. 120).

"Hanlı Batır ile vedalaştı".

21

122. +AI

§. Türkmencenin işlek isimden fiil yapma eklerinden biridir. Genellikle tek

heceli isimlere gelerek, olma ifade eden fiiller yapar.

iiz+al,

diir+al,

köp+elglii+el-

''azalmak'' "daralmak:"

"çoğalmak:"

"genişlemek"

Hövürtganin agzındiikı meydiinçacıgı gineltdi (YA 32).

"Yuvanın ağzındaki küçük alanı genişletti.".

Arabov bir gucak otı goltuklap iigıla tarap yöneldi (YA 18).

"Arabov bir kucak otu koltuğuna alıp ağıla doğru yöneldi".

Maşın duralgasına yıgnanışan adamların siinı vagt geçdikçe köpelip, bir

maşlnlıkdan hem göçdi (TM 211).

"Taşıt durağına toplanan adamların sayısı zaman geçtikçe çoğalıp, bir

taşıtlıktan da çok oldu".

123. +A

§. Türkmencede kullanılan isimden fiil yapma eklerinden biridir. Kullanış

sahası çok işlek değildir.

çaii+a- "tozlanmak:"

yiiş+a- "yaşamak"

den+e- "karşılaştırmak:"

glii+e- "genişlemek"

Derrev gelnin drini boşatmalı (TE 37).

"Derhal kadının kocasını boşatmalı".

Oglan naharın tagamını lJz gelinin bişirydn tagamına menzedydr (TE 20).

"Oğlan yemeğin lezzetini kendi karısının pişirdiği, lezzete benzetiyor".

124. +dA

§. Türkmencede isimlerden, genellikle de tabiat taklidi isimlerden fiil yapan

bir ektir.

al+da

şagır+da-

Boguk sesi bilen pışırdadı (YA 53).

"Boğuk sesi ile fısıldadı".

"aldatmak"

"şakırdamak"

Ol biraz gımzldamagz övrenipdir (fE 175).

"O biraz kımıldamayı öğrenmiş".

125. +sA

22

§. Türkmence kullanılan isimden fiil yapma eklerinden biridir. Yapıldıkları

isimlerle ilgili istek ifadesi taşır.

suv+sa

küy+se-

"susamak"

"arzu etmek"

Ol, anırdanyadap, suvstıp gelyiin eken (fE 118).

"O, öteden yorulup, susayıp geliyormuş".

Emma ona garaşyanam, om küyseyiinem yök (TGT 244).

"Ama om bekleyen de, onu isteyen de yok".

126. +slrA

§. İşleklik sahası çok geniş olmayan bir isimden fiil yapma ekidir.

batır+sıra

yigit+sire-"kahramanlık taslamak"

"yiğitlik taslamak"

Men bü taya heleysirlip gelmedim (SE 11. 124).

"Ben buraya kadın isteği ile gelmedim".

Hiiliden bliri mılayzmsıran bolup duran hova birden sovadı (YA 46).

"Deminden beri sıcak gibi olan hava birden soğudu".

127. +rA

§. İşlek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir.

garafıla+ra

deli+re-''karannak'' "delirmek"

23

Pencirii.nifi önüne bardı da sesini çıkarman, garafıkıran garlı köçii. seretdi

(TGT204).

"Pencerenin önüne gitti de sesini çıkarmadan, kararan karlı caddeye baktı".

Ecem delirii.p, düze düşüp, yıkılan şii.herifı tövereginde meydanda ölüp

galıpdır (SE 12. 41).

"Annem delirip, çöle düşüp, yıkılan şehirin etrafında meydanda ölüp

kalmış".

128. +r/+Ar

§. Daha çok renk isimlerinden fiil yapmakta kullanılan bir ektir.

gara+r

gök+er-

''kararmak'' "göğennek"

Niilanış atlfnıfı gözleri giin guylan yalı gızardı (SE 12. 42).

"Yabancı atlının gözleri kan dökülmüş gibi kızardı".

Birdenem erbet üsgürdi, gözleri yaşarıp gitdi (YA 17).

"Birden de kötü öksürdü, gözleri yaşarıp gitti".

Ovezmırat batır ofıa çifıerilip seretdi (SE 12. 48).

"Ovezmırat Batır ona gözlerini dikip baktı".

129. +0 rgA

§. Türkmencede seyrek kullanılan bir isimden fiil yapma ekidir.

düyş+ürge

gefı+irge-

"rüya gönnek"

"hayret etmek"

Azat gefıirgedi: Ol niimüçin? (YA 41).

"Azat şaşırdı: O niçin?".

1210. +0 k

§. İşleklik sahası çok dar olan bir isimden fiil yapma ekidir.

dör+ık- "sıkılmak"

Yigitler hıç diinkmaii. İtinem itligi şunun yalı yerde bildirer (SE 12. 45).

"Yiğitler hiç sıkılmayın. Köpek de köpekliğini bunun gibi yerde bildirir".

1211. +cAr

§. Bu ek de Türkmencede çok az kullanılan bir isimden fiil yapma ekidir.

yag+car

çaıi+car-

"yağlanmak"

"tozlanmak"

Onuii der/an yüzi yagcanp görünyiirdi (TRS 804).

"Onun terliyen yüzü yağlanmış görünüyordu".

13. Fiilden isim yapma ekleri

§. Türkmencede kullanılan fiilden isim yapma ekleri şunlardır:

131. -mAk

24

§. İstisnasız bütün fiil kök ve gövdelerine getirilen bu ekin fonksiyonu fi.ilerin

hareket isimlerini yapmaktır. -mAk ekli fiil isimlerinin olumsuzunu ifade etmek için

-mAz olumsuz geniş zaman partisip eki ile +ilk yapım ekinin birleşmesiyle ortaya

çıkan -mAzlık ekinin kullanıldığı görülür.

oka-mak

işle-mek

"okumak"

"çalışmak"

oka-mazlık

işle-mezlik

''okumamak''

"işlememek"

Temmel Ya/ta yuvaş yuvaşdan ilki yöremiige, son hem ılgamag a

yaltanmazlığı övrenipdir (TE 175).

"Temmel Y alta yavaş yavaş önce yürümeğe, sonra da koşmağa üşenmemeyi

öğrenmiş".

Olar öba yiişulularını ol hanın yanına 'ibermegi makili, görüpdirler (TE 40).

"Onlar köyün yaşlılarını o hanın yanına göndermeyi makul görmüşler".

Köp okamazlık, öye berten işleri ışlemezlik, Öz Özüne hormat goymazlık

ya/talara değişli (TD 5.80).

"Çok okumamak, eve verilen çalışmaları yapmamak, kendi kendine saygı

göstermemek tembellere mahsustur".

Yukardaki örneklerde görüldüğü gibi, fiil isminin datif halinde -mAk ekinin

vokali uzar.

25

132. -mA

§. Türkmencede kullanış sahası işlek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir.

Fonksiyonu iş isimleri yapmaktır. Bunun yanında eşya, nesne ismi olarak isim ve

sıfat şeklinde kullanılır.

yiitla-mtı

görkez-me

"hatırlama"

"gösterme"

Onun gice İşlemesi yök (Sİ 98).

"Onun gece çalışması yok".

as-ma düz-me

"asma"

"eser"

Bir yerde, bir çatmanın içinde, bir adamın oglı yatan eken (fE 175).

"Bir yerde, bir kulübenin içinde, bir adamın oğlu yatmış imiş".

133. -iş

§. Türkmencede işleklik sahası geniş olan bir fiilden isim yapma ekidir.

Fonksiyonu iş isimleri yapmaktır. Bu ek vokalle biten fiillere gelirken araya -y

yardımcı sesini alır. -iş ekinin yuvarlak vokalli tek heceli fiillere geldiği zaman

vokal uyumuna tabi olduğu, iki ve daha çok heceli fiillere geldiği zaman ise

vokalinin daima dar-düz olduğu görülür.

otur-ış "oturuş"

yaşa-y-ış "yaşayış"

gül-üş "gülüş"

git-iş "gidiş"

Bir adamın yaşayşı üçin her yılda 2700 tonna golay suv gerekdir (TDI 178).

"Bir insanın yaşayışı için her yıl 2700 tona yakın su gereklidir'"'.

Şol begençden, şol yılgırışdan meniii.em yüregime yılılık yetdi (YA 28).

"O sevinçten, o tebessümden benim de yüreğime sıcaklık erişti".

134. -gl

§. Türkmencenin işlek olan fiilden isim yapma eklerinden biridir. Ekin vokali

daima dar-düz'dür.

al-gı

duy-gı

gör+gi

süpür+gi

"alacak"

"duygu"

"çile"

"süpürge"

Adam sözüne azacık dingı berdi (SE 11. 36).

"Adam sözüne biraz ara verdi".

Ol, onı ulı söygi bilen «Cemşidiii. camı» diyip atlandıryar (YA 24).

"O, onu ulu sevgi ile «Cemşid'in kasesi» diye adlandırıyor".

26

§. -gl ekinin -l pasiflik eki almış fiil gövdelerine getirilmesi oldukça

yaygındır.

gaz-ıl-gı

ör-ül-gi

"kazılı"

"örülü"

Törde asılgı duran ovadan horcundan bir düyrmek kiigız çıkardı (YA 7).

"Köşede asılı duran şirin torbasından bir dürüm kağıt çıkardı".

Eli ayagı danılgı ayal suva gark bolup gidyiir (TE 109).

"Eli ayağı bağlı kadın suya gömülüp gidiyor".

135. -glç

§. Türkmencede görülen işlek bir fiilden isim yapma ekidir.

ayır-gıç "ayırıcı"

döldur-gıç "doldurucu"

yan-gıç "yanıcı"

Kate şülar yalılar öriin gızıklı zatları da aydaygıçdır (TE 20).

"Bazan bunlar gibiler çok ilginç şeyleri de söyleyicidir".

Arim bilgiç bolupdur (TE 60).

"Kocam bilgiç olmuş".

Yene bir gapdalda üç dört sanı oturgıç goydılar (SE 12. 45).

"Yine bir yere üç dört tane iskemle koydular".

136. -gln/(-gUn)

§. Genellikle tek heceli fiillere getirilen işlek bir fiilden isim yapma ekidir.

ar-gın "yorgun"

ös-gün "yüksek"

Depelerinden gızgın suv guylan yalı bolupdır (TE 135) ..

"Tepelerinden kızgın su dökülmüş gibi olmuş".

Onun gövni gatı çökgün eken (TE 27).

"Onun gönlü çok karamsarmış".

137. -git (-gUt)

§. İşleklik sahası dar olan bir fiilden isim yapma ekidir.

sal-gıt

yor-gut

"haraç"

"tahmin"

Onun yerine hiin iiga başga bir salgıt salcak (SE 11. 123).

"Onun yerine han ağa başka bir haraç gönderecek".

Bü sargıt galanın ii.hli gılıcına yazılgı (TGT 66).

"Bu öğüt kalenin bütün kılıçlarına yazılı".

138. -gAk

§. Çok az kullanılan bir ektir. Sadece bir örneği görülmüştür.

gaç-gak "kaçak"

Polisey bir övrümde gaçgakın fzından yetcek boldu (TGT 159).

"Polis bir anda kaçağın arkasından yetişecek oldu".

139. -AgAn

§. Bu ek de Türkmencede çok az görülen bir fiilden isim yapma ekidir.

dep-egen

gül-egen

"tepen, tepici"

"kahkahayla gülen"

Gülegen ayiil öye girende gen giildı (TDI. 182).

"Neşeyle gülen kadın eve girince şaşırdı".

1310. -gA

§. Türkmence çok az görülen bir fiilden isim yapma ekidir.

bat-ga

govur-ga

Yölları batga basıpdır (TRS 76)

"Yollan çamur basmış".

"çamur"

"kavurma"

27

1311. -AlgA

§. Türkmencede görülen işlek bir fiilden isim yapma ekidir.

dur-alga

gir-elge

"istasyon"

"giriş yeri"

Şekere boyun egmekden başga çıkalga gtilmadı (SE 8. 86). 11Şeker'e boyun eğmekten başka çıkış (çare) kalmadı".

28

Arabov, Öz hasabına yene bir goyun öldürip meydan dü,şelgesinde Özüçe

hasıl toyunı beryiir (YA 16).

"Arabov, kendi hesabına yine bir koyun kesip meydan yerinde kendince

mahsül ziyafeti veriyor".

1312. -Icl/(-Ucl)

§. İşlek bir fiilden isim yapma ekidir. Fonksiyonunda bir devamlılık ifadesi

vardır. Ekin son vokali daima dar-düz'dür. Vokalle biten fiillere gelince ekin ilk

vokali, -y- konsonantına çevrilir.

yaz-ıcı

tut-ucı

difıle-yci

sözle-yci

"yazıcı"

"tutucu"

"dinleyici"

"sözleyici"

Ol, haçandan biiri iidam iyici möcege dönde (SE 12. 46).

"O ne zamandan beri adam yiyici kurda döndü".

Gutlı, az salım dımıp oturdı da Ovezmırat batıra yalbarıcı bir manlda

yüz/endi (SE 11. 125).

"Gutlı, biraz susup oturdu da Ovezmırat Batıra yalvarıcı bir manada yüzünü

çevirdi".

1313. -ç

§. Sadece -n dönüşlülük eki almış fiillere getirilen işlek bir fiilden isim yapma

ekidir. Fonksiyonunda bir aşırılık ifadesi vardır.

guvan-ç

Igen-ç

"kıvanç"

"sızlanma"

Şol begençden, şol yılgırışdan mefi.inem yüregime yılılık yetdi (YA 28).

"O sevinçten, o tebessümden benim de yüreğime sıcaklık erişti".

Öii.ki eden Işleri üçin hem bilgiçden ötünç sörayar (TE 62).

"Önceki yaptığı işler için de bilgiçten özür diliyor".

1314. -0 v

29

§. Çok işlek olmayan bir yapım ekidir. Konsonantla biten fiillere gelirken

araya aldığı yardımcı sesin dalına dar-yuvarlak vokal olduğu görülür.

sayla-v

yaz-u-v

derii.e-v

"seçim"

"yazma"

"kontrol"

Onı tildav yölı bilen tutupdırlar (SE 12. 42).

"Onu hile yolu ile tutmuşlar".

Bülar okuvlı bolup yiitişyiirler (TE 52).

"Bunlar okuma öğrenip yetişiyorlar".

1315. -g

§. Sadece vokalle biten fiillere geldiği görülen bir fiilden isim yapma ekidir.

biirla-g "kontrol"

isle-g

Eriir yene barlag Işi (YA 36).

"Yarın yine kontrol işi".

"istek"

Sen mana üns berip dinle de, söraglarıma cogap ber (fE 93).

"Sen bana dikkat edip dinle de, sorularıma cevap ver".

1316. -0 n

§. Türkmencede işlek bir kullamşa sahip olmayan bir fiilden isim yapma

ekidir.

goş-u-n

düv-ü-n

"ordu"

"düğüm"

Özüne tabın etmek üçln, onuii. üstüne agır goşun çekipdir (fE 40).

"Kendisine bağlamak için, onun üstüne büyük ordu göndermiş".

Ol oglan hem ecesinden tikin tikmegi oii.at övrenipdir (fE 180).

"O çocukda annesinden dikiş dikmeyi iyice öğrenmiş".

93).

1317. - 0 m

§. Az kullanılan bir fiilden isim yapma ekidir.

dil-i-m

gey-i-m

"dilim" il •• il gıyım

30

Dört yöldaş turup görse, bir ovadan geyimli, zatlı, görmegey gfz dür (TE

"Dört yoldaş kalkıp görse, bir güzel giyimli, süslü, çok güzel kız duruyor".

1318. -0 t

§. Çok az kullanılan bir yapım ekidir. Bir örnekte rastlanmıştır.

uç-u-t "uçurum"

Şol uçudıii üstünden böküp geçmiige sfnanışyan yalı göründi (SE 12.39).

"O uçurumun üstünden zıplayıp geçmeye kalkışan gibi göründü".

1319. -1

§. İşleklik sahası dar olan bir fiilden isim yapma ekidir.

gork-ı

ör-i

"korku"

"mera"

Sen, men gelyii.nçiim sürmıi haraplarsıii (TE 225).

"Sen, ben gelinceye kadar sürümü harap edersin".

Kepene glrensoii öliniii yüzini görmek günii. bolar (fE 74).

"Kefene girdikten sonra ölünün yüzünü görmek günah olur".

1320. - 0 k

§. Kullanış sahası geniş olan bu ek fiilin gösterdiği hareketle ilgili isim ve

sıfatlar yapar.

buyur-uk

fncal-ık

dön-ük

üytgeş-ik

"buyruk"

"sakinlik"

"dönek"

"değişik"

31

İşanın yanaşık öyünde yaşayan bir garrıca ayal baların galmagalına gelipdir

(TE 78).

"Hocanın yakınındaki evde yaşayan bir yaşlıca kadın bunların kavgasına

gelmiş".

Bü, senin eline düşen, şol dönügi galasında saklap, bizin yurdımıza baka

çapavulçılıga i.beren hanın ogludır (SE 11. 122).

"Bu senin eline düşen, o döneği kalesinde saklayıp, bizim yurdumuza doğru

takibe yollayan hanın oğludur".

1321. -Ak

§. İşlek bir kullanışa sahip· olan bu ek, yapıldığı fiillerle ilgili her çeşit nesne

yapma fonksiyonuna sahiptir.

gal-ak

yat-ak

döv-ek

ürk-ek

"geri"

"yatak"

"harman"

"ürkek"

Sonra bolsa, ellerini uzadıp, her tayından bir dag bÖlegini goparıp alıpdır

(TE 83).

"Sonra ise, ellerini uzatıp, her tarafından bir dağ parçasını koparıp almış".

Kiçi ogluna bolsa, bir ak saplı bıçak beripdir (TE 86).

"Küçük oğluna ise, bir beyaz saplı bıçak vermiş".

1322. -ki

§. Sadece bir örnekte kullanıldığı görülen bir fiilden isim yapma ekidir.

gül-ki "gülümseme"

Özünin Özüne gülkisi gelydr (TGT 197).

"Kendisinin kendisine gülmesi geliyor".

1323. -vul

§. İşlek olmayan birkaç kelimede göıiilen bir fiilden isim-yapma ekidir.

gara-vul

yasa-vul

"nöbetçi"

muhafız"

32

Olar ii.tiyacı elden bermii.n, gezek gezegine yatman, garavulçılık edyii.rler (fE

93).

"Onlar tedbiri elden bırakmadan, tekrar tekrar yatmadan, nöbetçilik

yapıyorlar".

Bir yasavulı şol avçfnııi gözlegine 'iberenmiş (fE 24).

"Bir muhafızı o avcının peşine göndermiş".

1324. -viiç/-aviç

§. Çok az kullanılan bir fiilden isim yapma ekidir. Alet ismi yapar.

as-avaç

oyna-vaç

"askı"

"oyuncak"

Ol, gapfnııi bürünç tutavacına el yetirende, gapı daşından kakıldı (TGT

201).

"O, kapının pirinç tokmağına el uzattığında, kapı dışından itildi".

1325. -vUk

§. İşlek olmayan bir fiilden isim yapma ekidir. Genellikle tabiat taklidi

isimlerden yapılmış fiil gövdelerine getirilir.

yaldıra-vuk

endire-vük

"parlak"

"titrek"

Yıldıravuk asmana seretdi (TGT 341).

"Parlak semaya baktı".

1326. -mAç

§. Az kullanıldığı görülen bir fiilden isim yapma ekidir.

gız-maç

hovluk-maç

"kızgın"

"aceleyle"

Muhammetgula ayt gızmazlık etmesin (TGT 311).

"Muhammetgulı'na söyle kızgınlık yapmasın".

Mii.mmediıi yanından, adamlar topar topar bolup geçip bir yana hovlukmaç

gidip borydrlar (fE 11 1 ).

33

"Memmed'in yanından, adamlar gurup gurup geçip, bir yere gidip

varıyorlar".

1327. -mAzAk

§. Çok nadir kullanılan fiilden isim yapma eklerinden biridir.

ör-mazak

hovluk-mazak

"yorulmak bilmeyen"

"acele etmeyen"

Özüm şeyle bir hovlukmazak iidam (TE 205).

"Kendim böyle bir telaşsız adamım".

1328. -mit

§. Çok nadir kullanıldığı görülen bir fiilden isim yapma 'ekidir.

al-mıt

iy-mit

"rüşvet"

"yiyecek"

Ol iidam bü guşlara iymit bermegi vezirin ogluna övredipdir (TE 66).

"O adam bu kuşlara yiyecek vermeyi vezirin oğluna öğretmiş".

1329. -mlş

§. -mlş geçmiş zaman partisip ekinin bazı kelimelerde kalıplaşmasıyla ortaya

çıkan bir fiilden isim yapma ekidir.

dur-muş

iy-miş

Durmuşını onat geçirdi (TRS 287).

"Hayatını iyi geçirdi".

"hayat tarzı"

"yemiş, meyva"

Agaç iymişden belli, adam kılmışdan (TRS 348).

"Ağaç yemişinde belli, adam yaptığından".

1330. -Aç

§. Çok az örnekte karşılaşılan bir fiilden isim yapma ekidir.

gıs-aç

sürt-eç

"kıskaç"

"kese"

Onı göreci yalı sakladı (TRS 201).

"Onu gözbebeği gibi sakladı".

1331. -Atin

§. Çok az kullanılan bir fiilden isim yapma ekidir.

ayır-atın

görün-etin "ayn"

"açık"

34

Eger men safıa ayratın bir yük bolmasam, sen meni öz yanında sakla (SE 11.

125).

"Eğer ben sana aynca bir yük olmazsam, sen beni yanında sakla".

1332. -cAıi

§. Kullanış sahası işlek olmayan bir ektir.

gtiban-cafi.

başar-can

"kıskanç"

"kabiliyetli"

Gelin utancafi.sıriip, ben ii.rimi zındandan çıkarmak üçin geldim, diyen (TE

34).

"Kadın utangaç görünüp, ben kocamı zindandan çıkarma için geldim,

demiş".

1333. -cA

§. İşlek olmayan, bir kaç örnekte görülen bir yapım ekidir.

yapın-ca

övren-ce

"kepenk"

"acemi"

Bü zat hakda düşüncii.fi. biirmı? (TRS 295).

"Bu şey hakkında düşüncen var mı?".

1334. -dl

§. Kullanış sahası çok işlek olmayan bir yapım ekidir.

yıgın-dı

çökün-di

"toplantı, külliyat"

"tortu"

Puşkiniii eserlerinin yıgındısı (TRS 375).

"Puşkin'in eserlerinin külliyatı".

14. Fiilden fiil yapma ekleri

§. Türkmencede kullanılan fiilden fiil yapma ekleri şunlardır:

141. -mA-

35

§. En işlek fiilden fiil yapma ekidir. Fonksiyonu olumlu fiillerden olumsuz

fiiller yapmaktır. Bu sebeple olumsuzluk eki adını taşır.

bol-ma

dım-ma-

''olmamak''

"susmamak"

söy-me

üle-me-

Tatyaniinıii nazarından sıpmadı (TGT 117).

"Tatyana'nın gözünden kaçmadı".

Roclion daşarda bir söz diymedi, (TGT 71).

"Rodion dışarda bir söz demedi".

142. -0 n-

"sevmemek"

"paylaştırmamak"

§. Çok kullanılan bir fiilden fiil yapma ekidir. Fonksiyonu kendi kendine

yapma ve olma ifade etmektir. Karşıladıkları hareket, o hareketi yapan veya olan

nesnenin üzerine döndüğü için dönüşlü fiiller denilen bu fiiler Türkmence

gramerlerde "işligin Özlük derecesi" diye adlandırılır.

dara-n

yuv-u-n-

''taranmak'' "yıkanmak"

gör-ü-n

süpür-i-n-

Ol, iihli gaygı üncüden birbiida saplandı (TGT 123).

"O, bütün kaygı tasadan bir anda kurtuldu".

"görünmek"

"silinmek"

Gapısına yetende Tatyaniinı söyünçli tazelik garşzladı (TGT 120).

"Kapısına erişince Tatyanayı sevinçli bir yenilik karşıladı".

Piilvaıı gerdenler velin silkinip silkinip gidyii.rdi (YA 20).

"Pehlivan omuzlar fakat, silkinip silkinip gidiyordu".

§. - 0n fiilden fiil yapma ekinin, dönüşlülük fonksiyonunun yanında pasiflik

ve meçhullük ifadesine de sahip olduğu da görülür. Türkmencede sonlarında -l

konsanantı bulunan fiillerle, sonlarında -LA bulunan fiillerin büyük bir kısmına

pasiflik ve meçhullük eki olarak - 0n getirilir.

başla-n

ışle-n-

"başlanmak"

"çalışılmak:"

Gökdepiiniii. belli bir tertipde salınmadık tam/an görünüpdi (TGT 211).

"Gökdepe'nin belli bir nizamda yapılmayan evleri görünmüştü".

Taze geyimler alındı (TGT 237).

"Yeni giysiler alındı".

143. -0 1-

36

§. Kullanılış sahası çok geniş olan bir fiilden fiil yapma ekidir. Her türlü fiile

getirilerek onlardan pasiflik ve meçhullük ifade eden fiiller yapar.Bu eki alan filler

Türkmence gramerlerde "ışligin gaydım derecesi" şeklinde adlandırılır.

aç-ı-1-

dım-ı-l-

11açılmak11

"susulmak:"

git-i-l

ürk-ü-1

"gidilmek"

"ürkülmek"

Demiryölufı gayra yüzünde uzalıp gidyiin gala Tatyana üns herdi (TGT 211).

"Demiryolunun kuzey yüzünde uzanıp giden kaleye Tatyana dikkat etti".

Ak öyüii. içinde hemma de yeterlik gürrüii. tapılyar (YA 4).

"Ak evin içinde herkese yetecek konuşma bulunuyor".

Arabov arkanlıgına övrüldi (YA 20).

"Arabov arkasına döndü".

144. - 0ş-

§. Çok işlek kullanılışı olan bir fiilden fiil yapma ekidir. Yaptığı fiiller

ortaklaşma ifade ederler. Bu ortaklaşma, karşılıklı yapılma ve birlikte yapılma

şeklinde iki türlüdür. Bu eki alan fiiller Türkmence gramerlerde "ışligiii. ş<iriklik

derecesi" diye adlandırılır.

oka-ş

ılga-ş-

"birlikte okumak"

"koşuşmak:"

çek-i-ş

gürle-ş-

"tartışmak:"

"karşılıklı konuşmak:"

Artıkgül bilen Glafira gülziirlıgıii. gırasındiikı oturgıça yanaşık ornaşdı (TGT

445).

"Artıkgül ile Glafira gül bahçesinin yanındaki oturma yerine yan yana

yerleşti".

Onsoii. bülar saglı amanlık söraşyiirlar (TE 20).

"Ondan sonra bunlar (birbirine) sağlık sıhat soruyorlar".

Bizem sizi şol tazelik/er barada gürleşmek üçln çagırdık (TGT 272).

"Biz de sizi o yenilikler hakkında konuşmak için çağırdık".

145. -0 t-

37

§. Türkmencede kullanılan bu ekin işleklik sahası çok geniş değildir. Bu ek,

fiillerden oldurma ve yaptırma ifade eden fiiller yapan faktitif eklerinden biridir.

Türkmencede gramerlerde faktitif eki getirilmek suretiyle yapılan fiillere "lşligiii.

yükletme derecesi" denir. - 0t faktitif ekinin, konsonantla biten fiillerden, bir kaç

istisna dışında, sadece sonunda r ve / konsonantları bulunan fiillere getirildiği

görülür.

otur-t

boşa+

"oturmak"

"boşaltmak"

döre-tglrıel-t-

Küli deryanın gırasına yayradyar (TE 29).

"Külü denizin kenarına yaydırıyor".

"türetmek"

"genişletmek"

Adamını zındiindan boşat hakda bir zat alıp bilmezmi kam? (TE 34).

"Kocamı zindandan çıkartmak için bir şey alabilmez miyim acaba?"

146. - 0 r-

§. Türkmencede kullanılan bir faktitif ekidir. Sadece tek heceli ve

konsonantla biten fiillere getirildiği görülür.

doy-ur

uç-ur-

"doyunnak"

"uçurmak"

geç-ir

yet-ir-

"geçirmek"

"eriştirmek"

Azat sumkasını arkasına atdı, onun bagcıklarını egininden geçirdi (YA 44).

"Azat çantasını arkasına attı, onun iplerini omuzundan geçirdi".

Ahmet yükcagazını düşürip, yıgniip goyyar (TE 30).

"Ahmet yükcağızını indirip, bir araya toplayıp bırakıyor".

147. -0 Ar-

§. Kullanış sahası çok işlek olmayan bir faktitif ekidir. Çoğunlukla tek heceli

fiillere getirildiği göıiilür.

çık-ar

gop-ar

bit-ir-

"çıkannak"

"kopannak"

"bitirmek"

Maral gövünli gövünsiz elyiiglıgı Azada gaytanp berdi (YA 43).

"Maral gönüllü gönülsüz mendili Azat'a geri verdi".

Babası agşam öylerine gelende biir gahanm Aymıratdan çıkaryiir (YA 33).

"Babası akşam evlerine gelince bütün öfkesini Aymırat'dan çıkarıyor".

148. -dlr/(-dUr-)

38

§. Türkmencede kullanılan işlek bir faktitif ekidir. Tek heceli yuvarlak vokalli

fiillere getirildiğinde ek vokal uyumuna tabi olur. Bunun dışında ekin vokali daima

dar-düz'dür.

döl-dur

ur-dur-

"doldurmak"

"vurdurmak"

düşün-dir

sürün-dir-

Birniiçe çuvalı köne ziitdan döldurıpdır (fE 29).

"Bir kaç çuvalı eski şeyle doldurmuş".

Kim gfzımı güldüribilse, şofia gfzımı bercek (TE 98).

"Kim kızımı güldürebilse, ona kızımı vereceğim".

149. -dAr-

"kavratmak"

"ilerletmek"

§. Bu ek çok az kullanılan işlek olmayan bir faktitif ekidir.

iig-dar

dön-der-

"devirmek, aktarmak"

"döndürmek"

Olar, depilip iigdanlıp yatan yere sogan ekipdirler (fE 89).

"Onlar, kazılmış aktarılmış durumdaki yere soğan ekmişler".

1410. -0 z-

§. İşleklik sahası dar olan bir faktitif ekidir. Bu ekin tek heceli fiillere

getirildiği görülür.

gork-u-z- "korkutmak"

tur-u-z- "kaldırmak"

gır-i-z

ürk-ü-z-

"sokdurmak"

"ürkütmek"

Mugallım okuvçını yerinden turuzdı (TRS 645).

"Öğretmen öğrenciyi yerinden kaldırdı".

Ol, bü yerde kabir tazelik/er girizip başlandığını aytdı (TGT 273).

"O, bu yerde bazı yenilikler yaptırılmaya başlandığını söyledi".

1411. -kez-

§. Bu faktitif ekine tek bir örnekte rastlanılmıştır.

gör-kez- "göstermek"

Eger hiç hili garşılık görkezmeseniz, men hemmaiiizi gırcak (TE 40).

"Eger hiç bir karşılık göstermezseniz, ben hepinizi öldüreceğim".

1412. -clr A-

39

§. İşlek olmayan bir fiilden fiil yapma ekidir. Bu ekin/ ven konsonantları ile

biten fiillere geldiği görülür.

al-cıra

iigdann-cıra-

"şaşırmak"

"devrilmek, aktarmak"

Şiigulı birhili utancıriip, eginini gısdı (YA 43).

"Şagulı iyice utanıp, omuzunu kıstı".

Yüregimde yüreklik giilmadı, ezilciredi (TE 22).

"Yüreğimde yüreklik kalmadı, ezildi".

1413. -0 mslrA

§. Bir tek örnekte karşılaşılan fiilde fiil yapma ekidir.

gül-ü-msire- "gülümsemek"

Mfhmiinıfı gövni üçin gülümsiriin bolupdır (TE 11).

"Misafirin hatırı için gülümsemiş".

1414. - 0 mclrA

§. Bu ekde tek bir örnekte görülen fiilden fiil yapma ekidir.

iigla-mcıra- "ağlamaklı olmak"

A.gası aglamcıriin bolup, geçen vakiinı gürrüii. beryiir (TE 132).

"Ağabeyi ağlamaklı olup, geçen olayı anlatıyor".

1415. -AfiklrlA-

§. İşlek olmayan bir fiilden fiil yapma ekidir.

çık-ankırla

geç-efildrle-

"unutınak"

''tamamlamak''

Azadın durankırliin beynisinde yıldırım çakıp giden yalı boldı (YA 52).

"Azat'ın durmaya yüz tutınuş beyninde yıldırım çakıp gitmiş gibi oldu".

1416. -AIA-

§. İşlek olmayan bir fiilden fiil yapma ekidir.

kov-ala

silk-ele-

"kovalamak"

"silkelemek"

Temmel, onun fzından kovaliip, yetip, almanı alıp iyipdir (TE 175).

"Tembel onun peşinden kovalayıp, yetişip, elmayı alıp yemiş".

1417. -gAn-

§. Örnekleri az olan bir fiilden fiil yapma ekidir.

ayıl-gan

uç-gan-

"dehşete düşmek"

"titremek"

Adamın şundan ayılgancı bolmaz (TE 50).

"Adamın bundan korkuncu olmaz".

Ol bövrüne din salıp öyurganyardı (YA 52).

"O yanına kulak verip anlamaya çalışıyordu".

1418. -kAIA

§. Bir kelimede görülen bir fiilden fiil yapma ekidir.

ov-ı«ıla- "ovalamak"

Dayzam ellerini ovka/aşdırıp, yerinden turdı (TGT 204).

"Teyzem ellerini ovalayıp, yerinden kalktı".

40

2. İSİMLER

21. İSİM İŞLETME EKLERİ

211. Çokluk Eki

§. Türkmencede isimlerin çokluk şekli, isimlere +/Ar ekinin getirilmesiyle

yapılır.

ödam+lar > Mamkır garakçı+lar > garakçılar kervençi+ler > kervençiler

sövdiigdr+ler > sövdagdrler

"adaınlar"

"eşkiyalar"

"kervancılar"

"tüccarlar"

Biderek azap edip yörme, ovalam sençe adamlar ekip gördi (TE 106).

"Boşuna azap çekip durma, daha önce de senin gibi adamlar ekip gördü.

Garakçılar munı taniip bilmii.n, yöla salıp ugradanlar (TE 131).

"Eşkıyalar bunu tanıyamadan, yola salıp göndermişler".

Kervençiler eline küyze berip, Miimmedi guya sallapdırlar (TE 113).

"Kervancılar eline testi verip, Mehmedi kuyuya indirmişler".

Oglan bayın gürrünine ınanıp sövdiigarler bilen gitmage razı bolan (TE 128).

"Oğlan adamın (ağanın) sözlerine inanıp tacirler ile gitmeğe razı olmuş".

§. İlk hecelerinde yuvarlak vokal taşıyan ve sonlarında (-ı/-i) dar-düz vokal

bulunan iki heceli isimler çokluk eki alınca, ismin sonundaki dar-düz vokaller orta

hece vokali durumuna geldiğinden yuvarlaklaşır.

ogn+lar > ogrular

söpı-lar > sopu/ar

Aşımı suvımı berersin (TE 162).

"Yemeğimi suyumu verirsin".

"hırsızlar"

"sofular"

Önümden bir topar galtaman çıkıp tutdular (TE 164).

"Önüme bir gurup yoksul çıkıp (beni) tuttular".

Patışam, senin özün alarsın (TE 162).

135).

42

"Onu da kendin alırsın"

Patışanıfi yasavulı gelip,· Sizi patışa çagıryar diyip, büları alıp giden (TE

"Padişahın muhafızı gelip: Sizi padişah çağırıyor diyip, bunları alıp gitmiş".

Mömmetsapanıfi yüzi açı/yar (YA 4).

"Memmetsapa'nın yüzü açılıyor".

Ol adam şol kiidini düyiinifı yumurtgası hasap edip, oları düyii yüklap alıp

gaydıpdır (TE 105).

"Ol adam o kabağı devenin yumurtası hesap edip, onları deveye yükleyip,

alıp dönmüş".

Nöme öfiküsinden üytgeşik zat aydar (YA 45).

"Niye öncekisinden değişik şey söyler".

Menin düyöm barmı ya da ogrular yökladılarmı? (fE 105).

"Benim devem var mı ya da hırsızlar çaldılar mı?".

Şü söpular dogrı bolarmış (TE 101).

"Bu sofular doğru olurmuş".

212. İyelik Ekleri

§. Türkmen Türkçesinde iyelik ekleri şunlardır:

Teklik 1. şahıs +0 m 2. şahıs +0 fi

3. şahıs +I / +si

Çokluk 1. şahıs +0 mlz

2. şahıs + 0 filz

3. şahıs lan

§. Türkmencede birinci ve ikinci teklik şahıs iyelik ekleri, konsonantla biten

isimlere eklenince, düzlük-yuvarlaklık uyumuna tabi olup, ismin vokaline uygun

yardımcı vokal alırlar.

Birinci ve ikinci çokluk şahıs iyelik eklerinin yardımcı vokalleri, geldikleri

ismin vokali ile uyuma tabidir. Ancak ek sadece dar-düz ünlü taşır.

Üçüncü teklik şahıs iyelik ekleri ise daima dar-düz vokallidir.

aş+ı+m > aşım "yemeğim"

43

aytil+ı+n > ayatın 'hanımın"

yasavul+ı > yasavulı "elçisi, muhafızı"

yumurtga+sı > yumurtgası "yumurtası

yurt+u+mız > yurdumız "yurdumuz"

gol+u+iiız > goluiiız "eliniz"

ayak+lan > ayaldan "ayaklan"

ön+ü+m > önüm "önüm"

öz+ü+n > özün "kendin"

yüz+i > yüzi "yüzü

öiikü+si > öfiküsi "öncekisi"

öy+ü+miz > öyümiz "evimiz"

görÜ§+Ü+ıiiz > görşüiiiz "gördüğünüz"

ses+ /eri > sesleri "sesleri"

Bizin yurdumızda bir adat bar, mihman küşt oynanda, öy zesine hormat üç'fn

birinci dövde utulmalıdır (fE 115).

"Bizim yurdumuzda bir adet var, misafir satranç oynayınca ve sahibine saygı

için birinci devre yenilmelidir".

İne görşüiiiz yalı öz öyümizde hem otfrın (fE 165).

"İşte gördüğünüz gibi kendi evimizde oturuyorum".

Şü hatı goluiiıza beren yigit gulumdır (fE 114).

"Bu mektubu elinize veren delikanlı kulumdur".

İne görşüiiiz yalı öz öyümizde hem otirın (fE 165).

"İşte gördüğünüz gibi kendi evimizde oturuyorum".

Ayakları bolsa bngtıyar halda onı şol tarapa alıp baryardı (YA 17).

"Ayakları ise isteksiz bir halde onu, o tarafa alıp gidiyordu".

Daşarda ayak sesleri eşidildi (YA 19)

"Dışarda ayak sesleri işitildi".

§. İlk hecelerinde yuvarlak vokal taşıyan ve dar-düz vokallerle biten iki heceli

isimlere üçüncü teklik şahıs iyelik eki gelince, ismin sonundaki dar-düz vokaller,

orta hece vokali durumuna geldiğinden yuvarlaklaşır.

gorkı+sı > gorkusı ükı+sı > ukusı cübi+si > cübüsi

gülki+si > gülküsi

"korkusu"

"uykusu"

"cebi"

"gülüşü"

44

Gorkusından zagırdiip ölcek bolup oturan môlla uludan bir demini alıpdır

(TE 218).

"Korkusundan titreyip ölecek olup oturan molla derinden bir nefes almış".

Bü adam ükusı tutman uzfn gfciini dik oturıp geçiripdir (fE 149).

"Bu adam uykusu tutmadan uzun geceyi dimdik oturup geçirmiş".

Cübüsinden ullakan elyiiglık çıkardı (YA 37).

"Cebinden büyükçe mendil çıkardı".

Anırdan gfzlann gürrüii.i, gülküsi eşidildi (YA 41).

"Öteden kızların konuşması, gülmesi işitildi".

§. Vokal ile biten isimlere birinci ve ikinci şahıs iyelik ekleri gelince, ismin

sonundaki vokaller uzar. Fakat aile isimleri bu konuda istisna teşkil eder.

"' kıbla+m > kıbliim "kıblem"

Kiibe+m > Kabam "Ka'bem"

düye+ii.iz > düydfıiz "deveniz"

ece+m >ecem "annem"

kaka+fı > kakan "baban"

ata+mız > atamız "babamız"

Kabam, Kıbliim, gardaş-boldular vepiit (MK 75)

"Ka'bem, Kıblem, kardeş-vefat ettiler".

Sizin düyiifıiz günbatar bilen gündogar iiralıgında, bir otluk, göklük yerde

otliip yör (TE 105).

"Sizin deveniz doğu ile batı arasında, bir otluk, yeşillik yerde otlayıp

duruyor".

Ecem size nahtır merdi (YA 10).

"Annem size yemek gönderdi".

Senin kakaii.am Bzüii. yalı ikilikçi bolandır bir vagt (YA 39).

"Senin baban da kendin gibi ikilikçi olmuş bir zaman".

Atamız nfrede gızıl gömüpdi? (TE 88).

"Babamız nerede altın gömmüşdü".

§. Konsonantla biten tek heceli yuvarlak vokalli isimler, üçüncü teklik şahıs

iyelik ekinden sonra bir hal eki alırsa, dar-düz vokal olan iyelik eki orta hece vokali

durumuna geldiği için yuvarlaklaşır.

künç+i+n+e > küncüne

öfı+i+n+de > önünde

"köşesine"

"önünde"

45

ÖZ+i+nin > özünin "kendisinin"

Dünyan dört küncüne gözi yetyiin gariimatlı pırime dil yetirmiige nenen het

etdiniz (TE 140).

"Dünyanın dört köşesine gözü yetişen kerametli pirime dil uzatmağa nasıl

cesaret ettiniz".

Acı çiiyı onun Önünde goyan (TE 76).

"Acı çayı onun önüne koymuş".

Şii gizznın gice eke Özünin yöla çıkmagznda bir hikmet bardır (TE 164).

"Şah kızının gece tek başına yola çıkmasında bir hikmet vardır".

§. Konsonantla biten iki heceli yuvarlak vokalli isimler, üçüncü teklik şahıs

iyelik eki alınca, ikinci hecedeki vokal orta hece vokali haline geldiği için düşer. Bu

kelimeler herhangi bir hal eki alırsa, dar-düz vokal olan iyelik eki orta hece vokali

durumuna gelerek yuvarlaklaşır.

ogul+ı-nı > oglunı "oğlunu"

orun+ı-n+da > ornunda "yerinde"

Kakası oglunı urupdır, hörltıpdır (TE 151).

"Babası oğlunu vurmuş, horlamış".

Veiir-vekI/ hemmesi Öz ornunda oturan ekenler (TE 139).

"Vezir, vekil hepsi kendi yerinde oturmuşlar".

2121. Aitlik Eki

§. Türkmencede aitlik eki kalınlık-incelik uyumuna bağlı olarak +kI

şeklindedir.

yanı+ kı > yankı "deminki"

ön+ki > öıiki "önceki"

Y aıikı ziitlaram alıp piitışiinın yanına barıpdır (TE 69).

"Deminki şeyleri de alıp padişahın yanına varmış".

Bü İşiinın önki he/eyini öldürenini bildiklerinden son, olar hem s<ivçıları

kovup goyberyiirler (TE 79).

"Bu hocanın önceki kadınını öldürdüğünü bildiklerinden dolayı, onlar da

sözcüleri kovup gönderiyorlar".

§. Aslında bir yapım eki olan ve bunun yanında aitlik gibi bir çeşit iyelik

fonksiyonu taşıyan +ki eki, doğrudan doğruya ancak zaman ve yer bildiren

isimlere getirilir.

da,ş+kı > daşkı son+kı > sonkı düyn+ki > düynki

iç+ki > içki

"dışarki"

"son"

"dünkü"

"içer.ki"

Daşkı gapfnıfi ovazlı canı fzlı-fzına cınfiırdadı (TGT 180).

"Dışarki kapının sedalı çanı arka arkaya çınladı".

Komandirin sofikı sözleri Perhadın yürecigine ok bolup degdi (YA 31).

"Kumandanın son sözleri Perhat'ın yüreciğine ok gibi değdi".

Olar düynki yere gelip, yene duzak guryarlar (TE 91).

"Onlar dünkü yere gelip, yine tuzak kuruyorlar".

İçki tamın gapısının önünde keçe iidik, galoş gamçı yatır (TGT 183).

"İçer.ki odanın kapısının önünde keçe çizme, lastik kamçı duruyor".

46

§. Zaman isimlerinin +ki aitlik ekinden sonra isim işletme eklerini aldıkları

görülür. Seyrek karşılaşılan bu durumda zaman ismi tek heceli ve yuvarlak vokalli

ise orta hece vokali durumuna gelen +ki ekinin vokali yuvarlaklaşır.

soii+kı+sı-n-ı > soiikusını ön+ki+den > öfiküden

"sonuncusunu"

"öncekinden"

İn sofikusını 8z elinde saklapdır (TE 175).

"En sonuncusunu kendi elinde saklamış".

O/arın lirasını önküden açıkrak edip goyupdır (TE 17 5).

"Onların arasını öncekinden daha açık bırakmış".

§. +ki aitlik eki, en geniş kullanımını isimlerin lokatif haline getirilip

bulunma fonksiyonu yüklenerek gösterir. Bu durumda eklendiği lokatif ekinin

vokalini uzatır.

ast+ı+n+da+kı > astındakı egin+i+n+de+ki > eginindiiki

öy+ü+miz-de+ki > öyümizdaki

"altındaki"

"üstündeki"

"evimizdeki"

Miimmetsapa eginindaki lıbasa, astındakı tagta seredip, oturyar (YA 6).

"Memmetsapa üstündeki elbiseye, altındaki tahta bakıp ~turu yor".

Bizin öyümizdiiki oglanıfi canı çıksın (TE 58).

"Bizim evimizdeki oğlanın canı çıksın".

47

§. Bu ek her ismin ve bilhassa zamirlerin, genitif ekli şekline getirilerek, daha

çok aitlik fonksiyonu yüklenir.

gövre+nin+ld > gövrtiniii.ld

men+in+ld > menifıld sen+in+ki > seninki

11 gövdeninki"

"benimki"

"seninki"

Elbetde gelin gövrtininki bolmalı (TE 96).

"Elbette gelin gövdeninki olmalı".

Bü gelen menin.ki bolmalı (TE 95).

"Bu gelen benimki olmalı".

Senifıld yalı manflı parasatlı gazallar düzsün (YA 9).

"Seninki gibi manalı ferasetli gazeller düzsün".

213. Hal Ekleri

§. İsimlerin, kullanılırken içinde bulunduğu durumlara ismin halleri denir.

İsmin halleri diğer kelimelerle olan münasebeti ifade eder. İsim bu münasebete

bazen ekli, bazen de olduğu gibi eksiz olarak girer. Türkmencede ismin halleri ve

halleri belirten ekler şunlardır:

2131. Nominatif Hal

§. Bu hal eksizdir.

Ogul oguldır, gfz gfzdır (TE 195).

"Oğul oğuldur, kız kızdır".

Çöle barıp bir gucak çerkez yıgandan son, ganôın içi tovlap başlan (TE 75).

"Çöle gidip bir kucak kaya tuzu yığdıktan sonra, garibin içi geçmiş".

2132. Genitif Hali

§. Türkmencede ismi genitif haline (eyelik düşüm) sokan genitif eki,

konsonantla biten isimlerden sonra +In, vokalle biten isimlerden sonra +nln ve

seyrek olarak da +fi şeklindedir. Ekin vokali daima dar-düzdür. Ancak ekin

birleştiği isim tek heceli ve yuvarlak vokalli ise, o zaman genitif ekinin vokali de

uyuma girerek yuvarlaklaşır.

Arabov+ıfı "Arabov'un"

dogan+ın "kardeşin"

traktor+ın "traktörün"

agalan-nıfz "ağabeylerinin"

oglu-nıii "oğlunun"

iirsan-n "Ersarının"

gapz-n "kapının"

yurd-un "yurdun"

günler-in "günlerin"

vezfr-iii "vezirin"

yüzüg-iii it •••• ..., •• " yuzugun

Özü-nifı "kendinin"

söıü-niii "sözünün"

teke-ii "Tekenin"

öy-üfl. "evin"

Cora Arabovıfı çiigalık döstudı (YA 19).

"Cora Arabov'ın çocukluk dostuydu".

48

Ol köp vagt öylanıp, iki doganıfı ölüp yatanını görüp aglamiiga baş/ayar (fE

94).

"O uzun zaman düşünüp, iki kardeşin ölüp yattığını görüp ağlamağa

başlıyor".

Uzakdan traktorın kuvvatlı arnldısı eşidildi (YA 16).

"Uzaktan traktörün kuvvetli gürültüsü işitildi".

Günlerin birinde iivçı derya tor atıpdır (TE 16).

"Günlerin birinde avcı denize ağ atmış".

Piitişiinıiı gizı pıliin vezirin ogluna mınasip, onı şol vezirifi ogluna bermeli

(TE 98).

"Padişahın kızı falan vezirin oğluna münasip, onu o vezirin oğluna vermeli".

Yüzügifı möhüri yalpıldiip duranmış (TE 195).

"Yüzüğün mühürü parıldayıp duruyormuş".

Keta ol da gelip agalannıii gapdalında çökyiir (YA 3).

"Bazen o da gelip ağalarının yanında oturuyor".

Atası şol bada inisiniii üstüne gidip, oiia og/unıfı ayda._n zatlarını aydıpdır

(TE 195).

"Ağabeyi hemen kardeşinin yanına gidip, ona oğlunun dediği şeyleri

söylemiş".

Şa gizınıii. glce eke özüniii yola çıkmagında bir hikmet bardır (TE 164).

"Şah kızının gece tek başına yola çıkmasında bir hikmet vardır".

Mutannet sözünifi. manisı erkek hem dal (TE 16).

"Mutannet sözünün manası hem erkek hem değil".

Men size iirsariii. lşligini görkezerin (TM 222).

"Ben size Ersarı'nın yaptığını gösteririm".

Gapiii. agzında oglanıfi. diyenlerini diii.liip duran ekenler (TE 181).

"Kapının ağzında oğlanın dediklerini dinleyip durmuşlar".

49

Beylede tekiifi. ôzünden başganı iisgermediksiriip yörse nenen onsofi.

agzıbirlik bolsun (YA 4).

"Bu durumda Teke kendinden başkasını değersiz görüp durursa nasıl dostluk

olsun".

Yurdun dürli künceginden şanıfi.·ovadan gizını almaga sinanışmaga gelip

ugrayarlar (TE 92).

"Yurdun bir çok köşesinden şahın güzel kızını almak için denenmeğe gelip

gidiyorlar".

Altı ganat ak öyüfi içi yene adamdan döldı (YA 3).

"Altı kanat beyaz evin içi yine adam ile doldu".

§. Aslında bir ağız özelliği olan ve çokluk eki almış isimlere genitif eki

getirilince, çokluk ekinin -r konsonantı ve genitif ekinin vokalinin düşmesi ile

ortaya çıkan ( +lAr+Iii.) > +lAfı şeklinin bazen yazı dilinde de kullanıldığı görülür.

miihriban+lar+ıfı > miihribanlafi "mihribanların"

dövürdeş-ler-ifı > dövürdeşleii. "akranların"

Mahribanlafi dövletli ömri yaz bolsun (A TB).

"Mihribanların devletli ömrü yaz olsun".

Dövürdeşleii. dövletli ömri yaz bolsun (A TB).

"Akranların devletli ömrü yaz olsun".

§. Türkmencede isimlerin bazen eksiz genitif halinde de kullanıldığı görülür.

Bay oglı gatı ginanyar, birnaçe gün hapa bolup gezyiir (TE 19).

"Bay oğlu çok üzülüyor, günlerce heba olup geziyor".

Gadim vagtda bir agaç ussası, bir demir ussası, bir tikinçi, birem mölla dôrdüsi yöldaş bolupdır (TE 93).

50

"Bir zamanlar bir ağaç ustası, bir demir ustası, bir terzi, bir de molla dördü

yoldaş olmuş".

§. Türkmencede vokalle biten isimler genitif eki alınca, ismin sonundaki

vokaller uzar. İsmin sonundaki vokal uzun ise herhangi bir değişiklik olmaz.

mölla+nıii > mölliinıii vaka+nıii > vakiinıii depe+niii > depiiniii

küııde+nin > kündiiniii

guyı+nıii > guyının yumrı+ nın > yumrfnın öli + nin > öliniii

derya+nın > deryanın dünyii+nin > dünyiinin

"mollanın"

"olayın"

"tepenin"

"karasabanın"

"kuyunun"

"yumrunun"

"ölünün"

"denizin"

"dünyanın"

Möllanıii yankı gıza gözi düşüp, hoşa/ bolyar (TE 93).

"Mollanın deminki kıza gözü ilişip, hoşnut oluyor".

Gız yigide vakanın niihili bolanını miirekiiniii. önünde aytmagı buyurupdır

(TE 195).

"Kız yiğide olayın ne şekilde olduğunu herkesin önünde söylemeyi

buyurmuş".

Ah, şol depiiniii anırsında bir öba bolsadı (TE 87).

"Ah, o tepenin ardında bir köy olsaydı".

Bü sapar kündiinin yarısı yere giripdir (TE 106).

"Bu sefer karasabanın yarısı yere girmiş".

Şü guyfnın başında oturkiilar, baların yanına bir çopan gelyiir (TE 50).

"O kuyunun başında otururken, bunların yanına bir çoban geliyor".

Arabov bogazındaki yumrfnın barha ula/yanını sızdı da dımdı, yuvdundı (YA 19).

"Arabov boğazındaki yumrunun gittikçe büyüdüğünü sezdi de sustu,

yutkundu".

Köpene giren son ölinifi. yüzüni görmek günii. bolar (TE 74).

"Kefene girdikten sonra ölünün yüzünü görmek günah olur".

Bü gelin tolkun bilen deryanın kenarına çıkıpdır (fE 13_1).

"Bu kız dalga ile denizin kenarına çıkmış".

Dünyiiniii yüzüni duman gii,plap, gatı garafıkı bolan (TE 70).

"Dünyanın yüzünü duman kaplayıp, çok karanlık olmuş".

51

§. Konsonantla biten iki heceli isimler genitif eki alınca ikinci hecedeki dar

düz ve dar-yuvarlak vokaller(/, U) orta hece vokali durumuna geldiğinden çoğu

zaman düşer. O zaman genitif ekinin vokali ismin ilk hecesindeki vokal ile uyuma

girer.

goyun+ıii. > goynuii.

gelin+iii. > gelniii.

"koyunun"

"gelinin"

Goynuii. bir bövregini oglı ogurliipdır (TE 151).

"Koyunun bir böbreğini oğlu çalmış".

Gelniii. muii.a yüregi iiviipdır (TE 131).

"Gelinin buna yüreği sızlamış".

§. Türkmencede genitif eki üç yerde kullanılır.

1. İsmi isme bağlar

Şiigulı Azadın yüzüne birhili şübhe bilen sererdi (YA 39).

"Şahkulu Azad'ın yüzüne tuhaf bir şüphe ile baktı".

2. İsmi fiile bağlar.

Tagt meniii.kimi ya siziii.kimidir (TE 133).

''Taht benimki mi veya sizinki midir".

3. Zamirleri bazı edatlara bağlar.

Hiy, munuii. yalı hem akmak/ık bolarmı? (TE 28).

"Hey bunun gibi de ahmaklık olur mu?".

2133. Akkuzatif Hali

§. Türkmencede ismi akkuzatif haline (yeniş düşümü) sokmak için,

konsonantla biten isimlere+/; vokalle biten isimlere de +nl ekleri getirilir. Bunun

yanında iyelik eki almış isimlere +n akkuzatif ekinin getirildiği de bazen görülür.

Türkmencede kullanılan akkuzatif eki sadece dar-düz şekilli olup, vokal uyumunun

dışındadır.

ot+ı > otı tıllii+nı > tılliinz boyun+u+n > boynun

"otu"

"altını"

"boynunu"

söz+i > sözi

melike+ni > melikiini

iç+i+n > için

"sözü"

"melikeyi"

"içini"

Arabov bir gucak otı goltukliip, iigıla tarap yöneldi (YA 18).

"Arabov bir kucak otu kucaklayıp, ağıla doğru yöneldi".

Avçı bu sözi pugta belliip, içinden o/ara gargöp giilıberipdir (TE 16).

"Avcı bu sözü iyice ezberleyip, içinden onlara lanet edivermiş".

52

Miimmet atasından yüz tılliinı alyiir da, sövdiigiir kervenlere goşulup

gidiberyiir (TE 110).

"Memmet babasından yüz altını alıyor da, tüccar kervanlara katılıp

gidiveriyor".

Ol eneke hem Melikiini öz çiigalarından hem eziz görüp, ona edep övreder

eken (fE 138).

"O dadı da Melikeyi kendi çocuklarında da kıymetli görüp, ofia edep

öğretirmiş".

Düye boynun düz keser, yigit boynun gfz keser (TE 71).

"Deve boynunu çöl keser, yiğit boynunu kız keser".

Tiimın için süpürdi (TD 5).

"(O) evin içini süpürdü".

§. Türkmencede isimlerin eksiz akkuzatif halinde kullanılışları da vardır.

Ancak iyelik eki almış isimlerin akkuzatifı daima ekle yapılır.

Azat yerinden galdı da, cübüsinden ullakiin "elyiiglık" çıkardı (YA 37).

"Azat yerinden kalktı da, cebinden büyük bir mendil çıkardı".

Men "goyun" soyup size sövüş edeyin (TE 50).

"Ben koyun kesip size sövüş yapayım".

Kakası oglunı urupdır, hörliipdır (TE 151).

"Babası oğlunu dövmüş, horlamış".

Ol dıviira tarap övrüldi de sesini kesdi (YA 20).

"O duvara doğru döndü de sesini kesti".

§. Türkmencede vokalle biten isimler akkuzatif eki alınca, ismin sonundaki

vokaller uzar. İsmin sonundaki vokal uzun ise herhangi bir değişiklik olmaz.

çıra+nı > çıranı akıllı+nı > akıllım guzı+nı > guzını

"çırayı"

"akıllıyı"

"kuzuyu"

Abdılla+nı > Abdı/lanı düye+ni > düyö.ni öli+ni > ölini

tüvi+ni > tüvini

dünyö.+ni > dünyö.ni

"Abdullahı"

"deveyi"

"ölüyü"

"pirinci"

"dünyayı"

53

0-izıfi. başücundakı çıranı ayakücuna, ayakücundakı çıranı hem başücuna

geçiripdir (fE 182).

"Kızın baş ucundaki çırayı ayak ucuna, ayak ucundaki çırayı da baş ucuna

geçiımiş".

Şonufi. fzından düyö.ni eltmek gerek (fE 244).

"Onun arkasından deveyi götürmek gerek".

Akmak bilen akıllfm derrev tapıp getirili. (fE 218).

"Ahmak ile akıllıyı derhal bulup getirin".

Ö/Ini yuvmaga baş/ayar (fE 73).

"(O) ölüyü yıkamağa başlıyor".

Bir guzfm soyup çörba edinyö.rler (fE 206).

"Bir kuzuyu kesip çorba hazırlıyorlar".

Sen tüvini nTrede ekipdiii. (fE 55).

"Sen pirinci nerede ekmiştin".

Abdı/lanı han say/asan nö.derkii? (YA 5).

"Abdıllayı han saysan ne olur ki"?

Sizin yiilı akmak bütin dünyiini agtarsan hep tapılmaz (fE 122).

"Sizin gibi ahmak bütün dünyayı arasan da bulunmaz".

§. Akkuzatif eki ismi fiile bağlayan bir ektir. Bu eki alan isim anlam

yönünden fiilin belirttiği hareketin tamamen kendi üstünde geçtiğini bildirir.

Garrı Mölla kate bir başını galdırıp, ullakiin gözleri bilen töveregindiikileriii.

yüzlerine seredyö.r (YA 6).

"Yaşlı Molla bazen bir başını kaldırıp, iri gözleri ile çevresindekilerin

yüzlerine bakıyor".

Eli bilen agzını berk tutyiir (YA 5).

"Eli ile ağzını sıkıca tutuyor".

54

2134. Datif Hali

§. Türkmencede datif hali (yöneliş düşüm), isimlere +A ekinin getirilmesi ile

yapılır. Vokalle biten isimler datif eki alınca, ismin sonundaki vokal ile datif eki

kaynaşır ve ismin sonunda uzun vokal meydana gelir. Bu uzama şu şekilde olur:

A+y+A >AyA >A

I+y+A >lyA >A

U +y+A > Uy A > Ü (yabancı dilden geçmiş isimlerde)

öba+y+a > öbaya > ôba

mınii.ra+y+a > mınii.raya > mınii.ra çeşme+y+e >çeşmeye> çeşmii

medrese+ y+e > medreseye > medresii

gam+y+a > gamya > garra

yiişulı+y+a > yiişulıya > yiişula giimi+y+e > giimiye > gömii

iki+y+e > ikiye+ikii

byuro+y+a > byuroya > byurö

kino+y+a > kinoya > kinö

"köye"

"minareye"

"çeşmeye"

"medreseye"

"ihtiyara"

"yaşlıya"

"gemiye"

"ikiye"

"büroya"

"sinemaya"

Oglan bilen giz öba gaydıp, ulı toy edyiirler (TE 19).

"Oğlan ile kız köye dönüp büyük bir düğün yapıyorlar".

Olar ilki çınara, son minii.ra çıkyarlar (TE 18).

"Onlar önce çınara, sonra minareye çıkıyorlar".

Eger bar bolsa, ınha kırk çeşmii barans (TE 69).

"Eğer var ise, işte (o zaman) kırk çeşmeye ulaşırız".

Ahın bir medresii barıp möllada okap yören talip oglanlardan sapak/arına

govı yetişyiininin birini tutupdırlar (TE 121).

"Sonunda bir medreseye gidip mollada okuyan talebelerden derslerine iyi

çalışanın birini tutmuşlar".

92).

Oglan mufla şatlanıp, horcunının bir gözündeki gızılları garra beryiir (TE

"Oğlan buna sevinip, torbasının bir gözündeki altınları ihtiyara veriyor".

Oğlun ya.şula nirii baryandıgını ve öz maksadını aydyar (TE 92).

"Oğlan yaşlıya nereye gittiğini ve kendi maksadını söylüyor".

Bir deryanın boyuna barıp, giimii münmeli bolanlar (TE 131).

"Bir denizin kenarına varıp, gemiye binecek olmuşlar".

Gice sagat ön ildi çenli sapaga tayyar/andık (TDI, 34).

"Gece saat on ikiye kadar derse hazırlandık".

Men kinö geldim (TD 5, 102).

"Ben sinemaya geldim".

Durdı byurö gitdi (TD 5, 102).

"Durdı büroya gitdi".

55

§. Sonunda uzun vokal bulunan isimlere datif eki gelince, ismin sonundaki

uzun vokal ile datif eki kaynaşır. Bu durumda isimde herhangi bir değişiklik olmaz.

A+y+A >AyA >A

piitı,şa+ y+a > patışiiya > patışa övlüya+y+e > öv/üyaye > övlüyii

"padişaha"

"evliyaya"

Bir niiçe gün geçenden son dokumaçılar patışa: Hanı, gelin, mata tayyar,

diyipdirler (fE 136).

"Bir nice gün geçtikten sonra dokumacılar padişaha: Haydi, gelin, kumaş

hazır, demişler".

Men bir öv/üya gidip hudiiya yalbarayın (fE 58).

"Ben bir evliyaya gidip hüdaya yalvarayım".

§. Türkmen yazı dilinde, bir ağız özelliği olan + 0k datif ekinin kullanıldığını

da görmek mümkündür. Bunun, Eski Türkçedeki +kA ekinin sonundaki A

vokalinin erimesiyle ortaya çıkmış olduğu söylenebilir. + 0k datif eki kendinden

önce gelen vokali daima uzatır.

nire+k > n'friik

biiri+k > biir'ik

içeri+k > içerik

yer+ik > yer'ik

yokan-k > yokarik

"nereye"

"beriye"

"içeriye"

"yere"

"yukarıya"

Döv/et: Ol ziitlan dilesen, onda men n'friik gideyin? diyipdir (fE 104).

"Devlet: O şeyleri dilersen, o zaman ben nereye gideyim, demiş".

Bann ol oglanı biirik alıp gelin (fE 171).

"Gidin o oğlanı buraya alıp gelin".

Birden içerik girip: Ece kakam geldi, yör diygin (fE 101).

"Birden içeriye girip: Anne babam geldi, yürü de".

Men bu yerik talabiinçılık etmege gelipdim (TE 171 ).

"Ben bu yere rençberlik yapmağa gelmiştim".

Yerili. aşagını yokarfk, yokarsını aşlik çövüryiirler (TE 89).

"Yerin aşağısını yukarıya, yukarısını aşağı çeviriyorlar".

56

§. Datif eki üçüncü şahıs iyelik ekli isimlere, daima +n yardımcı sesi ile

bağlanır.

Tamdaki gızılları bir törba salıp daşına çıkarmagı ogluna buyurupdır (fE

151).

"Evdeki altınları bir torba salıp dışarı çıkarmayı oğluna buyurmuş".

Magtımgulı gezek-gezegine Miimmetsapa bilen Abdıllanıfı yüzlerine seredyiir

(YA 3).

"Magtımgulı arka arkaya Memmetsepa ile Abdılla'nın yüzlerine bakıyor".

§. Datif eki isimleri fiillere bağlayan bir ektir. Bun1m yanında isimleri bazı

edatlara bağladığı da görülür. Datif eki ile gelen isimler bağlandıkları fiilin

istikametini ve yerini bildirdiği gibi sebep de ifade ederler. Eğer kendilerinden sonra

görii edatı gelirse, ayrıca mukayese fonkisyonunu yüklenir. Zaman bildiren isimler

datif ekini aldıktan sonra çenli gibi miktar bildiren edatlara bağlanırsa, hareketin

devamlılığını sağlar.

Arabov bir gucak otı goltukllip, agıla tarap yöneldi (YA 18).

"Arabov bir gucak otı kucaklayıp ağıla doğru yöneldi".

Düşünene ol gözlerde mlinf kiin (YA 6).

"Düşünene o gözlerde mana çok".

Manayı bey/eki aylara görii hiıs ıgallık bolyar (TD 5, 101).

"Mart ayı diğer aylara göre daha yağmurlu oluyor".

İndiki yaza çenli men mum tiize yalı saklann (TD 5, 100).

"Önümüzdeki bahara kadar ben bunu yeni gibi saklarım".

2135. Lokatif Hali

§. Türkmencede lokatif hali (vagt-orun düşüm), isimlere +dA ekinin

getirilmesi ile yapılır.

hiil+da > hlılda, klas+da > klasda

tör+de > törde

yer+de > yerde

"halde"

"sınıfta"

"baş köşede"

"yerde"

Ayaklan bolsa biıgtıyar halda onı şol tarapa alıp baryardı (YA 17).

"Ayakları ise iradesiz halde onu o tarafa alıp götürüyordu".

Meret ikimiz bir klasda okayarıs (YA 21).

"Meret ile ikimiz bir sınıfta okuyoruz".

Gelenin ornı törde (YA 3).

"Gelenin yeri baş köşede".

Gucagındakı gfzı yerde goyup, generala çest bercek boldı (TGT 37).

"Kucağındaki kızı yere bırakıp, generale selam verecek oldu".

57

§. İlk hecelerinde yuvarlak vokal taşıyan ve dar-düz(/) vokallerle biten iki

heceli isimler lokatif eki alınca, ismin sonundaki dar-düz vokaller orta hece vokali


guyı+da > guyuda

ükı+da > ükuda

"kuyuda"

"uykuda"

Mammedi guyuda taşlti.p, yüklerini düyelere urup gidiberipdir (TE 113).

"Memmedi kuyuda bırakıp, yüklerini develere vurup hemen gitmiş(ler).

Ükuda yatsa kişi, mallar ki çaşar bigümiin (MK 27).

"Uykuda yatsa kişi, mallar ki savrulur şüphesiz".

§. Lokatif eki üçüncü şahıs iyelik eki almış isimlere daima +n yardımcı sesi

ile bağlanır.

Yöne iihli mesele in sonunda gelip, «haçana çenli şeyle bolar dururka» diylen söraga dlreyiir (YA 4).

"Fakat bütün mesele en sonunda gelip, «ne zamana kadar böyle olup durur

ki» denilen soruya dayanıyor".

Onun yalı halı dokayan adam yer yüzünde yök eken (TE 207).

"Onun gibi halı dokuyan adam yer yüzünde yokmuş".

§. Lokatif eki ismi fiile bağlar. İsim lokatif eki alınca, fiilin gerçekleştiği yeri

ve hareketin zamanını belirtir. Bu ekin çok az örnekte ismi isme bağladığı görülür.

Dışarda ayak sesleri eşidildi (YA 19).

"Dışarıda ayale sesleri işitildi".

Men düyşümde ayal alyarın (TE 206).

"Ben düşümde hanım alıyorum (evleniyorum)".

Men sagat sekizde unversitete gelyiirin (TDI 26).

"Ben saat sekizde üniversiteye geliyorum".

Günlerde bir gün bü giz bir yerden gelyarkii (fE 127).

"Günlerden bir gün bu kız bir yerden geliyorken".

2136. Ablatif Hali

58

§. Türkmencede ablatif hali (çıkış düşüm), isimlere +dAn ekinin getirilmesi

ile yapılır.

oglan+dan > oglandan

uzak+dan > uzakdan

dünya+den > dünyaden

il+den > ilden

"oğlandan"

"uzaktan"

"dünyadan"

"el, yabancı"

Guşları söyyan, gurcak oynayan oglandan esger bolmaz (YA 31).

"Kuşları seven, oyuncak oynayan oğlandan asker olmaz".

Uzakdan traktorııi kuvvatlı arrıldısı eşidildi (YA 16).

"Uzaktan traktörün kuvvetli hanltısı işitildi".

Dünyaden bihabar, depesinden gum sovrup lşlap yörse, nenen onsoıi

agzıbirlik bolsun (YA 4).

"Dünyadan habersiz, tepesinden kum savurup çalışıp dursa, nasıl ondan

sonra dostluk olsun".

ilden ogrınça birki gezek teb'ibe de gatnadılar (YA 16).

"Başkalarından habersizce bir iki defa doktora da gidip geldiler".

§. İlk hecelerinde yuvarlak vokal bulunan ve dar-düz (I) vokallerle biten iki

heceli isimler ablatif eki alınca, ismin sonundaki dar-düz vokaller, orta hece vokali


dogrı+dan > dogrudan

guyı+dan > guyudan

ulı+dan > uludan

"doğrudan"

"kuyudan"

"uludan"

Doğrudan geçip gidiiymezlermikd? (YA 50).

"Doğruca geçip gitmezler mi acaba?".

İn govusı, munı guyudan çıkarmayın (fE 113).

"En iyisi, bunu kuyudan çıkarmayayım".

Gorkusından zagırdap, ölcek bolup oturan molla, uludan bir demini alıpdır

(TE 218).

59

"Korkusundan titreyip, ölecek gibi oturan molla, derinden bir nefes almış".

§. Ablatif eki üçüncü şahıs iyelik eki almış isimlere daima +n yardımcı sesi

ile bağlanır.

Patışanıii. töveregindaki adamlar, patışanın hökmünden gorkup, sesini

çıkarıp bilmeyar (fE 136).

"Padişahın çevresindeki adamlar, padişahın kararından korkup, sesini

çıkaramıyor".

Men vezli-in oglundan bü cogabı eşidip bir tüysli boldum (fE 164).

"Ben vezirin oğlundan bu cevabi işitip böyle oldum".

§. Türkmencede ablatif eki ismi fiillere ve edatlara bağlar. İsmi edatlara

bağlarken bazen ablatif ekinin yazılmadığı görülür. Ablatif ekini alan isim

bulunduğu kelime gurubu veya cümlede belirtilen hareketin başladığı, ortaya

çıktığı yeri gösterir. Bunun yanında ablatif ekinin vasıta, sebep, miktar ve

mukayese gibi fonksiyonları da vardır.

Şü bendi bir-iki gezek gaytalanson, ol Öz sesinden, Özi gorkup aydımını

kesdi (SE3 40).

"Bu bendi bir iki defa tekrarladıktan sonra, o kendi sesinden kendisi korkup

türküsünü kesti".

Kecebe yasalanson yanına birnaçe adam goşup, gelnini öylerine ugradyar

(TE 19).

"Kecebe yapıldıktan sonra yanına bir miktar adam katıp, gelinini evlerine

yolluyor".

Müii yıl bari sana garaşyiir (TGT 176).

"Bin yıldan beri sana bakışıyor (seni bekliyor).

Vezirin gizını dardan asmagı buyurupdır (fE 44).

"Vezirin kızını dar ağacına asmayı emretmiş".

Zördan Özüni öyüne atyar (TE 18).

"Zorla kendisini evine atıyor".

Name sebabden munuii. yalı lşe el gardın (fE 236).

"Hangi sebeple bunun gibi işe el attın, karıştın".

Yüz tümenden bari berme (fE 125).

"Yüz tümenden aşağı verme" . .

Adamın şundan ayılgancı bolmaz (TE 50).

"Adamın bundan daha dehşetlisi olmaz".

2137. İnstrumental Hali

§. Türkmencede ismin instrumental hali bilen edan ile yapılır.

Denisin Özi bilen tussagda oturan ti.damdan eşitdim (TGT 178).

"Denis'in kendisi ile hapishanede bulunan adamdan işittim".

Bir gapdalda durup, olan höves bilen sfnliipdım (SE II 17).

"Bir kenarda durup, onları heves ile kontrol etmiştim".

Perzentsizlik hesreti bilen övrenişdiler (YA 16).

"Çocuksuzluk hasretine alışnlar".

iki eli bilen yüzüni tutdı (YA 12).

"İki eli ile yüzünü tuttu".

60

§. Türkçenin genel instrumental eki olan+ 0n ekinin, Türkmencede birçok

kelimede kalıplaşmış olarak bulunduğu ve bu durumda kendisinden önce gelen

vokali uzatnğı görülür.

arka+n > arkön

öyle+n > öyliin

yog+ı+n > yogfn el+i+n > elin

"arkası üstü"

"öğle vakti"

"kalın"

"bizzat"

Ovez piilviin hiilki pencesini yokarfk göteryiir velin, arzaçı gorkusından din

arkiin gaydyiir (YA 5).

"üvez pehlivan deminki pençesini yukarıya kaldırıyor lakin, istekte bulunan

korkusundan geri dönüyor".

Öyliin upravleniyii gelcekdigini aydıp, "aciiyıp dilmiica" tik yöl arzuv etdi

(TGT227).

"Öğle vakti müdüriyete gelecek olduğunu söyleyip, 'acayip tercümana' iyilik

dileğinde bulundu".

Onun birbirini şatırdadıp ovkalayiin yogfn barmaklanna seretdi (YA 5).

"Onun birbirini çıtırdanp ovalayan kalın parmaklarına bakn".

Özüm sana elin yöldaş boların (TGT 180).

"Kendim sana bizzat yoldaş olurum".

2138. Eşitlik Hali

§. Türkmencede ismin eşitlik hali +CA ve +/Ayin ekleri ile yapılmaktadır. Bu

ekler çekim eki olarak işlekliğini kaybetmiş olduklarından yapım eki gibi

61

kullanılmaya başlamıştır. Ekin +cA şekli çoğunlukla sıfatlara, +çA şekli de zamir

ve isimlere gelerek, gibilik, görelik, kadarlık ve benzerlik ifade ederler. +çA ekinin

çok az örnekte +ki aitlik ekiyle beraber kullanılarak sınırlama ifadesi taşıdığı

görülür.

ök+ca >akca

mu+n+ça > mwıça

iidat+ça > ad.atça

halka+layın > ha/kalayın

"akca"

"bunca"

"adetçe"

"halka gibi"

çaga+m+ın+kı+ça > çagamıfilaça "çocuğumunki kadar"

gök+çe > gökce "mavice"

Öz+ü+çe > Özüçe

eşek+çe > eşekçe

vagt+layın > vagtlayın

"kendince"

"eşşekce"

"geçici"

Asüda asmtinda ol akca buluda övrülip gözden giiyıp bolyar (fGT 159).

"'Asude asumanda o beyazca buluta çevrilip gözden kayboluyor".

Sen onı gaygı etme, pılan yerde, bir ulı çınarın üstünde boynı gökce guş

bardır (fE 94).

"Sen onu kaygı etme, falan yerde, bir ulu çınarın üstünde boynu mavice kuş

vardır".

Munça çaganın atası bolardan sen entek yaş (SE 8.82).

"Bunca çocuğun babası olacak adamdan şimdilik gençsin".

Bü hiidisa Özüçe seslendi (YA 59).

"Bu hadiseye kendince seslendi".

Onun hatını adatça telim gayta okayardılar (SE 8.155).

"Onun mektubunu adet gibi tekrar tekrar okuyordular".

Özüm bolsam asılıp ölerdim. Sen eşekçe de bolmadın (SE 8.89).

"Kendim olsam asılıp ölürdüm. Sen eşek kadar da olmadın".

Nürnepes yavaşça iidip onun alkımına bardı da, ellerini gizıii boynuna

halka/ayın öyltip, gülyaktinı dakdı (SE 8.85).

"Nurnepes yavaşça yürüyüp onun önüne geldi de, ellerini kızın boynuna

halka gibi geçirip, broşu taktı 11•

Başlık cay soradı. Bir ciiyını vagtlayın beriiysen diydi (SE 8.87).

"Başkan oda sordu. Bir odanı geçici olarak veriversen dedi".

Hiç bir çaganıii sesi menin çagamıiikıça bolmaz (TE 153).

"Hiç bir çocuğun sesi benim çocuğumunki kadar olmaz".

62

2139. Yön Gösterme Hali

§. Türkmencede isim yön gösterme haline +rA ve +Ari eklerini alarak girer.

Yön ekleri Türkmencede çekim eki olmaktan çıkmış ve az sayıdaki kelimede yapım

eki gibi kalıplaşıp kalmıştır. Türkmencede yön ifade etmek için datif ekleri ve yön

belirten edatlar kullanılır.

son+ra > sonra

daş+an > daşan yok+arı > yokan

iç+eri > içeri

"sonra"

"dışarı"

"yukarı"

"içeri"

Sonra inerini alıp, eke Özi işe ugradı (SE 12.20).

"Sonra devesini alıp, sadece kendisi işe gitti".

Bü maşgalii.nın Özüne eden hormat-hezzetini hıç kaçan yatdan

çıkarmacakdıgını aydzp, daşarı gitdi (fGT 190).

"Bu ailenin kendisine yaptığı hürmet ve izzeti hiç bir zaman hatırdan

çıkarmayacak olduğunu söyleyip, dışarı gitti".

Onun murtı şeyle uzin hem bolmasa, yokarı gaydıp tovliinıp durşı, onun

yaldıriip duran ullaktin gara gözlerini has hem görke getiryiir (SE 12 13).

"Onun bıyığı şöyle uzun olmasa bile, yukarı dönüp bükülüp duruşu, onu

parıldayıp duran iri kara gözlerini pek de güzel hale getiriyor".

Mamagül gii.p-gaç yıgnamak işi bilen ya da başga şoii.a meii.zeş bir ış bilen

içeri girende, bülar Öziira edip oturan gürrüii.lerini kesyardiler (SE 12 20).

"Mamagül kap kacak toplamak işi ile ya da başka ona benzer bir işe ile içeri

girince, bunlar kendi aralarında yaptıkları konuşmaları kesi yordular".

214. Soru Eki

§. Türkmencede soru eki kalınlık-incelik uyumuna bağlı olarak +mi

şeklindedir. İlk hecesinde yuvarlak vokal bulunan ve dar-düz vokallerle biten iki

heceli isimler soru eki aldığında, isim sonundaki vokallerin yuvarlaklaştığı

görülür.

brır+mı > biimu

günii.kiir+mi > güniikiinni

dogn+mı > dogrumı

"var mı"

"günahkar mı"

"doğru mu"

Oglum, şol bayakz balıgıii. biirmı? (TE 69).

"Oğlum, o eskiden var olan balığın yanında mı?".

Biz güniikiirmi? diyip Akgülem Özüçe gahar/andı (YA 43).

"Biz günahkarmıyız, diyip Akgül de kendince öfkelendi".

Bü ayiilıii aydyiin zatları dogrumı? (TE 170).

"Bu kadının söylediği şeyler doğru mu?".

63

§. Türkmencede, soru ekinden sonra +kA ünlem edatının çok yaygın olarak

kullanıldığı görülür. Bu edat soru cümlesine hayret ve şüphe ifadesi verir.

'biir+mı+kıi > biirmıkıi "ir+mi+kii > İrmikli

"acaba var mı"

"acaba erken mi"

Bize perzent garasını görmek biirmikıi? (TE 148).

"Bize çocuk yüzünü görmek var mı acaba?".

Gün Irmikii ya da gicikdimikii diyip güne seretsem, günün mahlesi düşüp, bir

zat yaldıriip duran eken (TE 77).

"Gün erken mi ya da gecikdi mi acaba deyip güneşe baksam, günün süresi

bitip, bir şey parıldayıp durmuş".

22. SiF ATLAR

§. Sıfatlar nesneleri vasıflayan ve belirten isimlerdir. Bu sebeple

vasıflandırma ve belirtme sıfatları olmak üzere ikiye ayrılır.

221. Vasıflandırma sıfatları

§. Nesnelerin vasıflarını bildiren bu sıfatlar Türkmence gramerlerde Hil

sıpatları şeklinde adlandırılır.

Ak öyüii içinde hemmii de yeterlik gürrüii tapılyiir (YA 4).

"Ak evin içinde herkese de kafi derecede sohbet bulunuyor".

Demirçi töveregini garasa bir görmegey, yaş giz dür (TE 93).

"Demirci etrafına baksa bir görülmeyecek kadar güzel, genç kız duruyor".

222. Belirtme sıfatları

§. Bir nesnenin bünyesinde bulunan bir vasfı göstermeyip, nesneyi birkaç

bakımdan belirten sıfatlara, belirtme sıfatları denir.

Türkmencede kullanılan belirtme sıfatları şu şekilde gösterebiliriz.

64

2221. İşaret sıfatları

§. İşaret sıfatları, nesneleri göstererek belirtirler. Bunlar aslında işaret

zamirleridir. Bir ismin önüne gelip de onu belirttikleri zaman işaret sıfatı olurlar.

Türkmencede kullanılan işaret sıfatları şunlardır.

bü : "bu" Yakın durum ifadesi taşıyan işaret sıfatıdır.

şü : "bu" Biraz uzak için kullanılan, yakınlığı kuvvetlendirilmiş bir durum

ifade eden işaret sıfatıdır.

ol : 110

11 Uzak durum ifadesi taşıyan işaret sıfatıdır.

şol/şo : "o" Uzak için kullanılan, uzaklığı kuvvetlendirilmiş bir durum ifade eden

işaret sıfatıdır.

hol : "o" Uzak için kullanılan işaret sıfatıdır.

Bü pahlr menifı hızmatlarımdan minnetdar bolupdır (TE 21) . •

"Bu fakir benim hizmetlerimden minnetdar olmuş".

Gel, şü gün gaytma, batır, yatıp git, diyip kiin ya/bardı (SE 11.118).

"Gel bu gün dönme, yiğit, yatıp git, diyip çok yalvardı".

Bü oturan bilen ol oturanlarıfı arasında niime tapavutlar bar (SE 12 10).

"Bu oturan ile o oturanların arasında ne farklar var".

Men senden şol dermanı diliip geldim (SE 11.121).

"Ben senden o dermanı dilemeye geldim".

Sen şü çöre/deri hol törba sal da yöla düşmiige tayyar/an (SE 11.125).

"Sen bu ekmekleri o torbaya koy da yola çıkmağa hazırlan".

2222. Sayı sıfatları

§. Sayı sıfatları nesneleri sayılarını bildirmek suretiyle belirten kelimelerdir.

Sayı sıfatları da kendi arasında fonksiyonlarına göre bölümlere ayrılırlar.

22221. Asıl sayı sıfatları

§. Bunlar nesnelerin sayısını gösteren asıl sayı isimleri olup, diğer sayı

sıfatları, sayı isimleri bunlardan yapılmıştır. Asıl sayı sıfatları üç türlüdür. Tek

kelimeli olanlar, sıfat tamlaması olanlar, sayı grubu olanlar.

65

Tek kelime olanlar şunlardır:

(1), bir, (2), iki, (3), üç, (4), dört, (5), biiş, (6), altı, (7), yedi, (8), sekiz,

(9), dokuz, (10), ön, (20), yigrimi, (30), otuz, (40), kırk, (50), elli, (60), altmış,

(70), yetmiş, (80), segsen, (90), toksan, (100), yüz, (1000), mün, (1.000.000),

million, (1.000.000.000), milliard.

Yukarıda gösterilen tek kelimeli sayı sıfatlarına, Türkmencede hala

kullanılmakta olan (10.000) tümen kelimesi de katılabilir.

Sıfat tamlaması durumunda küçük sayı önce, büyük sayı sonra gelir.

(200), iki yüz, (10.000), ön müfi., (100.000), yüz mün, (10.000.000), ön

million, (100.000.000), yüz million.

Sayı grubu şeklinde olan sayı sıfatlarında, büyük sayı önce küçük sayı sonra

gelir.

(11), on bir, (12), ön iki, (13), ön üç, (14), ön dört, (15), ön biiş, (16), ön

altı, (17), ön yedi, (18), ön sekiz, (19), ön dokuz.

Gadim vagtda bir agaç ussası, bir demir ussası, bir tikinçi, birem mölla

dördüsi yöldaş bolupdır (TE 93).

"Eski zamanda bir ağaç ustası, bir demir ustası, bir terzi, bir de hoca dördü

yoldaş olmuş".

İki iidim iitmiin yüzüme cinkerilip durdı (YA 23).

"İki adım adımlamadan yüzüme gözlerini dikip durdu".

Menin üç sanı söragım bar. Şanı kim bilse Bzüme vezli- edip alcak (TE 49).

"Benim üç tane sorum var. Onu kim bilirse kendime vezir yapıp alacağım".

Yölun ortasında, dört yırtıcının arasında biiş sanı ınsiin ne öli ne dli-i hiilda,

biribirine gısılıp, donup dür/ar (YA 52).

"Yolun ortasında, dört yırtıcının arasında beş tane insan ne ölü ne diri bir

halde, birbirine sıkışıp, donup kalıyorlar".

Şiiziidalar medresede altı yedi yıl okapdırlar ([E 25).

"Şehzadeler medresede alt yedi yıl okumuşlar".

Hiizir bütin ülkede biirı yögı ön sanı Rus-Türkmen mekdebi biir (TGT 341).

"Şimdi bütün ülkede varı yoku on tane Rus-Türkmen okulu var".

Adam ön yaşında guzı yiilı bolyar, yigrimisinde böri yalı, otuzında iner yiilı,

kırkında kiihudii bolyiir, ellisinde iizgın, altmışında agta bolyiir, yetmişinde nogta

66

sa/aymalı bolyar, segseninde duzakliiymalı, toksanında törba sa/aymalı bolyiir (TE

188).

"Adam on yaşında kuzu gibi oluyor, yirmisinde kurt gibi, otuzunda deve

gibi, kırkında kahya oluyor, ellisinde azgın, altmışında hadım, yetmişinde yular

kaptırması gerekiyor, sekseninde tuzak kuruvermeli, doksanında torba yerleştiri

vermesi gerekiyor".

Tacirlerin biri yüz tılla berip merdivanı satın alıpdır (TE 95).

"Tacirlerin biri yüz altın verip merdiveni satın almış".

Mün yıl bari sana garaşyiir (fGT 176).

"Bin yıldan beri seni bekliyor".

Ol plrin sekiz yüz söpusı bar eken (TE 138).

"O pirin sekiz yüz sofusu varmış".

Sen bir alma al da, şonı segsen sekiz yöla asmana zın (TE 45).

"Sen bir elma al da, onu seksen sekiz defa gökyüzüne fırlat".

Oguldır, mün tümenem diysefi alar (SE II. 121).

"Oğuldur, bin tümen (on milyon) da desen alır".

Şü günler yesir alış-çalşıfi in yokan bahası iki yüz elli tümen (SE 11.121).

"Bu günlerde esir mübadelesinin en üst fıatı iki yüz elli tümen".

22222. Sıra sayı sıfatları

§. Asıl sayı isimlerine+ 0ncl ekinin getirilmesiyle yapılan ve derece belirten

sayı sıfatlarıdır.

Birinci güni duzagımıza erkek kepderi düşdi (TE 92).

"Birinci günü tuzağımıza erkek güvercin düştü".

Bir tarapdan Tatyana henizem resmiıgtıyiir alıp bilenök, ikinci tarapdanam

okacak diyip gelyan yök (fGT 347).

"Bir taraftan Tatyana henüz daha resmi müsaade alamıyor. İkinci taraftan da

okuyacağım diyip gelen yok".

Üçüncisi bolsa ayagını uzadıp çörek iyip otfr (TE 205).

"Üçüncüsü ise ayağını uzatıp ekmek yiyip oturuyor".

22223. Kesir sayı sıfatları

§. Kesir sayı sıfatları bir nesnenin bir ya da bir kaç bölümünü belirten kelime

grubudur. Türkmencede kullanılın kesir sayı sıfatlarında, nesnenin kaç parçaya

bölündüğünü belirten sayı ablatif halinde bulunur.

Yöluii üçten birini alarıs (TE 192).

"Yolun üçte birini alırız".

Olarıii öndan biri geldi (Sİ 64).

"Onların onda biri geldi".

2223. Soru sıfatları

67

§. Soru sıfatları isimleri soru yolu ile belirten sıfatlardır. Türkmencede soru

sıfatı olarak kulla.nılan isimleri şöyle sıralayabiliriz.

niiçe "kaç, ne kadar": Bir nesnenin sayısını ve miktarını soran sıfattır.

Ol yerde niiçe hızmat etsem de hahamın artmacakdıgını gördüm (SE

11.125).

"O yerde ne kadar hizmet etsem de değerimin artmayacağını gördüm".

Otuz-kırk atla baş bolup, niiçe gün gaçıp-tezip yaşarsın? (SE 11.41).

"Otuz kırk atlıya baş olup, kaç gün kaçıp çekilip yaşarsın?".

Ovezmırat batınn ni.i.çe yaşından urşa girip baş/anını söraşdırdı (SE 12.151).

"Ovezmırat Batır'ın kaç yaşında savaşa girmeye başladığını soruşturdu".

name: "ne" Bir nesnenin ne olduğunu soran sıfattır.

Niime tapavudı bar? (SE 11.102).

"Ne farkı var?".

Meleguşun kellesine niime hıyal geldikii? (SE 11.119).

"Meleguş'un kafasına ne hayal geldi ki?".

ne: "ne" Bu da bir nesnenin ne olduğunu soran, hazan da kuvvetlendirme

ifade eden soru sıfatıdır. Çok seyrek kullanılır.

Bü ne afi.sat talap, diyyiirdi (SE 12. 19).

"Bu ne kolay istek, diyordu".

nahifi: "nasıl, ne türlü" Bir nesnenin genel olarak vasfını soran sıfattır.

Niihili, ıkballar sizi büyat Illere getirdi? (SE 11.109).

"Nasıl ikballer sizi bu yabancı memleketlere getirdi?".

Niihili yöl bilenem bolsa, şü adamını lJzümüze çekmeli (SE 12.16).

"Ne türlü yol ile de olsa, bu adamı kendimize çekmeliyiz".

Biz şü adamın niihili iidamdıgını bilmedik (SE 11.131).

"Biz bu adamın nasıl adam olduğunu bilmedik".

haysı: "hangi" Adı geçen nesnenin hangi nesne olduğunu soran sıfattır.

Men şü yıl haysı haridı alsam, peydiinı köp görerin? (TE 63).

"Ben bu yıl hangi malı alsam, çok fayda görürüm?".

Haysı güniini geçeyin? dilip, Kanı batıra baka yüz/endi (SE 11.132) .

•

"Hangi günahını affedeyim? diyip, Kanı batıra doğru yüzünü döndü".

2224. Belirsizlik sıfatları

68

§. Belirsizlik sıfatları nesnelerin sayılarını, miktarlarını, zamanlarını,

hangisi olduğunu belirsiz bir şekilde ifade ederler.

Türkmencede şu isimlerin belirsizlik sıfatı olarak kullanıldığı görülür.

Bir "bir", birniiçe "birkaç", bütin "bütün", başga "başka", ii.hli "bütün", her

"her", hiç "hiç", hemme "bütün, hep", kabir "bazı", pıliin "filan", köp "çok", artık

"fazla", telim "birkaç".

Bir yerlerde hossarsız ziitsız ölüp gitdimikö? (SE 11 162).

"Bir yerlerde sahipsiz ölüp gitti mi ki?

Ol yeri bir vagtlar düme ekin ekilen yeri bolmalı (SE 11.149).

"O yer bir zamanlar bereketli ekinlerin ekildiği yeri olmalı".

Emmii Y iingala elden gidensoii. birnii.çe günden, nagımıii. gazılıp ugrandıgı şö.herdöki Iliitıfı uludan-kiçii hemmesine malim boldı (SE 11.150).

"Ama Yankale elden gittikten sonra bir kaç günde, tünelin kazılıp çıktığı

şehirdeki ahalinin, büyükten küçüğe hepsine malum oldu".

Y ölda baryiirkiilar uruşda vepiit bolan birnö.çe yigidiii. adını yiitliip,

iiksakga//ardan kiiyindi (SE 11 150).

"Yolda giderlerken savaşta ölen bir kaç yiğidin adını hatırlayıp, yaşlılardan

yakındı".

Bütin sahra tii diiga çenli lii.leziirlzga döndi (fGT 392).

"Bütün bozkır ta dağa kadar lale bahçesine döndü".

Onufı deregine başga iidamz geçirip goyberyiirdiler (SE 11.164).

"Onun yerine başka adamı geçirip bırakıverdiler".

Ahalıii. ii.hli diiriçileri şü yere yıgnanıpdırlar (SE 11.147).

"Ahalinin bütün barutçulan bu yere toplanmışlar".

Ahli yöla demirdöşemegi başaryiinıii. diirisem gum yiilı bolar (SE 11.147).

"Bütün yola demir döşemeyi başaranın barutu da kum gibi olur".

Ovezmırat batır her guyli gelende onı hormatliip, mfhmiinliipdırlar (SE

11.160).

"Ovezmırat Batır her kuyuya geldiğinde ona hürmet gösterip misafır

etmişler".

Sen her gün ata yim bermegi övredip sakırdaylirszii. (SE 11.134).

"Sen her gün ata yem vermeyi öğretip konuşuyorsun".

69

Ondan hıç kim, hiç vagt 'nirii gitdiii, nirede boldun?' diyip söramayardı (SE

12.20).

"Ondan hiç kimse, hiç bir zaman 'nereye gittin, neredeydin?' diye

soramıyordu".

Hemme yigitleriii gözi Ovezmırat batıra dikildi (SE 11.157).

"Bütün yiğitlerin gözü Ovezmırat Batıra dikildi".

Niime üçin ol öten agşam hemme kişiden ilki gurhiindan gorkup baş/ayar?

(SE 11.136).

"Niçin o geçen akşam herkesden önce Kuran'dan korkmaya başlıyor".

Hatdii kiibir yerlerde atdan düşüp dem almalı hem boldı (SE 11.159).

"Hatta bazı yerlerde attan inip dinlenmesi gerekli de oldu".

l ne aşan yerin pılan gala, onsoii pıliin galii (SE 11.125).

"İşte geçtiğin yer filan kale, ondan sonra filan kale".

Mamagülüii aydzşı yalı, arii köp vagt salman demirçi hem geldi (SE 11.170).

"Mamagül'ün dediği gibi, araya çok zaman girmeden demirci de geldi".

Yurdı göramakta haysz biriniz Gutlımzratdan artık Iş etdiiiiz? (SE 11.164).

"Yurdu korumakta hangi biriniz Gutlımırat'dan fazla iş yaptınız?".

Telim günün yadavlıgını yöllarıii bedene sinen kirşenli çanlarını, mele suvuii

akımı alıp gitdi (TGT 404).

Birkaç günün yorgunluğunu, yolların bedene sinen tozlu topraklarını, berrak

suyun akışı alıp gitti".

23. ZARFLAR

§. Zarflar, fiillerin, sıfatların veya başka zarfların önlerine gelerek onların

manalarını değiştiren isimlerdir.

Türkmencede kullanılan zarf çeşitlerini şu şekilde sıralayabiliriz.

231. Yer zarfları

§. Bunlar fiilin mekan içinde yerini ve yönünü gösteren zarflardır. Yer

zarfları genellikle yön eki almış isimlerdir. ileri, iler'ik, içeri, içerik, daşan, daşarık,

aşak, yokan, yokarfk, bari, biir"ik gibi yer ve yön gösteren isimler Türkmencede yer

zarfı olarak kullanılırlar.

Çiiga oyanan bolaymasın diyip, içerik yöneldi (TGT 415).

"Çocuk uyanıvermesin diyip, içeriye yöneldi".

Glafira suvlı legeni dışarfk alıp çıktı (fGT 414).

"Glafıra sulu leğeni dışarıya alıp çıktı".

Ata Mıradov başını has aşak egdi (fGT 422).

"Ata Mıradov başını tamamen aşağıya eğdi".

Bari gel, diyip Çerkez aga Yalamancıga elini uzatdı (SE 12.131).

"Beri gel, diyip Çerkez Ağa Y alamancığa elini uzattı".

232. Zaman zarfları

70

§. Bunlar fiilin zaman içindeki yerini gösteren zarflardır. Düyn, ertir, Ir, öyle,

agşam, ilki, hiizir, entek, indi, heniz, hep gibi zaman isimleri zaman zarfı olarak

kullanılır. Bu zaman isimlerinin +!Ayin eşitlik eki ve+ 0n instrumental eki almış

şekillerdi de zaman zarfı olarak kullanılır.

Yafiıdan, tazeden gibi ablatif ekli şekiller ile öfi, sofi, uzak kelimelerinin

zaman zarfı olarak kullanıldıkları görülür.

Onufi gofi.şı oglanları hem öten agşam urdular (SE 12.122).

"Onun komşu oğlanları da geçen akşam vurdular".

Glaşa hiizir geler! (fGT 410).

"Glaşa şimdi gelir!".

Seretme, entek seretme! (fGT 418).

"Bakma, şimdi bakma!".

-İndi turalı! (fGT 423).

"-Şimdi kalkalım!".

Biibek henizem mır/tip yatir (fGT 415).

"Bebek şu anda da mırlayıp yatıyor11•

Vezıpiini vagtlayın yerine yetir (TRS 125).

"Vazifeni vaktiyle yerine getir".

Men şü gün öyliin geldim, Artıkgül! (TGT 417). 11Ben bu gün öylen geldim, Artıkgül! 11

•

Ol ömrini tazeden baş/ayar (SE 12.129).

"O ömrüne yeniden başlıyor11 •

Ol Dafi. yıldızınıfi dogcak yerine yakin yerden, öfi dogyar (SE 12.84).

"O Şafak yıldızının doğacı yere yakın yerden, önce doğuyor11 •

Bir yerini gıpcındırsa, ifiirdinifi ulusını sofi gör (SE 12.122).

"Bir yerini sıkıştırsa, iniltinin büyüğünü sonra gör".

Yaşı uzak bolsun! (TGT 418).

"Yaşı uzak olsun!".

71

233. Hal zarfları

§. Bunlar hal ve tavır ifade eden zarflardır. Bütün vasıf isimleri ve eşitlik eki

almış isimler hal zarfı olarak kullanılabilirler.

Bunun yanında +/Ayin eşitlik eki ve + 0n instrumental eki almış isimlerin de

hal zarfı olarak kullanıldıkları görülür.

Sen süydi govı göryiirsin (SE 12.129).

"Sen sütü güzel görüyorsun (seviyorsun)".

Oii.atcamı hiilı? (TGT 418).

"İyice mi durumu?".

Belent başlı ak at, başını edalı silkap, yuvaşça pışgırdı (SE 12.114).

"Yüksek başlı beyaz at, başını edalı silkeleyip, yavaşça ürktü".

Çaga bilen beyle gürleşme! (SE 12.130).

"Çocuk ile böyle konuşma!".

Şeyle diysefıe! (SE 12.34).

"Şöyle desene!".

Ol, sahfpanı ey/esine beylesine agdardı (TGT 411).

"O, sayfayı öylesine böylesine çevirdi".

Dıkma arkan çekildi de derrev öye girdi (SE 12.30).

"Dıkma arka üstü çekildi de hemen eve girdi".

Dıkme serdar bü sırlan bayardan giz/In sakladı (SE 12.31).

"Dıkma serdar bu sırları validen gizlilikle sakladı".

Mıtarasznı egininden heykel/eyin asıpdır (SE 12.14).

"Matarasını omuzundan heykel gibi takmış".

234. Miktar zarfları

§. Bunlar fiilin miktarını derecesini bildiren zarflardır. Az, kii.n, köp, seyrek,

sık, ifı, dagı gibi isimler miktar zarfı olarak kullanılırlar.

Kan eglenmiin! (TGT 414).

"Çok eğlenmeyin!".

Men sana garaşıp garaşıp köp oturdım (SE 12.128).

"Ben seni bekleyip bekleyip çok oturdum".

Şondan barem, örii.n seyrek görüşselerem Artıkgül bilen htin Y omutsklnifi

aragatnaşıgı kesilmiin gelyiir (TGT 421).

72

"Ondan beri de, çok seyrek görüşseler de Artıkgül ile Han Yomutski'nin

gelip gitmeleri kesilmeden geliyor".

Suv yalı çaganı cokrama cövzadan halas etmek ha.zir Artıkgülün, iii. vacıp

aladası (fGT 415).

"Su gibi çocuğu boğucu sıcaktan kurtarmak şimdi Artıkgül'ün en vacip

kaygısı".

Ata dagı geldiler (fRS 242).

"Baba daha geldiler".

24. ZAMİRLER

§. Türkmence gramerlerde çalışma adı verilen zamirlerin çeşitleri şunlardır:

241. Şahıs zamirleri

§. Türkmencede kullanılan ve at çalışması adı verilen şahıs zamirleri

şöyledir:

Teklik 1. şahıs: men

2. şahıs: sen

3. şahıs: ol

Çokluk 1. şahıs: biz

2. şahıs: siz

3. şahıs: olar

2411. Şahıs zamirlerinin çekimi

§. Şahıs zamirlerinin genitifı, menin "benim", seniii. "Senin", onuii. "onun",

bizin "bizim", sizin "sizin", olarıii "onların" şeklindedir.

Yöne velin sen edil menin barlıgımdtıkı yalı boluber (TE 21).

"Lakin sen tam benim varlığımdaki gibi oluver".

Senin abızemzem suyuna gidyii.nini ona aytdım (TE 70).

"Senin ab-ı zemzem suyuna gitmekte olduğunu ona söyledim".

Onun her yanına gelen bilen cedel edi,p, enek/eşip oturcaklığı göz önüne geldi

(YA 5).

"Onun her yanına gelen ile kavga edip, konuşup oturacak olduğu göz önüne

geldi".

Möllamız, biziii glzımız sag gurgunmı? (TE 18).

"Mollamız bizim kızımız sağ salim mi?".

İndiki maslahat sizin bilendir (TE 73).

"Şimdiki nasihat sizin bildiğinizdir".

Olann hemmesi ören menzeşmiş (TE 183).

"Onların hepsi çok benzermiş".

73

§. Şahıs zamirlerinin akkuzatifi, meni "beni", seni "seni", onı "onu", bizi

"bizi", sizi "sizi", olan "onları" şeklindedir.

Meni uranı huday ursun! (YA 4).

"Beni vuran Allah vursun!".

Seni bolsa mana berdiler (TE 55).

"Seni ise bana verdiler".

Onı şol tarapa alıp baryiirdı (YA 17).

"Onu o tarafa alıp gidiyordu".

Bizi piitışa şunun yalı Iş bilen merdi (TE 50).

"Bizi padişah onun gibi iş ile gönderdi".

Men ölenden son sizi patışii ederlermi? (TE 52).

"Ben öldükten sonra sizi padişah yaparlar mı?".

Olan tutup, patışiinın yanına alıp gidipdirler (TE 25).

"Onları tutup, padişahın yanına alıp gitmişler".

§. Şahıs zamirlerinin <latifi, mana "bana", sana "sana", ona "ona", bize

"bize", size "size", o/ara "onlara" şeklindedir.

Seni bolsa, mana berdiler (TE 55).

"Seni ise, bana verdiler".

Bir betniyet iidam düşsa sana azar berer (TE 19).

"Bir kötü niyetli adam rastlasa sana zarar verir".

Ahli Işimi ona etdirerin (TE 240).

"Bütün işimi ona yaptırırım".

Yöne sen bize patışaııın cogabını aydıp bersen (TE 50).

"Ama sen bize padişahın cevabın söyleyiversen".

Men goyun soyup, size sövüş edeyin (TE 50).

"Ben koyun kesip, size sövüş yapayım".

O/ara rugsat beripdir (TE 54).

"Onlara izin vermiş".

74

§. Şahıs zamirlerinin lokatifi, mende "bende", sende "sende", onda "onda",

bizde "bizde", sizde "sizde", olardıı "onlarda" şeklindedir.

Onson mende hlç ıgtıyar galmadı (TE 107).

"Ondan sonra bende hiç istek kalınadı".

Hanı ona sende döst, hanı sırdaş (YA 18).

"Nerede ona sende dost, nerede sırdaş".

Ondıı sizin derdinizin dermanı bolmaz (TE 122).

"Onda sizin derdinizin dermanı olmaz.

Sen bizde ne yaşulı ne de garn-gurn goydufi (TE 41).

"Sen bizde ne yaşlı ne de ihtiyar mihtiyar bıraktın".

Hanı, sizde bir yaşulı bolmazmı? (fE 41).

"Nerede, sizde bir yaşlı yok mu?".

Olardakı yalfıışlan ekeme-eke çöpliip ugrar (YA 55).

"Onlardaki yanlışları tek tek toplayıp çıkarır".

§. Şahıs zamirlerinin ablatifi, menden "benden", senden "senden", ondan

"ondan", bizden "bizden", sizden "sizden", olardan "onlardan" şeklindedir.

Menden bir gfz boldı (TE 55).

"Benden bir kız oldu".

Doganlarımıii. ganını senden alcak (TE 58).

"Kardeşlerimin kanını senden alacağım".

Ondan hem sen boldun (TE 55).

"Ondan da sen oldun".

Belki ol bizden yagşı biler (TE 208).

"Belki o bizden iyi bilir".

Men düyemi sizden alann (TE 53).

"Ben devemi sizden alırım".

Olardıın: Meni şü yerl.k, sizin öbanıza kim getirdi, diyip sörapdır (TE 40).

"Onlardan: beni bu yere, sizin köyünüze kim getirdi, diye sormuş".

2412. Şahıs zamirlerinin edatlara bağlanması

§. Tilrkmencede şahıs zamirlerinin bilen "ile", yalı "gibi" ve üçln "için"

edatlarına bağlanması şu şekilde olur:

§. Birinci ve ikinci şahıs zamirleri bilen "ile" edatına genellikle genitif

halinde, seyrek olarak da yalın halde bağlanır. Üçüncü teklik şahıs zamiri bilen

75

"ile" edauna daima genitif halinde, üçüncü çokluk şahıs zaıııiri ise daima yalın

halde bağlanır.

menin bilen ( men bilen)

senin bilen (sen bilen)

onuiibilen

bizin bilen (biz bilen)

sizin bilen ( siz bilen)

olar bilen

"benim ile"

"senin ile"

"onun ile"

"bizim ile"

"sizin ile"

"onlar ile"

Ey ogul, menin bilen gürleşer yalı, hanı sizde bir yaşulı /)()/mazmı? (fE 41).

"Ey oğul, benim ile konuşacak gibi, hani sizde bir yaşlı yok mu?".

Sen ben bilen den bolma (TE 94).

"Sen benim ile denk olma".

Menin senin bilen çolalık gürrinim bar (SE 11.140).

"Benim senin ile yalnız (tek başına) görüşmem var".

Nepes, atın başını onun bilen gelen atlıların birine herdi <SE 11.139).

"Nepes, atın başını onun ile gelen atlıların birine verdi".

Biz bilen degşip gürleşip oturdı (SE 12.92).

"Bizim ile beraber olup, konuşup oturdu".

Men sizin bilen az bolmadım (SE 12.55).

"ben sizin ile az (beraber) olmadım".

Yök siz bilen gepleşer yalı bolan dö.ldirin (fE 94).

"Yok sizin ile konuşacak değilim".

Men Öz maşgalamın arasına baranımdan soıi, olar hilen maslahat/aşıp,

Türkmen/erili. arasına gitmek hıyalım bar (SE 12.60).

"Ben kendi ailemin arasına gittikten sonra, onlar ile istişare edip,

Türkmenlerin arasına gitmek hayalim var".

§. Şahıs zamirlerinin üçin "için" edatına bağlanırken, Uçüncü çokluk şahıs

zamirinin yalın halde, diğerlerinin ise genitif halinde olduğu giirülür.

menin üçin

senin üçin

onufıüçin

bizin üçin

sizin üçin

olarüçin

"benim için"

"senin için"

"onun için"

"bizim için"

"sizin için"

"onlar için"

Senin üçin hdzir hem bir pelte, şü oynufıdan el çek (TE 115).

"Senin için şimdi de bir son fırsat, bu oyunundan el çek".

Onun üçin menin kelliimde bir zat bar (SE 12.58).

"Onun için benim kafamda bir şey var".

76

Haysı ugur bolsa bolsun, velin bizin üçin düşevüntlice, olcalıca ugur bolsa

bolar (SE 12.59).

"Hangi yol olursa olsun, fakat bizim için karlıca, ganimetlice bir yol olursa

olur".

Bü agacı sizin üçin ekyiirin (TE 43).

"Bu ağacı sizin için ekiyorum".

§. Birinci ve ikinci şahıs zamirleri yalı "gibi" edatına genellikle genitif

halinde, seyrek olarak da yalın halde bağlanırlar. Üçüncü teklik şahıs zamiri yalı

"gibi" edatına daima genitif halinde, üçüncü çokluk şahıs zamiri ise daima yalın

halde bağlanır.

menin yalı ( men yalı)

senin yalı ( sen yalı)

onun yalı

bizin yalı (biz yalı)

sizin yalı ( siz yalı)

olar yalı

"benim gibi"

"senin gibi"

"onun gibi"

"bizim gibi"

"sizin gibi"

"onlar gibi"

Menin yalı eciz edenini Il yaman görmez (SE 12.122).

"Benim gibi aciz için yaptığını halk kötü gönnez".

Senin yalı he/eyin etme/isi bilinydr (TE 78).

"Senin gibi kadının yapılması gereken biliniyor".

Onun yalı bolsa yagşı (SE 12.103).

"Onun gibi olsa güzel".

Orslar bizin yalı, diirini sokuda dövenök (SE 12.50).

"Ruslar bizim gibi, barutu havanda döğmüyorlar (kırmıyorlar)".

Şol takır yerde danılgı semiz yabı biz yalı garip/ardır (TE 72).

"O düz yerde bağlı semiz at biz gibi gariplerdir".

Sizin yalı akmak bütin dünyani agtarsan hem tapılmaz (TE 122).

"Sizin gibi ahmak bütün dünyayı arasan da bulunmaz".· ·

Şöl sebiiplem olar yalı zatlar sana hiis düşnüklirdkdir (SE 3.75).

"O sebeple de onlar gibi şeyler sana çok daha açıktır".

77

242. Dönüşlülük zamiri

§. Türkmencedeki dönüşlülük zamiri Öz kelimesidir. Tek başına "asıl, öz"

manasında bir isim olan bu kelime iyelik eklerini alarak dönüşlülük zamiri olarak

kullanılır. Türkmence gramerlerde gaydım çalışması adı verilen dönüşlülük

zamirinin iyelikli şekilleri şöyledir:

Teklik 1. şahıs

2. şahıs

3. şahıs

Çokluk 1. şahıs

2. şahıs

3. şahıs . Özüm bilen alıp gitdim (TE 70).

"Kendim ile alıp gittim".

Özüm "kendim"

özün "kendin"

Özi "kendisi"

Özümiz "kendimiz"

Özüniz "kendiniz"

&leri "kendileri"

Sen bir balık, bir öküz, biiş ön gadak garpız çigidini alıp, Özün bilen göter

(TE 69).

"Sen bir balık, bir öküz, beş on tane karpuz çekirdeğini alıp, kendin ile

götür".

Yankı garfp, sandıgı bir depiinifı üstünde goyup, özi bolsa bir yerde

bukulıpdır (TE 229).

"Deminki garip, sandığı bir tepenin üstünde bırakıp, kendisi ise bir yerde

saklanmış".

Niihili yöl bilenem bolsa şü adamını Özümize çekmeli (SE 12.16).

"Nasıl yol ile de olsa bu adamı kendimize çekmeli".

Men girip bilmerin, öfıtüri ÖZüfıiz gTrifı (fE 232).

"Ben giremem, önce kendiniz girin".

Elbette, ol dönüklerin Özleri de diri goyulmaz (SE 12.18).

"Elbette, o döneklerin kendileri de sağ bırakılmaz".

§. Öz kelimesinin iyelik eki almasıyla ortaya çıkan üçüncü teklik şahıs

dönüşlülük zamirinin hal ekleriyle çekimi, Özünin, Özüni, Özüne, Özünde, Özünden

ve Özüçe şeklindedir.

Skobelev hem özünifı yölagçılıkda göteryiin stolunın başına geçip oturdı (SE

12.14).

"Skobelev de kendisinin yolculukta kullandığı masasının başına geçip

oturdu".

Şondan başga zadım yök, diyip Özüni mönlüge saldı (SE 12.13).

"Ondan başka bir şeyim yok, diyip kendisini saflığa vurdu".

Ovezmırat batır yene onun Özüne yüz/endi (SE 12.14).

"Ovezmırat Batır yine onun kendisine yüzünü çevirdi".

Asıl şü yılın Özünde kimin yakasından tutardın, batır?".

"Asıl bu yılın kendisinde kimin yakasından tutardın, batır?".

Şonı batır kakamın özünden söra, şol biler (SE 12.13).

"Onu batır babamın kendisinden sor, o bilir".

Bü hiidisii Özüçe seslendi (YA 59).

"Bu olaya kendince söylendi".

243. İşaret zamirleri

§. Türkmencede kullanılan işaret zamirleri şunlardır:

bü : "bu" Yakın için kullanılan işaret zamiridir.

şu : "şu" Yakından biraz daha uzak için kullanılan işaret zaıniridir.

ol/hol : "o" Uzak için kullanılan işaret zaıniridir.

şol/şo : "o" Daha uzak için kullanılan işaret zamiridir.

Bunların çoklukları balar, şülar, olar, şolar şeklindedir.

2431. İşaret zamirlerinin çekimi

78

§. İşaret zamirlerinin genitifi, münun "bunun", şünun "bunun", onun

"onun", şonun "onun", büların "bunların", o/arın "onların", şoların "onların"

şeklindedir.

Hiy, munun yalı hem akmak/ık bolarmı? (TE 28).

Hey, bunun gibi de ahmaklık olur mu?".

Düyn bir garip şünun yalı yatıp, düyş görüp gızıl tapan eken (TE 78). 11Dün bir garip bunun gibi yatıp, rüya görüp altın bulmuş".

İndi, biz şonun serdarlıgı bilen Tş göreris (SE 12.57).

"Şimdi, biz onun serdarlığı ile iş görürüz".

Yene büların arasındiikı sada, bigünıi adamlar yadına düşüp pikirlendi (SB

12.12).

"Yine bunların arasındaki sade, günahsız adamlar hatırına gelip düşündü".

Sen şü gapifi agzında dur da şüların gürrüiiini dinle (TE 54).

"Sen bu kapının ağzında dur da bunların konuşmasını dinle".

Ba yigit şolarıii. birinin ogludır (SE 12.56).

"Bu yigit onların birinin oğludur".

79

§. İşaret zamirlerinin akkuzatifi, mum "bunu", şum "şunu", onı "onu", şom

"onu", büları "bunları", şa/arı "bunları", oları "onları", şoları "onları" şeklindedir.

Mum og/ancıradıp, Ovezmırat batırın nahili bolup ba yere düşeniniii. sırını

bilmekçi boldı (SE 12.13).

"Bunu çocuk görüp, Ovezmırat Batır'ın nasıl olup bu yere düştüğünün

sırrını bilmek istedi".

Şanı size kim övreden bolsa şonı alıp gelin (TE 51).

"Bunu size kim öğretmiş ise onu alıp gelin".

Men sana onı bitirip bereyin (fE 42).

"Ben sana onu bitirip vereyim".

Türkmen dayhiinı şom söyyar (SE 12.58).

"Türkmen köylüsü onu sever".

Baları goyberiii. (TE 50).

"Bunları bırakıverin".

Şa/arı al da deregine name bersefi ber (fE 43).

"Bunları al da karşılığında ne verirsen ver".

§. İşaret zamirlerinin datifi, mufia "buna", şufia "buna", ofia "ona", şofia

"ona", bülara "bunlara", şü/ara "bunlara", o/ara "onlara", şolara "onlara"

şeklindedir.

Öbadan çıkmagın! Ona mufia gfmıldamagın! (SE 8 20).

"Obadan dışarı çıkma! Ona buna kıpırdama! 11•

Şuna siz razı bolsafiız biz dokacak (TE 136).

"Buna siz razı iseniz biz dokuyacağız".

Sende batır/ık da mertlik de bar. Şona layık akıldar parasat da bar (SE

12.15).

"Sen de yiğitlik de mertlik de var. Ona layık akıl ve düşünce de var".

Ovezmırat batırın yöldaşları hem bülara baktı ugradılar (SE 12.55).

"Ovezmırat Batır'ın yoldaşları da bunlara doğru gittiler".

Yene şolara meii.zeş işlerini yerine getirmekdi (SE 12.53).

"Yine onlara benzer işleri yerine getirmekti".

80

§. İşaret zamirlerinin lokatifı, munda "bunda", şunda "bunda", onda "onda",

şonda "onda", bülarda "bunlarda", şülarda "bunlarda", o/arda "onlarda", şolarda

"onlarda" şeklindedir.

Munda berilyan ceza, çekdirilyan cepa gorkunçdır (SE 12.55).

"Bunda verilen ceza, çektirilen cefa korkunçtur".

Eger şunda da bolmasa, ondan sofi. onuii. diyenini etmeris (TE 89).

"Eğer bunda da olmazsa, ondan sonra onun dediğini yapmayız".

Bayar, öyümize gelen mihman Öz öylerine gelen yalı ornaşıp otursa, şonda

bizin gövii.ümiz incalyar (SE 12.10).

"Efendi, evimize gelen misafir, kendi evlerine gelmiş gibi yerleşip otursa,

onda bizim gönlümüz yatışır".

§. İşaret zamirlerinin ablatifı, mundan "bundan", şundan "bundan", ondan

"ondan", şondan "ondan", bülardan "bunlardan", şülardan "bunlardan", o/ardan

"onlardan", şolardan "onlardan" şeklindedir.

Men türkmenler geldi diyip, bir hepde mundan öii. eşitdim (SE 12.56).

Ben Türkmenler geldi diye, bundan bir hafta önce işittim".

Malın şundan yamanı bolmaz (TE 49).

"Hayvanın bundan kötüsü olmaz".

Seyitmırat beg ondan-mundan dürtgeşdirip, yölda izda geplenen geplerden

mani tapcak boldı (SE 12.13).

"Seyitmırat Bey ondan bundan duyup, yolda izde konuşulan konuşmalardan

mana bulacak oldu".

Diii.e şondan sofi. soldatlar atlarının başını töverekden baran/ara ınanıp

berdiler (SE 12.10).

"Ancak ondan sonra askerler atlarının başını etraftan gelenlere itimat edip

verdiler".

Bülardan ba,şga da bir gapda mesge bardı (SE 12.56).

"Bunlardan başka da bir kapta tereyağı vardı".

Şülardan erbet adam, mal, guş bolmaz (fE 50).

"Bunlardan kötü adam, hayvan, kuş olmaz".

§. lşaret zamirlerinin eşitlik hali, munça "bunca", şunça "bunca", onça

"onca", şonça "onca", bülarça "bunlarca", şülarça "bunlarca", olarça "onlarca",

şolarça "onlarca" şeklindedir.

81

Eger olar ozlerinin sırlarını Ilinden gizlemii,n, maslahatlı eden bolsa/ar munça

urşam bolmazdı (SE 12.48).

"Eğer onlar kendilerinin sırlarını halkından gizlemeden, iştişare etmiş olsalar

bunca savaş da olmazdı 11•

On yedi günde şunça pul giizanyiins (SE 12.18).

"On yedi günde bunca para kazanıyoruz".

Senin yiilı akmak piitışiinın zulumından bir gün Ir dfnsan şonça govı (TE

44).

"Senin gibi ahmak padişahın zulümünden bir gün erken kurtulsan onca iyi".

2432. İşaret zamirlerinin edatlara bağlanması

§. Türkmencede işaret zamirleri bilen "ile", yalı "gibi" ve üçin "için"

edatlarına genitif halinde bağlanır. İşaret zamirlerinin çokluk şekilleri ise bu edatlara

bağlanırken yalın halde bulunur.

munun bilen "bunun ile" bülarbilen şunun bilen "bunun ile" şülarbilen

onufi. bilen "onun ile" olar bilen şonufi. bilen "onun ile" şolarbilen

mununyiilı "bunun gibi" bülaryiilı

şunufi.yalı "bunun gibi" şülaryiilı

onun yiilı "onun gibi" olaryiilı

şonun yalı "onun gibi" şolaryiilı

munuii üçin "bunun için" bülarüçin - - ...

şunun uçm "bunun için" şülarüçin - - ... onun uçın "onun için" olarüçin - - ... "onun için" şolarüçln şonun uçm

Bü çopan bülar bilen saglık amanlık söraşıpdır (TE 50).

"Bu çoban bunlar ile sağlık sıhhat konuşmuş".

Ayiilı munufi. yiilı urmak bolmaz (TE 78).

"Kadını bunun gibi dövmek olmaz".

Bizi piitışii şunun yiilı iş bilen merdi (TE 50).

"Bizi padişah bunun gibi iş ile gönderdi".

Şunun yiilı etdim (TE 58).

"bunlar ile"

"bunlar ile"

"onlar ile"

"onlar ile"

"bunlar gibi"

''bunlar gibi"

"onlar gibi"

"onlar gibi"

"bunlar için"

"bunlar için"

"onlar için"

"onlar için"

82

"Bunun gibi yaptım".

Bay her gice şol batragın öyünden şonufi yalı şatlıklı gülki sesini eşidipdir

(TE 46).

"Bay her gece o ırgatın evinden onun gibi şen kahkaha sesini işitmiş".

Bülar yalıların şat güni yökdur (TE 46).

"Bunlar gibilerin mutlu günü yoktur".

Şonufi üçin iidamıfi erbedi patışa bolyar (TE 51).

"Onun için adamın kötüşü padişah oluyor".

Öbamızda bir fşan bar, şonufi üçfn geldik (TE 79).

"Köyümüzde bir hoca var, onun için geldik".

Şonufi üçfnem olar gün guşluk galıp galmanka, Skobelevifi düşliin depesine

yetdiler (SE 12.12).

"Onun için de onlar gün kuşluk vaktine kalmadan, Skobelev'in mola verdiği

tepeye ulaştılar".

244. Soru zamirleri

§. Türkmencede nesneleri soru şeklinde karşılayan ve Türkmence

gramerlerde sorag çalışması adı verilen soru zamirleri şunlardır.

2441. Kim

§. Bu soru zamiri insanlar için kullanılır.

Men aglamiiyın kim aglasın? (YA 12).

"Ben ağlamayayım kim ağlasın?".

Kim ol gahrıman? Şonufi yüzüni göresim gelyar (SE 11.105).

"Kim o kahraman? Onun yüzünü göresim geliyor".

2442. Name

§. Bu soru zamiri, insan dışında kalan varlıklar için kullanılır .

.Adamlar men size name diyeyin? (YA 6).

"Adamlar ben size ne diyeyim?".

Men bü Işi etsem, Il niime diyer? (SE 11.122).

"Ben bu işi yapsam, halk ne der?".

2443. Nire

§. Yer isimlerini sormak için kullanılan bir soru zamiridir.

Yöne meni nıra satıpsıfi? (SE 11.125).

Ama beni nereye satmışsın?.

Nıreden tapıldı diydifilz? (SE 11.107).

Nereden bulundu dediniz?.

245. Belirsizlik zamirleri

83

§. Türkmencede kullanılan ve Türkmence gramerlerde niimiilim çalışması adı

verilen zamirleri, kim, kimse, kimdir, neme, namedir, haysıdır ve pılanı şeklinde

sıralayabiliriz.

Onı hlç kim çagırmayiirdı (SE 11.93).

"Onu hiç kimse çağırmıyordu".

Kimse dile düşmez (TRS 398).

"Kimse dile düşmez".

Kimdir biri çommalıp otir (SE 11.134).

"Herhangi biri çömelip oturuyor".

Sen neme etsene (Sİ 70).

"Sen bir şey yapsana".

Namedir bir zat şakırdadı (TD 5).

"Herhangi bir şey şakırdadı".

Haysıdır biri gepledi (TD 5).

"Herhangi biri konuştu".

Ol pılanıii. yanına gitcek deyip, gün öyla salandan son, bü galadan hem

gidipdir (SE 11.112).

"O filanın yanına gideceğim diyip, gün öğleye geldikten sonra, bu kaleden de

gitmiş".

3. FİİLER

31 FİİL ÇEKİMİ

311. Şahıs ekleri

§. Türkmencede üç tip şahıs eki görülür.

3111. Birinci tip §ahıs ekleri

§. Şahıs zamiri iken zamanla ekleşerek bu fonksiyona geçen şahıs ekleridir.

Şimdiki zaman ve geniş zaman çekiminde kullanılan bu ekler şunlardır:

Teklik 1. şahıs -in

2. şahıs -slfı

3. şahıs

Çokluk 1. şahıs -Is

2. şahıs -slii.Iz

3. şahıs -!Ar

3112. İkinci tip §ahıs ekleri

§. İkinci tip şahıs ekleri iyelik eki iken zamanla fiil şahıs eki haline gelmiş

olan eklerdir. Görülen geçmiş zaman ve şart çekiminde kullanılan bu ekler

şunlardır:

Teklik 1. şahıs -m

2. şahıs -fı

3. şahıs

Çokluk 1. şahıs -k

2. şahıs -fi.iz

3. şahıs -!Ar

3113. Üçüncü tip şahıs ekleri

§. Bir şekil eki olan emir ekleri üçüncü tip şahıs ekleri •olarak gösterilebilir.

Emir çekiminde her şahsın ayrı bir eki olduğundan aynı zamanda şahıs ifadesine de

sahiptirler. Türkmencede bu ekler şu şekilde sıralanır:

85

Teklik 1. şahıs -Ayln

2. şahıs -eksiz! -gln/(-gUn)

3. şahıs -sln/(-sUn)

Çokluk 1. şahıs -All/-Allii 2. şahıs -lfi/(-Ufi)

3. şahıs -slfilAr/(-sUfilAr)

§. Türkmencede gelecek zaman, istek-gelecek zaman ve gereklilik

çekimlerinde şekil ve zaman ekinden sonra şahıs eki gelmez. Öğrenilen geçmiş

zaman ise -ip gerundiumu ve bildirme eklerinin birlikte kullanılmasıyla ifade

edildiği için, fiil çekiminde kullanılan şahıs eklerinden birini alması söz konusu

değildir.

312. Şekil ve zaman ekleri

3121. Geniş zaman eki

§. Türkmencede geniş zaman eki -Ar'dır. (Ekin -rl-Ir/-Ur şekilleri görülmez).

Vokalle biten fiil kök ve gövdelerine geniş zaman eki gelince, fiilin sonundaki vokal

ile ekin bünyesindeki vokal birleşerek uzun vokal meydana getirirler.

Türkmencede geniş zaman çekimi şöyledir:

ur- "vurmak"

ur-ar-ın > urarın

ur-ar-sıfi > urarsıfi

ur-ar> urar

ur-ar-ıs > urarıs

ur-ar-sıfiız > urarsıfiız

ur-ar-lar > urarlar

oka- "okumak"

oka-ar-ın > akarın

oka-ar-sıfi>okarsıfi

oka-ar > okar

oka-ar-ıs> okarıs

oka-ar-sıfiız > okarsıfiız

oka-ar-lar > okarlar

gör- "görmek"

gör-er-in > görerin

gör-er-sifi > görersifi

gör-er > görer

gör-er-is > göreris

gör-er-sifiiz > görersifiiz

gör-er-ler > görerler

isle- "istemek"

isle-er-in>islarin

isle-er-sifi > islarsifi

isle-er > islar

isle-er-is > islaris

isle-er-sifiiz > islarsifiiz

isle-er-ler > islarler

Men düyiimi sizden alarm {TE 53).

"Ben devemi sizden alırım".

Eger munuii içinden ekiz ov/ak çıkmasa seni öldürerin (TE 160).

"Eğer bunun içinden ikiz oğlak çıkmazsa seni öldürürüm".

Şü ziitlarıfı hemmesini övretmek üçiıı niiçe tıllii alarsıfı? (fE 112).

"Bunların hepsini öğretmek için kaç altın alırsın?".

Söpı iiga menifı pulumı ber, diyersifı {TE 101).

"Sofu ağa benim pulumu ver dersin".

Haçana çenli şeyle bolar durarkii? (YA 4).

"Ne zamana kadar böyle olur durur ki?".

Eke dizına galıp, öfıe-öfıe omzaberer (YA 4).

"Tek dizi üstüne kalkıp öne doğru ilerleyiverir".

Senin munufıı biz ertir klasın görkezme tagtasında asıp goyarıs (YA 43).

"Senin bu şeyini biz yarın sınıfın ilan tahtasında asıp gösteririz".

Galan iki bÖlegini hem uzaklaşdırmiin şeydip geçeris (fE 192).

"Kalan iki kısmını da uzaklaşdırmadan öylece geçeriz".

Parahat bolsafizz keselifiizden açı/arsınız {TE 134).

"Sakin olursanız hastalığınızdan kurtulursunuz".

Yöne munı nahifi subüt edersiniz (fE 189).

"Fakat bunu nasıl açıklarsınız".

Onson iki döst, ikisi birden başlarını atan bolar/ar (YA 4).

Ondan sonra iki dost, ikisi birden başlarını atarlar.

Olar gelecekde sovatlı, akıllı adamlar, bolup yetişerler (fE 112).

"Onlar gelecekte tahsilli, akıllı adamlar olup yetişirler".

Tananson, yene bir zat tapıp aldii.ns (fE 183).

"Tanındıktan sonra, yine bir şey bulup aldatırız".

Yamut beg, Mii.mmet şol gızıllardan dilii.r, öydüpdir {TE 114).

"Yamut Bey, Memmet o altınlardan ister diye düşünmüş".

86

§. Türkmencede geniş zamanın olumsuz şekli -mA olumsuzluk eki almış fiil

gövdelerine geniş zaman ekinin getirilmesiyle yapılır. Bu durumda -mA

olumsuzluk ekinin vokali ile geniş zaman ekinin vokali kaynaşarak tek ve kısa bir

vokal haline gelir. Bu şekilde ortaya çıkan olumsuz geniş zaman eki, 1. ve 2.

şahıslar için -mAr, üçüncü şahıslar için -mAz şeklindedir.

al- "almak"

al-mar-ın > almann

al-mar-sın > almarsıfı

gel- "gelmek"

gel-mer-in > gelmerin

gel-mer-sin > gelmersin

al-maz > almaz

al-mar-ıs > almans

al-mar-sıii.ız > almarsıfiız al-maz-lar > almazlar

gel-mez > gelmez

gel-mer-is > gelmeris

gel-mer-sifiiz > gelmersiiiiz

gel-mez-ler > gelmezler

Yök oglum men seni gul hazarında satıp bilmerin (TE 112).

"Yok oğlum ben seni kul pazarında satamam".

Ol yerde hiç ekin bitmez (TE 106).

"O yerde hiç ekin büyümez".

Biz bü yerden göçmesek, ondan dfnmans (TE 125).

"Biz bu yerden göçmezsek, ondan k:urtulmayız".

87

§. Türkmencede r ve / konsonantı ile biten tek heceli fiiller ve r konsonantı ile

biten çok heceli fiiller geniş zaman çekimine girince, fiilin sonundaki konsonant ile

ekin bünyesindeki vokal düşer. Bu durumda, tek heceli fiilin sonundaki vokal ve

çok heceli fiilin son hecesindeki vokal uzar. Eğer fiilin son hecesindeki vokal

yuvarlaksa, bu vokalin uzarken aynı zamanda darlaştığı da görülür. Türkmencede

geniş zaman çekiminde görülen ve aslında bir ağız özelliği olan bu ses hadisesine

yazı dilinde seyrek olarak rastlanır.

al- "almak"

al-ar-ın > arın al-ar-sıfi > arsın al-ar>ar

al-ar-ıs > ans al-ar-sıfiız > arsınız al-ar-tar > artar

otur- "oturmak"

otur-ar-ın > otfnn

otur-ar-sın > otfrsıfi otur-ar > otır otur-ar-ıs > otfns

otur-ar-sıfiız > otfrsıfiız otur-ar-far > otfrlar

Name tukat bolup otfrsıfı? (TE 101).

"Niçin gam içinde oturursun?".

gel- "gelmek"

gel-er-in > giirin

gel-er-sifi > giirsifi

gel-er> giir

gel-er-is > garis

gel-er-sifi.iz> giirsiıiiz

gel-er-fer > giirler

süpür- "silmek"

süpür-er-in > süplrin

süpür-ersin > süpırsifi süpür-er > süpır süpür-er-is > süplris

süpür-er-sifi.iz > s!}Pirsifi.iz

süpür-er-fer > süpirler

Dogrunı ayt eger de yalan sözlesefı öldürin (fE 221).

"Doğrusunu söyle, eğer yalan söylersen öldürürüm".

3122. Şimdiki zaman eki

88

§. Türkmencede hareketin şimdiki zamanda olduğunu belirtmek için -yAr şimdiki zaman eki kullanılır. Bu ek fiil kök ve gövdelerine doğrudan doğruya

eklenir (Konsonantla biten fiillere gelirken oraya yardımcı vokal almaz).

Türkmencede şimdiki zaman çekimi şöyledir:

ur- "vurmak"

ur-yar-ın > uryarın ur-yar-sıfı > uryarsın ur-yar> uryar

ur-yar-ıs > uryans

ur-yar-sınız > uryarsınız ur-yar-lar > uryarlar

oka- "okumak"

oka-yar-ın > okayarın oka-yar-sın > okayarsın oka-yar > okayar

oka-yar-ıs > okayans

oka-yar-sınız > okayarsınız oka-yar-lar > okayiirlar

gör- "görmek"

gör-yar-in> göryarin

gör-yar-sifi > göryarsifi

gör-yar-> göryiir

gör-yar-is> göryaris

gör-yar-sifiiz > göryarsifıiz gör-yar-ler > göryarler

isle- "istemek"

isle-yar-in > isleyarin

isle-yar-sifi > isleydrsifi

isle-yar > isleyiir

isle-yar-is > isleydris

isle-yar-siniz > isleydrsifıiz isle-yar-ler > isleyiirler

Ata men seni çölde taşlamaga baryarın (fE 68).

"Baba ben seni çölde terk etmeye gidiyorum".

Men ınhii, şuna gülylirin oglum (fE 68).

"Ben işte, buna gülüyorum oğlum".

Yigit nira baryarsıfi? (fE 115).

"Yiğit nereye gidiyorsun?".

Sen bolsa gülyiirsifi (fE 68).

"Sen ise gülüyorsun".

Olar çıtı/sa Magtımgulıcıgam gaygı basıp ugrayiir (YA 4).

"Onlar somurtsa Magtımgulıcığı da kaygı basıp gidiyor".

Ullakiin gözleri bilen töveregindiikilerifl. yüzlerine seredydr (YA 6).

"İri gözleri ile çevresindekilerin yüzlerine bakıyor".

Şonı saklamaga da gorkyans (TE 173).

"Onu saklamağa da korkuyoruz".

Biz adamımızın gelenine begenip gülytiris (TE 102).

"Biz adamımızın geldiğine sevinip gülüyoruz".

Siz name üçTnyaglaşyarsınız? (TE 174).

"Siz niçin ağlaşıyorsunuz?".

Siz name Işleyiirsiniz? (TE 112).

"Siz ne işliyorsunuz (yapıyorsunuz)?".

Biribirlerinin izından ılgaşıp, hovlukmaç bir yere baryarlar (TE 111).

"Birbirlerinin peşinden koşuşup, aceleyle bir yere gidiyorlar".

Ol gfzı şaztida nikıiliip berytirler (TE 109).

"O kızı şehzadeye nikahlayıp veriyorlar".

89

§. Türkmencede şimdiki zamanın olumsuz şekli -mA olumsuzluk eki almış

fiil gövdelerine şimdiki zaman ekinin getirilmesiyle yapılır. (Şimdiki zamanın

olumsuz şeklinin -An partisip ekinden yararlanılarak ifade edilişi için bkz. §. 321).

al- "almak"

a/,-ma-yiir-ın > almtıyarın al-ma-yar-sın > almayiirsın a/,-ma-yiir > almayiir

al-ma-yiir-ıs > almtıyarıs al-ma-yiir-sıiiız > almayiirsıiiız a/,-ma-yiir-lar > almayiirlar

gel- "gelmek"

gel-me-ytir-in > gelmeytirin

gel-me-ytir-siii. > gelmeytirsin

gel-me-ytir > gelmeytir

gel-me-ytir-is > gelmeytiris

gel-me-ytir-siiüz > gelmeytirsiiiiz

gel-me-ytir-ler > gelmeytirler

Özünden hem hıç vagt tohum yayramayiir (TE 52).

"Kendinden de hiç bir zaman tohum yayılmıyor".

Yöne yıldızı bermeytir (YA 22).

"(O) yine yıldızı vermiyor".

§. Türkmencede bir ağız özelliği olan ve -yAr ekinin sonundaki r

konsonantının düşmesiyle ortaya çıkan -yA şeklinin de şimdiki zaman eki olarak

kullanıldığı görülür. Şimdiki zamanın bu şeklinin çekimi şöyledir.

ur- "vurmak"

ur-ya-n > uryiin

ur-ya-ii. > uryan

ur-ya> urya

gör- "görmek" ·

gör-yii-n > göryiin

gör-yii-fı > göryiifı gör-yii > göryii

ur-ya-ıs > uryiis

ur-ya-iiız > uryiifi.ız ur-ya-far > urya/ar

gör-yii-is > göryiis

gör-yii-iUz > göryiiii.iz

gör-yii-/er > göryiiler

Men senden gızı/ niihili tapanını sörayiin (TE 77).

"Ben senden altını nasıl bulduğunu soruyorum".

Gü/ıuir, sen niime gözleyiin? (TM 96).

"Gülnar, sen ne gözlüyorsun?".

Oglaıı ıa/abiin durmaga baryii (fE 56).

"Oğlan rençberlik yapmaya gidiyor".

Garaşyiis, ogu/, garaşyas (TM 97).

"Bekleriz, oğul, bekleriz".

Bilyiiiiizmi, men bü zatları niime üçin aydyan? (TM 97).

"Biliyormusunuz, ben bunları niçin söylüyorum?".

Mana, Müsüre sıyiihate gitmegi teklip edyii/er (TM 97).

"Bana. Mısıra seyahate gitmeyi teklif ediyorlar".

90

§. Türkmencede dur-, otur-, yat-, yor- fiillerinin şimdiki zamanının

çekiminde -yAr eki bazen şekil değiştirir. Bu durum hareketin o an içinde cereyan

ettiğini gösterir.

dürun otinn

dürsuii otirsıfi

dür otir

dürus otins

dürsufuz otirsıfiız

dürlar otirlar

Biz ııiime dıirus bü yerde? (YA 39).

"Biz ne duruyoruz bu yerde?".

Ha/ha ydnııiızda otir (TE 219).

"İşte yanınızda oturuyor".

yatırın

yatirsıfi

yatir

yatins

yatirsıfiız

yatirlar

yôrün

yôrsüfi

yôr

yörüs

yÖrsüfiiz

yôrler

Özüıi ölünıiıi iiii yanında yatırsın, yene niime gülyiin? (TE 160).

"Kendin öliiınün ön yanında yatıyorsun, yine ne gülüyorsun".

§. Türm1cnccde -yAn partisip eki ile i- fiilinin şimdiki ·zaman ekinin (-dlr)

beraber kullanılmasıyla ortaya çıkan ve tahmini şimdiki zamanı ifade eden -yAndlr

şekli vardır (bkz. § 323).

91

3123. Görülen geçmiş zaman eki

§. Türkınencede hareketin göz önünde olup geçtiğini belirtmek için kullanılan

görülen geçmiş zaman eki -dl şeklindedir.

Türkınencede görülen geçmiş zamanın çekimi şöyledir.

oka- "okumak"

oka-dı-m > okadım oka-dı-n > okadın oka-dı > okadı oka-dı-k > okadık

oka-dı-nız > okadınız oka-dı-lar > okadılar

otur- "oturmak"

otur-dı-m > oturdım otur-dı-n > oturdın otur-dı > oturdı otur-dı-k > oturdık otur-dı-nız > oturdınız otur-dı-lar > oturdılar

isle- "istemek"

isle-di-m > isledim

isle-di-n > is/edin

isle-di > isledi

isle-di-k > is/edik

isle-di-niz > is/ediniz

isle-di-ler > isledi/er

süpür- "silmek"

süpür-di-m > süpürdim

süpür-di-ii > süpürdiii

süpür-di > süpürdi

süpür-di-k > süpürdik

süpür-di-iiiz > süpürdiiiiz

süpür-di-ler > süpürdiler

Men birinci gezek seni hormatliip utuldım (TE 115).

"Ben birinci defa seni sayıp ütüldüm (yenildim)".

Meredin hllesine düşündim (YA 23).

"Meret'in hilesini anladım".

Ece onarmadıii, biciiy vagt turuzdıii (TE 180).

"Anne iyi yapmadın, isabetsiz zamanda kaldırdın".

Sövdagiir döst, sen nirii gitdiii (TE 111 ).

"Tüccar dost, sen nereye gittin 11•

Tillii tagtın üstünde oturtdı (YA 5).

"Altın tahtın üstünde oturttu".

Caparcık gözünin yaşını yeni bilen süpürdi (YA 12).

"Caparcık gözünün yaşını yeni ile sildi".

Sen bü hiilinı dokiipsın, onı hem biz aldık (TE 208).

"Sen bu halıyı dokumuşsun, onu da biz aldık".

Biz sövdadan gaydışımızda bir şiihere düşüp geçdik (TE 132).

"Biz alışverişten dönüşümüzde bir şehire uğradık".

İndi tanadıii.ızmı bigüniini? (fE 135).

"Şimdi tanıdınız mı günahsızı?".

Kim için gudaçılıga geldiniz? (fE 79).

"Kim için dünürlüğe geldiniz?".

Oturşımdanam az gorkmadılar (fE 205).

"Otunışumdan da az korkmadılar".

Perzentsizlik hesreti bilen övrenişdiler (YA 16).

"Çocuksuzluk hasretiyle alıştılar".

92

§. Yuvarlak vokalli tek heceli fiiller, görülen geçmiş zamanda çekime girince,

görülen geçmiş zaman ekinin vokali yuvarlaklaşır. 3. teklik şahıs görülen geçmiş

zaman ekinin vokali ise, şahıs eki almadığı için dar-düz olarak kalır.

ur- "vurmak"

ur-dı-m > urdum

ur-dı-ii. > urduii.

ur-dı > urdı ur-dı-k > urduk

ur-dı-ii.ız > urduii.ız ur-dı-lar > urdular

gör- "görmek"

gör-di-m > gördüm

gör-di-ii. > gördün

gör-di > gördi

gör-di-k > gördük

gör-di-fıiz > gördüfıiz

gör-di-ler > gördüler

Bütin ömrüme zahmet çekip üç yüz tılla gazanıp goydum (fE 110).

"Bütün ömrümce zahmet çekip üç yüz altın biriktirdim".

Bizi pılança gün Işden goyduii. (fE 89).

"Bizi filanca gün işten alakoydun".

Birinci gün duzagımıza erkek kebderi düşdi (fE 93).

"Birinci gün tuzağımıza erkek güvercin düştü".

Biz munça dôrdük, emma hiç hili gızıl çıkmadı (fE 88).

"Biz bunca araştırdık, ama hiç bir türlü altın çıkmadı".

Düyşüfiizde name gördüii.iz? (fE 77).

"Düşünüzde ne gördünüz?".

Doktora yüz tutup gördüler (YA 16).

"Doktora yüz tutup gördüler".

§; Üçüncü teklik şahıs görülen geçmiş zaman ekini almış olan tek heceli

yuvarlak vokalli fiillere soru eki gelince, görülen geçmiş zaman ekinin vokali, orta

hece vokali durumuna geldiğinden yuvarlaklaşır.

bol-dı-mı > boldumı gör-di-mi > gördümi

Tilladan telpekgeyip gelen oglan boldumı? (TE 195).

"Altından kalpak giyip gelen oğlan oldu mu?".

Senin yöldaşın hem kino gördümi? (TDI 36).

"Senin arkadaşın da sinema gördü mü?".

93

§. Görülen geçmiş zaman ekinin olumsuz şekli, -mA olumsuzluk eki almış

fiil gövdelerine görülen geçmiş zaman ekinin getirilmesiyle yapılır. (Görülen

geçmiş zamanın olumsuz şeklinin -An partisip ekinden faydalanılarak ifade edilişi

için bkz. § 321).

al- "almak"

al-ma-dı-m > almadım al-ma-dı-n > almadın al-ma-dı > almadı al-ma-dı-k > almadık al-ma-dı-nız > almadınız al.-ma-dı-lar > almadılar

Netice bolmadı (YA 16).

"Sonuç olmadı".

gel- "gelmek"

gel-me-di-m > gelmedim

gel-me-di-n > gelmedin

gel-me-di > gelmedi

gel-me-di-k > gelmedik

gel-me-di-niz > gelmediniz

gel-me-di-ler > gelmediler

Emma bü ona, gözyiişa erk etmiige hemiiyat bermedi (YA 20).

"Ama bu ona, gözyaşına hükmetmeye yardım etmedi".

3124. Öğrenilen geçmiş zaman eki

§. Türkmencede öğrenilen geçmiş zamanı ifade etmek için -ip gerendium eki

ile -dlr bildirme ekinin birleşmesiyle ortaya çıkan -lpdlr ekli kullanılmaktadır.

Sadece tek heceli yuvarlak fiillerde gerundium ekinin vokalinin yuvarlaklaşarak

öğrenilen geçmiş zaman ekinin -Updlr şeklinde yazıldığı görülür.

Öğrenilen geçmiş zaman için kullanılan bu birleşik şekilin 2. teklik ve çokluk

şahıs çekiminde -dlr eki yazılmaz.

ur- "vurmak"

ur-updır-ın > urupdırın

ur-up-sın > urupsın

ur-updır > urupdır

gör- "görmek" •

gör-üpdir-in > görüpdirin

gör-üp-sifı > görüpsifı gör-üpdir > görüpdir

ur-updır-ıs > urupdırıs ur-up-sınız > urupsınız ur-updır-lar > urupdırlar

otur- "otunnak:"

otur-ıpdır-ın > oturıpdırın otur-ıp-sın > oturıpsın otur-ıpdır > otunpdır otur-ıpdır-ıs > oturıpdır

otur-ıp-sınız > oturıpsınız otur-ıpdır-lar > oturıpdırlar

gör-üpdir-is > görüpdiris

gör-üp-siniz > görüpsiniz

gör-üpdir-ler > görüpdirler

süpür- "silmek"

süpür-ipdir-in > süpüripdirin

süpür-ip-sin > süpüripsin

süpür-ipdir > süpüripdir

süpür-ipdir-is > süpüripdiris

süpür-ip-siniz > süpüripsiniz

süpür-ipdir-ler > süpüripdirler

Dogrusı men şolarıfi at/armam yadımdan çıkanpdırın (TM 121).

"Doğrusu ben onların adlarını hatırımdan çıkannışım".

Çerkezin düybünde gfşardım ve/In, birden ükii gidipdirin (TE 77).

"Kayalığın dibinde büküldüm lakin, birden uykuya dalmışım".

Sen bizi aldtıpsın (TE 88).

"Sen bizi aldatmışsın".

Sen bize blderek yer dôrdürip yörüpsin (TE 88).

"Sen bize boşuna yer kanştırtıp durmuşsun".

Ol atını danıp, öt yakıp, çay goyupdır (TE 114).

"O arını bağlayıp, ateş yakıp, çay koymuş".

Mömmedi guyuda taşltip, yüklerini düyelere urup gidiberipdir (TE,113).

"Memmedi kuyuda bırakıp, yilklerini develere vurup gidivermiş".

Yene de öten yıl onat yaştipdırıs (TM 121).

"Yine de geçen yıl gilzel yaşamışız".

Siz sırkava eşegifi etini beripsifiiz (TE 215).

"Siz hastaya eşeğin etini vermişsiniz".

Azacık gazıpdırlar velln, suv çogup, çeşme yalı akıp gidiberipdir (TE 69).

"Azıcık kazmışlar lakin, su dışarı çıkıp, çeşme gibi akıp gidivermiş".

Şiiherin bir gırasında düşliipdirler (TE 25).

"Şehirin bir kenarında mola vermişler".

94

§. Vokalle biten fiillere öğrenilen geçmiş zaman eki getirilince, fiilin

sonundaki vokal ile ekin vokali birleşir. Bu hadise neticesinde tek ve uzun bir vokal

ortaya çıkar.

oka- "okumak"

oka-ıp-dınn > okiipdırın oka-ıp-sın > okiipsın oka-ıp-dır > okapdır oka-ıp-dırıs > okiipdırıs oka-zp-sınız > okiipsınız oka-zp-dırlar > okiipdırlar

isle- "istemek"

isle-ip-dirin> islii.pdirin

isle-ip-sin > islii.psin

isle-ip-dir > islii.pdir

isle-ip-diris > islii.pdiris

isle-ip-sifıiz > islii.psiniz

isle-ip-dirler > islii.pdirler

Atım boşapdzr. Men onı derrev daii.ıp geleyin (TE 194).

"Atım boşanmış". Ben onu hemen bağlayıp geleyim.

95

Mana yedi günde şü hatlanfi. hemmesini övretmek üçln nii.çe tılla alarsın?

diyip sörapdır (TE 112).

"Bana yedi günde şu yazıların hepsini öğretmek için kaç altın alırsın, diyip

sormuş".

Bü patışanın adı dünya yayrapdır (TE 132).

"Bu padişahın adı dünyaya yayılmış".

Miimmet az yörii.p, köp yörii.p, bir yere gelip, dinç almak islii.pdir (TE 114).

"Memmet az yürüyüp, çok yürüyüp, bir yere gelip, dinlenmek istemiş".

Patışa munı hem bellii.pdir (TE 69).

"Padişah bunu da kaydetmiş".

§. Türkmencede öğrenilen geçmiş zamanın olumsuz şekli için, -mAn

gerundiumu ile -dlr bildirme ekinin beraber kullanılmasıyla ortaya çıkan -mAndlr

eki kullanılır. 2. teklik ve çokluk şahısın olumsuz şeklinin çekiminde -dlr eki

yazılmaz.

al- "almak"

al-mandır-zn > almiindırın al-man-sıii. > almansıii. al-mandır > almandır al-mandır-ıs > almandırıs al-man-sıiiız > almansıfi.ız al-mandır-lar > almandırlar

gel- "gelmek"

gel-mii.ndi.r-in > gelmii.ndi.rin

gel-mii.n-sin > gelmii.nsiii.

gel-mii.ndir > gelmii.ndi.r

gel-mii.ndir-is > gelmii.ndiris

gel-mii.n-siii.iz > gelmii.nsifi.iz

gel-mii.ndi.r-ler > gelmii.ndirler

Men ondan ayalınıfi. bardıgını ya yökdugını söramandırın (TE 32).

"Ben ondan hanımının olup olmadığını sormamışım".

Gorkularından gagşap duran günii.kii.rleriii. cogap bermii.ge agızları hem

govuşmandır (TE 135).

96

"Korkularından titreyip duran günahkarların cevap vermek için ağızlan dahi

oynamamış".

İnisi agasına bir kepenlik hem bermiindir (TE 127).

"Kardeşi ağabeyine bir kefenlik dahi vermemiş".

Yök siz yalan sözlemö.nsifi.iz (TE 90).

"Yok siz yalan söylememişsiniz".

Gelin şunça: Men mum ölümden halas etdim, diyse de kervendö.kiler

ınanmandırlar (TE 131).

"Kız, o kadar: Ben bunu ölümden kurtardım dese de kervandakiler

inanmamışlar".

Emma olar om hiç yıgıp, satıp, tükedip bilmlindirler (TE 89).

"Ama onlar onu, hiç toplayıp, satıp, bitirememişler".

3125. Gelecek zaman eki

§. Türkmencede gelecekte olacak hareketi anlatmak için -cAk gelecek zaman

eki kullanılır. Bu ek fiil kök ve gövdelerine doğrudan doğruya eklenir

(Konsonantla biten fiillere gelirken araya yardımcı vokal almaz).

Türkmencede gelecek zamanın çekiminde şahıs eki kullanılmaz. Gelecek

zaman ekini almış fiilin hangi şahısı ifade ettiği failinden anlaşılır.

ur- "vurmak"

men ur-cak > urcak

sen ur-eak > ureak

ol ur-eak > ureak

biz ur-eak > urcak

siz ur-eak > ureak

olar ur-eak > ureak

oka- "okumak"

men oka-eak > okaeak

sen oka-eak > okaeak

ol oka-eak > okaeak

biz oka-eak > okaeak

siz oka-eak > okaeak

olar oka-eak > okacak

gör- "görmek"

men gör-elik > görelik

sen gör-elik > görelik

ol gör-elik > görelik

biz gör-elik > görelik

siz gör-elik > görelik

olar gör-elik > görelik

isle- "istemek"

men isle-eek > isleeek

sen isle-eek > isleeek

ol isle-eek > isleeek

biz isle-eek > islecek

siz isle-eek > isleeek

olar isle-eek > isleeek

Men şum amanat goycak (TE 101).

"Ben bunu emanet bırakacağım".

Sen öten agşamkı gören düyşüfii aytcakmı? (TE 181).

"Sen geçen akşam gördüğün rüyanı anlatacakmısın?".

Özüne de efiil bolcak, eşidyiinlere de (YA 8).

"Kendisine de kolay olacak, işitenlere de".

Biz seni eltip piitışii edincek (TE 132).

"Biz seni götürüp padişah yapacağız".

Siz şü yerde giilcak mı? (TM 104).

"Siz bu yerde kalacakmısınız?".

97

Onsofi men, 'eger ayiillarıfi başına bir İş düşende erkekler onı taşliip

gidibercekler' diyip düşündim (TE 92).

"Ondan sonra ben, eğer kadınların başına bir iş gelse, erkekler onu bırakıp

gidiverecekler, diye düşündüm".

§. Türkmencede gelecek zamanın olumsuz şekli, gelecek zaman eki almış

fiillerden sonra diil olumsuzluk edatının getirilmesiyle yapılır.

107).

al- "almak"

men al-cak diil > alcak diil

sen al-cak dal > alcak dal

ol al-cak diil > alcak dal

biz al-cak diil > alcak dal

siz al-cak dal > alcak diil

olar al-cak dal > alcak diil

gel- "gelmek"

men gel-cek diil > gelcek diil

sen gel-cek diil > gelcek diil

ol gel-cek diil > gelcek diil

biz gel-cek diil > gelcek diil

siz gel-cek diil > gelcek diil

olar gel-cek diil > gelcek diil

Men bü yılam bercek diildim, velin bü dayhiin içimi daşıma çevürdi (TE

"Ben bu yıl da vermeyecektim, fakat bu çiftçi içimi dışıma çevirdi".

Men seni taşlacak diil (TE 68).

"Ben seni bırakmayacağım".

Men seni bü dovzahda goyup bilcek diil (TGT 285).

"Ben seni bu cehennemde bırakmayacağım".

Ol şol yatışına içerini yagı çapıp gitse de, duycak diil (SE 8.72).

"O şu yatışıyla içersini düşman basıp gitse de duymayacak".

98

31251. İstek belirten gelecek zaman eki

§. Türkmencede, yakın gelecekteki hareketi açıklamak, aynı zamanda o

hareketin yapılmasında şahısın isteğini, niyetini belirlemek için -mAk fiil ismi ile

+çl yapım ekinin birleşmesiyle ortaya çıkmış olan -mAkçl eki kullanılır.

Türkmencede istek belirten gelecek zamanın çekiminde şahıs eki kullanılmaz.

Bu eki alan fiilin hangi şahısı ifade ettiği failinden anlaşılır.

ur- ''vurmak''

men ur-makçı > urmakçı sen ur-makçı > urmakçı ol ur-makçı > urmakçı biz ur-makçı > urmakçı

siz ur-makçı > urmakçı olar ur-makçı > urmakçı

gör- "görmek"

men gör-mekçi > görmekçi

sen gör-mekçi > görmekçi

ol gör-mekçi > görmekçi

biz gör-mekçi > görmekçi

siz gör-mekçi > görmekçi

olar gör-mekçi > görmekçi

oka "okumak"

men oka-makçı > okamakçı

sen oka-makçı > okamakçı ol oka-makçı > okamakçı biz oka-makçı > okamakçı siz oka-makçı > okamakçı olar oka-makçı > okamakçı

isle- "istemek"

men isle-mekçi > is/emekçi

sen isle-mekçi > is/emekçi

ol isle-mekçi > is/emekçi

biz isle-mekçi > is/emekçi

siz isle-mekçi > is/emekçi

olar isle-mekçi > is/emekçi

Nurullii, oglum, ben bü biirada Şatır Belgifi hut Bzi bilen gürleşmekçi (İF

135).

"Nurullah oğlum, ben bunun hakkında Şatır Bey'in bizzat kendisi ile

konuşmak istiyorum".

Yöne men başga bir ziit diymekçi, Döv/et Aga (fM 112).

"Ama ben başka bir şey demek istiyorum, Devlet Ağa".

Yiişulı, haysı öbii gitmekçi (TM 111).

"İhtiyar, hangi köye gitmek istiyorsun".

Garlı Aga mana bir efıiİrıik yumuş buyurmakçı (SE 8.78).

"Garlı Ağa bana daha kolay bir iş buyurmak istiyor".

Biz Magtımgulinıii. kakasına değişti bir golyazmanıfi/ılologiya ılımlarınıii.

doktorı Z. B. Muhammedova ve filologiya ılımlarının kondidatı S. M. Ahallı

tarapından selcerilişini getirip görkezmekçi (SE 8.26).

99

"Biz Magtımgulı'nın babasıyla ilgili bir yazmanın, filoloji ilimlerinin doktoru

Z. B. Muhammedova ve filoloji ilimlerinin namzeti S. M. Ahallı tarafından tahlil

edilişini ortaya koyup göstermek istiyoruz".

Yefııie, siz nırii gitmekçi? (TM 111).

"Yenge, siz nereye gitmek istiyorsunuz"?

§ Türkmencede istek belirten gelecek zamanın olumsuz şekli -mAkçl ekini

almış fiillerden sonra dal olumsuzluk edatının yazılmasıyla yapılır ve çok az


al- "almak"

men al-makçı diil > almakçı diil

sen al-makçı diil > almakçı diil

ol al-makçı diil > almakçı diil

biz al-makçı diil > almakçı diil

siz al-makçı diil > almakçı diil

olar al-makçı diil > almakçı diil

gel- "gelmek"

men gel-mekçi diil > gelmekçi diil

sen gel-mekçi diil > gelmekçi diil

ol gel-mekçi diil > gelmekçi diil

biz gel-mekçi diil > gelmekçi diil

siz gel-mekçi diil > gelmekçi diil

olar gel-mekçi diil > ge/mekçi diil

Sen ertir öba gitmekçi daimi? (İF 134).

"Sen yarın köye gitmik istemiyor musun"?

Siz bü Işde iş/emekçi diilmi? (İF 134)

"Siz bu işde çalışmak istemiyor musunuz"?

3126. Emir eki

§. Türkmencede fiilin emir şeklini yapan emir eklerinin her şahıs için ayrı bir

çekimi vardır. Bu sebeple emir ekleri aynı zamanda şahıs eki durumundadır.

Türkmencede 2. ve 3. teklik ile 2. ve 3. çokluk şahıs emir eklerinin vokalleri

dar-düzdür. Ancak fiil tek heceli ve yuvarlak vokalli ise, bu eklerin vokallerinin

yuvarlaklaştığı görülür.

Teklik 1. şahıs -Ayın

2. şahıs eksiz! 1-gl nl(-gU n)

3. şahıs -sln/(-sUn)

Çokluk 1. şahıs -Alifıl-All

2. şahıs -/ fıl(-U fı)

3. şahıs -slnlArl(-sU n/Ar)

Türkmencedeki emir ekleri şunlardır:

otur- "otunnak"

otur-ayın > oturayın otur! > otur!

otur-gın > oturgın otur-sın>otursın

otur-al.in > oturalfii.

otur-alı > oturalı otur-ıii. > otunn

otur-sın/ar > otursınlar

ur- ''vurmak''

ur-ayın > urayın ur!> ur!

ur-gun > urgun

ur-sun > ursun

1. Çokluk şahıs ur-alifi > uralifi

ur-alı > uralı

süpür- "silmek"

süpür-eyin > süpüreyin

süpür! > süpür!

süpür-gin > süpürgin

süpür-sin > süpürsin süpür-e/Iii. > süpüre!In

süpür-eli > süpüreli

süpür-in > süpüriii.

süpür-sinler > süpürsinler

gör- "görmek"

gör-eyin > göreyin

gör!> gör!

gör-gün > görgün

gör-sün > görsün

gör-elifi > görelifi

gör-eli > göreli

100

2. Çokluk şahıs

3. Çokluk şahıs

ur-ufi > urufi

ur-sunlar > ursunlar

gör-üfi > görün

gör-sünler > görsünler

Men başıma selle oranıp öbalara çıkayın (fE 73).

"Ben başıma sarık dolayıp köylere çıkayım".

Men seni şuna iikideyin (fE 132).

"Ben seni oraya götüreyim".

Olardanam ön baş öveç alıp gayt (fE 225).

"Onlardan da on beş koyun alıp dön".

Ey ştiztida indisen cogtip ber, şol giz bülarıii. haysısınıii. bolmalı? (fE 93).

"Ey şehzade şimdi sen cevap ver, o kız bunların hangisinin olmalı"?

Sen hem barıp, söpfii. öyüniii. yensesinde durgun (TE 101).

"Sen de gidip, sofunun evinin arkasında dur".

Ece kakam geldi, yör digin (fE 102).

"Anne babam geldi, yürü de".

Meni uranı huday ursun (YA 4).

"Beni vuranı Allah vursun".

Şol gelip çay çöregini iyip gitsin (fE 37).

"O gelip çayını, ekmeğini yiyip gitsin".

Ondan habar ala/fii (fE 80).

"Ondan haber alalım".

Şo/ köne dön/a şü zatlardan bere/m (fE 103).

"O eski elbiseliye bu şeylerden verelim".

İlki sizin yıgşınızı bir göreli bakalı (fE 83);

"Önce sizin toplayışınızı bir görelim bakalım".

101

Govusı biz bü yerden göçeli diyip, ö.rini başga yurda göçmö.ge razı edyö.r (fE

109).

"En iyisi biz bu yerden göçelim diyip, kocasını başka memlekete göçmeye

razı ediyor".

Akidin, bü melgünlann kellesini alın (fE 140).

"Götürün, bu melunların başını kesin".

Munı derhal öldürin" (fE 114).

"Bunu derhal öldürün".

Akmıradı görcek bolsa/ar gelsinler! (TM 142). 11 Akmıradı görecek iseler gelsinler".

§. Vokalle biten fiillere 1. teklik ve çokluk şahıs ile 2. çokluk şahıs emir eki

geldiği zaman, fiilin sonundaki vokal ile bu eklerin başındaki vokallerin

kaynaşarak, tek ve uzun bir vokal haline geldikleri görülür.

oka- "okumak" isle- "istemek"

1. Teklik şahıs oka-ayın > okö.yın isle-eyin > isliiyin

2. Teklik şahıs oka!> oka! isle! > isle!

oka-gın > okagın isle-gin > islegin

3. Teklik şahıs oka-sın > okasın isle-sin > is/esin 1. Çokluk şahıs oka-alin > okö.lin isle-e/m > islö.lm

oka-alı > okö.lz isle-eli > islö.li

2. Çokluk şahıs oka-ın > okö.n isle-in > islö.n

3. Çokluk şahıs oka-sınlar > oka.sın/ar isle-sinler > is/esinler

Bü meni satın aldı, entek hahamı ödö.yin (fE 114).

"Bu beni satın altı, şimdi değerimi ödeyeyim".

Sen entek meni utafıök, yene de bir gezek oynalı (fE 116).

"Sen şimdi beni yenmedin, yine de bir defa oynayalım".

Siz menden name haracat gerek bolsa alında, başga şö.herler.de yaşan (fE 52).

"Siz benden ne kadar masraf gerekliyse alın da başka şehirlerde yaşayın".

, .a. •lftlıırr\M \{\ll\~~u DOKllMANT!\SYON MtllKEZl

102

§. Türkmencede emir kipinin olumsuz şekli, -mA olumsuzluk eki almış fiil

gövdelerine emir eklerinin getirilmesiyle yapılır. Emir kipinin olumsuz çekiminde,

1. teklik ve çokluk şahıslar ile 2. çokluk şahıs emir eklerinin başındaki vokal,

olumsuzluk ekinin vokali ile kaynaşır. Bu durumda tek ve uzun bir vokal yazılır.

al- "almak"

1. Teklik şahıs al-ma-yın > almayın 2. Teklik şahıs a/-ma > alma!

al-ma-gın > almagın 3. Teklik şahıs al-ma-sın > almasın 1. Çokluk şahıs a/-ma-alin > a/maliii

al-ma-alı > almalı 2. Çokluk şahıs al-ma-ın > almiin 3. Çokluk şahıs al-ma-sınlar > almasınlar

İn govusı munı guyudan çıkarmayın (TE 113).

"En iyisi bunu kuyudan çıkarmayın".

Hiç vagt yalan sözlemegin! (TE 103).

"Hiç bir zaman yalan söyleme"!

Meni görmesin, meni bir yerde gizle (TE 38).

"Beni görmesin, beni bir yerde gizle".

Biz onun adını aytmaliii. (TE 50).

"Biz onun adını söylemeyelim".

gel- "gelmek"

gel-me-yin > gelmiiyin

gel-me > gelme!

gel-me-gin > gelmegin

gel-me-sin > gelmesin gel-me-eliii > gelmiilm

gel-me-eli > gelmiili

gel-me-in > gelmiin

gel-me-sinler > gelmesinler

Durun! Veziri öldümuin, bü Işde güniikiir mendirin (TE 212).

"Durun! Veziri öldürmeyin, bu işde günahkar benim".

3127. Şart eki

§. Türkmencede fiilin şart şekli, fiillere -sA ekinin getirilmesiyle yapılır.

İyelik menşeli şahıs eklerini alan şart ekinin Türkmencedeki çekimi şu

şekildedir.

otur- "oturmak"

otur-sa-m > otursam

otur-sa-n > otursan

otur-sa > otursa

süpür- "silmek"

süpür-se-m > süpürsem

süpür-se-n > süpürsen

süpür-se > süpürse

otur-sa-k > otursak

otur-sa-nız > otursanız otur-sa-far > otursalar

oka- "okumak"

oka-sa-m > okasam

oka-sa-fi > okasan

oka-sa > okasa

oka-sa-k > okasak

oka-sa-nız > okasanız oka-sa-lar > okasalar

süpür-se-k > süpürsek

süpür-se-niz > süpürsen.iz

süpür-se-ler > süpürse/er

isle- "istemek"

isle-se-m > islesem

isle-se-n > is/esen

isle-se > islese

isle-se-k > islesek

isle-se-niz > isleseniz

isle-se-ler > islese/er

Bü agşam şü tayda bolsammıköm? (fE 75).

"Bu akşam burada bulunsam mı acaba"?

Men hem bir zat getirsem şonun içinde name biirdıgını bilin (TE 54).

"Ben de bir şey getirsem, onun içinde ne olduğunu bilin".

Talabiin dursan mana duray (TE 57).

"Rençberlik yaparsan bana yapıver".

Şonı al da degerine name bersen ber (TE 58).

"Şunu al da değerine ne verirsen ver".

Eger ziit salsa, gatı görerin diyeli (YA 11).

"Eğer bir şey koyarsa, alınırım dedi".

103

Adamlar gülüşse ya da başlarını yaykaşıberse, Magtımgulı gezek gezegine

Mammetsapii bilen Abdıliinın yüzlerine seredyiir (YA 3).

"Adamlar gülüşse ya da başlarını sallayıverse, Magtımgulı her defasında

Memmetsapa ile Abdılla'nın yüzlerine bakıyor".

Şü merdiviinı il içine çıkarsak (fE 97).

"Şu merdiveni pazara çıkarsak".

Niime etsek, son ederis (TE 37).

"Ne yapacaksak, sonra yaparız".

Agşam barsanız, şonda yaziiysak öriin yagşı bolar (TE 35).

"Akşam gelseniz, o zaman yazıversek daha iyi olur".

Hanı şiihım şol hat diyenimi yazıp berseniz (TE 37).

"Hani şahım şu mektup dediğimi yazıp verseniz".

Şülaram yankılar yiilı çöpe sinip gtılaysalar (YA 50).

"Bunlar da deminkiler gibi çalılığa sinip kalıverseler".

Piitışiinın yasavulları barıp görseler, ol almanı eken iidam dünyiiden öten

eken (TE 54).

104

"Padişahın hizmetkarları varıp görseler, o elmayı eken adam dünyadan

geçmiş (ölmüş)".

§. Türkmencede şart kipinin olumsuz şekli -mA olumsuzluk eki almış fiil

gövdelerine şart ekinin getirilmesiyle olur.

al- "almak"

al-ma-sa-m > almasam

al-ma-sa-n > almasan

al-ma-sa > almasa

al-ma-sa-k > almasak

al-ma-sa-nız > almasanız al-ma-sa-lar > almasalar

gel- "gelmek"

gel-me-se-m > gelmesem

gel-me-se-n > gelmesen

gel-me-se > gelmese

gel-me-se-k > gelmesek

gel-me-se-füz > gelmeseniz

gel-me-se-ler > gelmeseler

Men gfzlara garaşmasan bolcak diil (YA 39).

"Ben kızları beklemesem olmayacak (olmaz)".

Eger şunda da bolmasa, ondan sofi. onun diyenini etmeris (TE 89).

"Eğer bu sefer de olmazsa, ondan sonra onun dediğini yapmayız".

Bilmese de ulular kimin dıkgat bilen difıleyiir (YA 3).

"Anlamasa da büyükler gibi dikkatle dinliyor".

Eğer hıç hili garşılzk görkezmeseniz, men hemmiinizi gırcak (TE 40).

"Eğer hiç bir karşılık göstermezseniz, ben hepinizi yok edeceğim".

§. Y alruz ikinci şahıs çekiminde vokatif eki -A 'yı alan şart eki, şart ifadesi

taşımaz. Bu durumda ortaya çıkan şekiller emir veya istek ifadesi kazanırlar.

Duriiysafia! Bir ziit aytcak (YA 23).

"Duruversene! Bir şey söyleyeceğim".

Ertir maiia kömek ediiysene! (YA 37).

"Yarın bana yardım ediversene"!

3128. İstek eki

§. Türkmencede hareketin istendiğini belirtmek için kullanılan istek kipinin

çekimi şöyledir.

1. Teklik şahıs

2. Teklik şahıs

3. Teklik şahıs

ur- "urmak"

ur-ayın > urayın ur-a-sın > urasın ur-a >ura

gör- "görmek"

gör-eyin > göreyin

gör-e-sifı > göresin

gör-e > göre

105

1. Çokluk şahıs

2. Çokluk şahıs

3. Çokluk şahıs

ur-ai.lfı > urai.lfı

ur-a-sınız > urasınız ur-a-lar > ura/ar

gör-elifı > göre/Ifı

gör-e-siniz > göresiniz

gör-e-ler > göreler

Gelin mana, "pis açasın", diyip gargadı (fE 134).

"Kadın bana, pis görünüşlü olasın diye beddua etti".

Tüveleme, gelin, yaman gözden sova bolasıfi.! (TE 21).

"Maşallah, gelin, kötü gözden uzak olasın"!

İstek kipinin bu çekimi tamamen nazaridir. Edebi dilde hemen hemen hiç

kullanılmayan bu şekile ancak masallarda ve atasözlerinde rastlanır.

§. Türkmencede yukarı.da görülen istek kipi çekiminin, yerini -Ay eki almış

fiil gövdelerinin emir eki almasıyla ortaya çıkan şekillere bıraktığı görülür. Bu

çekim şu şekildedir:

otur- "oturmak"

otur-ay-ayın> oturayayın

otur-ay > oturay

otur-ay-sın > oturaysın otur-ay-alı > oturayal.ı otur-ay-ıii. > oturayıii. otur-ay-sın/ar> oturaysınlar

Kaka men sakçı durayayın! (TDI 177).

"Baba ben bekçi durayım".

süpür- "silmek"

süpür-ay-eyin > süpürayin

süpür-ay > süpüray

süpür-ay-sin > süpürii.ysin

süpür-ay-eli > süpürayeli

süpür-ay-in > süpürayifı süpür-ay-sinler > süpüraysinler

İndi şol düyşümiii. mazmünını aydayayın diyip çagırıpdım (TE 116).

"Şimdi o rüyamın içindekileri anlatayım diye çağırmıştım".

Ta/aban dursan maii.a duray! (fE 57).

"Rençberlik yaparsan bana yapıver!

Sen meni şol kerveniii. lzından yetiray! (fE 111).

"Sen beni o kervanın izinden yetiştiriver"!

Yöne güycüii.iz yetmez yalı bolsa, goy oii.a derek tovşan boliiysın! (fDI 177).

"Yine gücünüz yetmez gibiyse, bırak ona karşılık tavşan oluversin"!

Beyle bolsa onı bir yerde gömüp goyayalı! (fE 178).

"Böyle ise onu bir yerde gömüp bırakalım"!

Ogulların bilen menin glzlarımıii. Iş başarışlarını slniip görayeli! (fE 191).

"Oğulların ile benim kızlarımın iş becerilerini sınayıp görelim"!

Maiia tüpen alıp beriiyiii!' (TDI 177).

"Bana tüfek alıverin"!

106

§. Eski Türkçedeki gelecek zaman eki -gAy'ın Türkmencede çok nadir de

olsa istek fonksiyonu ile kullanıldığı görülür. Örneklerde bu ekin sadece bol

"olmak" fiiline gelmesi -gAy ekinin bu fiilde kalıplaştığı şeklinde bir düşünceyi

akıla getirebilir.

Hoş b,olgay! Hoş bolgay! Merhemetli isminizi eşidyiin gfzım (fGT 206).

"Hoş ola! Hoş ola! Merhametli isminizi işitmekte olduğum kızım".

Ahliniz aman bolgay! (fGT 302).

"Hepiniz sıhhatli olasınız"!

3129. Gereklilik eki

§. Türkmencede fiilin gereklilik şekli, fiillere -mAII ekinin getirilmesiyle

yapılır. Gereklilik kipinin çekiminde şahıs ekleri kullanılmaz. Fiilin hangi şahısı

ifade ettiği failinden anlaşılır.

ur- "vurmak"

men ur-malı > urmalı sen ur-malı > urmalı ol ur-malı > urmalı biz ur-malı > urmalı siz ur-malı > urmalı olar ur-malı > urmalı

gör- "görmek"

men gör-meli > görmeli

sen gör-meli > görmeli

ol gör-meli > görmeli

biz gör-meli > görmeli

siz gör-meli > görmeli

olar gör-meli> görmeli

Men senin üçin mugallımın önünde cogap bermeli (YA 39).

"Ben senin için öğretmenin önünde cevap vermeliyim".

Adamın, malın, guşuii. erbedini ön günün içinde mana aydzp bermeli (TE

49).

"İnsanın, hayvanın, kuşun en kötüsünü on günün içinde bana

söyleyivermelisin 11•

Begençcik şü yıl mekdebe gitmeli (fDI 175).

"Begençcik bu yıl okula gitmeli 11•

Özi hem ogullarz şol telpegi getiribilse, biz şü öbadan göçmeli (TE 191).

"Kendisi ve oğullan o kalpağı getirebilirse, biz bu köyden göçmeliyiz".

Menin düyiimi hökman siz bilmeli (TE 53).

"Benim devemi mecburen siz bilmelisiniz".

Eger biz getirsek, olar göçmeli (TE 191).

"Eğer biz getirirsek, onlar göçmeliler11•

107

§. Türkmencede gereklilik kipinin olumsuz şekli -mAll eki almış fiillerden

sonra dal olumsuzluk edatının getirilmesiyle yapılır.

al- "almak"

men al-malı dfil > almalı dfil

sen al-malı dfil > almalı dfil

ol al-malı dfil > almalı dfil

biz al-malı dfil > almalı dfil

siz al-malı dfil > almalı dfil

olar al-malı dfil > almalı dfil

gel- "gelmek"

men gel-meli dfil > gelmeli dfil

sen gel-meli dfil > gelmeli dfil

ol gel-meli dfil > gelmeli dfil

biz gel-meli dfil > gelmeli dfil

siz gel-meli dfil > gelmeli dfil

olar gel-meli dfil > gelmeli dfil

Terbiye (ii,ylen zatda, ii.rakesme bolmalı diil, Azat Karacayev! (YA 38).

"Terbiye edilen şeyde ara verme olmamalı, Azat Karacayev"!

Önüni sofıunu ölcermiin, diinii.ni yere taşlamalı dal (İF 126).

"Önünü, sonunu nemlendirmeden tahıl tanelerini yere atmamalı".

Hayır Işi ertii. goymalı diil (SE 8.27).

"Hayır işi yarına bırakmamalı".

313. İsim fiili

§. Çekimli fiillerle birleşerek fiillerin birleşik şeklini kurduğu için ana

yardımcı fiil, birleştiği isimleri fıilleştirerek onlarla birleşik fiiller meydana getirdiği

ve böylece bildirme fonksiyonu yüklendiği içinde isim fiili denilen i- fiili

Türkmencede, şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman ve öğrenilen geçmiş zaman

olmak üzere üç türlü çekime sahiptir. İsim fiilin şart çekiminde ise i- fiilinin yerine

bol- yardımcı fiili kullanılır.

3131. Şimdiki zaman

Türkmencede i- fiilinin şimdiki zamanı, +dlr ekinin zamir menşeli şahıs

eklerini alarak çekime girmesiyle ifade edilir. Teklik ve çokluk 2. şahıslarda +dlr

ekinin yazılmadığı, ismin doğrudan şahıs ekine bağlandığı görülür. Tek heceli ve

yuvarlak vokalli isimlerin çekiminde, isim fiilinin şimdiki zaman ekinin ilk

hecesindeki vokal de yuvarlaklaşır.

gul "kul"

gul+dırın > guldurın gul+sın > gulsun

gul+dır > guldur

gul+dırıs > guldurıs gul+sıfi.ız > gulsunız gul+dırlar > guldurlar

doygun "tok"

doygun+dırın > doygundırın doygun+sın > doygunsıii. doygun+dır > doygundır doygun+dırıs > doygundırıs

doygun+sınız > doygunsınız doygun+dırlar > doygundırlar

Men pılan patışanın gfzıdırın (fE 164).

"Ben falan padişahın kızıyım".

Ene men gulmudırın (TE 55).

"Anne ben köle miyim".

Bü Işde güniikiir mendirin (TE 212).

"Bu işte günahkar benim".

Hava oglum sen gulsufi (fE 55).

"Evet oğlum sen kölesin".

kör "kör"

kör+dirin > kördürin

kör+sin > körsün

kör+dir > kördür

kör+diris > kördüris

kör+siniz > körsüfıiz kör+dirler > kördürler

ökünç "pişman"

ökünç+dirin > ökünçdirin

ökünç+siii. > ökünçsin

ökünç+dir > ökünçdir

ökünç+diris > ökünçdiris

ökünç+siii.iz > ökünçsifi.iz

ökünç+dirler > ökünçdirler

Bü sohbetin arasında gızılbaşam bardır (YA 4).

"Bu sohbetin arasında kızılbaş da vardır".

Ol gören zatların hemmesi doğrıdır (TE 72).

"O gördüğün şeylerin hepsi doğrudur".

Şunufı oynı köpdür (TE 97).

"Bunun oyunu çoktur".

Ata, olar bizdiris. Bülar menin dövden övrenen emellerimdir (fE 125).

"Baba, onlar biziz. Bunlar benim devden öğrendiğim hünerlerimdir".

Agzı birligifı seresi siz diil de, bizdiris, erkeklerdiris (TE 198).

"Anlaşmış olmanın sebebi siz değil de biziz, erkekleriz".

108

§. İsim fiilinin şimdiki zamanının olumsuz şekli, diil olumsuzluk edatı ile

ifade edilir.

Şiihıfı hazfnası uludır, tükener yalı ddldir (TE 188).

"Şahın hazinesi çok büyüktür, tükenir gibi değildir".

109

At köçeden geçende, yer sarsdıryiir. Onufı fzı yere ornayiir. Emmii özge

hayviinlanfıkı beyle ddldir (TE 189).

"At sokaktan geçerken yeri titretiyor. Onun izi yere yerleşiyor. Ama başka

hayvanlarınki böyle değildir".

Özüfıem Ilden üytgeşik ddlsifı (YA 46).

"Kendin de herkesden farklı değilsin".

3132. Görülen geçmiş zaman

§. Türkmencede isim fiilinin görülen geçmiş zamanım ifade etmek içini

fiiline görülen geçmiş zaman eki eklenir. Bu çekimde i- fiilinin düştüğü, düşerken

de hiç bir fonetik iz bırakmadığı görülür.

gul "kul"

gul+dı-m > guldıtm gul+dı-fı > guldufı gul+dı > guldı gul+dı-k > gulduk

gul+dı-fıız > guldufıız gul+dı-lar > guldular

doygun "tok"

doygun+dı-m > doygundım

doygun+dı-fı > doygundıfı doygun+dı > doygundı doygun+dı-k > doygundık doygun+dı-fıız > doygundıfıız doygun+dı-lar > doygundılar

kör "kör"

kör+di-m > kördüm

kör+di-fı > kördüfı kör+di > kördi

kör+di-k > kördük

kör+di-fıiz > kördüfıiz kör+di-ler > kördüler

ökünç "pişman"

ökünç+di-m > ökünçdim

ökünç+di-ii. > ökünçdiii.

ökünç+di > ökünçdi

ökünç+di-k > ökünçdik

ökünç+di-ii.iz > ökünçdiii.iz

ökünç+di-ler > ökünçdiler

Ben bir yurdun tüykesme ogrusıdım (fE 134).

"Ben bir yurdun eşya hırsızıydım".

Sen aytmacak yiilıdıfı (TE 222).

"Sen söylemeyecek gibiydin".

Cöra Arabovıfı çiigalık döstudı YA 19).

"Cora Arabov'un çocukluk dostuydu".

Bü etriipda süri-süri bolup yören möcek yök yiilıdı (YA 50).

"Bu taraflarda sürü olarak dolaşan kurt yok gibiydi".

Nürlı da senin yalı al/asını umulan, dınden çıkanın biridi (YA 7).

"Nurlu da senin gibi Allahını unutan, dinden çıkanın biriydi".

110

§. İsim fiilinin görülen geçmiş zamanının olumsuz şekli, diil olumsuzluk

edatı ile yapılır.

Şol vagt "yöldaş mugallım, men aydayın" diyip tovsaklayiin Şiigulı sen

diilmidiii? (YA 44).

"O vakit yoldaş öğretmen, ben söyleyeyim" diyip fırlayan Şagulı sen değil

miydin"?

Bü ömründe bizin gapfmızdan gariin adam diildi (TE 128).

"Bu ömründe bizim kapımızdan bakan adam değildi".

Ol gözyaş, bir yılın, iki yılın gözyaşı diildi YA 20).

"O gözyaşı bir yılın, iki yılın gözyaşı değildi".

3133. Öğrenilen geçmiş zaman

§. Türkmencede isim fiilinin öğrenilen geçmiş zamanı iki şekilde yapılır.

i- fiiline -mlş ekinin getirilmesiyle isim fiilinin öğrenilen geçmiş zamanı ifade

edilir. İşlek olmayan bu çekimde i- fiilinin tamamen düştüğü görülür.

gul

gul+mış-ı-m > gulmuşım

gul+mış-ı-n > gulmuşın gul+mış ( -ı-n) > gulmuş (ın) gul+mış-ı-k > gulmuşık gul+mış-ı-nız > gulmuşıfıız gul+mış-lar > gulmuşlar

ökünç "pişman"

ökünç+miş-i-m > ökünçmişim

ökünç+miş-i-n > ökünçmişin ökünç+miş (-i-n) > ökünçmiş (in)

ökünç+miş-i-k > ökünçmişik

ökünç+miş-i-niz > ökünçmişiniz ökünç+miş-ler > ökünçmişler

Ndmemiş, ol altı ogullı, men hem altı gfzlımışım (TE 191).

"Neymiş, o altı oğullu, ben de altı kızlıymışım".

Biz, sen tik piitışiinın doganoglanımışıfı hem in bir gerekli adamlarının birimişifı diye eşittik (SE 12.14).

"Biz sen ak padişahın kardeşiymişsin ve en gerekli adamlarının biriymişsin

diye işittik".

Birden gaplaiııfı gözi gulanıfı büduna düşydr, görse, gulanıii. budunda bir

yara barmış (TE 223).

111

"Birden kaplanın gözü eşeğin buduna (kalçasına) ilişiyor, görse, eşeğin

budunda bir yara varmış".

Ol ayal tüçcar baymış. Genaralın gfzımış (TGT 334).

"O kadın varlıklı tüccarmış. Generalin kızıymış".

Menin iirimi patışanın adamları zındana salıpdırlar, şonı çıkarmak üçin

sizden hat gerekmiş (TE 35).

"Benim kocamı padişahın adamları zindana atmışlar, onu çıkarmak için

sizden yazı gerekmiş".

Hol, yedi kat dagın aii.ırsında, birinde tılla telpek barmışın (TE 191).

"O, yedi kat dağın ötesinde, birinde altın kalpak varmış".

Kimmişin onun lJzi (TGT 334).

"Kimmiş onun kendisi".

Bir vagtlar bir tokayda bir gaplafi. bilen bir tilki bar eken. Ol ikisi döstmuşlar

(TE 223).

"Bir zamanlar bir ormanda bir kaplan ile bir tilki varmış. O ikisi dostmuşlar".

İsimlerin arkasından, aslında i- fiili ile -ken ekinden oluşan (er-ken) > eken

kelimesinin getirilmesiyle, isim fiilinin öğrenilen geçmiş zamanını ifade etmek,

Türkmencede yaygın bir kullanışa sahiptir. Eken kelimesinin bu kullanışta bir fiil

gibi ikinci tip şahıs eklerini aldığı görülür.

doygun "tok" kör "kör"

doygun ekeniin körekeniin

doygun ekenin kör ekenin

doygun eken(i) köreken(I)

doygun eken'ik körekenlk

doygun ekenmiz kör ekenifi.iz

doygun ekenler kör ekenler

Menin üç yaşlı oglumıfı damagını çalan sen ekenm (TE 134).

"Benim üç yaşındaki oğlumun boğazını kesen senmişsin".

Barıp görsem gızıl eken (TE 72).

"Varıp görsem altınmış".

Bülarıfı ulusı, kiçisi yök, ikisinem den eken (TE 198).

"Bunların büyüğü küçüğü yok, ikisi de denk imiş".

Ortancısı: Şü düye erkek bolsa, guyrugı küle eken, diyen (TE 52).

"Ortancası: Şe deve erkek ise, kuyruğu kesikmiş, demiş".

Tanya bü yeri cennet ekeni (TGT 176).

112

"Tanya bu yeri cennetmiş".

Bü belanın üstünde gelen ekenl.k (TE 205).

"Bu belanın üstüne gelmişiz".

Siz patışanın adamları ekeniniz (TE 50).

"Siz padişahın adamlanymışsınız".

§. Türkmencede isim fiilinin öğrenilen geçmiş zamanının olumsuzu hem -mlş

eki hem de eken kelimesinden önce dal olumsuzluk edatının getirilmesi ile yapılır.

Yökyök şahere çıkmaga mey/em etme! Sadabo-Karetnayanın golayından

geçer yalı diilmiş (TGT 180).

"Yok, y~k şehire çıkmağa da kalkma! Sadabo-Karetnaya'nın yakınından

geçecek gibi değilmiş".

Men sizin bilen den diil ekenirn (TE 135).

"Ben sizin ile denk değilmişim".

3134. Şart

§. Türkmencede isim fiilinin şart çekiminde i- fiili kullanılmaz. İsim fiilinin

şart şekli, isimlerin arkasından şart eki almış bol- yardımcı fiilinin getirilmesiyle

yapılır.

gul "kul"

gul bol-sa-m > gul bolsam

gul bol-sa-fi > gul bolsan

gul bol-sa > gul bolsa

gul bol-sa-k > gul bolsak

gul bol-sa-nız > gul bolsafıız

gul bol-sa-tar > gul bolsa/ar

ökünç "pişman"

ökünç bol-sa-m > ökünç bolsam

ökünç bol-sa-fı > ökünç bolsan

ökünç bol-sa > ökünç bolsa

ökünç bol-sa-k > ökünç bolsak

ökünç bol-sa-fıız > ökünç bolsanız

ökünç bol-sa-tar > ökünç bolsa/ar

Tebip, bir yerde derman bar bolsa aydaber (TE 217).

"Doktor, bir yerde derman varsa söyleyiver".

Neslp· bolsa ertir Irden ugralın (TGT 193).

"Nasip ise yarın erkenden çıkalım".

Dört ayagının topugam ak tegmiltli gfr at bolsa, başını dik tutup, yorga/öp

gelyiir (TGT 337).

"Dört ayağının topuğu da beyaz lekeli kırat ise, başını dik tutup, rahvan

yürüyerek geliyor".

Akılın yök bolsa bü dermanı niihili bilyiirsifı? (TE 219).

"Aklın yok ise bu dermanı nasıl biliyorsun?"

Mflvniin bolsaiiız, ol tama barıfı! (OİF 19).

"Misafir iseniz, o eve gidin!"

314. Fiillerin birleşik çekimleri

3141. Hikaye

113

§. Birleşik çekimin hikayesi asıl fiil kipinin gösterdiği hareketin görülen

geçmiş z.amanda meydana geldiğini bildirir.

Türkmencede hikaye şekli, asıl fiilin kipleri ile i- fiilinin görülen geçmiş

z.amanının ekleşmiş şeklinin birleşmesiyle ortaya çıkar.

31411. Geniş zaman hikayesi

Türkmencede geniş zamanın hikayesi şu şekildedir:

dur- "durmak"

dur-ar-dı-m > durardım dur-ar-dı-fı > durardıfi. dur-ar-dı > durardı dur-ar-dz-k > durardık

dur-ar-dı-nız > durardınız dur-ar-dı-lar > durardılar

gül- "gülmek"

gül-er-di-m > gülerdim

gül-er-di-n > gülerdin

gül-er-di > gülerdi

gül-er-di-k > gülerdik

gül-er-di-niz > gülerdiniz

gül-er-di-ler > gülerdi/er

§. Geniş zamanın olumsuz şeklinin hikayesi ise şu şekilde çekilir:

dur- "durmak"

dur-maz-dz-m > durmazdım dur-maz-dz-n > durmazdın dur-maz-dı > durmazdı dur-maz-dı-k > durmazdık dur-maz-dı-nız > durmazdınız dur-maz-dı-lar > durmazdı/ar

gül- "gülmek"

gül-mez-di-m > gülmezdim

gül-mez-di-n > gülmezdin

gül-mez-di > gülmezdi

gül-mez-di-k > gülmezdik

gül-mez-di-niz > gülmezdin.iz

gül-mez-di-ler > gülmezdi/er

Men gısık bolyiin bolsam, her yıl öz kısdmden bayrak goyarmıdım (YA 16).

"Ben cimri olmuş olsam, her yıl kendi cebimden ödül koyarmıydım".

Men giderdim velin, fzımda ayiilım hör bolarmıkii? (TE 128).

"Ben giderdim fakat, arkamda eşim zayıflar mı acaba?"

Yene birazcık yöresek, Tutlıyabıfı köprüsine barardık (YA 50).

"Daha birazcık yürüsek, Tutlıyab'ın köprüsüne ulaşırdık".

114

Eger ol govı bolyan bolsa, seni agası hökmünde si/ayan bolsa, onda

beytmezdi (TE 198).

"Eğer o iyi olmuş olsa, seni ağabeyi hükmünde saymış olsa, o zaman böyle

yapmazdı".

Eger olar özlerinin sırlarını ilinden gizlemii.n, maslahatlı eden bolsa/ar, onda

urşam bolmazdı (SE 12.48).

"Eğer onlar kendi sırlarını halkından gizlemeden, nasihatte bulunmuş olsalar,

o zaman savaş da olmazdı".

76).

31412. Şimdiki zamanın hikayesi

§. Türkmencede şimdiki zamanın hikayesi şu şekildedir:

dur- "durmak"

dur-yar-dı-m > duryardım dur-yar-dı-fı > duryardıfı

dur-yiir-dı > duryiirdı

dur-yar-dı-k > duryardık dur-yar-dı-fıız > duryarfıız dur-yar-dı-lar > duryardılar

gül- "gülmek"

gül-yiir-di-m > gülyiirdim

gül-yiir-di-fı > gülyiirdifı gül-yiir-di > gülyii.rdi

gül-yiir-di-k > gülyii.rdik

gül-yii.r-di-niz > giilyiirdifıiz gül-yiir-di-ler > gülyiirdiler

Ben vezirin oglunı ha/ayardım (TE 164).

"Ben vezirin oğlunu isterdim".

Sen öfıem bü çay bilen çöregi iyyiirdifı, onda munufı yalı bolmayardıfı (TE

"Sen önce de bu çay ile ekmeği yiyordun, o zaman bunun gibi olmuyordun".

Ayaklan bolsa biıgtıyar halde onı şol tarapa alıp baryardı (YA 17).

"Ayakları ise isteksiz bir halde onu şu tarafa alıp gidiyordu".

Hudiiy mafıa berse de alann bermese de, diyip küpürseyii.rdi (YA 7).

"Allah bana verse de alırım vermese de, diyip söyleniyordu".

Piilvan gerdenler velin, silkinip silkinip gidyiirdi (YA 20).

"Pehlivanlar omuzlar ama, silkinip silkinip gidiyordu".

115

31413. Öğrenilen geçmiş zamanın hikayesi

§. Türkmencede öğrenilen geçmiş zamanın hikayesi, -Ip gerundium ekinin, i

fıilinin görülen geçmiş zamanının ekleşmiş şekli ile birleşmesinden meydana gelir.

Çekimi şu şekildedir:

dur- "durmak"

dur-ıpdı-m > durupdım dur-ıpdı-fı > durupdıfı dur-ıpdı > durupdı dur-ıpdı-k > durupdık dur-ıpdı-iiız > durupdıfıız dur-ıpdı-lar > durupdılar

gül- "gülmek"

gül-ipdi-m > gülüpdim

gül-ipdi-fı > gülüpdifı gül-ipdi > gülüpdi

gül-ipdi-k > gülüpdik

gül-ipdi-fıiz > gülüpdifıiz

gül-ipdi-ler > gülüpdiler

§. Bu şekilin olumsuz çekiminde ise -mAn gerundiumu, i- fiilinin görülen

geçmiş zamanının ekleşmiş şekli ile birleşir.

dur- "durmak"

dur-miindı-m > durmiindım dur-mandı-fi. > durmandıfı dur-mandı > durmiindı dur-mandı-k > durmandık dur-miindı-fi.ız > durmandıfıız dur-miindı-lar > durmiindılar

gül- "gülmek"

gül-miindi-m > gülmö.ndim

gül-miindi-fı > gülmiindifi.

gül-mö.ndi > gülmö.ndi

gül-mö.ndi-k > gülmiindik

gül-miindi-fıiz > gülmiindifi.iz

gül-miindi-ler > gülmiindi./er

Oglum, men hem bir vagtlar atamı çöle taşlamak üçin baryarkiim, şü

tümmecigifı üstünde dlncımı alıpdım (TE 68).

"Oğlum, ben de bir zamanlar babamı çöle atmak için giderken, şu tepeceğin

üstünde dinlenmiştim".

Hava &üm bir zatlar aydıpdım (TE 51).

"Evet kendim bir şeyler söylemiştim".

Munı men öfıem görüpdim (YA 25).

"Bunu ben önce de görmüştüm".

Sen tüviiii nirede ekipdifı? (TE 55).

"Sen pirincini nerede ekmiştin?"

Ol, mundan otuz yıl çemesi öfı maşln heliikçiligine düşüp, vepiit bolupdı (YA

19).

"O, bundan otuz yıl kadar önce makina kazasına uğrayıp vefat etmişti".

Olturupdık geldi iki pırziida (MG 14).

"Oturmuştuk geldi iki plı7.ade".

Bü yigidi ozal men görmandim (SE 12.55).

"Bu yiğidi daha önce ben gönnerniştim".

Onun yoldaştan gorkup, onun diyenini etmandiler (SE 12.48).

"Onun yoldaşları korkup, onun dediğini yapmamışlardı".

31414. Gelecek zamanın hikayesi

§. Türkınencede gelecek zamanın hikayesi şu şekildedir:

dur- "dunnak"

dur-cak-dı-m > durcakdzm

dur-cak-dz-n > durcakdzn

dur-cak-dz > durcakdı dur-cak-dz-k > durcakdık dur-cak-dz-nız > durcakdznız dur-cak-dı-lar > durcakdılar

gül- "gülmek"

gül-cek-di-m > gülcekdim

gül-cek-di-fi > gülcekdin

gül-cek-di > gülcekdi

gül-cek-di-k > gülcekdik

gül-cek-di-niz > gülcekdiniz

gül-cek-di-ler > gülcekdiler

Hemme zadz Özün bilyan botsan, menden name söracakdın? (TM 199).

"Her şeyi kendin biliyor isen, benden ne soracaktın?"

Name etcekdin meni, Garlı aga? (SE 8.78).

"Ne yapacaktın beni, Garlı Ağa?"

Ogulları lllendirip, rahatlancakdı (SE 12.88).

"Oğullarını yetiştirip rahatlayacaktı".

Name üçin aytdzfi? Biz sana gayta pul bercekdik (TE 103).

"Niçin söyledin? Biz sana tekrar para verecektik".

314141. İstek belirten gelecek zamanın hikayesi

§. Türkmencede istek belirten gelecek zamanın hikayesi şu şekildedir:

dur- "durmak"

dur-makçı-dı-m > durmakçıdım dur-makçı-dı-n > durmakçzdın dur-makçı-dı > durmakçıdı dur-makçı-dı-k > durmakçıdık dur-makçı-dı-nız > durmakçıdınız dur-makçı-dı-lar > durmakçıdılar

gül- "gülmek"

gül-mekçi-di-m > gülmekçidim

gül-mekçi-di-n > gülmekçidin

gül-mekçi--di > gülmekçidi

gül-mekçi-di-k > gülmekçidik

gül-mekçi-di-niz > gülmekçidiniz

gül-mekçi-di-ler > gülmekçidiler

Bü vagta çenli eyyam senifi bilen dövran sürmekçidim (TE 22).

116

"Bu zamana kadar, hep senin ile keyif sürmek istiyordum".

Gaygısız Nohura hiizir keypihön gitmekçidi (İF 136).

"Gaygısız Nohura halen gönüllü gitmek istiyordu".

117

O, Göroglını Agayunus bilen, Handan batırı Gülşirin bilen elleşdirmekçidi

(İF 136).

"O, Göroglını Agayunus ile, Handan baturu Gülşirin ile barıştırmak

istiyordu".

31415. Şartın şeklinin hikayesi

§. Türkmencede şart şeklinin hikayesinde, şahıs eklerinin hem asıl fiile hem

de yardımcı fiile beraberce getirildiği görülür. Bu birleşik çekim şu şekildedir:

dur- "durmak"

dur-sa-m-dı-m > dursamdım dur-sa-fi.-dı-fi. > dursafi.dıfi. dur-sa-dı > dursadı dur-sa-k-dı-k > dursakdık dur-sa-fi.ız-dı-ii.ız > dursaii.ızdıfi.ız dur-sa-dı-lar > dursadılar

gül- "gülmek"

gül-se-m-di-m > gülsemdim

gül-se-ii.-di-fi. > gülsefi.difi.

gül-se-di > gülsedi

gül-se-k-di-k > gülsekdik

gül-se-ii.iz-di-ii.iz > gülseii.izdiii.iz

gül-se-di-ler > gülsediler

Ol hemışe pagtamı maşın bilen yıgsamdım diyip arzuv ederdi (TDI 61).

"O her zaman pamuğumu makine ile toplasaydım diye arzu ederdi".

Ölmiinkiim şü eke oglumıii. adam bolup yetişenini bir görsemdim (TE 59).

"Daha ölmeden şu tek oğlumun adam olup yetiştiğini bir görseydim".

Ah, ecemin yapyan çöreginden şü vagt azacık bolsadı (TE 86).

"Ah annemin yaptığı ekmekten şu vakit azıcık olsaydı".

Tizrök Gurbangül bir gelsedi (YA 37).

"Çabucak Gurbangül bir gelseydi".

31416. Gereklilik şeklinin hikayesi

§. Türkmencede gereklilik şeklinin hikayesinin çekimi şöyledir:

dur- "durmak"

dur-malı-dı-m > durmalıdım dur-malı-dı-ii > durmalıdıii.

gül- "gülmek"

gül-meli-di-m > gülme/idim

gül-meli-di-fi. > gülmelidifı

dur-malı-dı > durmalıdı dur-malı-dı-k > durmalıdık dur-malı-dı-fıız > durmalıdıfıız dur-malı-dı-lar > durmalıdılar

gül-meli-di > gülme/idi

gül-meli-di-k > gülme/idik

gül-meli-di-fıiz > gülmelidifıiz gül-meli-di-ler > gülme/idiler

Onı isgiip-fsgap, goltugına salaymalıdıfı (fE 27).

"Onu koklayıp, koklayıp, koltuğunun içine koymalıydın".

Yürekden çıkan bü sözler dayzasını begendirmelidi (TGT 193).

"Yürekten çıkan bu sözler teyzesini memnun etmeliydi".

Ey tilki, senifı kakafı mafıa kırk döv bermelidi (TE 84).

"Ey tilki, senin baban bana kırk dev vermeliydi".

Biz cemlenip stolufı başına geçme/idik (SE II 19).

"Biz toplanıp sınıfın başına geçmeliydik".

3142. Rivayet

118

§. Türkmencede birleşik çekimin rivayeti iki şekilde yapılır. Birincisinde asıl

fiil kiplerine i- fiilinin öğrenilen geçmiş zamanı olan -mlş eki getirilir. İkincisinde

ise asıl fiil kiplerinin arkasından eken kelimesi getirilir.

31421. Geniş zamanın rivayeti

§. Türkmencede geniş zamanın rivayeti şu şekildedir:

dur- "durmak"

dur-ar-mış-ı-m > durarmışım dur-ar-mış-ı-fı > durarmışıfı

dur-ar-mış > durarmış dur-ar-mış-ı-k > durarmışık dur-ar-mış-ı-fıız > durarmışıfıız

dur-ar-mış-lar > durarmışlar

gül- "gülmek"

güler ekenim

güler ekenıii

güler eken(i)

güler eken'ik

güler ekenmiz

güler ekenler

§. Geniş zamanın zamanın olumsuzunun rivayeti ise şu şekildedir:

dur- "durmak"

dur-maz-mış-ı-m > durmazmışım

dur-maz-mış-ı-fı > durmazmışıfı

gül- "gülmek"

gülmez ekenim

gülmez ekenıfı

dur-maz-mış > durmazmış dur-maz-mış-ı-k > durmazmzşık dur-maz-mış-ı-iiız > durmazmışıiiız

dur-maz-mış-lar > durmazmış/ar

gülmez eken(i) gülmez eken'ik

gülmez ekenliiiz

gülmez ekenler

Ol adam halını köp yagşı dokarmış (TE 207).

"O adam halıyı çok güzel dokurmuş".

Gel, şü söpular dogrı bolarmış (fE 101).

"Gel, şu sofular doğru olurmuş".

119

Altı oglum bar, altı galam bar, dünyii.de na gamım bar, diymegini dovam

etdirer eken (fE 190).

"Altı oğlum var, altı kalem var, dünyada ne gamım var, demeyi devam

ettirinniş".

82).

Ol çopanıfı adına Müsa diyer ekenler (fE 225).

"O çobanıfi adına Musa derlermiş".

Yöksa yatıp bilmezmiş (SE 12.55).

"Yoksa yatabilmezmiş".

Hiç ükusı tutmazmış (SE 12.55).

"Hiç uykusu tutmazmış".

Gorkusından hemlşe öyde oturıp, ayiilını da yanından ayırmaz eken (TE

"Korkusundan her zaman evde oturup, eşini de yanından ayırmazmış".

Ata-ene/eri gfzlarını, ogul diil, diyip hiilamaz ekenler (fE 141).

"Anne-babaları kızlarını, erkek değil, diye istemezlermiş".

31422. Şimdiki zamanın rivayeti

§. Türkmencede şimdiki zamanın rivayeti şu şekildedir:

dur- "durmak"

dur-yar-mış-ı-m > duryarmışım dur-yiir-mış-ı-n > duryiirmışıfı

dur-yiir-mış > duryiirmış dur-yar-mış-ı-k > duryiirmışık dur-yar-mış-ı-fıız > duryiirmışınız

dur-yiir-mzş-lar > duryarmışlar

gül- "gülmek"

gülyiir ekenim

gülyiir ekenıii

gülyiir eken(i) gülyiir eken'ik

gülyiir ekenıiiiz

gülyiir ekenler ·

Ol ulı gelniii. kim gapısından barsa, ona bir iş buyuryiirmış (fE 238).

"O büyük gelinin kim kapısına gitse, ona bir iş buyuruyormuş".

Niimüçin ol menin yerime, malıma dava sa/yarmış (YA 6).

"Niçin o benim yerime, malıma göz koyuyormuş".

120

Niimüçin öldüren, tiiliin hudiiysız diil de, öldürilen, ta/anan hudiiysız bolup

çıkyarmış (YA 7).

"Niçin öldüren, talan eden Allahsız değil de, öldürülen, talan edilen Allahsız

olup çıkıyormuş".

Agır yatırmış biçare (TGT 191).

"Ağır yatıyormuş biçare".

Grafinya lfz adamsının adını hemlşe şeydip tutyiir eken (TGT 205).

"Grafinya kendi kocasının adını daima öyle söylüyormuş".

Ol giz 8z atasından ayn yerde yiişayiir eken (TE 43).

"O kız kendi babasından ayn yerde yaşıyormuş".

Şübheli şahsıyetler bilen iiragatnaşık saklayarmışınız (TGT 324).

"Şüpheli şahsiyetler ile irtibatta bulunuyormuşsunuz".

Sen dütiirı gatı şirin çalyiir ekenin (TE 113).

"Sen dutan çok güzel çalıyormuşsun".

31423. Öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti

§. Türkmencede öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti, -Ip gerindium ekinin, i

fiilinin öğrenilen geçmiş zamanının eklenmiş şekliyle birleşmesinden meydana

gelir. İşlek olmayan bu çekim şöyledir:

dur- "durmak"

dur-ıp-mış-ı-m > durupmışım dur-ıp-mış-ı-n > durupmışın

dur-ıp-mış > durupmış dur-ıp-mış-ı-k > durupmışık dur-ıp-mış-ı-nız > durupmışınız dur-ıp-mış-lar > durupmışlar

söra- "sormak"

söra-ıp-mış-ı-m > sörapmışım söra-ıp-mış-ı-n > sörapmışın söra-ıp-mış > sörapmış söra-ıp-mış-ı-k > sörapmışık söra-ıp-mış+nız > söriipmışıfiız söra-ıp-mış-lar > sörapmışlar

Bü sovhozlık vezlpeiiiz boşiipmış (TM 212).

"Bu çiftçilik işiniz boşalmış imiş".

Balıklar gövher diişlannı tapman çümüp gidipmişler (TE 30).

"Balıklar incileri bulmadan dalıp gitmiş imişler".

§. Bu şekilin olumsuz çekiminde -mAn gerundiumu, i- fiilinin öğrenilen

geçmiş zamanının ekleşmiş şekli olan -mlş ile birleşir.

121

dur- "dunnak" söra- "sormak"

dur-mtinmış-ı-m > durmtinmışım dur-mtinmış-ı-fi. > durmtinmışıii. dur-mtinmış > durmtinmış dur-mtinmış-ı-k > durmtinmışık dur-mlinmış-ı-ii.ız > durmtinmışıfi.ız dur-mtinmış-lar > durmiınmışlar

söra-mlinmış-ı-m > soramiinmışım söra-miinmış-ı-fi. > soramlinmışıii. söra-miin-mış > soramiinmış söra-miinmış-ı-k > soramiinmışık söra-miinmış-ı-fi.ız > soramiinmışııiız söra-mtinmış-lar > söramtinmışlar

(O) sır bermiinmiş (IB 202).

"(O) sır vermemiş imiş".

Şonuii. üçın hem onı asıp öldürip bilmiinmişler (IB 24).

"Onun için de onu asıp öldürememişler imiş".

31424. Gelecek zamanın rivayeti

§. Türkınencede gelecek zamanın rivayeti şu şekildedir:

dur- "durmak"

dur-cak-mış+m > duracakmışım dur-cak-mış-ı-n > durcakmışıii.

dur-cak-mış > durcakmış dur-cak-mış-ı-k > durcakmışık dur-cak-mış-ı-ii.ız > durcakmışıii.ız

dur-cak-mış-lar > durcakmışlar

gül- "gülmek"

gülcek ekenirn

gülcek ekenui

gülcek eken(i) gülcek eken"ik gülcek ekenifıiz

gülcek ekenler

Gün tutulcakmış, diyip eşitdim (TGT 352).

"Güneş tutulacakmış, diye işittim".

Yök, yök, Türkmenem okatcakmış (TGT 349).

"Yok, yok, Türkmen de okutacakmış".

Cigileri bilen çıniinfi. defıine gelip, bize seretcekmiş (SE 12.91).

"Kardeşleri ile çınarın hizasına gelip, bize bakacakmış".

Munça cebir çekmiinem yiişiip bilcek eken lihırin ol (SE 8.56).

"Bunca eziyet çekmeden de yaşayabilecekmiş sonunda 0 11•

Özüne cudti yılı yer tapınıp bilcek eken (SE 8.56).

"Kendisine gayet sıcak (bir) yer bulabilecekmiş".

Müft wnit bli.gliip yetişdiren perzendiii. tamiiiiı ödemese, agzr degcek eken (SE

12.88).

"Bin umut bağlayıp yetiştirdiği çocuğun arzusunu yerine getirmese, çok

dokuncakmış".

Bir topar adamı Öz yanına çti.gırcakmış (TGT 477).

"Bir gurup adamı keneli yanına çağıracakmış".

31425. Gereklilik şeklinin rivayeti

§. Tünnencede gereklilik şeklinin rivayetinin çekimi şöyledir:

dur- "dunnak"

dur-malı-mış-ı-m > durmalımışım dur-malı-mış-ı-n > durmalımışın dur-malı-mış > durmalımış dur-malı-mış-ı-k > durmalımışık dur-malı-mış-ı-nız > durmalımışınız dur-malı-mış-lar > durmalımışlar

gül- "gülmek"

gülmeli ekenim

gülmeli ekeniiı

gülmeli eken(i) gülmeli ekenik

gülmeli ekenıfıiz

gülmeli ekenler

122

Hökümdar yene 8 sanı çaga Iberipdir. O/arın hemmesi bir menzeşmiş,

ş_oların haysı gfz, haysı oglandıgını tanamalımış (TE 184).

"Hükümdar yine 8 tane çocuk göndermiş. Onların hepsi aynıymış. Onların

hangisinin kız, hangisinin oğlan olduğunu tanımalıymış".

Name üçin Annaseyit bolmalımış, onun Ilden niresi artıkmış (YA 5).

"Ne için Anneseyit olmalıymış, onun halktan neresi fazlaymış".

Ol guyudan suv alcak bolsan, bir adamı sa/lap almalı eken (TE 176).

"O kuyudan su alcak olsan, bir adamı indirip almalıymış".

Giz önünden geçyii.n yigitlerin haysı birini halasa, şom hem elindeki alma

bilen urmalı eken.

"Kız önünden geçen yiğitlerin hangi birini istese, onu da elindeki elma ile

vurmalıymış".

Yöne men üçln beyle azara galmalı diil ekenifiiz (TGT 31).

"Fakat benim için böyle zahmet çekmemeliymişsiniz".

3143. Şart

§. Türkmencede birleşik çekimin şartında i- fiili kullanılmaz. Birleşik çekimin

şartı, asıl fiil kiplerinden sonra, şart eki almış bol- fiilinin getirilmesi ile ifade edilir.

Bu durumda asıl fiil kipleri, bol- fiiliyle oluşturulmuş birleşik fiilin, isim kısmını

teşkil eden partisipler olarak gözükse de mana itibariyle birleşik çekimin şartını

ifade eder.

123

Taranan metinlerde şart eki almış bol- fiilinin, asıl fiil kiplerinden sadece,

geniş zaman, gelecek zaman, istek belirten gelecek zaman ve gereklilik kipleriyle,

-ip ekiyle oluşturulmuş gerundiumlardan sonra gelecek birleşik çekimin şartını

ifade ettiği görülür.

31431. Geniş zamanın şartı

§. Türkmencede geniş zamanın şartım ifade eden birleşik çekim şöyledir:

gül- "gülmek"

gül-er bolsam > güler bolsam

gül-er bolsaii > güler bolsaii.

gül-er bolsa > güler bolsa .

gül-er bolsak > güler bolsak

gül-er bolsaıiız > güler bolsaiiız

gül-er bolsa/ar > güler bolsa/ar

"gülersem"

gülersen"

"gülerse"

"gülersek" 11 gülerseniz" 11 gülerlerse"

Eger gider bolsaıi tiz şayzfi.z tut (OİF 17).

"Eğer gidersen çabucak tertibatını al".

Mekiin eyliip, üç yıl iydim düzunı,

Gider bolsam, hoş gal, göze/ Şirgazz (SY 4).

"Mekan eyleyip, üç yıl yedim tuzunu.

Gidersem hoş kal, güzel Şirgazı".

31432. Gelecek zamanın şartı

§. Türkmencede gelecek zamanın şartını ifade eden birleşik çekim şöyledir:

gül- "gülmek"

gül-cek bolsam > gülcek bolsam

gül-cek bo/safz > gülecek bolsafz

gül-cek bolsa > gülcek bolsa

gül-cek bolsak > gülcek bolsak

gül-cek bolsafi.ız > gülcek bolsafi.zz

gül-cek bolsa/ar > gülcek bolsalar

"güleceksem"

"güleceksen"

"gülecekse"

"güleceksek"

"gülecekseniz"

"güleceklerse"

Ber indi gfzııiı, bercek bolsafz! (TE 126).

"Ver şimdi kızını, vereceksen! 11

124

Şü gün Cagper veziri dara çekcek, her kim tomaşa etcek bolsa gelsin (TE

212).

"Bu gün Cagper veziri asacağım, her kim seyredecekse gelsin".

314321. İstek belirten gelecek zamanın şartı

§. Türkmencede istek belirten gelecek zamanın şartını ifade eden birleşik

çekim şöyledir:

112).

gül- "gülmek"

gül-mekçi bolsam > gülmekçi bolsam

gül-mekçi bolsafı > gülmekçi bolsafı

gül-mekçi bolsa > gülmekçi bolsa

gül-mekçi bolsak > gülmekçi bolsak

gül-mekçi bolsafıız > gülmekçi bolsafıız

gül-mekçi bolsa/ar> gülmekçi bolsa/ar

"gülmek istiyorsam"

"gülmek istiyorsan"

"gülmek istiyorsa"

"gülmek istiyorsak"

"gülmek istiyorsanız"

"gülmek istiyorlarsa"

İndi sen name aytmakçı bolsafı aydıber (OİF 18).

"Şimdi sen ne söylemek istiyorsan söyle".

Biz barmakçı bolsak, önünden habar ederis (OİF 18).

"Biz gitmek istiyorsak, önceden haber veririz".

31433. Gereklilik şeklinin şartı

§. Türkmencede gereklilik şeklinin şartını ifade eden birleşik çekim şöyledir:

gül- "gülmek"

gül-meli bolsam > gülmeli bolsam

gül-meli bolsafı > gülmeli bolsafı

gül-meli bolsa > gülmeli bolsa

gül-meli bolsak > gülmeli bolsak

gül-meli bolsafıız > gülmeli bolsafıız

gül-meli bolsa/ar > gülmeli bolsa/ar

"gülmeliysem"

"gülmeliysen"

"gülmeliyse"

"gülmeliysek"

"gülmeliyseniz"

"gülmeliyseler"

Eger barmalı bolsa, ti/ kakarsın (OİF 18).

"Eğer gitmeliyse telefon edersin".

Yedi günde övretmeli bolsa, övredenim üçin, yüz tılliidan iiz almarın (TE

"Yedi günde öğretmeliyse, öğrettiğim için, yüz altından az almam".

125

315. Soru eki

§. Türkmencede filler soru şekline -mi ekini alarak girerler. -mi soru eki

geniş ve şimdiki zaman kiplerinde, şahıs ekinden sonra getirilir. Ancak ikinci

şahıslarda hazan -mi soru ekinin şekil ve zaman eki ile şahıs eki arasına girdiği

görülür. Böyle durumlarda ikinci teklik şahıs geniş zaman ve şimdiki zaman

çekiminde soru ekinden sonra, ikinci tipteki şahıs eki kullanılır.

Şunca azap görüp getiren ziidını sana bererinmi? (TE 145).

"Bunca az.ap çekip getirdiğim şeyi sana verir miyim?"

Çöpün içinde de matematika bolarmı? (YA 38).

"Çalının içinde de matematik olur mu?"

Öt pot yakansmı? Ötlu çöp bar mende (YA 47).

"Ateş mateş yakar mıyız? Kibrit var bende".

Yigirmi otuz sanı gıranımı saklap berermisifi? (TE 102).

"Yirmi otuz tane gıranımı saklayıverir misin?"

Oglan tüydügini satarmın? (TE 97).

"Oğlan kavalını satar mısın?"

Mugallım senin yalın sözüne ınanar öydylirsinmi? (YA 39).

"Öğretmen senin gibinin sözüne inanır sanıyor musun?"

Gaharin gelylirmi? (fE 200)

"Öfken geliyor mu?"

Sen küşdi govı bilyarmiii? (TE 115).

"Sen satrancı iyi biliyor musun?"

§. Gelecek zaman ve gereklilik kipleri şahıs eki almadığı için -mi soru eki

şekil ve zaman ekinin arkasından yazılır. Görülen geçmiş zaman, şart ve emir

kiplerinde ise -mi soru ekinin şekil ve zaman ekiyle şahıs ekinin arasına girdiği

görülür. Öğrenilen geçmiş zamanın soru şekli -mi soru ekinin -ip gerundiumu ile

-dlr bildirme ekinin arasında kullanılmasıyla yapılır.

Oglum sen mölla bolcakmı? (TE 110).

"Oğlum sen molla olacak mısın?"

Sen indi öbii şü tezekleri yük edip alıp gitcekmi? (TE 30).

"Sen şimdi köye bu tezekleri yük yapıp alıp gidecek misin?"

Gapdaldan gelip topuliiycaklarmı? (YA 50).

"Yandan gelip saldırıverecekler mi?"

Azadın anında tüveley turyardı: Aytsammıkam, aytmasammıkam (YA 47).

126

"Azad'ın aklında fırtına kopuyordu: Söylesem mi acaba, söylemesem mi ı:- •

acaba".

Anha, aytmadımmı, diyip Azat çalaca hünürdedi (YA 38).

"İşte, demedim mi, diyip Azat yavaşça homurdandı".

Hanı ol guşları getirdiiimi? (TE 66).

"Hani o kuşları getirdin mi?"

Özün öldür di,ymediiimi? (TE 200).

"Kendin öldür demedin mi?"

İndi men eşeksiz hem galayınmı? (TE 118).

"Şimdi ben eşeksiz de kalayım mı?"

Onffi.ı başıma yapayınmı? (YA 22).

"O şeyini başıma örteyim mi?"

Yarılıp oturıbermelimi? (SE 8.90).

"Y anlıp oturuvermeli mi?"

Ofıarıpmıdınn? (TM 121).

"Başarmışmıyım".

32. PARTİSİPLER

§. Partisipler, zaman ve hareket gibi fiilin iki esas ifadesini taşıyan, fakat isim

gibi kullanılan fiil şekilleridir. Zaman ifadesi ile çekimli fiillere, hareket ifadesi ile

de gerundiumlara benzeyen partisipler, isimler gibi çokluk, iyelik ve hal ekleri

alırlar ve edatlara bağlanabilirler. Bu sebeple bazı partisipler fiil, bazıları da lokatif

ve eşitlik ekleriyle beraber gerundium olarak kullanılmaktadır.

Türkmencede kullanılan partisip ekleri şunlardır:

321. -An

§. Türkmencede en çok kullanılan partisip eklerinden biridir. Türkiye

Türkçesinde geniş zaman fonksiyonuna sahip olan bu ek Türkmencede daha ziyade

geçmiş zaman partisipi olarak kullanılır. Bu sebeple de Türkmencede gramerlerde

öten zaman ortak işligi (geçmiş zaman partisipi) diye adlandırılır.

Bu ekin, geçmiş zamanın yanısıra şimdiki zaman ve geniş zaman

fonksiyonlarını da taşıması, onun son derece umumi ve metne göre değişen bir

ifade değerinin olduğunu gösterir.

127

Fiillere -An eki getirilerek teşkil edilen partisipler, isimleştiklerinde çokluk,

iyelik ve hal eklerini alabilirler. Bilhassa iyelikli şekillerinin oldukça yaygın olması,

-dik partisip ekinin mana ve fonksiyonunda kullanılmasından ileri gelir (bkz. 322).

Sen şol balıgznı her çeşmii baranın.da, batırıp gör (TE 69).

"Sen o balığını her çeşmeye vardığında. batırıp gör".

Getiren çigidifti şü suva sepip goyber (TE 69).

"Getirdiğin çekirdeğini şu suya serpip bırakıver".

Ol ayal bolsa adamsznıft gazanan pullarınzft bir blJlegine hazardan pagta satın

alıpdır (fE 33).

"O kadın ise kocasının kazandığı paralarının bir bölümü ile pazardan pamuk

satın almış".

Ol yöldaşznıft üklap yatanını anık/ayar da, ılgap gizıfi yanına baryar (TE 93).

"O yoldaşının uyuyup yattığını biliyor da, koşup kızın yanına vanyor".

Magtımgulı gapdalında öfte-öfie omzap oturan Abdıllanıft yüzüne assırinlzk

bilen seredyiir (YA 5).

"Magtımgulı yanında öne doğru hareket edip oturan Abdılla'nın yüzüne

gizlilik ile bakıyor".

Munı gören vezlrift oglz hem kellesini yaykamaga başlapdır (fE 67).

"Bunu gören vezirin oğlu da başını sallamaya başlamış".

§. -An partisip eki vokalle biten fiil kök ve gövdelerine geldiğinde, fiilin

sonundaki vokal ile partisip ekinin vokali birleşir. Bu durumda tek ·ve uzun bir

vokal yazılır.

gürz- "kurumak"

ogurla- "çalmak, soymak"

gün-an> guran

ogurla-an > ogurlan

Sliginip güran dödaklarznı nemleytir (SE 8.6).

"Durup kuruyan dudaklarını ıslatıyor".

Patişanıft hazfnasznı ogurlan kırk sanı ogrz hem, patzşa bilen bilgicift

arzsındakz bolan gürrüftleri eşidipdirler (TE 61).

"Padişahın hazinesini soyan kırk tane hırsız da, padişah ile bilgicin arasında

olan konuşmayı işitmişler".

§. -An ekiyle teşkil edilen partisiplerin +ilk, +il, +slrA gibi yapım ekleri

alarak yeni isim ve fiiller meydana getirdiği, +dA lokatif ekiyle beraber de

gerundium oluşturduğu görülür (bkz. §. 33).

128

Serçeşmeden sag-aman ge/enlegifUzi Tarhandan eşitdim de, habar tulayın

diyip gaydıberdim (OİF 60).

"Serçeşme'den sağ-salim geldiğinizi Tarhan'dan işittim de, haber alayım diye

dönüverdim".

Ön tanış bolansırap, döst bolansırap yöreıılerin, baş-altı sanısı: Mustapa,

bari dur, diyen kişi bo/updır (OİF 16).

"Önce tanıdık geçinip, dost geçinip duranların, beş aln tanesi: Mustapa, beri

dur, diyen kişi olmuş".

Türkmen ayal/arının arasından Özüiiiz yalı edenli, gayratlı batır ayalın

çıkmagına oturan yerimizde buysanyarıs (OİF 16).

"Türken hanımlarının arasından kendiniz gibi becerekli, gayretli kahraman

hanımın çıkmasına oturduğumuz yerde ilgi duyuyoruz".

§. Türkmencede -An partisip ekinin olumsuzu -m.An'dır. Bu ek -mA

olumsuzluk ekiyle, -An partisip ekinin birleşmiş şeklidir. Ancak -mAn ekinin

sadece iyelik eki olarak kullanış sahasına çıkması ve isimleştiğinde çokluk eki

alamaması onun işlekliğini yitirmesine sebep olmuş ve bu ekin fonksiyonunu -dik

partisip ekinin olumsuz şekli olan -mAdlk eki yüklenmiştir.

Sonra hem patışanın yanına barıp, hiç bir yerden günakar hakda derek

tapılmanını aydyar (fE 212).

"Sonra da padişahın yanına varıp, hiç bir yerden günahkar hakkında haber

bulunmadığını söylüyor".

Heniz ıssı düşmöni sebap/i, ekinler ösüp bileııöklar (OİF 74).

"Henüz ısı düşmediği için, ekinler büyüyemediler".

§. -An eki almış partisipler i- fiilinin şimdiki zaman (-dlr) ve öğrenilen

geçmiş zaman (-mlş, eken) ekleriyle beraber cümlede yüklem olarak kullanılırlar.

Bir vagtlar mana gan gagşadansın sen (YA 29).

"Bir zamanlar bana kan kusturmuşsun sen".

Belki, sen bir ulı güna edensin (fE 133).

"Belki, sen bir büyük günah işlemişsin".

Görgüli açca oturandır, ogulcıgı bilen (YA 10).

"Çilekeş aç oturmuştur, oğulcuğu ile".

Yerinize atanız gızıl gömüp gidendir (fE 89).

"Yerinize babanız altın gömüp gitmiş".

Bile köp gezekler alamana gidendiris (YA 19).

"Beraber çok defalar baskına gitmişiz".

Belki alansıflız (TN 118).

"Belki almışsınız".

Menin dogancıklanm şü ava garaşıp, aç oturandırlar (TE 15).

"Benim çocuklarım şu avı bekleyip, aç oturmuşlar".

Yalpzldısı onun gözüni gamaşdırıp duranmış (TE 75).

"Işıltısı onun gözünü kamaştırıp duruyormuş".

129

Ayaz hem çarıgznı Öz yanı bilen alıp, onı hemma görnüp durar yalı bir

yerden asıp goyanmış (TE 52).

"Ayaz da çarığını kendi yanına alıp, onu her zaman görünecek bir yere asıp

bırakmış".

Çopan: Menin adım Ayaz, karim bolsa çopançılık diyenmiş TE 51).

"Çoban: Benim adım ayaz, mesleğim ise çobanlık demiş".

Patışa meşiklerin agzının danısını ayırıp, içine seretse, yelguşların ikisi hem

demigip, ölüp galan eken (TE 66).

"Padişah tulumların ağzının düğümünü çözüp içine baksa, rüzgar kuşlarının

ikisi de boğulup, ölüp kalmış".

Bir zat yaldırö.p duran eken (TE 77).

"Bir şey ışıldayıp duruyormuş".

§. -An ekiyle teşkil edilen partisiplerin, i- fiilinin öğrenilen geçmiş zamanıyla

beraber kullanıldığı şekillerin olumsuzu görülmez. i- fiilinin şimdiki zamanıyla

kullanıldığı şekillerin olumsuzu ise -An ekli partisipin arkasından -dlr eki almış dal

edatının yazılmasıyla meydana getirilir.

18).

Men seni tanamayarın ve senden pul hem alan da/dirin (TE 101).

"Ben seni tanımıyorum ve senden para da almamışım".

Meni gorkuzcak lir heniz eneden dogan daklir (TM 221).

"Beni korkutacak adam daha anadan doğmamış".

Gizınızın derdinden yana menem, senem Ile çıkar yalı bolan daldiris (TE

"Kızınızın derdinden dolayı bende, sen de halk içine çıkacak gibi değiliz".

§. -An ekiyle teşkil edilen partisipler bazan tek başlarına cümlede yüklem

vazifesi görürler. Doğu Türkçesinde geçmiş zaman eki ol~ kullanılan -gAn'ın

tesiri ile meydana geldiğini sanılan bu şekil, sadece üçüncü şahıslar için geçerli

olup, öğrenilen geçmiş zaman fonksiyonu taşır. Daha çok masal ve rivayetlerde

kullanılan bu şekil olumsuzluk ve soru eki almaz.

Kimdir biri, damca tapsam defi.iz döretip bilerin, diyenmiş (fGT 192).

"Kimdir biri, damla bulsam demiz yaratabilirim, demiş".

130

Günlerde bir gün hassiinzfi. hassarı ol tebibi alıp gitmek üçin gelenmiş (fE

214).

"Günlerden bir gün hastanın yakım o doktoru alıp gitmek için gelmiş".

Bir belanın üstünde gelen eken"ik (TE 205).

"Bir belanın üstüne gelmişiz".

Bü iidam bir gün, halısını dokiip bolansofi. satcak bolup biizara salan (TE

207).

"Bu adam bir gün, halısını dokuyup bitirdikten sonra satmak için pazara

çıkartmış il.

Kiçi doganı: Şü düye erkek bolsa, guyrugı hem küle bolsa, bir gözi hem kör

eken, diyen (TE 52).

"Küçük kardeşi: Şu deve erkek ise, kuyruğu da kesik ise, bir gözü de

körmüş, demiş".

Piitışiim, iidamıfi. erbedi patışii bolyar, diyenler (TE 50).

"Padişahım, adamın kötüsü padişah oluyor, demişler".

§. -An ekiyle oluşturulan partisipler, iyelik ekleri ve yök sözü ile birleşerek

yeni bir gramer şekli meydana getirirler. Bu şekil cümledeki anlatım durumuna göre

hazan şimdiki zamanın hazan da görülen geçmiş zamanın olumsuzunu yapar.

Bu şeklin çekimi şöyledir:

al- "alınak"

al-an+ı+m yök> alamök

al-an+ı+fi. yök > alanök

el-an+ı yök > alanök

al-an+ı+mız yök > alamızök al-an+ı+fi.ız yök > alaflızök al-an+ı yöklar > alanöklar

gel- "gelmek"

gel-en+i+m yök > gelemök

gel-en+i+fi. yök > gelenök

gel-en+i yök > gelenök

gel-en+i+miz yök > gelemizök

gel-en+i+fl.iz yök > gelefi.izök

gel-en+i yöklar > gelenöklar

Şimdiki zamanın olumsuzunu ifade eden örnekler:

Bilemök diysemem ınanmarsıfi.ız ya da menden ıncap gidersiniz (YA 6).

"Bilmiyorum desem de inanmazsınız ya da benden incinip gidersiniz".

Sen gapı döst, şonz hem bilefi.ök mı? (fE 95).

"Sen kapı dost, onu da bilmiyonnusun?".

Menin lirim Hıvii gideli üç yıl boldı, velin gelenök (fE 102).

"Benim kocam Hive'ye gideli üç yıl aldı, ama gelmiyor".

Biz sırkava asla o hili zat beremizök (TE 216).

"Biz hastaya asla o gibi şey vermiyoruz".

Bü salgıdıfi çensiz gımmadını siz bilefiizökmı? TE 188).

"Bu verginin ne kadar kıymetli olduğunu siz bilmiyor musunuz?"

Yök gorkanöklar (TM 128).

"Yok korkmuyorlar".

Görülen geçmiş zamanın olumsuzunu ifade eden örnekler:

Ben bü yere iki hili gürrüfi etmage gelemök TE 115).

"Ben bu yere iki laf etmeğe gelmedim".

Sen entek meni utafiök, yene de bir gezek oynalı (TE 116).

"Sen şimdi beni yutmadın, yine bir defa oynayalım".

322. -dik

131

§. Klasik devir Türkmen dil yadigarlarında geniş bir kullanım sahası bulan

-dik partisip eki, bugünkü Türkmen edebi dilinde işlekliğini iyice yitirmiş bir

geçmiş zaman partisip ekidir. Bu ekle teşkil edilen partisipler genellikle iyelik

ekleriyle beraber kullanılırlar. İsimleştikleri zaman çokluk eki almazlar. Böyle

durumlarda -dik partisip ekinin mana ve fonksiyonunu -An partisip eki yüklenir

(bkz. § 321).

Gürrüfi dayhançılık, ekin-tikin, mal-gara harada boluberdigi,

Miimmetsapanıfi yüzi açılyar (YA 4).

"Sohbet çiftçilik, tarım, hayvancılık hakkında olduğu zaman

Mammetsapa'nın yüzü açılıyor".

Yöne at-yarag, uruş-çapış hakda söz açıldıgı bes onun gözleri yanıp ugrar

(YA4).

"Fakat silah, savaş hakkında söz açıldığı zaman onun gözleri yanıp gider".

-dik ekiyle oluşturulan partisiplerin +çA eşitlik ekiyle beraber gerundium

oluşturduğu görülür (bkz. § 33).

§. Türkmencede -dik partisip ekinin olumsuzu -mAdik'dır. Bu olumsuz şekil

-dik ekinin aksine son derece işlek bir kullanıma sahiptir. Zira -mAdik eki ile teşkil

edilen partisipler iyelik eki almadan da kullanış sahasına çıkabilirler. Aynı zamanda

isimleştiklerinde çokluk, iyelik ve hal eklerini alabilirler. Bu sebeple de -An partisip

132

ekinin olumsuz şekli oüan -m.An ekinin mana ve fonksiyonunu yüklenirler (bkz. §

321). -mAdlk ekli parti:_sipin bir başka özelliği de, kullanıldığı sıfat tamlamalarında

iyelik ekini tamlayanın üzerine atmasıdır.

Ariniiı barmadık :verine he/ey burnunu sokar yörermi? (YA 16).

"Kocasının gitmediği yere kadın burnunu sokar durur mu?"

Eger ol şeyle alaillı bolmadık bolsa, onda sizin derdinizin dermanını nireden

bilsin? (fE 122).

"Eğer o şöyle aikıllı olmamış olsa, o zaman sizin derdinizin dermanını

nereden bilsin?"

Birden garaşılmaıdık yagday yüze çıkdı (TM 108).

"Birden beklenmedik durum ortaya çıktı".

Nürcahlin dayzanıın lJrüp gutarmadık corabını eline aldı (SE 8.87).

"Nurcahan teyzemin örüp bitirmediği çorabı eline aldı".

Olar: Biz şeyle blir mata dokap bereli, heniz görüp eşidilmedik mata bolar,

diyipdirler (fE 136).

"Onlar: Biz şöyle- bir kumaş dokuyup verelim ki, henüz işitilmemiş kumaş

olur, demişler".

Erkegi erkek şekiilii bolmadık öye adamam gelyiin diildir (YA 16).

"Erkeği erkek gih olmayan eve adam da gelmiyordur".

İsliin gidibiler, isi,!!medik galar (TM 107).

"İsteyen gidebilir_ istemeyen kalır".

§_ -mAdlk eki ile teşkil edilen partisipler +ilk ve +slrA gibi yapım eklerini

alarak yeni isim ve fiille:- meydana getirirler.

Menin aydyanımı eşitmediksirese de, onun govı eşidyiindigini duyyann (OİF

104).

"Benim söylclfoğimi işitmemiş gibi davransa da onun iyi işittiğini

duyuyorum".

Munun ziihml'l ı;:ekmedikligi, kfnçılık görmedikligi sıpatından hem görnüp

dür (OİF 104).

"Bunun zahmet ;;ekmemiş olduğu, güçlük görmemiş olduğu dışından da

görünüp duruyor".

§. -dik ve -mAtlD ekleriyle yapılan partisipler cümlede i- fiilinin ve eken

kelimesinin yardımıyl;ı _vüklem olarak kullanılabilirler.

Menifı geydigiııı :,!:niii. geydigiii.dir (fE 160).

133

"Benim giydiğim senin giydiğindir".

Men asıl yetıin oglanmıkiin diyip rehim etdigimdi (OİF 92).

"Ben aslında yetim oğlanmısın acaba diyip acımıştım".

Gadim vagtda iki dogan bolupdır. Birincinin ayalı bar eken, beylekesi

öylenmedik eken (TE 94).

"Eski zamanda iki kardeş varmış. Birincisinin hanımı varmış, ötekisi

evlenmemiş imiş".

§. -dik ve mAdlk ekleriyle yapılan partisiplerin doğrudan yüklem olarak

kullanılmasına çok seyrek de olsa rastlanabilir.

Bü menin tiilandıgım diil de, senin abrayın döküldigi! (OİF 89).

"Bu benim talan edildiğim değil de, senin nüfuzunun kaybolduğu!"

Özün dillenyiinçen sana lak atsam, mennem Nürcahan bolmadıgım, diyip

garn bü gezek gövni galıp gepledi (SE 8.35).

"Kendin söyleyinceye kadar sana laf atarsam, bende Nurcahan değilim, diyip

ihtiyar bu sefer alınarak konuştu".

323. -yAn

§. Türkmencede geniş bir kullanış sahası bulan partisip eklerinden biri de

-y.An'dır. Geniş ve şimdiki zaman ifadesine sahip olan bu ek Türkmence de

gramerlerde hiizirki zaman ortak işligi (şimdiki zaman partisipi) diye adlandırılır.

Fiillere -yAn ekinin getirilmesi ile teşkil edilen partisipler, çokluk, iyelik ve

hal eklerini alabilirler.

Hossarsız galdın balam, diyip bagıryan Annacemal, onun gaytadan göz

önünde dikeldi (YA 13). ·

"Kimsesiz kaldım yavrum, diye bağıran Annacemal, onun yeniden gözü

önünde dikildi".

Şahfrın yüzünde donup galan yalı bolup görünyiin gözler umitlı yaldırap,

yüzler yagtılyar.

"Şairin yüzünde donup kalmış gibi görünen gözler umutla parlıyor, yüzler

ışıldıyor".

Uzaklardan bir yerden şagallann uvlayan sesi çalaca eşid!lyiir (YA 12).

"Uzaklardan bir yerden çakalların uluyan sesi yavaşça işitiliyor".

Ey oglan bü alıp baryanın niime? (TE 197).

"Ey oğlan bu alıp götürmekte olduğun ne?"

Şü gelyiinler bizinkiler bolsa gerek (OİF 125).

"Şu gelenler bizimkiler olsa gerek".

Menin söyydnim dogn gepli adamdır (OİF 125).

"Benim sevdiğim doğru sözlü adamdır".

134

§. -yAn ekiyle teşkil edilen partisipler +ilk yapım ekini alarak yeni kelimeler

meydana getirirken, -çA eşitlik ekiyle beraber de gerundium oluşturur (bkz. § 33).

Sizin hökümet Işini başarnıklı alıp baryanlıgınzza önden de şübhdm yökdı

(ŞY 451).

"Sizin hükümet işini beceriyle yerine getireceğinize önceden de şüphem

yoktu".

Şindi adının tutulyanlıgını da eşidyiir (ŞY 192).

"Şimdi isminin tutulmakta olduğunu da işitiyor".

§. Türkmencede -yAn partisip ekinin olumsuzu -mAyAn şeklinde olup, -mA

olumsuzluk ekiyle -yAn partisip ekinin birleşmesinden meydana gelmiştir.

Döstı duşmanı bolmayan adam bolup bilmez (SE 12.36).

"Dostu düşmanı olmayan adam olamaz".

Ztıda dü§ünmeyiin akmak lidamlan çopan bilen deneşdirydrler (SE 12.36).

"Hiç bir şeyden anlamayan ahmak adamları çoban ile mukayese ediyorlar".

§. -yAn eki ile teşkil edilen partisipler, i- fiilinin şimdiki zamanının ekleriyle

beraber çekime girerek tahmini bir şimdiki zamanı ifade ederler.

Bu şeklin çekimi şöyledir:

al- "almak"

al-yandzr-ın > alyandırın al-yan-sın> alyansın

al-yandır> alyandır

al-yandır-ıs > alyandıns al-yan-sınız > alyansınız al-yandır-far> alyandırlar

gel- "gelmek"

gel-ydndi.r-in > gelyiindi.rin

gel-yiin-sin > gelyiinsifi

gel-yiindi.r > gelyiindir

gel-yiindir-is > gelyiindiris

gel-yan-sifi.iz> gelyiinsifiiz

gel-ydndi.r-ler > gelyiindirler

Men, "ikfmiz aga-ini bolanımızdan son, senin tagtda otunp, Ü-halka edydn

zulum-sütemifi hem zdlımlıgıfi üçln menem güniikiir bolyandırın" öydüp, gorkup

hemlşe aglaryörerdim (fE 81).

135

"Ben, "ikimiz ağabey kardeş olduğumuzdan dolayı, senin tahta oturup, halka

etmekte olduğun zulüm, sitem ve zalimliğin için bende günahkar oluyorum

herhalde" diye düşünüp, korkup her zaman ağlardım".

89).

Onı Özünem duyyansıfı (SE 8.85).

"Onu kendin de duyuyorsun herhalde".

Hudtıyam kime gızıl bercegini bilyiindir (TE 76).

"Allah da kime altın vereceğini biliyordur".

Sizifı atafiızıfi yalan sözlecek adam daldigini bolsa, Özinizem bilyiinsifiiz (TE

"Sizin babanızın yalan söyleyecek bir adam olmadığını kendiniz de

biliyorsunuzdur".

Adamlar meni yigrenyiindirler. Emma men oları govı göryiin (SE 12.35).

"Adamlar benden iğreniyorlardır. Ama ben onları seviyorum".

§. -y.An ve -dlr ekleri ile yapılan bu şeklin olumsuzu. -y.An eki almış

partisipin arkasından -dlr eki almış diil sözünün getirilmesi ile yapılır.

Erkegi erkek şekilli bolmadık öye adamam gelyiin daldir (YA 16).

"Erkeği erkek gibi olmayan eve adam da gelmiyordur".

Salamdan başga söz tapyan da/sifi sen (YA 55).

"Selamdan başka söz bulmuyorsun herhalde sen".

§. -y.An eki ile yapılan partisiplerin arkasından eken kelimesi geldiği zaman

ortaya çıkan şekil şimdiki zamanın rivayetini ifade eder.

Ari hem günlükçilik edip gazanan pulcagazını ayalına getirip beryiin eken (TE

33).

"Kocası da günlükçülük yapıp kazandığı paracıklarını hanımına getirip

veriyormuş".

Ol şü hili daviilan gan adıl/ık bilen çözyiin eken (TE 163).

"O, şu gibi davaları adalet ile çözüyormuş".

324. -cAk

§. Türkmencede sık kullanılan partisip eklerinden biri olan -cAk Türkmence

gramerlerde gelcek zaman ortak işligi (gelecek zaman partisi_pi) diye adlandırılır.

Bu ek adından da anlaşılacağı gibi gelecek zaman ifadesi taşır.

136

Fiillere -cAk eki getirilerek teşkil edilen partisipler, isimleştiklerinde çokluk,

iyelik ve hal eklerini alabilirler.

Beyle ses bir möcegiii, iki möcegiii bogazmdan çzkcak ses diil (YA 49).

"Böyle ses bir kurdun, iki kurdun boğazından çıkacak ses değil".

Azadın gövnüne, köprii yetilensofı bir aüıç tapıliiycak yalı bolup dür (YA 50).

"Azad'ın gönlüne, köprüye ulaşıldıktan sonra bir çare bulunuverecek gibi

geliyor".

Menin bir yana gitcek gümiinım yök (fE 37).

"Benim bir tarafa gidecek şüphem yok".

Sizin atanız yalan sözlecek adam diildi (TE 89).

"Sizin babanız yalan söyleyecek adam değildi".

Yıgnagı açsak bolmazmıklı, gelcekler gelişmedilermi? (OİF 153).

"Toplantıyı açsak olmaz mı acaba, gelecekler gelmediler mi?"

Pulum bolsa niime ışler etcegimi bilyiirin (TE 29).

"Param olsa nasıl işler yapacağımı biliyorum".

Ol aytcagını aytdı, diycegini diydi (OİF 154).

"O söyleyeceğini söyledi, diyeceğini dedi".

§. -cAk ekiyle teşkil edilen partisiplerin olumsuz şekli, bu ekten önce -mA

olumsuzluk ekinin getirilmesiyle yapılır. Bu durum -cAk partisip ekini, gelecek

zaman kipinden ayıran en önemli faktördür. Zira -cAk eki, gelecek zamanı ifade

eden şekil ve zaman eki fonksiyonunda kullanılırken, olumsuzluğu diil edatı

belirler (bkz. §. 3125).

13).

Diidesi mallan bermecek bolup topu/andır, gızılbaşlaram onı urandırlar (YA

"Dedesi malları vermeyip saldırmış, kızıl başlar da onu vurmuşlar".

Yakin hossarlan gelip sörasa da on/an bermecegi çınıdı (SE 8.90).

"Yakın akrabaları gelip sorsa da onları vermeyeceği gerçekti 11•

Oii.am duydurmacak bolup hıç kime gerekmecek gürrünleri aytdı (SE 8.86).

"Ona da duyurmadan, hiç kimseye gerekmeyecek konuşmaları söyledi".

§. -cAk ekiyle teşkil edilen partisiplerin hazan +ilk yapım ekini aldığı

görülür. Bu durumdaki isimler daima iyelik ekleriyle beraber kullanılır.

İndi hem onun busup yatmacaklıgı, müii. hilii yüz urcaklıgı belli ziitdı (OİF

156).

"Şimdi de onun boş durmayacağı, bin hileye başvuracağı belli şeydi".

137

Olarıii guyruklarını yamızlarına gısıp gaçmacaklıkları i.işgiirdi (ŞY 171).

"Onların kuyruklarını bacak aralarına kısıp kaçmayacak oldukları açıktı".

325. -Asi

§. Türkmencede kullanılan partisip eklerinden biridir. -Asi ekiyle teşkil edilen

partisipler gelecek zaman ifadesi taşırlar. Bu ek Türkmence gramerlerde partisip eki

olarak kabul edilmeyip Iş atları (iş adlan) bahsinde ele alınmaktadır.

Fiillere -Asi ekinin getirilmesiyle oluşturulan partisipler, genellikle gel- fiiliyle

beraber kullanılarak birleşik fiil meydana getirirler. Birleşik fiil çekime girdiğinde

şahıs, -Asi ekli partisiplerin almış olduğu iyelik ekleri vasıtasıyla belirtilir.

-Asi partisip eki vokalle biten fiillere eklenince, fiilin sonundaki vokal ile ekin

başındaki vokal kaynaşır. Bu durumda ortaya tek ve uzun bir vokal çıkar. Bu ek ile

teşkil edilen partisiplerin olumsuzu pek kullanılmaz.

Ata menin mölla bolasım gelenök, sebö.bi okamak kın (TE 110).

"Baba benim hoca olasım gelmiyor, sebebi okumak zor".

Merede yıldızımı görkezesim geldi (YA 22).

"Merede yıldızımı gösteresim geldi".

Hiç yanından ayrılasıfi gelmeyö.r (TE 111 ).

"Hiç yanından aynlasın gelmiyor".

Sazanda bolasıfı gelyö.rmi? (TE 110).

"Sazende olasın geliyor mu?"

Aglası gelyö.r. Birdenem miirekeli köçii çıkası gelyiir (fGT 191).

"Ağlayası geliyor. Birden de kalabalık caddeye çıkası geliyor".

Öz yöldaşını taşlası gelmedi (TE 92).

"Kendi yoldaşını bırakası gelmedi".

Seni gatı göresimiz gelyö.r (fGT 170).

"Seni çok göresimiz geliyor".

326. -Ar

§. Türkmencede çok işlek olmayan partisip eklerinden biridir. Geniş zaman

ifade~ine sahip olan -Ar partisip eki Türkmence gramerlerde nömdlim gelcek zaman

ortak işligi (belirsiz gelecek zaman partisipi) diye adlandırılırlar.

138

Fiillere -Ar ekinin getirilmesiyle teşkil edilen partisipler, hal ve iyelik eklerini

alabilirler. -Ar partisip eki vokalle biten fiillere gelince, fiilin sonundaki vokal ile

ekin vokali kaynaşır. Bu durumda tek ve uzun bir vokal ortaya çıkar.

Olan daşındmı sinliip tanaryiilı diilmiş (TE 184).

"Onları dışından kontrol edip tanımak imkansızmış".

Siigadına seretdi, ayiilınıfı işden geler vagtı golayliipdır (YA 18).

"Saatine baktı, hanımının işten gelme vakti yakınlaşmış".

Ay, hiin ogullar, sizifı atafıız pahlrda gömer yiilı gızıl niime işlesin? (TE 89).

"Ey, han oğullar, sizin babanız fakirde gömecek kadar altın ne arasın?"

Gice gündiz senifı ölerini dileytirin (TE 156).

"Gece gündüz senin ölmeni diliyorum".

Uludan dem alan yigit, gizıfı cogap bererine hovlukdı (SE 8.95).

"Derinden bir nefes alan yiğit, kızın cevap vermesi için acele etti".

§. -Ar eki ile teşkil edilen partisipler +ilk, +il, +mAn gibi yapım eklerini

alarak yeni kelimeler meydana getirirler.

Ekranda bolsa, yüzler hareketler hayran giilarlık derecede, çalt-çalt

gezekleşyiirdi (YA 25).

"Ekranda ise, yüzler hareketler şaşılacak derecede, çabuk çabuk

sıralanıyordu".

186).

Reformada peydii getirip bilerli adamların hemmesi işe çagırılyardı (OİF

"Reformda fayda getirebilecek adamların hepsi işe çağırılı yordu".

Bir zatlar aydarman boldı (OİF 191).

"Bir şeyler söylemeyi istedi".

Öye til kakarman boldum (OİF 191).

"Eve telefon etmeye kalktım".

327. -mAz

§. Türkmencede pek işlek olmayan -mAz partisip eki olumsuz geniş zaman

ifadesi taşır. Türkmence gramerlerde, nam/ilim gelcek zaman ortak işliginin yökluk

forması (belirsiz gelecek zaman partisipinin olumsuz şekli) diye adlandırılır.

Fiillere -mAz ekinin getirilmesi ile teşkil edilen partisipler iyelik ve hal eklerini

alabilirler.

Bizde şeyle bir tükenmez miil-dövlet hem yök (fE 110).

"Bizde öyle bitmez mal, servet de yok".

Gülniirıfı gaydıp gelmezinden öiiki gürrüiileri sen govı bilyiiii (OİF 182).

"Gülnar'ın dönüp gelmesinden önceki konuşmaları sen iyi biliyorsun".

139

Eger menin derdime dermiin tapmasafiız, ozüm ölmezden öii, hemmeiiizi

gırarın (fE 217).

"Eğer benim derdime derman bulmazsanız, kendim ölmeden önce, hepinizi

yok ederim".

§. -mAz eki ile oluşturulan partisipler +ilk, +çll/k gibi yapım eklerini alarak

yeni kelimeler türetir.

126).

Gam onun gitmezligini maslahat beryiir (TE 92).

"Yaşlı onun gitmemesini tavsiye ediyor".

Olan piitışii aytmazlıga söz beryiir (fE 62).

"Onları padişaha söylememeye söz veriyor".

lkbalımdan riizı bolmiiga ya bolmazlıga menin nii hakım biir (TGT 48).

"İkbalimden razı olmaya veya olmamaya benim ne hakkım var".

Berdinifı bü sözüne cigitler gövnüyetmezçilik bilen gülşüp başladılar (ŞY

"Berdi'nin bu sözüne biniciler küçümseme ile gülmeye başladılar".

328. -mAII

§. Türkmencede fiilere -mAll ekinin getirilmesi ile teşkil edilen partisipler

mecburiyet ifadesi taşımaktadırlar. -mA/1 eki ile teşkil edilen partisiplerin hal ve

çokluk eki almadığı, çok az örnekte de iyelik eki alarak kullanıldığı görülür.

Aradan bir niiçe gün geçensofı patışiinıfi gizınıii yerin üstüne çıkıp ene-atası

bilen görme-görüşe barmalı vagtı gelipdir (TE 182).

"Aradan bir süre geçtikten sonra padişahın kızının yerin üstüne çıkıp, anne

ve babası ile görüşmeye gitmesi gereken zaman gelmiş".

İndi sen meni iç ışikde goyarsıfı, diyip etmeli ışlerini yene de övredyiir (TE

94).

"Şimdi sen beni iç kapıda bırakırsın, diyip yapması gereken işleri tekrar

öğretiyor".

Tatyana Sankt-Peterburga ugramalı günlerinden bir gün geçensoii, avulı

ayazlı guşluk çagı gaydzp geldi (TGT 191).

140

"Tatyana Sankt-Peterburga uğraması gereken günlerden bir gün sonra,

iliklere işleyecek derecedeki soğuk kuşluk zamanı dönüp geldi".

Yene gıgınp okamalin barmı? (İF 128).

"Yine bağırarak okuma mecburiyetin var mı?"

Hazir okatmalfii dördünci klas Kin bolmaz her lşe edilse ıhlas (İF 128).

"Şimdi okutacağın dördüncü sınıf/Zor olmaz her işe edilse gayret".

§. -mALI ekli partisipler, i- fiilinin şimdiki zaman ekleriyle beraber

kullanılarak cümlede yüklem vazifesi görürler. Bu durumda fiilin gereklilik şeklinin

mana ve fonksiyonunu yüklenirler.

Eşiginem govusını men geymelidirin (TE 160).

"Elbisenin de iyisini ben giymeliyim".

Men patışanıii. ogluna hormat etmelidi.rin (TE 164).

"Ben padişahın oğluna hürmet etmeliyim".

Özi togalak bolsa, daşam gızıl bolmalıdır (TE 54).

"Kendisi yuvarlak ise, taşı altın olmalıdır".

Menin ınsabım galtamanlarınkıça bolmalıdır (TE 164).

"Benim insafını eşkiyalannki kadar olmalıdır".

Biz Kemin/ini türkmen gülküsiniii. patışası hasap etmelidiris (MK 44).

"Biz Kemineyi Türkmen mizahının padişahı hesap etmeliyiz".

329. -mAkçl

§. Türkmencede istek belirten gelecek zaman eki olan -mAkçl'nm çok seyrek

olarak partisip eki olarak da kullanıldığı görülür. Bu ek ile oluşturulan partisipler

genellikle, bol- fiiliyle beraber yapılan birleşik fiilin isim unsurunu teşkil ederler.

Men öz çagırmakçı adamlarımı çagırmaga gidyarin (İF 136).

"Ben kendi çağırmak istediğim adamları çağınnağa gidiyorum".

Gizıfi Özüne tarap zıfian almasını agzı bilen gapmakçı bolupdır (TE 44).

"Kızın kendine doğru fırlattığı elmayı ağzı ile yakalamak istemiş".

Onı guyudan çıkarmakçı bolyar (TE 18).

"Onu kuyudan çıkannak istiyor".

§. -mAkçl eki ile teşkil edilen partisipler i- fiilinin şimdiki zaman ekleriyle

beraber kullanılarak, cümlede yüklem vazifesi görürler. Seyrek karşılaşılan bu

141

durumda, fiilin istek belirten gelecek zaman kipinin mana ve fonksiyonunu

yüklenirler.

Uruşgan batır/arını yeiisiimizden goyberip, bizi gırmakçıdırlar (SE 12.5).

"Savaşçı yiğitlerini arkamızdan gönderip, bizi yok etmek istiyorlar".

3310. -mlş

§. Türkmencede partisip eki olma özelliğini kaybetmiş olan -mlş eki, sınırlı

sayıdaki kelimelerde kalıcı isimler oluşturan bir fiilden isim yapma eki olarak kabul

edilir.

Olanii ozalkı oiiat durmuş/an bozulup baş/ayar (TE 198).

"Onların önceki iyi hayatları bozulmaya başlıyor".

Mölliimız, ol yüzügaranıii name etmişi bar (fE 18).

"Mollamız, ol namussuzun ne yapmışlığı var".

3311. İsim fiilinin partisipi

Türkmencede i- fiili sadece -dik partisip ekini alır. i- fiilinin kaynaşıp

ekleşmesi neticesinde, isim fiilin partisipinin bir isimden isim yapma eki gibi

kullanıldığı görülür. Türkmencede kullanış sahası oldukça geniş bir olan bu ek

isimlerden, sıfatlardan ve partisiplerden sonra gelerek oldukça geniş bir şekil

çeşitliliği arz eder.

Ol ilki kakasının şö.dıgını, adö.latlıdıgını, akıllı-parasö.tlılıgını ozünin

hüntirlidigini aydıp, uzak gürrün beryiir (TE 93).

"O, önce babasının şah olduğunu, adaletli olduğunu, akıllı ve ferasetliliğini,

hünerli olduğunu söyleyip, uzun konuşma yapıyor".

Ertesi vezirm gamlanıp oturandıgınz cellat görüp Jıiilini sörayar (TE 161).

"Ertesi gün vezirin gamlanıp oturmuş olduğunu cellat görüp halini soruyor".

Pö.tışti hem ozüniii rö.zıdıgını bildiren (TE 159).

"Padişah da kendisinin razı olduğunu bildirmiş".

142

33. GERUNDİUMLAR

Gerundiumlar fiil kök ve gövdelerine gerundium ekleri getirilerek yapılan ve

hareket halini ifade eden şekillerdir. Türkmencede hal ışligi adı verilen gerundium

ekleri şunlardır.

331. -A/-y

§. Türkmencede kullanılan bu ek gerundium tekrarlarında görülür.

Konsonantla biten fiil kök ve gövdeliren -A, vokalle biten fiil kök ve gövdelerine -y

eki gelir.

Bü adamlar bara bara bir baga gİryiirler (TE 111 ).

"Bu adamlar gide gide bir bağa giriyorlar".

Irden cıbiirliip ugriin yagış dura bara kesildi (TGT 428).

"Erkenden çiseleyip duran yağış yavaş yavaş kesildi".

Maşina münen gracdanlar bilet alıfı diyip gayta gayta aydyardı (TM 211).

"Makineye binen vatandaşlar bilet alın, diye tekrar tekrar söylüyordu".

Çuvar göyii tanışlannı gözleyiin yalı kolonnanıfı önünden ördına çenli sifıe

sifıe sın/adı (SE 3.56).

"Çuvai göya tanıdıklarını arayan gibi koloninin önünden ardına kadar

inceleye inceleye kontrol etti".

Şeker ılgay ılgay cörasınıfı alnına geçdi (SE 8. 67).

"Şeker koşa koşa kadın arkadaşının önüne geçti".

§. -A gerundium ekinin bir fonksiyonu da birleşik fiiller yapmaktır.

Siz menden niime haraciit gerek bolsa alıfı da, başga şiiherlerde yö,şiiberifı (TE

52).

"Siz benden ne kadar harçlık gerek ise alın da, başka şehirlerde yaşayıverin".

Hiç niirse görebilmedim (TGT 437).

"Hiç bir şey göremedim".

Asla bilebilmedim (SE 8.100).

"Asla bilemedim".

332. -1

§. Türkmencede kullanılan bu gerundium ekinin sadece birleşik fiillerin

yapımında kullanıldığı görülür.

143

Gargap galıberipdir (fE 15).

"Lanet edip kalkıvermiş".

Garrı bolsa bülarıfi. lzlarına gidiberipdir (fE 153).

"İhtiyar ise bunların peşlerine gidivermiş".

Sövdagarler yörlte guran çiiyhanalarına eltibilen nıgmatlarını eltdiler (TGT

440).

"Tüccarlar özel olarak kurulan çayhanelerine götürebildikleri nimetleri

götürdüler".

333. -ip

§. Türkmencede kullanılan gerundium eklerinden en işlek olanıdır. Birbirini

takip eden veya aynı anda meydana gelen iki hareketin anlatılması için kullanılan

-ip gerundium eki vokalle biten fiil kök ve gövdelerine geldiğinde, fiilin sonundaki·

vokal ile ekin vokali kaynaşır. Bu durumda tek ve uzun bir vokal ortaya çıkar.

Günüii nahifi dogup yaşışını tiillplara düşündiresi geldi (TGT 430).

"Güneşin nasıl doğup battığını talebelere anlatası geldi".

Şey diydi de, ol çıkıp gidiberdi (SE 3.44).

"Böyle dedi de, o çıkıp gidiverdi".

İndi bolsa Alışbeg Türkmen çagalarını okatmakda taze usüla geçmegifi.

aladası bilen ılgaşlap yör (TGT 430).

"Şimdi ise Alışbeg Türkmen çocuklarını okutmakta yeni usule geçmenin

kaygısı ile koşuşturup duruyor".

Senin yüregini yaralap, ıncadıp bilyiin nahifi adamkii, Şeker (SE 8.96).

"Senin yüreğini yaralayıp, incitebilen nasıl adam ki, Şeker".

§. -ip ekiyle teşkil edilen gerundiumlar ber- ve bil- yardımcı fiilleriyle birleşik

fiiller oluştururlar.

431).

Şü sandıgıfi. içinde name bardıgını aydıp berin (TE 54).

"Bu sandığın içinde ne olduğunu söyleyiverin".

Ol dogduk mekanına gelibem, Özüne yer, canına aram tapıp bilmedi (TGT

"O doğduğu mekana gelip de, kendine yer, ruhuna huzur bulabilmedi".

Sen bü sözlerin bilen dine Öz canını ölümden gutarıp bildin (TE 42).

"Sen bu sözlerin ile ancak kendi canını ölümden kurtarabildin".

Bülar menin söraglarımın cogiiplarını bildiler, emma sebdplerini aydıp

bilmeyiirler (TE 51).

144

"Bunlar benim sorularımın cevaplarını bildiler, ama sebeplerini

söylemediler".

§. -ip gerundium eki -dlr bildirme ekiyle beraber öğrenilen geçmiş zamanı

ifade eder (bkz. § 3124).

334. -m.An

§. Türkınencede kullanılan ve olumsuzluk ifade eden bir gerundium ekidir.

Grafinyanın paytüncısının gürrünini Artıkgül sesini çıkarman dinledi (TGT

437).

"Grafinya'nın paytoncusunun konuşmasını Artıkgül sesini çıkarmadan

dinledi".

Yigit name diycegini bilmiin dımdı (fM 107).

"Yiğit ne diyeceğini bilmeden sustu".

Agşam gelerin, diydi de eglenmiin gitdi (TGT 433).

"Akşam gelirim, dedi de eğlenmeden gitdi".

§. Türkmencede bazan -mAn gerundium ekinin yerine -mAz olumsuz geniş

zaman partisip eki ile +dAn ablatif ekinden oluşan -mAzdAn şeklinin kullanıldığı

görülür.

Emma san taydan köplügüne garamazdan, hıvalılar fzlı fzına yenlipdirler (SE

3.22).

"Ama sayı bakımından çokluğuna bakmadan, Hiveliler arka arkaya

yenilmişler".

Cömartlaşdı, tapdık indi tiirini,

Gıssanmazdan berer bize barını (OİF 181).

"Cömertleşti, bulduk şimdi usulünü,

Acele etmeden verir bize hepsini".

335. -Ali

§. Türkınencede kullanılan bu gerundium eki devamlılık ifade eder. Bu

sebeple de çoğunlukla arkasına bari edatını alır. -Ali ekiyle teşkil edilen

gerundiumlar normal olmadığı halde şahıs unsurlarıyla kullanılır.

Ey vezir, rılan yurtda pılan patışanın bir ovadan gfzı bar diyip, eşidelim bari,

gice gündüz sabrım gaçıp, nahili gezyanimi bilemök (TE 234).

145

"Ey vezir, filan yurtta filan padişahın bir güzel kızı var diye, işittiğimden

beri, gece gündüz sabırsızlanıp, nasıl gezdiğimi bilmiyorum".

Men gelelim biiri sizin bilen şeyle bir övrenişdirin (TE 22).

"Ben geldiğimden beri sizi şöyle benimsemiştim".

Ol öleli biiri ön yıl geçdi (SE 12.15).

"O öldüğünden beri on yıl geçti.".

Mihman bolsa geleli biiri bü gelinin ovadanlıgına miiyıl bolupdır (TE 21 ).

"Misafir ise geldiğinden beri bu gelinin güzelliğine meyletmiş".

336. -yAnçA

§. Türkmencede kullanılan bir gerundium eki, tamamlanıncaya kadar yapılan

bir işi veya bir diğeri devam ederken yapılan bir hareketi anlatır. -yAnçA eki ile

teşkil edilen gerundiumlar, hareket hali ifadesinden başka zaman ifadesi de taşırlar

ve 11-ıncaya kadar" manasını verirler.

§. -yAnçA gerundium eki -yAn partisip eki ile -çA eşitlik ekinin

birleşmesinden meydana gelmiştir. Bu gerundium ekinin de -Al/ gerundium eki gibi

şahıs unsurları aldığı görülür.

Men mazalı gurplayançam, yankı meni satan pulun bilen eklenersiii. (TE

112).

"Ben iyice güçleninceye kadar, demin beni sattığın para ile kendine

bakarsın".

Sen şü garpızz öyüne baryançaii. yarmagın (TE 118).

"Sen bu karpuzu evine varıncaya kadar kesme".

Bü lşleri edyiinç<i Mömmedin çayı gaynayar (TE 114).

"Bu işleri yapıncaya kadar Mammed'in çayı kaynıyor".

Gaydzp gelylinç<ik, garpız bolup yetişer (TE 69).

"Dönüp gelinceye kadar, karpuz olup yetişir".

Adamlar, belli bir habar eşidyiinç<iniz, öylü öyünizde öz Işiniz bilen boluberin

(OİF 133).

"Adamlar, belli bir haber işitinceye kadar evli evinizde kendi işiniz ile meşgul

olun".

Şondan son t<i barca/{ yerlerine baryö.nçiilar, atın di,yşi yiilı edip gidy<irler (fE

192).

"Ondan sonra ta gidecekleri yere varıncaya kadar, atın dediği gibi gidiyorlar".

146

§. XVIII-XIX. Asır Türkmen yazı dili ile bazı Türkmen ağızlarında -yAnçA

gerundium ekinin yerine -lnçA gerundium ekinin kullanıldığı görülür. Bu sebeple

bugünkü Türkmen edebi dilinde -lnçA gerundium ekine seyrek de olsa rastlanır.

-lnçA gerundium eki de tıpkı -yAnçA eki gibi şahıs unsurlarına bağlanır.

Men ol düyşümi ta maksadımayetinçiim hıç kime aytmarın (TE 181).

"Ben o rüyamı ta maksadıma erişinceye kadar hiç kimseye söylemem".

Yii.rında.n aynlan yedi. yıl ii.glar" Yurdundan aynlan ölinça aglar (OİF 135).

"Yarinden ayrılan yedi yıl ağlar,

Yurdundan ayrılan ölünceye kadar ağlar".

337. -dlkçA

§. Türkmencede kullanılan -dlkçA eki, -dik partisip eki ile +çA eşitlik ekinin

birleşmesinden meydana gelir ve devamlılık ifadesi taşıyan bir gerundium eki gibi

kullanılır. Bazan -dik partisip ekinin -çA eşitlik eki ile iyelikli olarak birleştiği

görülür.

Okadıkça yüzi gızardı, gözüniii ii.gı artdı (YG 228).

"Okudukça yüzü kızardı, gözünün yaşı arttı".

Biiy gürrüıi etdikçe, agasınıii. oglı hem gaharlanıp çışip başlan (TE 133).

"Adam konuştukça, ağabeyinin oğlu da öfkelenip, kızmaya başlamış".

Altı gii.nat ak öy bolsa garaii.kı goyaldıgıça agaryiir YA 3).

"Büyük beyaz Türkmen çadırı ise karanlık koyulaştıkça ağarıyor".

Şeker iiriinı açdıgıça garrinıii yüregi üzülere geldi SE 8.98).

"Şeker arayı açtıkça ihtiyarın yüreği kopar gibi oldu".

338. -AndA

§. Türkmencede kullanılan -AndA gerundium eki -An partisip eki ile +dA

lokatif ekinin birleşmesinden meydana gelir ve "-ınca" manasını ifade eder.

Bir çeşma hatıranda, yankı öli balık direlyar (TE 70).

"Bir çeşmeye batırınca, deminki ölü balık diriliyor".

Şol biilık iibızemzemiii. çeşmesine düşende ciinlanar (TE 70).

"O balık ab-ı zemzemin çeşmesine girince canlanır".

Mihman/ar gapıdan girende, olar ayaga galdı (TGT 432).

"Misafirler kapıdan girince, onlar ayağa kalktı".

147

339. -kA

§. Türkmencede görülen -k.A eki bir yandan cümle sonu edatı (Türkiye

Türkçesinde.ki ki fonksiyonunda) olarak kullanılırken, bir yandan da "-dığı zaman,

-ken" manasını veren hal gerundiumu fonksiyonunu ifade eder. Bu ek vokal

uyumuna tabi olup, genellikle şahıs unsurlarıyla beraber kullanılır.

Men atamı çöle taşlaırıii,ga baryarklim, bir yerde dinç almiiga oturdım (TE 70).

"Ben babamı çöle bırakmaya gittiğim zaman, bir yerde dinlenmek için

oturdum".

Sen diir agacının aşiigında boynun yüpli dürkiin, giz öyünde otirdı..

"Sen dar ağacının aşağında boynun ipli duruyorken, kız evinde oturuyordu".

Şol Işi yazıp otlrkiik, men birden senin depderine sereddysem niidersin?

"O ödevi yazıp oturuyorken, ben birden senin defterine bakıversem ne

dersin?"

Gidip baryiikiilar, baların önünden eli küyzeli bir ulı giz çıkyiir (TE 219).

"Gidip varırlarken, bunların önünden eli testili bir büyük kız çıkıyor".

4. EDATLAR

41. Ünlem edatları

§. Bir duyuşu, bir dileği, ruh hallerini, tasdik, ret, sorma ve göstermek gibi

ifade şekillerini anlatan edatlardır. Türkmence gramerlerde "ümlük" adı verilen

ünlem edatları kendi içinde ünlemler, seslenme edatları, sorma edatları, gösterme

edatları, cevap edatları olmak üzere beşe ayrılır.

411. Ünlemler

§. Bunlar bir duyuşu canlı bir şekilde anlatmaya yarayan ve tabiattaki sesleri

taklit eden edatlardır. Türkmencede, bay, bah, be, bii, viy gibi ünlemler şaşkınlığın

bir tezahürünü, arman, ah, piihey, vah, vay gibi ünlemler üzülmenin, pişmanlık

duymanın bir tezahürünü gösterirler. Berekalla, tüveleme, yeri gibi ünlemler takdir

ve teşvik duygusunu, ha, hey gibi ünlemler ise sevinme duygusunu ifade ederler.

Bay, bir belanın üstünden gelen ekenik (TE 205).

"Vay, bir belanın üstüne gelmişiz".

Bah, ozal bir teb'ibe görkezenimizde gargafi etini herifi diydi (TE 215).

"Vay, daha önce bir doktora gösterdiğimizde karganın etini verin dedi".

Be, name bolduka (TE 194).

"Be, ne oldu ki".

Bil, ol tebip hassanın name iyenini hem bildi (TE 215).

"Vay be, o doktor hastanın ne yediğini de bildi".

Viy, bü sizmidiniz? (fE 238).

"Vay, bu siz misiniz?".

Arman, men glcii galıpdırın. Hayp! Hayp! (SE 12. 42).

"Eyvah, ben geceye kalmışım. Yazık! Yazık!".

Vah, talabiinımız bolsa, munı zayalaman yerdi (TE 203).

"Vah, ırgatırmz olsa, bunu bozmadan yerdi".

Vay, menin oglumı öldürdiii (TE 201).

"Vay, benim oğlumu öldürdün".

Ah, vay, piihey! Özüm bir akmak bolmasam sandıgı dört barmak gfsga

yasarmıdım (TE 38).

149

"Ah, vay, pehey! Kendim bir ahmak olmasam sandığı dört parmak kısa

yaparmıydım ".

Berekalla, oglanlar (TRS 88).

"Aferin, çocuklar".

Bay, tüveleme, sen akıllı-höv! (TE 30).

"Vay, aferin, sen akıllısın yahu!".

Yeri, giz bizin patışamıza gitmiige razı bolsanız, salgıdınızı aydıberin (TE

187).

"Haydi, kız bizim padişahımızla evlenmeye razı iseniz, başlığınızı

söyleyiverin.

Hii, tapdım, adamın erbedi patışa bolar (TE 49).

"Hey, buldum, adamın kötüsü padişah olur".

Hey, diyyiinini düşündim (TE 224).

"Hey, dediğini anladım".

412. Seslenme edatları

§. Bunlar hitap edatlandır. Bir kimseye seslenmeye yararlar. Türkmencede

ay, ey, hey, hiiy, hay, höv, ahöv, ahav, ayu gibi edatlann seslenme vasıtası olarak

kullanıldıkları görülür.

Ay hu.dayım, mana da bir goşa öküz ber (TE 85).

"Ey Allahım, bana da bir çift öküz ver".

Ey döst, yene senden ınamdar adamım yök (TE 178).

"Ey dost, yine senden güvenli adam yok".

Hey, sana da goyun ınanıp gidip bolarmı? (TE 225).

"Hey, sana da koyun emanet edilebilir mi?".

Hiiy, niime sak/ayarsın? (TE 35).

"Hey, ne saklıyorsun?".

Hay oglan, nlrii baryarsın? (TE 56).

"Hey oğlan, nereye gidiyorsun?".

Höv adamlar ben birçopan (TE 51).

"Ey adamlar ben bir çobanım".

Ahöv bay aga men indi nireden düş eyin (TE 231 ).

"Ey bay ağa ben şimdi nereden ineyim".

Ahav, sen nlrd baryarsın? (TRS 58).

"Hey, sen nereye gidiyorsun?".

Ayu, senin habarın beri barmı? (TE 238).

"Hey, bari senin haberin var mı?".

150

413. Sorma edatları

§. Bu edatlar sorma ifade eden edatlardır. Türkmencede kullanılan sorma

edatı hanı'dır.

Hanı öyüniz? (fRS 687).

"Hani eviniz"?

Hanı menin ayalım? (fE 149).

"Hani benim hanımım"?

§. Türkmencede hanı soru edatının "haydi" manasında teşvik edatı olarak da


Hanı, şundan böküp geçip bilseniz, böküii (TE 185).

"Haydi, bundan zıplayıp geçebilirseniz, zıplayın".

Hani, ilki sizin yıgşınızı bir göreli bakalı (TE 83).

"Haydi, önce sizin toplayışınızı bir görelim bakalım".

414. Gösterme edatları

§. Bunlar bir kimseyi, bir nesneyi göstermek için kullanılan edatlardır.

Türkmencede, ana, ha/ha, hanha, ınhii., ine, ta gibi kelimelerin gösterme edatı

olarak kullanıldıkları görülür.

Ana, onda,n son, yankı oglan hem pii.tışa garapdır (TE 183).

"İşte, ondan sonra, deminki oğlan da padişaha bakmış".

Ha/ha, yanınızda otfr (TE 219).

"İşte yanınızda oturuyor".

Hanha, şunkar geçip baryar (SE 12. 118).

"İşte, Şunkar geçip gidiyor".

inha, şü barmagımdakı yüzügümiii möhri yalpıldap durandır (TE 195).

"İşte, bu parmağımdaki yüzüğümün mührü parıldayıp durmuş".

ine, sandıgın içinde name bardıgını aydıp berin (TE 54).

"İşte sandığın içinde ne olduğunu söyleyiverin".

Ta maksadıma yetyiinçiim aytmann (fE 186).

"Te maksadıma erişinceye kadar söylemem".

151

415. Cevap edatları

§. Bunlar tasdik veya red ifade eden edatlardır. Türkmencede, elbetde, hava,

yök gibi kelimelerin cevap edatı olarak kullanıldıkları görülür.

Elbetde, oglum ga"iinda senem çöle taşlarlar (fE 68).

"Elbette oğlum yaşlanınca seni de çöle atarlar".

Hava, şahım glz çapana. barmiiga razı boldı (TE 221).

"Evet, şahım kız çobanla evlenmeye razı oldu".

Yök, patı§am men ölümimden gorkuma aydamök (TE 222).

"Yok, padişahım ben ölümümden korktuğum için söylemedim".

42. Bağlama edatları

§. Bunlar kelimeden küçük dil birliklerini, kelimeleri, kelime guruplarını ve

cümleleri şekil ve mana bakımından birbirine bağlayan edatlardır. Türkmence

gramerlerde "baglayıcı" diye adlandırılan bağlama edatları kendi içinde beş gruba

ayrılır.

421. Sıralama edatları

§. Bunlar arka arkaya gelen unsurları "ve" manası ile birbirine bağlayan

edatlardır. ve, bilen, hem, dA Türk.mencede sıralama edatı olarak kullanılırlar.

Şa glzı bü gızıldan adamsına ve Özüne dürli dümen govı geyimler alanmış

(TE 168).

"Şah kızı, bu altın ile kocasına ve kendisine türlü türlü güzel giyimler almış

imiş".

Gutlımırat bilen Gandım Aksakal hem o/arın lzına düşdi (SE 12. 51).

"Gutlımırat ile Gandım Aksakal da onların peşine düştü".

Yök, Mergen aga, men gatı govı hem yılı yatdım (SE 12. 18).

"Yok, Mergen ağa, ben çok iyi ve sıcak yattım".

Knyaz Mergen bilen hoş/aşdı da, hovlukmaç gitdi (SE 12. 18).

"Knyaz Mergen ile vedalaştı da aceleyle gitti".

§. Türkmencede, arka arkaya gelen iki isimden birincisine getirilen -dlr ve -L/

eklerinin bu iki ismi "ve" manası ile birbirine bağladığı görülür.

Ol süyrelip getirilen çopandır oglana. garapdır (TE 122).

"O sürüklenip getirilen çoban ve oğlana bakmış".

Atalı oglun yaşayan yurdının bir zehinsiz patışası bar eken (TE 43).

"Baba ve oğulun yaşamakta olduğu yurdun bir aptal padişahı varmış".

422. Denkleştirme edatları

152

§. Bunlar birbirine denk olan, birbirinin yerini tutabilecek olan iki unsuru

birbirine bağlayan, birbirleriyle karşılaştıran edatlardır. ya, ya da Tilrkmencede

kullanılan denkleştinne edatlarıdır.

Men ondan ayalınzn bardzgını ya yökdugını söramii.ndınn (TE 32).

"Ben ondan hanımının olduğunu veya olmadığını sormamışım".

Ol name Özüni şeyle pes tutyiirmıka ya da olam sadalıgın bir alamatımıka?

(TGT 105).

"O kendisini şöyle düşük tutuyor mu ki ya da o da sadeliğin bir alameti mi

acaba?".

423. Karşılaştırma edatları

§. Bunlar karşılaştırılan iki veya daha çok unsuru birbirine bağlayan

edatlardır. ya ... ya, ne ... ne, hem ... hem, dA ... dA, ka ... ka, hala ... hala

Tilrkmencede karşılaştırma edatı olarakkullanırlar. Bunlardan dA ... dA ve bu

manayı ifade eden hem . .. hem karşılaştırılan unsurların sonuna diğerleri ise

karşılaştırılan unsurların başına getirilir.

Biz ya ölmeli, ya almalı, gılıç sfnp, gan döküp yörüpdiris (SE 12. 19).

"Biz ya ölmeli, ya almalıyız, kılıç sıyırıp, kan döküp yilrilmüşüz".

Şü gün ne yagış yagar, ne gar (TROS 440).

"Bu gün ne yağmur yağar, ne kar".

Elbetde şeyle adalatlı patışiinı öldüryi.inler hem cansızlık eder, hem dönüklük

eder (SE 12. 18).

"Elbetde böyle adaletli padişahı öldürenler hem casusluk yapar, hem döneklik

yapar".

Ansiitlık bilen tapılan çöregifı gadın hem, tagamı hem bolmayiir (SE 12. 18).

"Kolaylıkla elde edilen ekmeğin kıymeti de lezzeti de olmuyor".

İndi öyde onun atı da yökdı, Özi de (SE 12. 20).

"Şimdi evde onun atı da yoktu, kendisi de".

Olur ka durup, ka yöriip, degre daşlarına sin edyi.irler (TGT 212).

"Onlar kah durup, kah yürüyüp etraflarını gözden geçiriyorlar".

Hala sen gel, hala men barayın (TROS 440).

153

"İster sen gel, ister ben varayım".

424. Cümle başı edatları

§. Bunlar başında bulundukları cümleleri, kendisinden önceki veya

kendisinden sonraki cümlelere bağlayan edatlardır. Türkmencede kullanılan cümle

başı edatlarından, emma, velI!velin, yöne, diiie edatları fakat ifadesi taşırlar ve

başında bulundu.klan cümleyi daha önce gelen cümleye bağlarlar. eger edatı, şart

ifadesi taşır ve başında bulunduğu cümleyi daha sonraki cümleye bağlar. çünki,

sebii.bi edatları çünkü ifadesi taşırlar ve başına geldikleri cümleyi daha önceki

cümleye bağlarlar. meger, kiişga, belki edatları netice ve izah ifade ederler ve

başına geldikleri cümleyi daha önce gelen cümleye bağlarlar. yogsalyogsam, gayta

edatları aksi halde ifadesi taşırlar ve başına geldikleri cümleyi daha önce gelen

cümleye bağlarlar.

Bü kırk tıllii tölese, onı goyberyii.rler, emmii bü ogruda ziit yök (TE 130).

"Bu kırk altın ödese, onu bırakırlar, ama bu hırsızda bir şey yok".

Atasını ciiyliip bolanlarından son, ulı oglı kakasının salgı beren yerine baryiir, velin pulı yerinden tapmayiir (TE 163).

"Babasını gömdükten sonra, büyük oğlu babasının işaret ettiği yere gidiyor,

fakat parayı yerinde bulmuyor".

Niirllnın ondan kem ziidı yök. Yöne aladasız yaşamak ona hiç vagt miyesser

bolmadı (SE 12. 121).

"Narlı'nın ondan eksik şeyi yok. Fakat kaygısız yaşamak ona hiç bir zaman

kolay olmadı".

Ol haysı dinden, haysı milletdenem bolsa bolsun, dine dönük bolmasın (SE.

11. 123).

"O hangi dinden, hangi milletten de olursa olsun, ancak dönek olmasın".

Ey teb:İp, menin bü derdime dünyii.de em bolcak ziit barmı? Eger biir bolsa, ol - ? nmne.

ne?.

Ey tabip, benim bu derdime dünyada ilaç olcak şey var mı? Eğer varsa, o

Bü kitiip elden ele gezyiir, çünki örii.n gızıklı (TRS 741).

"Bu kitap elden ele geziyor, çünkü çok enteresan".

Onun ecesidir kakasını bir günde öba mazdrçılıgında cö:yladılar. Sebiibi olar

bir vagtda ölüpdi (SE 3. 61).

"Onun annesi ve babasını aynı günde köy mezarlığında gömdüler. Çünkü

onlar aynı zamanda ölmüştü".

Belki sen bir ulı günii edensin (fE 133).

"Belki sen bir büyük günah işlemişsin".

154

lılagaraiikılık, gicelik İşiii gutaryandıgı, ertire çenli dinç alıp bolyiindıgı üçin

govı, yogsam gündizine İş tükenök (SE 12. 123).

"Alaca.karanlık, gecelik işin bitirildiği, yarına kadar dinlenildiği için iyi,

yoksa gündüz iş tükenmiyor".

Men atımı şunça bakyarmıkiim diyyiin, gayta ol, gün günden Tgleyiir (SE 12.

54).

"Ben atımı bu kadar bakıyonnuyum ki diyorum, aksine o, günden güne

zayıflıyor".

425. Sona gelen edatlar

§. Bunlar sonuna geldikleri cümleleri ve cümle içindeki kelimeleri daha önce

veya sonra gelen unsurlara bağlayan edatlardır. Bu edatlar cümleleri ve cümle

içindeki kelimeleri belirtmek ve kuvvetlendirmek için kullanıldıklarından,

kuvvetlendirme edatları olarak da kabul edilirler. Türkmence'de kullanılan lı, hA, dlı, lA, ov edatlarının sonuna geldikleri cümle veya cümle içindeki kelimelere

belirtme, vurgulama, hayret, hayranlık, üzüntü, sevinç, küçümseme gibi ek

manalar verdiği görülür.

Bülara a sered ii, ömründe gılıcı ginından çıkarmagı bilmeyiin adamlar, blline gılıç guşiinıpdır (SE 12. 71).

"Bunlara bak, ömründe kılıcı kınından çıkarmayı bilmeyen adamlar, beline

kılıç kuşanmış".

Ciin oglum ölcegime hii ginanamiik velTn, gapımızın yapılcagına ginanyiin

(SE 12. 178).

"Can oğlum öleceğime üzülmüyorum ama, kapımızın kapanacağına

üzülüyorum".

Atam mündür diy da (SE 12. 108).

"Babam bindir de".

Ay, yök la, gahanm gelenök la (TE 202).

"Ay yok, öfkem gelmiyor".

Niyeti şü bolsa şagala dlJnersin, diydigi bolyiir ov (fE 202).

"Niyeti bu ise çakala dönersin, dediği oluyor".

155

§. Türkmencede görülen dA, hem, -Am, -kA edatları, bağlama ve

kuvvetlendirme edatı olarak çok sık kullanılır. Bunlardan -Am edatı hem edatının

ekleşmiş şeklidir. -kA edatının ise genellikle şahıs unsurlarına bağlandığı görülür.

Çerkez padıman, gapdalında oturanın Sarı seyis diil de, başga adamdıgını

gördi (SE 12. 105).

"Çerkez çoban, yanında oturanın San seyis değil de, başka bir adam

olduğunu gördü".

106).

Sahel salımda hem o/ardan gövresini öii.e say/adı (SE 12. 105).

"Bir anda da onlardan gövdesini ön tarafa çıkardı".

Adama bir at az bolar, diyen sözi yat/adı. Dogrudanam şeylemikd? (SE 12.

"Adama bir at az olur, denilen sözü hatırladı. Hakikaten de böylemi ki?" ..

Men nddip eklenip bilerkiim? (TE 73).

"Ben ne yapıp beslenebilirim ki?".

Yüz tılla berip övrenen hat sovadım yadımdan çıkman dürmuka? (TE 114).

"Yüz altın verip öğrendiğim okuma yazmam hatırımdan çıkmadan duruyor

mu ki?".

Maşın kan eglencekmika? (YA 43).

"Araba çok gecikecek mi ki?".

43. Son çekim edatları

§. Son çekim edatları bağlı olduğu isimle cümlenin diğer unsurları arasında,

zaman, yer, yön, benzerlik, başkalık, tarz bakımından ilgiler kuran kelimelerdir.

Bunlar bağlı oldukları isimlerin sonuna gelir.

Türkmencede kullanılan son çekim edatlarını fonksiyonlarına göre şu şekilde

sıralayabiliriz.

431. bile, bilen

§. Bu edatlar vasıta ve beraberlik ifadesi taşırlar.

Ertesi mfhmanlar at/ananda, batır hem mfhmanları bilen bile gitdi (SE 12.

21).

"Ertesi gün misafirler atlanınca, batır da misafirleri ile beraber gitti".

Daş çıkmak hıyalı bilen iç işige bardı (SE 11. 114).

"Dışarı çıkmak niyeti ile iç kapıya vardı".

432. yalı, kimin, kibi, dek, dey, degin

§. Bunlar benzerlik ifade eden edatlardır.

Mareka suv sepi/en yalı boldı (TGT 66).

"Kalabalığa su serpilmiş gibi oldu".

Giz/ar ilkinci otagda gumn kimin gögurdaşdılar (fGT 393).

"Kızlar birinci odada kumru gibi sevinçli ses çıkardılar".

Yine, bir zat yadına düşen dek, yerinden galdı (SE 11. 126).

"Yine, hatırına bir şey gelmiş gibi, yerinden kalktı".

433. üçin, ötri, sebapli

§. Bunlar sebep edatlandır.

Atı şonı habar bermek üçin bdr"ik gaydandır (SE 11. 115).

"Atı onu haber vermek için beriye dönmüş".

156

Özüniii. döstlaşmak meylinin tüys yürekdendigini delillendirmekden ötri,

Çatda bolan çaknışıkda yeslr alnan iki siinı rus solda.tını da eltip beryiir (TGT 58).

"Kendisinin dost olma meylinin gerçekte yürekten olduğunu delillendirmek

için, Çat'da olan çarpışmada esir alınan, iki tane Rus askerini de götürüp verdi".

İndi hanın oglı sebiipli yesır düşen hızmatçı giildı (SE 11. 124).

"Şimdi Han'ın oğlu için esir düşen hizmetçi kaldı".

434. başga, özge, gayrı

§. Bu edatlar başkalık bildirirler.

Meniii gıce gündız şondan başga 'işim yök (SE 11. 122).

Benim gece gündüz ondan başka işim yok.

Aha/dan özge yer nii, Türkmeniiiki daimi?

"Ahal'dan başka yer ne, Türkmen'in değil mi?".

Tatyana hazir institutda lJzünden gayrı adam oyanandır öytmedi (TGT 70).

"Tatyana şu anda enstitüde kendinden başka adamın uyandığını zannetmedi".

435. göra

§. Karşılaştırma bildiren bir edattır.

Sen maiia İşleyişime görii galla ber (SE 12. 124).

"Sen bana çalışmama göre tohum ver".

436. öii, sofi, ozal, oval, bari, beylak, öıiürti

§. Bunlar zaman bildiren edatlardır.

Gandım Aksakgal hemme kişiden ön geldi (SE 11. 114).

"Gandım Aksakgal herkesten önce geldi".

Cogabı eşidenden son ol hezil edinip güldi (SE 11. 117).

"Cevabı işittikten sonra o ilgi çekici bir hale bürünüp güldü".

Mamagülden ozal Kanı Batır kimdir birinin adını tutdı (SE 11. 115).

"Mamagül'den evvel Kanı Batır birinin adın söyledi".

Enesi iki gün bari gelenök (SE 12. 118).

"Babannesi iki günden beri gelmedi".

İndiden beyliik, beyle iş edinme (TRS 84).

"Şimdiden sonra, böyle iş yapma".

157

Ol ôzünin başına düşen agır vakanı bermezden önürti, ôzünin kimin gfzz

bolandıgından gürrün başladı (SE 11. 121).

"O kendisinin başına gelen ağır vakayı anlatmadan önce, kendisinin kimin

kızı olduğundan bahsetmeye başladı".

437. çenli, defieç, garşı, tarap, baka, sarı

§. Bunlar yer ve yön bildiren edatlardır.

Siz oları agşama çenli yöla salsanız. Agşam menin öyüme barsafi.ız (TE 36).

"Siz onları akşama kadar gönderseniz. Akşam benim evime varsanız".

Onı öylerine deneç ugratdım (TRS 256).

"Onu evlerine kadar götürdüm".

Ezize garşı çare görüp bilmedi (TM 52).

"Eziz'e karşı çare göremedi".

Bülara baka ugradılar (SE 12. 55).

"Bunlara doğru gittiler".

Şundan son ol öba tarap endi (SE 11. 119).

"Bundan sonra o köye doğru indi".

§. Türkmencede görülen son çekim edatlarından bilen, yalı, üçiıı isimlerin

yalın, zamirlerin genitif haline (bkz. § 2412); kimiıı, dek, se~apli, biiri isimlerin

yalın haline; çenli, deneç, garşı, baka, tarap, görii isimlerin datif haline; öii., son,

ozal, beyliik, öfıürti, başga, özge, gayn, bari, ötri isimlerin ablatif haline getirilir.

Köçasıgman

TÜRKMENCE METİNLER

VATAN

Süyşüp gelyar mareke,

Bir maksada cemleyan yer bü tayı.

Boydan-başa san örtünen gızlar

Erte.kiden gelen perlşde yalı.

İfi tazesin geynen ya.şu-gamlar

Gözlap bü durmuşdan gerek za.dını,

Çök düşüp yalbaryar da.şdan hüdaya,

Yetir yalı arzı-halın, dadını.

Söra.p göryar,

Ha.yış edyar,

Yalbaryar,

Haysı güyç bü halkı çekyan bü taya.

Sefi gövnüfie para-para bölünip,

Can giraycek yalı daşdan huda.ya.

Haysı andan çıkıp döran huda.y bü,

Kim na.dip bezedi altından, zerden,

Ol şeyle arkayın,

A vman otir ol,

Cuda daş ol bagtsıza bagt bererden.

Çök düşüp yalbaryar,

Zardan aglama.n,

Gucagı ça.galı bir garip ayal.

Ah, dogan,

Özüfii beyle aklama,

Ondan safi.a ne peyda bar, ne zıyan.

Naçe yalbarsafiam,

Gözyaş döksefiem,

Ol hiç kimi.fi yetişenök dadına.

Vah, onda güyç bolsa,

Gudrat bar bolsa,

Berçek ahır sizden alan zadını.

Gollan berdaşlı novcuvan yigit,

Durma ahır gara daşa abanıp.

Iş gözle,

Yer-asman aralıgında

Bir-a depafi degsin,

Birem dabanıfi.

Bir ömürde munça acı durmuşıfi,

Defisizligifi şarpıgını da.danlar,

togap edyançafiiz bir gara daşa

Bir-birege togap edifi, Adamlar!

Yene bagtıfiızı göreşden gözlafi,

Hak üçin göreşip çeken yök zıyan.

Sizin kalbıfuza şöhle saçmagı

Ol hemma ayan.

Munça gözyaşları gerdende çekmek

Belki, daş üçinem agırdır, dogan.

Ofi üçin cay bolmak efiildir, belki,

Bü giden mareka huday bolandan.

Bibi ORAZDURDIEVA

S. E. 3 1983 S. 96-97

159

DÜZUN SENİN

Geçip giden şol ullakan

Yıllardan güyç alan mekan, Acap ovaz, şiıin mukam

Çalyar her gün sazı.fi senifi.

Baglanfida alma-narıfi,

Mefi baylıgım heme barıfi.

Y a1füz bagtım, namıs-arım, Eziz Vatan, özüfi senifi.

Yöriir yölum bellan Vatan,

Gökde Ayı ellan Vatan.

Çigillem dey güllan Vatan, Hiç sovulmaz yazı.fi seni.fi.

GI.fi gucagı.fi mıdam toylı,

Yigitlerifi murtı tov lı.

Köllerifi bar süyci suv 1ı

Gonar ördek-gazıfi senifi.

Sörap bü gün dünyan halın,

Acap se.fi arzuv-hıyalıfi.

Okap-okap boldı alım,

Ahli ogul-gizıfi senifi.

Yüzüfi senifi yagtı Aydan,

Şat yaşayar sende adam.

Unutmaz sefi nanıfi dadan,

Mukaddesdir düzufi seni.fi.

A. AMANLIYEV A (SE 3.94)

160

YILLAR AKİTDİ

Gözlerimden uçdı gitdi gül keşbin,

Onı sensiz öten günler akitdi.

Vagtında emmeli nünın emmedik

Solup giden elvan güller akitdi.

Gucagı boş geçen giceler ötdi,

Gör, niçe gün yaşdı, niçe dafi atdı,

Y alfüzlık hasratı yürege yetdi, Seni cliili-porhan sfüer akitdi.

Senin ellerifii saçlam küysedi,

Seyrekledi, o vagtlar maysadı,

Gövnüm diydi-tiik şol seni söysedi,

Arman, unütlarmı yıllar akitdi.

Sen barının, yök-indi gövnüm bir yalı,

Ban uçdı dagan garasar yalı,

Ters akdırıp bilsen-de sen deryanı,

İndi derkarıfi yök,

Bar zadım gitdi ...

H. ANNA TIYEV A

(SE 3.84)

161

162

OGRININ OGLI

Bir bar eken, bir yök eken. Gadim zamanda bir ogrı bar eken. Onufi hem ön

yaşlı bir oglı bar eken. OFI ogrı birg ün goyun ogurlap gelipdir. Ogn goynı

öldürende, goynufi bir bövregini oglı ogurlapdır.

Kakası:

- Hanı goynufi bir bövregi?- diyipdir.

Onda oglı:

- Nabileyin, kaka, goynufi eke bövrekdir-de- diyipdir.

Kakası oglunı urupdır, hörlapdır. Oglan bövregi ogurlanını boynuna

almandır. Ogrı bir gün oglunı izına tirkap, patışanıfi gaznasını urmaga gidipdir.

Tamıfi depesini deşip, oglanı tamın içine sallapdır ve tamdakı gızıllan bir törbii

salıp, daşına çıkarmagı ogluna buyrupdır. Şeydip, ogn gızıldan yogşı yüküni

tutandan sofi, oglanı yokarik: çekipdir. Oglan yiirpı yöluna yetiberende, kakası ofla:

- Hanı goynufi bir bövregi?- diyipdir.

Oglan onda:

- Nabileyin, kaka, goynufi eke bövrekdir-de- diyipdir.

- Eger bövregi ogurliinıfiı boynuna almasan, seni şü tamın içinde taşlap

giderin- diyip, kakası aydıpdır.

Oglan bövregi ogurlanını boynuna almandır. Kakası hem gahanna oglum

tamın içinde taşlap gidipdir.

Ertir tursalar, patışanıfi. gaznası urlupdır. Gaznanıfi içinde bir oglan bar. Ol

oglanı patışanıfi yanına eltip, sörag edipdirler.

Patışii oglandan:

- Gaznanı kim akitdi?- diyip sörapdır.

163

Oglan:

- Meni getiren- diyip, cogap beripdir.

- Seni getiren kim?- diyip padışa sörapdır.

Oglan:

- Gaznanı akiden- diyip, cogap beripdir. Oglan mundan başga hıç bir zadı

boyun almandır.

Patışa:

- Oglanı dara çekmeli!- diyip, cellatlara buyruk beripdir.

Mareke yıgnanıpdır. Oglanı dardan asmak üçin, yüpi bokurdagına

salıpdırlar. Şol vagt oglanıfi kakası daşından-marekanifi içinde duran yerinden iki

barmagını görkezip: "Goynufi bövregi ikidi" diyen ışaratı edipdir.

Onda oglan hem ışarat bilen: "Goynufi eke bövrekdir" diyip- bir barmagını

goldırıpdır.

Mum patışa görüp:

- Oglanı getirin- diyipdir.

Oglanı patışanıfi yanına eltipdirler. Patışa oglanıfi name üçin eke barmagını

galdıranını sörapdır.

Ondaoglan:

- Menifi bokurdagıma dar agacınıfi tanapını salafiızda, şeytan gelip, mafia

"Huday ikidir diy" diydi. Men hem: "Huday yekedir" diyip, bir barmagımı

galdırıp, cogap berdim" diyipdir.

Patışa bü sözleri eşidip, oglanı azat edipdir.

Türkmen Ertekisi

164

OGULLAR

Günlerin birinde iki sanı ayak guyudan suv çekip dür ekenler. Bülarıfi yanına

üçünci ayal gelipdir. Guyinıfi yanındaki yöldan geçip baryan bir garnca adam hem

gelip, dinç almak üçin olarıfi yakınında otunpdır.

Bu ayfillarıfi biri:

- Menin oglum edermen ve güyçli. Urşaysa dagı hiç bir çaga ofla tay

gelmez- diyipdir.

İkinci bıri:

- Menin oglum bolsa, aydım aydan vagtında edil bilbil yalı sayrayar. Hiç bir

çaganıfi sesi menin çagamıfikıça bolmaz- diyipdir.

Eınma üçüncisi sesini çıkarmandır.

Onda beyleki ayfillar ona:

- Sen name öz oglufi hakkında hiç zat aytmayarsıfi- diyip- sörapdırlar.

Ol ayal hem:

- Men name aydayın, onun hiç bir üytgeşikligi yök- diyipdir.

Bülar bedrelerini suvdan döldunp ugrapdırlar. Gam bolsa bülarıfi izlarına

düşüp gidiberipdir. Ayallar gidip baryarkalar elleri yadap gonyarlar ve gürrüfileşip

duryarlar. Garrıca adam hem bülara sın edip duryar. Şol vagt bülarıfi önünden üç

sanı oglan ılgaşıp çıkıpdırlar.

Bülarıfi biri aşır atyar, yöldakı da.şiarı ayagı bilen depyar togalanyar. Onufi

şeyle bolşuna ecesi guvanyar, begenyar.

Oglanlarıfi ikincisi aydım aydyar, gigıryar, sigıryar, dali-porhan bolup

gelyar. Mufla-da ecesi guvanyar, begenyar. Emma üçinci oglan bolsa ecesinin

yanına ılgap gelyar-de: "Ece, getir, men safla kömekleşeyin" diyip, ecesinin suvlı

agır bedresini göterip gidiberyar.

165

Ayallar gamca adamdan:

-Bizin ogullanmızı nenen gördüfüz?-diyip sörapdırlar.

Gam olara garap:

- Hanı, olar haysı oglanlar? Men eke birini göryarin- diyip, ecesinin elinden

bedresini alıp giden oglanı görkezipdir.

Türkmen Ertekisi

166

MENİN YILDIZIM

Meret ikimiz bir klasda okayarıs. Sıgrımızam bile bakyarıs.

Okuvdan gelip, çay-çörek iylen badına, her kim öz sıgrınıfi ızına düşübir.

meret birhilirak oglan, öykelekmi, göribrakmi. Kate: "Senin sıgrıfi

menifikiden köp doyupdır" diyibem öykelap gidiberyar. Onsofi men sıgrımı iki-üç

günlap eke bakmalı bolyarın. Men-a ofiuşcagam velin, sıgrımıfi şü Meredin sıgrı

bilen göbegi bile gömlen yalı, asıl şonsuz iyen otı bokurdagından geçmecek yalı,

töveregine garancaklap, mölap durandır.

Menifi bir başburç yıldızım, hakıkı, gızıl yıldızım, ekece-de sırım, öran

gizlin sırım bar. İkisinem Meretden yaşınp yörün, öykeledermikam öydüp

gorkyar.

Bir gün edebiyat sapagından gızıklı bekaya geçdik. Bay-gariplı yurtda

yaşayan bir hossarsız oglancıga bizifikilerifi biri gızıl yıldız beryar. Hut mendaki

yalı başburç, ovadan yıldız. Sofi ol yıldızı oglancıgıfi hocayım göryar-de, om

elinden alcak bolyar. Oglancık bermeyar. Hocayım onufi barınaklarını gafinp,

zördan alcak bolyar. Oglancık ayasındakı yıldızı şeyle bir gısyar velin, yıldızın

burçları eline çümüp, barmaklarınıii arasından gan damyar, yöne yıldızı bermeyar.

Yene sıgır bakmaga gitdik. Merede yıldızımı görkezesim geldi. Eygilik

tapmacagıma gözüm yetip düram velin, şonda-da görkezesim gelip, ölüp baryan-

da.

-Ey, Meret, bilyafimi mende name barını?

-Name bar?

Men goltugımdan yıldızı çıkardım, günün şöhlesine lovurdap, yanaycak

bolyar.

- N""ıreden aldın-ey?

-Agam gullukdan gelende getirdi.

-Hanı göreli-le?

167

Meret yıldızı eline alıp, uzak vagtlap sınladı, döşilne, mafilayına tutup göreli.

Hökman dilar öydilp, galpıldap otırdım velin, sesini çıkarman gaytanp berayeli.

Sofiaın gürlemedi, yüzilme-de seretmedi.

Men gıssandım:

- Sen nemetm-ey, Meret. .. İslesefi, bir günlilk dakınmaga berayerin,

bolyamı, Meret?

-Ay, onıfiı başıma yapayınmı. Onıfidan hol Aycafi partadaşı Durdıda-da

bar-a. Kepdera çalışcagaın eliyip yöreli.

- Durdinıfikı munufi yalı daldir.

- Hut sefiki yalı.

- Daldir ...

- "Gözüm bilen gördüm" diyyan-a!

Meredifi gefi galmanlıgına, pitiva-da etmanligine men gatl kemsindim. Onsofi

ilkinci yöla Meredi öykeledesim geldi.

- Bay, bar zatlı görendirin, bar zadı bilyanelirin öydyiifi-ay. Hiç zadam

bilefiök sen-ii ...

- Niimani bilmeyiimişim?

Men yüregimi bire bagladım:

- Meselem, menin Aysoltanı govı göryanimi bilyiifimi?

Meret dogrudanam gefi gfildı, gözleri tegelenip gitdi:

-Haysı Aysoltanı?

-Dokuzıncı "A"- da.kını.

Meret gefi galanlıgını bildirmecek boldumı-natdimi, üsgürincireeli-de, mafia

manisız bir soval bereli:

-Om name üçin govı göryiin?

168

- Ay, birinciden-a, govı oka yar, onsonam onı hemmelerem govı göryar ...

Meret yüzüme seretdi-seretdi-de, birdenem turup, göterdi ökcani:

- Mugallıma aytcak, mugallıma aytcak ...

- Dur-ey, Meret ...

-A-acik, durcak dal.

- Duraysana, bir zat aytcak ...

Meret ılgavını kesdi-de, götinceklap yörap ugradı:

- Dursam, uryan !

- Duzcan kessin, urmayın.

Meret yene yüzüni afirik tutdurdı:

-Mugallıma aytcak, mugallıma aytcak ...

Men durdum-da, name edyanimi özümem bilman, zörledip goyberdim,

bogazıma sıgdıgından.

Meredin mana haypı geldimi-natdimi, yuvaşça yörap, izına gaytdı, iki adim

etman, yüzüme cifikerilip durdı:

- Balya, yıldızıfu bersen, aytmayın.

Meredin hilesine düşündim. Tapba sesimi goydum, hasır-husur goltugımı

barlaşdırıp gördüm. Yerinde.

- Y ıldız-a bercek dal.

Meret yene götinceklap ugradı:

- M ugallıma ...

-Dur entek, Meret döst can, baş günlük bereyin, bolyamı, ha?!

- Yök, bütinley ber!

Onun sıpdırmacagına onat gözüm yeteli.

169

Anha, menin yıldızım-menin yıldızım. Meredin elinde lovurdap dür. Şeyle

bir lovurdayar ...

Men: "Yene bir gezecik ellap göreyin-de" diycek boldum, yöne gürlesem

aglanrukam öydüp, dişimi makam gısdım .

... İlkinci söygim mafia cuda gımmat düşdi.

Kömek Kulıyev

-Hekayalar- Aşgabat Magarif 1984

A

aban-: abanmak

abızemzem: ab-ı zemzem suyu

abray: saygı,hürmet

acap: acep

acayıp: acaip, şaşırtıcı

acı: acı

aç: aç

aç-: açmak

açık: açık

açıl-: açılmak

adalat: adalet

adam: adam,insan

adat: adet

adıl: adil

adıllık: adillik

adlandır-: adlandınnak

aga:ağabey

agaç:ağaç

a.gar-: ağar

ağdar-:devirınek,yıkmak

agıl: ağıl

agız: ağız

agla-: ağlamak

agşam: akşam

agta: hadım

agtar-: aramak agzıbirlik: dostluk

ahır: son, son olarak

ahın: doğrusu

ahırin:sonunda,nihayet

ak:ak,beyaz

ak-: akmak

SÖZLÜK

akdır-: aktırmak

akıl: akıl

akıldar: akıllı, fikir sahibi

akım: akıntı

akmak:ahmak

akmaklık:ahmaklık

aksakgal: aksakal, ihtiyar

al: hile

al-: almak

alaç: çare

alada: tasa, kaygı

alagarafikı: alacakaranlık

alaman: baskın

ala.mat: belirti, alamet

alcıra-: şaşırmak

alda-: aldatmak

aldav: hile

algı: alacak

alım:alim

alkım:çene

alla: Allah

alma:elma almıt: rüşvet

altı: altı

altın: altın

altmış: altmış

aman: sağlam, sıhhatli amanlık: sağlık

amanat emanet

afi:düşünme,zek~,şuur

afi-: anlamak, kavramak

anıkla-: açıklığa kavuşmak

afiın: öte taraf

afiıik: öteye

afi.saf: kolay, hafif

afisatlık: kolaylık

ar: öç, intikam

ara: ara, mesafe

aragatnaşık:münasebet

aralık: aralık, mesafe

aram: mutedil, ılımlı

argın: yorgun

arkan: arkası üstü

arkayın: sakin, rahat

arman: hayal, esef

armazak:yorulmaz

arrıldı: hırıltı

art: art, geri

art-: artmak, kalmak

artık: fazla, fazlalık

artıkmaç: artık, fazlalık

arzaçi: arz edici

arzı.hal: arz edilen, istenen

arzuv: arzu, istek

as-: asmak

asavaç: elbise askısı

asıl: asıl

asıl-: asılmak

asılgı: askı

asla: asla

asma:asma

asman: asuman, gökyüzü

assırinlık: gizlilik

ast: aşağı, alt

asüda: asude

aş: aş, yemek

aş-: aşmak, geçmek

aşak: aşağı

at: ad, isim

at at

at-: atmak

ata: aba, ağabey

atdaş: adaş

atlan-: ata binmek

ava-: ağrımak

avçı: avcı

avulı: zehirli

ay:ay

aya: aya, avuçiçi

ayak:ayak

ayakkap: ayakkabı

ayakücu:ayakucu

ayal: kadın, hanım

ayan: açık

ayaz:ayaz,soğuk

aydım: şarkı, türkü

ayılganç: dehşetli, korkulu

ayır-: ayırmak

ayırgıç: ayırıcı

ayna: ayna

ayni-: ayrılmak

ayt-: söylenmek, demek

az:az

azacık: azıcık

azal-: azalmak

azap: azap

azar: ağrı, sızı

azat hür

azgın: azgın

azrak:: daha az

B

baba:baba,dede

bada:önce,evvel·

bag:

1. bağ, bahçe,

2. bağ, ip

171

bagetle bağ, ip

bagır: böğür, bağır

bagır-: bağırmak

bagla-: bağlamak

bagt: baht, talih

baha: fiyat, değer

baka: -a/-e doğru

bala:çocuk,yavru

balık:balık

bar. var

bar-: varmak, ulaşmak

harada: hakkında

barha: hep, dunnadan

barlag: kontrol, araştırma

barlaşdır-: araştırmak

barlık: varlık, zenginlik

barınak: parmak

bas-: basmak,ezmek

basdır-: basdırmak, ezdirmek

bassaş: rakip, düşman

baş: baş, kafa

başar-: başarmak, becermek

başarcan: kabiliyetli

başarnıklı: usta, becerikli

başga: başka

başla-: başlamak

başlık: amir

başücu: başucu

batga: bataklık

batır-: batırmak

batırgay:yürekli,cesur

hatırlık: yiğitlik, kahramanlık

batırsıra-: kahramanlık taslamak

batrak: ırgat

bay: bay, ağa, varlıklı kişi

bayakı: eskiden beri

bayar:efendi,ağa

baylık: zenginlik

bayrak: ödül, mükafat

hazar: pazar

babek: bebek

beden: vücut, ten

bedre:kova

beg:bey

begen-: sevinmek

begenç: sevinç

begendir-: sevdirmek

bela: bela, dert

belent: yüksek

belki: belki

belle-:belirtmek,kaydetmek

bellen-:belirtilmek,kaydedilmek

belli:belli,bilinen

bende:kul

bendi: esir, tutsak

ber-: vermek (tasviri fiil)

berdaşlı: sağlam, dayanıklı

berekalla: bravo, aferin

bergi: borç

beri: bari

bari: beri

barlk:beriye

berk: sağlam, kuvvetli

bes: kafi, yeter derecede

baş: beş

betniyet: kötü niyetli

beyle: böyle

beylak: öteki, diğer

beyni: beyin

beyt-: böyle yapmak

beze-: süslemek, donatmak

bicay: isabetsiz

biçare: çaresiz

bidirek: karşılıksız

172

bİgüman: şüphesiz

bigüna: günahsız

bihabar: habersiz

biıgtıyar: iradesiz

nil: bel

bil-: bilmek, anlamak

bilbil: bülbül

bildir-: bildirmek, haber vermek

bile: beraber, birlikte

bilebil-: bilebilmek

bilekse: bilezik

bilen: ile

· bilet: bilet

bilgiç: bilgiç

·nir: bir

birden: birden, aniden

birhili: aynı, eşit, acayip

birinci: birinci

birlik: birlik, beraberlik

birnaçe: bir kaç

bişir-: pişirmek

bit-: bitmek, tükenmek

bitir-: bitirmek

bivagt: vakitsiz, zamansız

oiz: biz

bogaz:boğaz

boguk:boğuk

ookurdak:boğaz

ool-: olmak (tasviri fiil)

oolansıra-: olmuş gibi yapmak

oolgusız: boşuna

ooluber-: oluvermek

ooş: boş

ooşa-:boşamak,serbestbırakmak

uoşat-: boşatmak, serbest bıraktırmak

uoy:boy

uoyun:boyun

bozul-: bozulmak

bök-: zıplamak

bôlek: bölük, parça

bölün-: bölünmek

böri: kurt

bövür: böğür, yan

bü:bu

bukul-: gizlenmek, saklanmak

bülar: bunlar

bulut: bulut

burç: köşe

burun:burun,önce

bus-: sıkışmak, sokulmak

büt: but

buyruk:emir

buysan-: takdirle bakmak

buyur-: buyurmak

bürünç:pirinç

bütin: bütün, tam

bütınle-: tamamlamak

bütınleyin: hepsi

byura: büro

C

cam: kase, çanak

can:can,ruh

cafl: çan, zil

canlan-: canlanmak

cansızlık: cansızlık

cay:

1. ev, oda,

2. doğru, münasip

cayla-: gömmek, defnetmek

cebir: cebr, zulüm·

cedel: münakaşa, tartışma

cemle-: toplamak

cemlen-: toplanmak

173

cellat: cellat

cennet: cennet

cepa: cefa

cez.a:ceza.

cıbarla: çiselemek

cıfifurda: çınlamak

cigi: küçük, kardeş

cigit: atlı binici

cifikeril-: yerleştirilmek

cöcuklık::çocukluk

cogap: cevap

cokrama: boğucu, yakıcı

cömart: cömert

cöra: kadın arkadaş

corap: çorap

cövza: yakıcı

cuda:pek,çok,gayet

cübi: cep

ç çag:zaman

çaga: çocuk

çagalık: çocukluk

çagır-: çağırmak

çagırıl-:çağnlmak

çak-: sokmak, iğnesini batırmak

çaknışık: çarpışma

çaksız: sonsuz, benzersiz

çal-: çalmak, bilemek

çala: biraz, ancak

çalış-: çalışmak, yanaşmak

çalt becerikli, hamarat

çan: toz

çana-: tozlanmak

çancar-: tozlanmak

çap-:

1. koşmak,

2. yağma etmek

çapavulçılık: takipçilik, kuryelik

çapıksuvar: binici

çapış-: koşuşmak, yarışmak

çarık:çarık

çaslı: yüksek sesli

çatmii:kulübe,baraka

çay: çay

çayhana:çayhane

çayka-: çalkalamak

çek-: çekmek

çekdiril-:çekdirilmek

çekil-: çekilmek

çekiş-:tartışmak

çemesi: aşağı yukarı, tahminen

çenli: kadar

çensiz: sonsuz, hadsiz

çare:çare

çerkez: madeni kaya tuzu

çerkes: çerkes

çeşme: çeşme

çık-: çıkmak

çıkalga: çıkış, çıkış yeri

çıkafikırla-: unutmak

çıkar-: çıkarmak

çın: gerçek, hakikat

çınar: çınar

çıra: lamba

çıtıl-: çatılmak

çigit tohum

çigil-: dolaşmak, karışmak

çilim: tütiin, sigara

çifieril-: gözlerini dikmek

çiş-: şişmek

çog-: akmak

174

çolaklık: sakatlık

çommal-: çömelmek

çopan:çoban

çopançtlık:çobanlık

çörba: çorba

çuval: çuval

çök-: çökmek, çömelmek

çökgün: bedbin, karamsar

çökündi: tortu, çöküntü

çöl: çöl, sahra

çöllük: çöllük .

çöp: çöp, çalı çırpı

çöple-: toplamak

çörek: ekmek

çövür-: çevirmek, altım üstüne

getirmek

çöz-: çözmek

çüm-:batmak,saplanmak

çünki:çünkü

D

dag:dağ

daga-: dağtlmak, yayılmak

dagı: daha, başka

dak-: dikmek, takmak

dakın-: takınmak

dam-: damlamak

damak: boğaz gırtlak

damca: damla

dafi: tan

dafi-: bağlamak

dafulgı: bağlı

dar: dar ağacı

dar: dar, geniş olmayan

daral-: daralmak

daran-: taranmak

dank-: sıkılmak

daş: dış, kılık, dışarı

daş: taş

daşarı: dışarı

daşarik: dışarıya

daşlık: taşlık

dat: feryat, çığlık

dat-: tatmak

dava: dava, münakaşa

davfilaş-: münakaşa etmek

dayhan: çiftçi, köylü

dayhançtlık: çiftçilik

dayzaf: teyze

dade:baba

deg-:değmek, uğramak

degiş: şakalaşma

degiş-: değişmek

degişli: ait, mensup

degre:çevre

dek: gibi

dfil: değil

dali:deli

dfillliendir-: ispat etmek

dfilire-: delirmek

dem:nefes,soluk

demik-:bunalmak,boğulmak

demirçi: demirci

den:denk

dane: tane, tahtl tanesi

dene-: denk olmak, denemek

deneç:kadar

deneşdir-: karşılaştırmak

deniz: deniz

densizlik: eşitsizlik

dep-: tepmek

depe: tepe

depegen: tepen, tepici

depter: defter

175

der: ter

derece: derece

derek: haber, karşılığında

deri: deri

dari: barut

dariçi: barutçu

derkar: gerekli, lazım

derle-: terlemek

derman:derman,ilaç

derfiev: kontrol

derrev: derhal

dert: dert

derya:nehir,ırmak

deş-: deşmek

dey: gibi

dıkgat dikkat

dun-: susmak

dımıl-: susulmak

dinç-: sakin,rahat

dingı: ara, aralık

diz: diz

dik:dik

dikeç: baş, amir

dikel-: doğrulmak

dikil-:dikilmek,batınlmak

dil-: dil

dile-: dilemek, istemek

dilim:dilim,parça

dillen-: konuşmağa başlamak

dilmaç: tercüman

elifi salmak: kulak vermek

dine: ancak, yalnız

diiile-:dinlemek

diiileyici: dinleyici, öğrenci

dırel-: dirilmek

diri: diri, canlı

diş: diş

dişle-: ısırmak

divar: duvar

divanalık: dilencilik

diy-: demek, söylemek

dödak:dudak

dog-: doğmak

dogan: erkek kardeş, oğul

dogrı: doğru, düz

dognçtl:samimi,candan

doka-: dokumak

dokat-: dokutmak

doktor: doktor

dokumacı: dokumacı

dokuz:dokuz

dokuzıncı: dokuzuncu

döl-: dolmak

döldur-: doldurmak

dôldurgıç: doldurma yeri

dön: elbise

dofi:don, buz

dofi-: donmak

dôst: dost

dostlaş-: dost olmak

davam: devam

dovzah:cehennem

doy-: doymak

doygun: tok

doyur-: doyurmak

dök-: dökmek

dökül-: dökülmek

don-: dönmek

dönder-: döndürmek

dönük: dönek, hain

dôr-: karıştırmak .

dördünci: dördüncü

dôrdür-: karıştırtmak

döre-: türemek

176

döret-: türetmek

dört:dört

döş: göğüş

döv:devmek,kınnak

dövek:hannan

dövlet: devlet, zenginlik

dövran: keyif, neşe

dövürdeş: çağdaş

duman: duman, sis

dur-: durmak (tasviri fiil)

duralga: istasyon

duran.kırla-: dunnuş olmak

durmuş:yaşam,hayattarzı

düş-: rastlamak

duşman: düşman

dütar: bir çeşit saz

duy-: duymak

duydur-: duydurmak

duygı: duygu, his

düz: tuz

duzak:tuzak

duzakla-: tuzak kunnak

düzla-: tuzlamak düme:bereketli

dünya:dünya

dürli: türlü

dürtgeşdir-:dürtüklemek

düş-:

1. düşmek, inmek,

2. yıkanmak

düşe-: döşemek

düşelge: durak, inme yeri

düşevütli: karlı

düşle-: ara vermek

düşübir-: inivermek

düşün-:anlamak,kavramak

düşünce: anlayış, görüş

düşündir-: anlatmak, kavratmak

düşür-: indirmek

düvün: düğüm

düye:deve

düyn:dün

düyp: dip

düyrmek:bükmek,dürmek

düyş: düş, uyku

düyşürge-: rüya görmek

düz:

1. sahra,

2. düz, doğru

düz-:dizmek,k.urmak,yazmak

düzme: yazı, eser

düzül-: dizilmek

E ece:anne,babaanne

edalı: edalı

edebiyat: edebiyat

edermen: cesur, yürekli

adile çizme

edil: aynen, tıpatıp

adim:adım

edin-:yapmak,hazırlamak

eg-:eğmek

eger: eğer

egin: omuz

eglen-: eğlenmek, gecikmek

ahli: bütün

ek-:ekmek

eke: tek, yalnız

eken:meğer,-miş

ekin: ekin

akit-: alıp götürmek

ekiz: ikiz

eklen-: beslenmek

177

ekran: ekran

el: el, kol

elbetde: elbette

elin: bizzat

elle-: ellemek, dokunmak

elleşdir-:dokundunnak,banştırnıak

elli: elli

elt-: iletmek

eltibil-: iletebilmek

elyaglık: mendil

em: ilaç

emel: kurnazlık

emma:ama efi-: inmek, konmak

endirevük: titrek

ene:anne,babaanne

eneke: dadı

efiekleş-: konuşmak

entek: şimdilik

ar: er

erbet: kötü, çirkin

erk: irade, arzu

erkek: erkek

erte: yarın, sabah

erte.ki: masal

ertesi: ertesi

emir: yarın, sabah

eser: eser

esger: asker

esgermediksire-: asker gibi

hissetmemek

esli: batın sayılır, büyük

eşek: eşek

aşgar: aşikar, açık

eşidil-: işitilmek

eşit: elbise, giyecek

eşit: işitmek

atet

et-: etmek, yapmak

etdir-: yaptırmak

atiyaç: ihtiyaç

etrap: etraf, çevre

av-: acele etmek

eyelik:sahiplik

eygilik: iyilik

eyyam: artık

ezilcire-:

1. ezilmek,

2. ıslatılmak eziz: aziz, kıymetli

F filologiya: filoloji

G

gabancaii: kıskanç

gabık: kabuk

gaç-:kaçmak,yürümek

gaçgak:kaçak

gadak: İngiliz parası

gadim: eski

gadır: hürmet, saygı

gagşa-: titremek

gagşat-: titretmek

gahar: öfke

gaharlan-: öflenmek

gahnman:kahraman

gal-: kalkmak

gfil-: kalmak (tasviri fiil)

gala: kale

gfilak: başarısız, geri kalmış

galam: kalem

galdır-: kaldırmak

gfildır-: bırakmak

178

galıber--:kalıvermek -

galla: tane, tohum

galmagal: gürültü patırtı

galoş: lastik

galpılda-: geçmek, katetmek

galtaman: fakir, yoksul

gam: gam, kaygı

gamaşdır-: kamaşdınnak

gamçı: kamçı

gamçıla-:kamçılamak

gamlan-: gamlanmak

gan:kan

ganatkanat

gafur-: eymeki bükmek

gant: şeker

gap: kap

gap-: tutmak, yakalamak

gapdal:böğür,yan

gapı: kapı

gapla-: kaplamak

gaplafi: kaplan

gar: kar

gar-: karıştırmak

gara:kara

gara-: bakmak

garakçı: gözcü

garal-: görünmek

garamtıl: karamtıl

garancakla-: etrafa bakınmak

garafikı:karanlık

garafikıra-: kararmak

· garamatlı: kerametli

garaş-: beklemek

garaşıl-:beklenmek

garavul: bekçi

garavullık: bekçilik gardaş: kardeş

garga: karga

garga-: lanet etmek

garip:garip

gark bol-: batmak

garpız: karpuz

garra-: ihtiyarlamak

gam: ihtiyar, yaşlı

garşı: karşı

garşıla-: karşılamak

garşılık: karşılık

gatı: katı, sert

gatna-: gidip gelmek

gatnaş-: münasebet kurmak

gaygı: kaygı

gaygıçıl: kaygılı, hüzünlü

gayıp: kayıp

gayna-: kaynamak

gayra: tekrar

gayratlı: gayretli, azimli

gayrı: başka, diğer

gayt-: dönmek, geri dönmek

gayta: tekrar, defa

gaytala-: tekrarlamak

gaytalan-: tekrarlanmak

gaytar-: geri vermek

gaz:kaz gaz-: kazmak

gazal: gazel

gazan-: kazanmak

gazıl-: kazılmak

gazılgı: kazılı

gazna: hazine

geç-: geçmek (tasviri fiil)

geçefikirle-: tamamlamak

geçir-: geçirmek

gedayçılık: dilencilik

gel-: gelmek

179

gelcek: gelecek, istikbal

gelin: gelin, kadın

gami:gemi

gefi: hayret verici

general: general

gefürge-: hayret etmek

gep: söz, laf

gepçi:dedikoducu

geple-: demek, konuşmak

geplen-: denilmek, konuşulmak

gepleş-: konuşmak, görüşmek

gepli: kendi öven

gerden: omuz

gerek: gerekli

getir-: getirmek

getiril-: getirilmek

gey-: giymek

geyim: giyisi

geyin-: giyinmek

gez-: gezmek

gezek: defa, kez

gezekleş-: sıralaşmak

gigır-: bağırmak

gılıç: kılıç

gimılda-: kımıldamak

gımmat: kıymet

gin:kın

ginan-: kederlenmek

gıpcındır-: gerilmek, serilmek

gır-: imha etmek

gıra: kenar

gıriin: kran (eski İran parası)

gir: kır

gıs-: sıkmak

gısaç: mengene

gısık: cimri

gısıl-: kısılmak

gisga: kısa

gıssan-: acele etmek

gişar-: bükülmek

gıy-: kesmek

giz:kız

gız-: kızmak, ısınmak

gızar-: kızarmak

gızgın: sıcak

gızıklan-: alakadar etmek

gızıklı: ilgili

gızıl:

1. altın,

2. kırmızı

gızılbaş: kızılbaş

gızmaç: kızgın

giçe: gece

gİcik-: gecikmek

gidermen: gidici

gidiber-: gidivermek

gidil-: gidilmek

gİfi: geniş

gine-: genişlemek

gifiel-: genişlemek

gir-: girmek

gİrelge: giriş, giriş yeri

gıriz-: girdirmek, sokturmak

git-: gitmek

gizle-: gizlemek

gizlin: gizli

goca: ihtiyar, yaşlı

gögur: balıkçıl

gol: el, kol

golay: yakın

golayla-: yaklaşmak

goltuk: koltuk, koltuk altı

goltukla-: kucaklamak

golyazma: elyazması

180

gon-: konmak

gofişı: komşu

gopar-: koparmak

göra-: korumak

gork-: korkmak

gorkı: korku

gorkunç: korkunç

gorkuz-: korkutmak

goş-: eklemek

goşa: çift

goşul-:eklenilmek

goşun:ordu

govı: iyi, güzel

govurga: kavurma

govuş-: kavuşmak

goy-:koymak,bırakmak

goyal-: koyulaşmak

goyber-: bırakıvermek

goyun:koyun

gôbek:göbek

göç-: göçmek

gôger-: yeşermek

gök: gök, yeşil

gôklük: yeşillik

göm-: gömmek

gömül-: gömülmek

göni: doğru, düz

gör-: görmek

göıii: göre

görebil-: görebilmek

göreç: gözbebeği

göreş: güreş

göreş-: güreşmek

görgüli: çileli

görk: güzellik

görkez-: göstermek

görün-:görünmek

görüş-: görüşmek

göter-: kaldırmak

göfüncekle-: arka üstü oturmak

gövher: inci

gövre: gövde

gövün: gönül

göya: sanki

göz:göz

gözel: güzel

gözle-: aramak, peşinde olmak

gözlek: araştırma

gözyaş: gözyaşı

gracdan: vatandaş

gucak:kucak

gudacılık: dünürlük

gudrat: kudret

gul: kul, köle

gulan: yaban ördeği

gulluk: çalışma, hizmet etme

gullukçı: işçi, hizmetçi

gum:kum

gumrı:kumru

gur-: kurmak, yapmak

guraksı: kuru, susuz kalmış

gurak:kukla

gurgun: sağlam, sıhhatlı

gurhan: Kuran

gün: kuru, boş, nafile

gurpla-: seçmek

gurubil-:yapabilmek

guş: kuş

guşa-: kuşatmak

guşluk: kuşluk vakti

gutar-: bitirmek ·

guvan-: gurur duymak

guvanç: kıvanç

guyı: kuyu

181

guyruk:kuyruk

guyul-: dökülmek

guzı: kuzu

gül: gül

gül-: gülmek

gülegen: her zaman gülen

gül.ki: gülüş

gülle-: gülüş

gülüş-: gülüşmek

gülyaka: broş

gülzar: gül bahçesi

güman:şüphe

gün: gün, güneş

günbatar:batı

gündiz: gündüz

gündogar: doğu

güna:günah

günakar: günahkar

güfileç: boğuk

günlük: günlük

günlükçi: günlük işçi

gürle-: konuşmak, bahsetmek

gürleş-: karşılıklı konuşmak

gürrüfi: sohbet

gürrüfileş-: karşılıklı konuşmak

gürüldi: gürültü

güyç:güç

güyçli: güçlü

güyz:sonbahar,güz

H

habar: haber

haçan: ne zaman

had.ısa: olay

hak: o hususta

hakikı: hakiki, gerçek

hal: hal, durum

ha.la-: istemek

halas: serbest

halha: işte

halı: halı

hfilıçı: halıcı

halk: halk, millet

halkalayın: halka gibi

ham: deri

hammfilçılık: hammallık

han:han,hakan

hanha: işte

hanı: hani, haydi

hapa: çamur

harapla-: bozmak

hareket: hareket

hant: mal

has: has

hasap: hesap

hasıl: ürün, mahsül

hasrat: hasret

hassa: hasta

hat: mektup, yazı

hatarlı: tehlikeli

hava: evet, elbette

hayır: hayır, iyilik

hayış: rica

hayran: şaşırma

haysı: hangi

hayvan:hayvan

hazına: hazine

hekaya:hikaye

helak bol-: ölmek

heley: kadın

hali: henüz, şimdi·

hfilki: deminki, şimdiki

hem: bile, da, de, dahi, ve

hemayat: yardım

182

hemişe: daima

hemme: bütün henız:henüz,daha

hep:hep

hepde: hafta

her: her

hesret: hasret

het: had, sınır

heykel: heykel

bezil: ilgi çekici

ham: şimdi

hezzet: saygı, hürmet

hirsız: hırsız

hıyal: hayal, tasavvur

hızmat hizmet

hızmatçı: hizmetçi

hızmatldir: hizmetkar hiç: hiç

hikınet: hikınet

hil: nitelik hile:hile,kurnazlık

hoca: hoca

hol: o

hör: zayıf, cılız, kuru

horcun: torba

hörla-: zayıflamak

honnat hürmet

honnatla-: hürmet göstermek

hossar: hısım, akraba

hoş: hoş, iyi

boşal: güler yüzlü

hoşlaş-: vedalaşmak

hova:hava

hovluk-: acele etmek

hovlukmaç: aceleyle

hovlukmazak: acele etmeyen

hökman: mecburi

höküm: hüküm

hökümdar:hükümdar

hökümet hükümet

höves: heves

hövürtga: yuva

huday: Allah

hut: bizzat

hünarli: hünerli, meslek sahibi

hüfiürde-: homurdanmak

hürsekle-: dürtmek

I ıgal: yağmur

ıgtıyar: istek

ıhlas: gayret, çaba

ıkbfil:ikbfil

ılga-: koşmak

ılgaş-: koşuşmak

ılgav: koşu

ılım: ilim

ınaındar: güvenilir

ınan-: inanmak

ınca-: keder vermek

incal-: teskin olmak

incalık: sakinlik

ıncat-: incitmek

ınha: işte

ınsan: insan

ınsap: vicdan

is: güzel koku

isga-: koklamak

ıssı: sıcak

ışarat: işaret

iz: iz, eser, arka

t iber-: göndermek

183

iç: iç

içeri: içeri

içerik: içeriye

igenç: sızlanma

igle-: zayıflamak, cılızlaşmak

iki: iki

ikinci: ikinci

il: halk, millet, memleket

ilat: nufus, ahali

ilki: ilk, başlangıç

ilkinci: birinci

in: en, genişlik

iii: en, daha ince:ince

İnder-: indirmek

indi: şimdi

ine: işte

iner: deve

ini: küçük kardeş

iiiirdi: inilti

institut: enstitü

Ir: erken, sabah

isim: isim

isle-: istemek

isleg: istek

iş: iş

işan: hoca

işcefi: başarılı

işdamen: iştahlı

işik: kapı

işle-: çalışmak

işlen-: çalışılmak

işlik: fiil

it: it, köpek

iy-: yemek

iyil-: yenilmek

iymiş: yemiş, meyve

iymit: yiyecek

K kaçan: ne zaman

kagız: kağıt

kak-: kakmak, çakmak

kaka: baba

kanal: kanal

kasam:yemin

kazı:kadı

kabe: Kabe

kabir: bazı

kecebe: gelin için süslenmeş yer

keçe:keçe

katli: kabak

kahuda: köy muhtarı

kelle: kelle, baş

kem: az, eksik

kan: çok, fazla

kenar: kenar

kepderi: güvercin

kepen: kefen

kepenlik: kefenlik

kar: meslek

kerven: kervan, kafile

keıvençi: keıvancı

kes-: kesmek

kesel: hastalık

kesil-: kesilmek

keşp: meslek

kate: bazen, zaman zaman

kayın-: sızlanmak, yakınmak

keypihön: gönüllü

kıbla: kıble

kin: zor, güç

kinçılık: zorluk, güçlük

kinlık: bkz. kinçılık

kırk: kırk

184

kiçi: küçük

kiçicik: küçücük

kiçlıiik: daha küçük

kim:kim

kimın: gibi

kimse:kimse

kino: sinema

kirşenli: tozlu

k:Ise: cep

kişi: kişi

klas: sınıf

kolonna: koloni

komandir: kumandan

kondidat: kondüktör

kov-: kovmak

kovala~: kovalamak

köçe:cadde,sokak

kÖl: göl

kömek: yardım

kömekçi: yardımcı

kömekleş-: yardımlaşmak

kône: eski

köp:çok

köpçülük: halk, insanlar

köpel-: çoğalmak

köpen:bkz.kepen

köplük: çokluk, ekseriyet

köpri: köprü

kör: kör

körpe:küçük

kÖseleç: köse gibi

köynek:gömlek

kuvvatlı: kuvvetli

kül: kül

küle: kuyruğu kesik

kümüşci: gümüşçü

küncek:köşe,bucak

künç:bkz.künçek

künde: karabasan

küpürse-: zorla girmek

küşt: satranç

küyse-: arzu etmek

küyze:güğüm,testi

L lak: laf

layık: layık

legen: leğen

lfilezarlık: lalelik

lıbas: elbise

lovurda-: parlamak

M

maksat: gaye

makül: makul

mal: davar, mal, mülk

mani: mana

mafilay:alın

mart: mart

maslahat: nasihat, akıl

maşgala: aile

maşın: makine

mata: dokuma, kumaş

matematika: matematik

mayıl: meyilli

mayla-: ısınmak

maysa: tarla, saha

mazarçılık: mezarlık

mazalı: lezzetli, hoşa giden

mazmün: içindekiler, muhteva

medrese: medrese·

mahriban: şefkatli

mekan: mekan, yer

mekdep: okul

185

makam: sağlam, kuvvetli

mele: saf, duru

melgün: sinsi, hilekar, melun

malim: belli, tanıdık

men:ben

mefizeş: benzer

mefizeş-: benzemek

mefizet-: benzetmek

merdivan: merdiven

mareka: ahali, kalabalık

merhemetli:merhametli

mertlik:mertlik

mesge: tereyağı

mesele: mesele

meşik: tulum

meydan: meydan

meyl: meyil

mıdaın: daima

mihman: misafir

mihmanla-: misafir ağırlamak

mılayımsıra-: samimiyet taslamak

mırla-: mırıldamak

mıtara: matara

millet millet

milliard: milyar

million:milyon

minara: minare

minasip: münasip, uygun

minnetdar: minnettar

miting:miting

miyesser: kolay olan

möla-: böğürmek

molla: molla

möcek: kurt

möhle: müddet, süre

möhür: mühür

mönlüg: saflık

mugallım:öğretmen

mukaddes: mukaddes

mukam: makam

munça: bunca

murt: bıyık

müfi: bin (sayı)

mün-: binmek

müfilap: binlerce

N nagım: tünel

nahar: yemek, yiyecek

namıs: namus, şeref

namıscafi: namuslu

nan:ekmek

nar: nar

nazar: bakış

ne:ne

naçe: ne kadar

nahili: ne gibi

neme: ne, niye

name: ne

nemle-: ıslatmak

nenefi: nasıl

nesip: nasip

nat-: ne yapmak

natanış: tanıdık olmayan

neuice: netice

mgmat nimet

niçe: nice

nikala-: nikahlamak nire: nere

nirede: nerede

nirak: nereye

niyet niyet

nogta: yular

novcuvan:genç

186

o öba:köy

öbadaş: köylü

oglan: oğlan, çocuk

ogrı: hırsız

ogrinça: gizlice

ogul: oğul

ogurla-: çalmak, hırsızlık yapmak

ok: ok, menni

oka-: okumak

okat-: okutmak

okaş-: birlikte okumak

okicı: okuyucu

okuv: okul

okuvçı: öğrenci

ol: o

olar: onlar

olcalı: ganimetti

omza-: ileriye hareket etmek

ön: on (sayı)

oflar: iyileştirmek, düzeltmek

ofiat: iyi, güzel

önlap: onlarca

onsofi: ondan sonra

ora-: sarmak, dolamak

ornaş-: yerleşmek

orta:orta

ortancı: ortanca

orun: yer

öt ateş

otag: oda

ötla-: yakmak

ötlu çöp: kibrit

otluk: çayır

otur-: otunnak

oturgıç: oturulacak şey, sandalye

oturt-: oturtmak:

otuz-: otuz

ovadan: güzel, şirin

oval: evvel

ovaz:avaz,ses,sada

ovkala-: ovalamak

ovlak: oğlak

oyan,: uyanmak

öylu-: farzetmek, tahmin etmek

öylan-: düşünmek

oyna-: oynamak

oynavaç: oyuncak

oyun:oyun

öyurgan-: düşünceli olmak, dalgın

olmak

ozal: önce

ö öde-: ödemek

ökce: taban, ökçe

ökünç: pişmanlık esef

öküz:öküz

öl-: ölmek

öldür-: öldürmek

öli: ölü

ölügsi: ölü gibi

ölüm: ölüm

ömür: ömür, hayat

öfi: ön, ön taraf

öfiürti:önce

Ör-: örmek

Ördek: ördek

örlin: çok, fazla

öri: mera

örtün-: örtünmek ·

Örülgi: örülü

ös-: büyümek

ösgün: yüksek

187

öt-: geçmek, tesir etmek

ötri: ötürü

ötünç:özür

öv-: övmek

öveç: koyun eti

övlüya: evliya

övren-:öğrerunek,incelemek

övrence: acemi

övreniş-: öğrenişmek, birbirine haber

vermek

övrenişdir-: alışmak

övret-: öğretmek

övrül-:çevrilmek,evrilınek

öy:ev

öykele-: gücerunek

öyle: öğle

öylan: öğleyin

öylen-: evlenmek

öyt-: zannetmek

Öz: öz, asıl

özge: başka, diğer

p

padıman: çoban, sığır çobanı

pagta: pamuk

pahir: fakir

paltö: palto

para-para: pare pare

parahat: huzurlu

parasat: anlayış

parasatlılık: anlayışlılık

patışa: padişah

haytünçı: faytoncu

pfilvan: pehlivan

pence:pençe

pencire: pencere

penşde: melek

perzent:çocuk,yavru

perzentsizlik: çocuksuzluk

pes: alçak, basık

peyda: fayda

pıçak: bıçak

pilan: falan

pilança: falanca

pınhan: gizli

pışgır-: pişpişlemek

pışırda-: fısıldamak

pikirdeş: fıkirdeş

pikirlen-: düşürunek

pil: bel

pır: pır, yaşlı

pirzada: pirzade

pis: fena, kötü

pitikle-: pataklamak

polisey: polis

pugta: dayanıkl_ı, sağlam

pul: para

R

rahat: sükunet, rahat

razı: hoşnut, kabul

reforma:reform

rehim et-: acımak

renkdeş: renkdaş T A

resmı: resmı

rugsat: izin, müsaade

s sabır: sabır

saç: saç

saç-: saçmak

sada: sade

sa.dalık: sadelik

sag: sağ, sağlam

188

sagat saat

sagatlayın: her saat

saglık: sağlık, sıhhat

sahipa: sahife

sakçı: bekçi

sakgal: sakal

sakırda-: sallamak

sakla-: muhafaza etmek, saklamak

sal-: yapmak, kurmak, içine koymak

salam: selam

salgı: haber

salgıt haraç

salım: kısa bir an

salın-: yerleştirilmek, yollanmak

sallan-: inmek, eğilmek, düşmek

san: sayı

sana-: saymak

sandık: sandık

sapak: ders

sapar: sefer

saplan-:

1. saplanmak,

2. sona ermek

saplı: saplı

sargıt vazife, iş

sarı:

1. sarı,

2. taraf

sars-: sarsmak

sarsdır-: sarstırmak

sat-: satmak

savçı: dünür

say-: saymak, hesaplamak

sayla-: seçmek

saylav: seçim

sayra-: ötmek

saz: saz

sazanda: saz çalan

sebap: sebep

sagin-: gecikmek

segsen: seksen

sahel: biraz

sahra: bozkır

sekiz: sekiz

selceril: fark edilmek

selle: sarık

semiz: şişman, yağlı

sen: sen

sep-: saçmak, serpmek

sepil-: serpilmek

seple-: leğimlemek

serdar: serdar

serdarlık: serdarlık

sere: daha iyi, daha güzel

seret-: bakmak, seyretmek

ses: ses

seslen-: seslenmek, çağırmak

seyis: seyis

seyrek: seyrek

sıg-: sığmak

sıgır: sığır

sigır-: ıslık çalmak

sık: sık

sila-: saygı göstermek

sin: kontrol

sınan-: denenmek

sinla-: kontrol etmek

sıp-: çıkmak, kurtulmak

sipala-: sıvazlamak, okşamak

sıpat: sıfat

sıpdır-: çıkartmak, neşretmek

sır: sır

sırdaş: sırdaş

sırkav: hasta

189

sıyahat: seyahat

sız-: sızmak

sil: sel

silk-: silkmek

silkele-: silkelemek

silkin-: silkinmek

sifi-: nüfuz etmek

siz: siz

sogan: soğan

sohbet: sohbet

sok-: sokmak

sokul: havan

soldat: asker

sofi: son

sofira: sonra

söpı: sofu

sor-: emmek

söra-: sormak

sörag: soru

söraşdır-: soruşturmak

sova bol-: ayn olmak

sova-: soğumak

sovfil: sual

sovatlı: okur yazar

sovul-: sona ermek

sovur-: savurmak

soy-: soymak, kesmek

sövda; ticaret

sövdager: tacir

söveşcan: savaşçı

sövüş: sövüş

söy-: sevmek

söygi: sevgi

söyen-: yaslanmak, dayanmak

söyünçli: sevinçli

söz:söz

sözle-: konuşmak

sözleyci: konuşmacı

sözlük: sözlük

stol: masa

subüt: ispat etme, gösterme

sumka: çanta

suv: su

suvla-: sulamak

suvsa-: susamak

süpür-: süpürmek, silmek

süpürgi: süpürge

süpürin-: silinmek

sür-: götürmek,sürmek

sün: sürü

sürteç: kese

süründir-: ilerletmek

sütem: ağırlık, yük

süyci: tatlı

süyd: süt

süyrel-: uzatılmak

ş

şa: şah

şagal: çakal

şagırda-: şakırdamak

şfilür: şfilr

şahsıyet: şahsiyet

şarpık: tokat

şat: neşeli, şen

şatırda-:çatırdamak

şatırdı: çatırtı

şatlan-: sevinmek

şatlık: sevinç

şay: bezeme, süsleme

şazada: şehzade

şaher: şehir

şekilli: şekilli

şey: bkz. şeyle

190

şeyle: böyle

şeytan: şeytan

şeyt-: böyle yapmak

şıpalı: şif alı

şırdak:şapka

şindi: şimdi

şiıin: tatlı, lezzetli

şol: o

şolar: onlar

şöhle: ışık

şfı: bu

şunca:bunca

şübhe: şüphe

T

tabın: tabi

tabşır-: emretmek, vazife vermek

tagam: tadım, tat

tagt: taht

tagta: tahta

takır: düz, açık olan

takırdı: takırtı

talaban: ırgat

talabançılık: ırgatlık

talan: yağma, talan

talap:talep

talip: öğrenci

tam: ev, mesken

tana-: tanımak, bilmek

tanış: tanıdık

tanış-: tanışmak

tap-: bulmak

tapavut fark

tapba: birden, aniden

tapıl-: bulunmak

tarap: taraf, yön

tamldı: gürültü

taşla-: atmak, bırakmak, terketmek

tay:

1. tay,

2. yön, cihet

tay: uygun münasip

tayyar: hazır

tayyarlan-: hazırlanmak

ta: ta tebıp: tabip, doktor

tacir: tacir

tegele-: yuvarlaklaştırmak

tak: tek, çift olmayan

teklıp: teklif

telim: defalarca, birkaç

telpek: kalpak

tar: usul, ifade tarzı

terbiye: terbiye

ters: ters terıip: tertip, intizam

tez-: irkilmek, çekilivermek

taze: yeni

tazeden: yeniden

tezek: tezek

tazelik: yenilik

tılla: altın

tik-: dikmek

tikin: dikiş

tikinçi: terzi

til: telgraf, telefon

tilki: tilki

tirke-:takmak,iliştirmek

tirsek: dirsek tiz: tez, hızlı

togalak-: yuvarlamak

togalan-: yuvarlanmak

togta-: kalmak, durmak

tohum: tohum

191

tokay: onnak

toksan: doksan

tolkun: dalga

tomaşa: temaşa

tonna: ton (ağırlık)

topar: gurup

topuk: topuk

topul-: saldırmak

tor: ağ

törba: torba

tovla-: çevirmek, bükmek

tovlı: bükülmüş, bükme

tovsakla-: atlamak, sıçramak

tovşan: tavşan

toy: düğün, toy

tozan: toz

tozga: toz, toz parçası

töle-: ödemek

tör: baş köşe

töverek: çember, daire

traktor: traktör

tukat: kaygılı, gamlı

tur-: yerinden kalmak

turşımtık: ekşimtrak

turuz-: kaldırmak

tussag: tutsak

tut-: tutmak

tutavaç: tutamaç, kulp

tutdur-: tutturmak

tutul-: tutulmak

tüçcar: tüccar

tüken-: tükenmek, harcanmak

tüket-: tüketmek, harcamak

tümen: 1. Tümen (İran parası),

2. on bin (sayı)

tümmencik: kabarcık

tüpefi: tüfek

tütünsiz: dumansız

tüvi: pirinç

tüveleme: aferin, bravo

tüveley: kasırga

tüydük: kaval

tüys: hakiki, gerçek

u üç:uç

uç-:uçmak

uçgan-: titremek

uçur-: uçurmak

uçut: uçurum

ugra-: gitmek, yollanmak

ugur: yön, istikamet

ükı: uyku

ükla-: uyumak

ulal-: büyümek, irileşmek

ulı: ulu, büyük

ullakan: oldukça iri

ulumsı: mağrur, kibirli

urrüt ümit

unversite: üniversite

unut-: unutmak

upravleniye: müdüriyet

ur-: vurmak, çarpmak

urdur-: vurdurmak

uruş: savaş

uruşgan: savaşçı

ussa: usta

usül: usul, metod

utancafisıra-: utangaç olmak

utancıra-: utanmak

ut-: yenmek, kazanmak

utul-: yenilmek, yutulmak

uvla-: ulumak

192

uzak:uzak

uzaklaşdır-: uzaklaşdınnak

uzal-: uzamak

uz.at-: uz.atmak

uzın: uzun

Ü

üç:üç üçin: üçüncü

ille-: paylaştırmak

ülke: ülke

üınle-:işaretetmek

linci: rahatsızlık, huzursuzluk

üns: dikkat

ürkek: ürkek

ürkül-: ürkülmek

ürküz-: ürkütmek

üsgür-: öksürmek

üst: üst

üytgeşik:: değişik:

üzül-: koparılmak, kesilmek

üzüınlik::üzümlük

V

vacıp: gerekli olma, vacip

vagt: vakit

vagtal vagtal: z.aman z.aman

vagtlayın: geçici

vaka: vaka, olay

vatan: vatan

vatandaş: vatandaş

ve:ve

vekil:vekil .

velin: fakat, ama

vepat: vefat

vezipe:vazife,görev

vezir: vezir

y

ya:ya,veya

yabı: at

yada: veya

yadavlık: yorgunluk

yag-: yağmak

yagcar-: biraz yağlanmak

yagday: hal, durum

yagı: düşman

yagış: yağış, yağmur

yaglav-: yağlamak

yagşı: iyi, güzel

yagtı: ışık

yagtıl-: parlamak

yak-:

1. yakmak,

2. su vermek

yaka:yaka

yakımlı: hoş, tatlı

yakin:yakın

yalan: yalan

yalafiaç: çıplak

yalbar-: yalvarmak

yaldır-: parlamak

yaldıra-: parıldamak

yaldıravuk: parlak

yalı: gibi

yalfiış: yanlış

yalfüz: yalnız, tek

yalnızlık: yalnızlık

yalpılda-: ışıldamak

yalta: tembel, aylak

yalan: kötü, fena

193

yamız: hayvanların arka ayaklarının iç

kısmı

yan: yan taraf

yan: yankı

yan-: yanmak

yanaşık: yanyana

yafu: demin

yangıç: yanıcı

yap-:örtmek,kapamak:

yaptl-:örtülmek,kapanmak

yapınca: kepenk

yapış-: yapışmak, aşılmak

yar: yar, sevgili

yar-: yannak, kesmek

yara: yara

yarag: silah

yarala-: yaralamak

yan: yarı, yarım

yarıl-: yarılmak

yarpı: yan

yasa-: yapmak

yasal-: yapılmak

yasavul: muhafız

yaş:

1. yaş,

2. genç,

3. gözyaşı

yaş-: batmak

yaşacık: gencecik

yaşar-: yaşamak

yaşar-: yaşannak

yaşayış: hayat

yaşır-: gizlemek, saklamak

yaşulı: yaşlı, ihtiyar

yat: yabancı, el

yat-: yatmak

yatak: yatak

yatla-: hatırlamak

yayka-: sallamak

yayra-: yayılmak

yaz: bahar

yaz-: yazmak

yazılgı: yazılı

yazuv: yazma

yedi: yedi

yeke: yalnız, tek

yemek: ilave

yefi:yen

yene: daha, yine

yeffil:hafif

yeffil-: yenilmek

yefifie:yenge

yefise: ense

yer: yer

yerik: yere

yesir: esir

yet-: yetmek, kafi gelmek

yetim:yetim,öksüz

yetir-:yetişmek,erişmek

yetiş-: yetişmek, büyümek

yetişdir-:yetiştirmek,büyütmek

yetmiş:yetmiş

yıg-: toplamak, yığmak

yıgındı: toplantı, külliyat

yıgna-: toplamak, bir araya gelmek

yıgnak: toplantı

yıgnan-: toplanmak

yıl: yıl, sene

yıldırım: yıldırım

yıldız: yıldız

yılgınş: tebessüm

yılı: sıcak, ılık

yılılık: sıcaklık

yırtıcı: yırtıcı, vahşi

yigit: yiğit, genç ·

yigitsire-: yiğitlik taslamak

yigren-: iğrenmek

yigrimi: yirmi

194

ylın: yem

yine:bkz.yene

yogin: kalın

yogsam: yoksa

yök:yok

yokarı:yukarı

yokarik:yukanya

yöl: yol

yöla: defa

yölagçılık: yolculuk

yöldaş: yoldaş

yorgala-: rahvan koşmak

yorgut: tahmin yöne: ama, fakat

yönel-: yönelmek

yöre-: yürümek

yöıite: hususi

yumn:yumru

yumurtga: yumurta

yumuş: iş, vazife

ytırt: yurt

yuv-: yıkamak

yuvaş: yavaş

yuvaşca: yavaşça

yuvdun-: yutmak

yuvun-: yıkanmak

yük:yük

yükle-:yüklemek

yüp: ip

yüplük: iplik

yürek: yürek

yüvse: yüzük

yüz: yüz, surat

yüz: yüz (sayı)

yüzlen-: yüzüne karşı konuşmak

yüzügara: yüzü kara

yüzük:yüzük

z zagırda-: titremek

zalımlık: zalimlik

zaman:zaman zar: şikayet zat: şey, nesne

zayal-: bozmak

zehınsiz: kaabiliyetsiz

zahmet: emek, iş

zer: altın

zerçi: kuyumcu

zıfi-: fırlatmak

zından: zindan

zıyan: ziyan, zarar

zor: kuvvet, güç, zor

zulum: zulüm

195

TURKMENCENIN MORFOLOJiSi - İstanbul Üniversitesi

Documents

Transcript of TURKMENCENIN MORFOLOJiSi - İstanbul Üniversitesi