Ahmet Hamdi Başar’ın Hatıraları, Cilt 1-2, yayına hazırlayan Murat Koraltürk, İstanbul...

Yay›na Haz›rlayan Murat KoraltürkAhmet Hamdi Baflar’›n Hat›ralar›“GAZ‹ BANA ÇOK KIZMIfi!..”Cilt 1

‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar› 186Hat›rat 1

ISBN 978-605-309-010-9Tak›m ISBN 978-605-399-008-6

Kapak Ahmet Hamdi Baflar 1920’lerde

1. Bask› ‹stanbul, Kas›m 2007

© Bilgi ‹letiflim Grubu Yay›nc›l›k Müzik Yap›m ve Haber Ajans› Ltd. fiti. Yaz›flma Adresi: ‹nönü Caddesi, No: 28 Kufltepe fiiflli 34387 ‹stanbulTelefon: 0212 217 28 62 - 216 22 22 / Faks: 0212 347 10 11

www.bilgiyay.comE-posta [email protected]¤›t›m [email protected]

Yay›na Haz›rlayan Murat KoraltürkTasar›m Mehmet UluselDizgi ve Uygulama Maraton DizgieviDüzelti ve Dizin Sacit Kutlu - Bora Bozatl›Bask› ve Cilt Sena Ofset Ambalaj ve Matbaac›l›k San. Tic. Ltd. fiti.Litros Yolu 2. Matbaac›lar Sitesi B Blok Kat 6 No: 4 NB 7-9-11 Topkap› ‹stanbulTelefon: 0212 613 03 21 - 613 38 46 / Faks: 0212 613 38 46

‹stanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data

‹stanbul Bilgi Üniversitesi Kütüphanesi Kataloglama Bölümü taraf›ndan kataloglanm›flt›r.

Ahmet Hamdi Baflar’›n Hat›ralar› - Cilt 1 / Yay. Haz. Murat Koraltürkp. cm.Includes bibliographical references and index.

ISBN 978-605-399-008-6 (tk.)ISBN 978-605-399-010-9 (v.1.)

1. Baflar, Ahmet Hamdi, 1897-1971. I. Koraltük, Murat.DR592.A36 K67 2007

Ahmet Hamdi Baflar’›n Hat›ralar›“GAZ‹ BANA ÇOK KIZMIfi!..”

Cilt 1

Yay›na Haz›rlayanMurat Koraltürk

‹çindekiler

ix Önsöz

1 Ahmet Hamdi Baflar Kimdir? / Murat Koraltürk

1 Ailesi ve E¤itimi

3 Ticaret-i Umumiye Mecmuas›

6 Co¤rafyac› Hamdi

7 Mütareke Döneminde Ahmet Hamdi

10 Milli Türk Ticaret Birli¤i

16 ‹zmir ‹ktisat Kongresi

19 Payitaht Meselesi

20 ‹mtiyazl› fiirketler Meselesi

21 ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas›’n›n Türklefltirilmesi

24 Ahmet Hamdi Baflar, ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas›’nda

27 Limanc› Hamdi

28 1929 Krizi ve Ahmet Hamdi

33 Kooperatif Mecmuas›

35 ‹ktisadi Devletçilik Kitaplar›

38 Bar›fl Dünyas› (1944)

39 DP’nin Kurulufl Çal›flmalar› ve Ahmet Hamdi

41 ‹stanbul Tüccar Derne¤i ve Türkiye ‹ktisat Mecmuas›

44 1948 Türkiye ‹ktisat Kongresi ve Ahmet Hamdi

48 Milletvekili Ahmet Hamdi

52 27 May›s ‹htilali ve Ahmet Hamdi

56 Bar›fl Dünyas›

65 B‹R‹NC‹ BÖLÜM Meflrutiyet’ten Cumhuriyet’e67 Çöküfl ve Kurulufl Dönemimiz

81 Mütareke’de ‹stanbul

97 ‹stanbul M. M. Grubu

113 Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Çöküflü

127 Zaferden Sonra ‹stanbul’da Bafllayan ‹ktisadî Savafl...

139 ‹zmir ‹ktisat Kongresi

153 ‹ktisadî Savafl Bafll›yor

165 ‹stanbul Ticaret Odas› Nas›l Millileflti?

179 ‹stanbul ‹ktisat Komisyonu ve

Anadolu-Ba¤dat Demiryollar›

v

197 ‹stanbul Liman› Nas›l Millileflti?

213 Paras›zl›k Karfl›s›nda Bocalayan fiirket...

229 ‹dare Meclisi Beni Azletti, Ben de Onlar› Kap› D›flar› Ettim!230 Önerge Veriliyor

231 ‹stifalar Bafll›yor

232 ‹syan Bayra¤›n› Çekmifl ve Diktatörlü¤ümü ‹lan Etmifltim

234 Her fiey Önce Haz›rlanm›fl

235 Bas›nda Hadise Bomba Tesiri Yapt›

235 Nihayet Yenilmifllerdi

237 Me¤er Benim Azledilmemden ‹smet Pafla’n›n

Haberi ve Muvafakati Varm›fl!..

238 Alatafl’a Verilen Talimat

240 Mavunac›lar›n Büyük Grevi

242 Olmayacak ‹flti Bu...

243 Dayanma Gücümüz Kalmam›flt›

247 Reasürans ve Gemi Kurtarma fiirketleri Nas›l Kuruldu?

259 Yeni Türk Devletinin Buhranl› Kurulufl Devri

275 Ankara’n›n Karars›z Günleri280 “Sana ‹ktisadi Program Yapt›racaklar!”

284 Gazi’nin Seyahatinin Sebebi

288 “Serbest F›rka’y› Feshetmekle ‹yi mi Ettik?”

299 Alt› Ok Umdeleri Tespit Ediliyor...304 Alt› Ok Umdelerinin Tespiti

311 Devletçilik Bahisleri

313 Gazi’ye Ba¤lad›¤›m Ümit

317 Gazi’nin Baflkanl›¤›nda Toplan›yoruz!318 Devletçilik Muammas›

324 Seyahatin ‹lk Neticeleri

333 Dünya Buhran› Bizim Buhran›m›z De¤ildir... Biz Ancak

Bu Buhran Varken Kalk›nabiliriz...338 Bu¤day› Koruma Program›

347 Me¤er Ben: “Ekmek Üzerine Vergi Koyal›m” Demiflim!..347 Muhalefetler ve Gördü¤ümüz Hakikatler

352 Recep Peker’e Anlatamad›klar›m...

355 Gazi, Bana Çok K›zm›fl!..

358 Hüsran ve Ümit

363 Görüyoruz, ‹flitiyoruz ve Anlayam›yoruz!..370 Ege Bölgesi’nin Dertleri

vi içindekiler

375 Güney ‹llerimizi Dolafl›yoruz...

389 Seyahatin Hazin Sonucu

399 ‹K‹NC‹ BÖLÜM Tek Parti Devri401 Buhran Bizim Kafam›zdad›r

415 ‹ktisadî Devletçilik ve Bu¤day Davas›

429 Mücadele Devam Ediyor

439 Buhran›n Nedenini Anlam›yoruz!..

453 Sanayici Efendilerimiz Biraz Susar m›s›n›z?

467 ‹ktisadî Devletçilik ve Kadro Devletçili¤i468 Gazi, Devlet ‹fllerini ‹nönü’ye B›rakm›flt›

469 Türk ‹nk›lab›n›n Orijinalitesi

470 Üçüncü Dünya Tezi 36 Sene Evvel Ortaya At›lm›flt›

471 ‹nk›lapç›n›n Sonunda Kendisini Tahrip Edece¤i Görüflü

473 1933 Senesi Bafl›nday›z, Dünyada Neler Görüyoruz?

474 Bat› Medeniyetini Tehdit Eden En Büyük Tezat

476 Uluorta Sanayileflmenin Aleyhindeydim

477 Kadro ile Ayr›ld›¤›m Noktalar

478 Devletçilik Anlay›fl›mda da Kadro’dan Ayr›l›yordum

479 ‹ktisadi Devletçilik ve K›s›r Para Politikas›480 ‹ktisadi Devletçilik Nedir, Ne De¤ildir?

481 Devletçili¤in Tehlikeli Taraf›

482 Planl› Kalk›nma

489 Her fiey ‹yi Gitmiyor, Paflam...

503 Devletçi-Özelci Çat›flmas›

519 Liman fiirketi’nden At›lmam›n Hikâyesi

535 Gazi’yle Çarp›flmakta Ben Kabahatliydim!..

549 Devletçilikten Özel Sektörcülü¤e Dönüfl

565 Bir Sömürge Düzenine Karfl› ‹syan!

577 Toplum ‹çinde Yaln›z Kalan Adam...

591 Biz Tek Parti Devrini de Yaflamad›k...

607 1930-38 Aras› Kaç›rd›¤›m›z Tarihi F›rsat

621 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Tek fief Devri623 Osmanl› Devri Geri Geliyor

639 Buhran›m›z›n Nedeni Baflka... Biz Harp Zengini Olabilirdik

651 De¤iflen Dünyadan Gafil Türkiye

667 Rotas›z Gemi!..

içindekiler vii

685 ‹deoloji Kurakl›¤›

699 ‹deoloji Yolculu¤u

715 Millet Olma ‹dealimizi Köstekleyen Fikir Ak›mlar›

733 Yeni Türk Milliyetçili¤i

747 Dizin

viii içindekiler

Ahmet Hamdi Baflar, Türkiye’nin yak›n dönem iktisadi tarihi üze-

rine çal›flmaya bafllad›¤›mdan bu yana en çok dikkatimi çeken si-

malardan birisi olmufltur. Ahmet Hamdi siyasi ve iktisadi görüfllerini,

yazm›fl oldu¤u çok say›da kitap ve makalede dile getirmifltir. Siyasi ve

iktisadi görüfllerinin yan› s›ra Ahmet Hamdi’yi önemli k›lan özellikle-

rinden biri de yaflad›¤› her devre iliflkin gözlem ve an›lar›n› yazm›fl ol-

mas›d›r. Ahmet Hamdi’nin ilk an› kitab› 1945’te yay›nlanan Ata-

türk’le Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye’dir. Ahmet Hamdi’nin bu

kitab›nda Gazi Mustafa Kemal’in yan›nda müflavir olarak bulundu¤u

1930 y›l›ndaki uzun yurt gezisine iliflkin gözlem ve an›lar› bulunur.

Ahmet Hamdi bir k›s›m an›lar›n›, 4 fiubat-23 Haziran 1944 tarihleri

aras›nda 21 say› yay›nlanan Bar›fl Dünyas› Mecmuas›’nda tefrika ha-

linde yay›nlar. ‹kinci an› kitab› ise 1960’ta yay›nlad›¤› Yaflad›¤›m›z

Devrin ‹çyüzü’dür. Bar›fl Dünyas› Nisan 1962-Temmuz 1971 aras›n-

da yeniden yay›nlan›r. Bu dönemde toplam 110 say› ç›kan derginin

her say›s›nda Ahmet Hamdi de an›lar›n› yay›nlar. Elinizdeki kitap,

Ahmet Hamdi’nin Bar›fl Dünyas›’nda tefrika etti¤i bu an›lar›n› bir

araya getirmektedir.

An› metinlerini yazarlar›n›n ölümünden sonra tekrar yay›nla-

Önsöz

ix

mak veya burada oldu¤u gibi tefrikalar› bir araya getirerek kitaplaflt›r-

mak kendine özgü güçlükleri ve sorunlar› içerir. An› metinlerinden ya-

zar›n›n hayattayken yay›nlanm›fl olan nüshalar› makbuldür. Bu neden-

le yay›nc›n›n, yazar›n hayattayken yay›nlanm›fl olan an› metnine, yaza-

r›n ölümünden sonra ilave ve eksiltme yapmas› metnin özgünlü¤ünü

gölgeleyebilir. Biz de Ahmet Hamdi’nin an›lar›n› burada bir araya geti-

rirken Bar›fl Dünyas›’nda yay›nlanm›fl haline, imla ve bask› hatalar› d›-

fl›nda, hiçbir müdahalede bulunmad›k. Bu kitab›n okurlara iki faydas›

olaca¤›n› umuyoruz. Birincisi Ahmet Hamdi’nin gözünden Türkiye’nin

yak›n tarihine ve önemli olaylar›na tan›kl›k etmek imkân› vermesidir.

‹kincisi ise an›lar›n birçok kütüphanede bulunmayan veya eksik say›-

larla yer alan Bar›fl Dünyas›’nda tefrika edilmifl nüshalar›n› bir araya

getirmesidir.

Bafllang›çta Ahmet Hamdi’nin an›lar›n› notlayarak yay›na ha-

z›rlamay› düflündük. Ancak an›lar notlanmam›fl hali ile bile 1500 say-

fay› buluyor. Bu durumda, okura sa¤layaca¤› yarara karfl›n, kitab›n

hacmi aç›s›ndan okunma güçlü¤ü yarataca¤› endiflesi ile asgari düzey-

de bir notlama ile yetindik. Okurun Ahmet Hamdi’yi kendi kalemin-

den okumaya bafllamas›ndan önce Ahmet Hamdi Baflar Kimdir? soru-

suna yan›t vermek için kitab›n giriflindeki portre denemesini kaleme

ald›k. An›lar› notlama konusunda tercih etti¤imiz tutumlu tavr›, gör-

sel malzeme konusunda göstermedik. Ahmet Hamdi’nin ailesinden

edinilmifl çok say›da foto¤raf ve belge içinden metinle efllefltirilebildik-

lerimize öncelik verdik.

M. Bülent Varl›k’›n yay›nlar› ve Dilek Gürses’in doktora tezi Ah-

met Hamdi’nin an›lar›n› bir araya getirmeye giriflmemde cesaret verici ve

yol gösterici oldular. Fahri Aral, bu an›lar› kitap haline getirmem için 10

y›l› aflk›n bir süredir telkinde bulunarak bunu gerçeklefltirme konusun-

da ciddi destek verdi. Ahmet Hamdi’ye duydu¤um ilgi ve merak, sonun-

da bir flekilde özel yaflam›ndan kalan izlere ulaflmam› sa¤lad›. Vefat›n-

dan bir süre önce tan›flma imkân› buldu¤um efli merhume Bahire Baflar

ve k›z› Tülin Selcen, bu an›lar›n kitap haline gelmesine r›za göstermenin

yan› s›ra Ahmet Hamdi’nin özel evrak›n› da araflt›rmalar›mda kullan-

x önsöz

mam için bana sundular. Hat›ralar› yay›na haz›rlarken Marmara Üni-

versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ‹ktisat Tarihi doktora program›ndan

Kerem Coflkuner, yüksek lisans program›ndan Alp Demirel, Kalk›nma

‹ktisad› ve ‹ktisadi Büyüme yüksek lisans program›ndan Yüksel Bahçe-

ci ve Jülide Erdo¤an’›n yard›mlar›n›, bu arada tüm metni çok dikkatli

bir biçimde okuyan Dr. Sacit Kutlu’nun çabalar›n› ve son olarak tefrika-

lar›n kitaplaflmas› için gece-gündüz u¤raflan Maraton Dizgievi’nden

Hüsnü Abbas, Kadir Abbas ve Hamit Balaban’› da anmadan geçemeye-

ce¤im. An›lan bu kiflilerin hepsine teflekkür borçluyum. Son sözüm Ah-

met Hamdi’ye: “Ahmet Hamdi Bey, görüfllerinizin baz›lar›na kat›l›yo-

rum, ço¤una ise kat›lm›yorum. Ancak, beni en çok samimiyetiniz ve ile-

ri yafl›n›zda bile ilk gençlik döneminizdeki gibi toplumsal olaylar› anla-

ma ve yorumlama çaban›z, hayata karfl› duydu¤unuz heyecan etkiledi.

Daha önce yazd›klar›n›z› okumam›fllar›n bu kitapta toplanan an›lar›n›-

z› merakla okuyacaklar›n› umuyorum.”

Murat Koraltürk3 Eylül 2007, Moda

önsöz xi

A‹LES‹ VE E⁄‹T‹M‹

1897 y›l›nda ‹stanbul’da do¤an Ahmet Hamdi’nin annesi Karamano¤-

lu ailesindendir. Babas› muciz ders-i amm Mehmed Fevzi Efendi, Er-

meneklidir. Ahmet Hamdi, padiflah›n huzur hocalar›ndan olan babas›-

n›n, medrese e¤itiminin yan› s›ra hukuk da tahsil etmifl, yeniliklere ve bi-

lime hayran, Meflrutiyet’e karfl› ise bir mutlak›yetçi oldu¤unu hat›ralar›n-

da belirtir.1

Ahmet Hamdi Baflar Kimdir?

Murat Koraltürk

1

1 Ahmet Hamdi Baflar ilk kez Hilmi Ziya Ülken, Emin Türk Eliçin, Yalç›n Küçük gibi yazarlarca

konu edildi. Bu yazarlar›n ilgili araflt›rmalar› için bkz. Hilmi Ziya Ülken, “Ahmet Hamdi Baflar

1897-1971”, Bar›fl Dünyas›, say› 110 (1971), s.5-6. Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Ça¤dafl Dü-

flünce Tarihi, 3. bask›, Ülken Yay., ‹stanbul, 1992, s.472-477. Emin Türk Eliçin, Kemalist Dev-

rim ‹deolojisi, 2. bask›, Sarmal Yay., ‹stanbul, 1996, s.47-60. Yalç›n Küçük, Türkiye Üzerine

Tezler, Birinci Kitap, 3. bask›, Tekin Yay., ‹stanbul, 1980, s.233-271. Yalç›n Küçük, “Bilmeyi

Bilmek veya Ahmet Hamdi”, Kooperatif, Seçme Yaz›lar 1932-1934, yay. haz. Bülent Varl›k, Ga-

zi Üniversitesi Yay., Ankara 1982, s.1-19. Bu yazarlar› M. Bülent Varl›k’›n araflt›rmalar› izledi.

Bkz. M. Bülent Varl›k, “Ahmet Hamdi Baflar’da Bu¤day Meselesi”, Ekonomik Yaklafl›m, cilt 2,

say› 6 (1981), s.85-105. M. Bülent Varl›k, Ahmet Hamdi Baflar ve Kooperatif-Ayl›k ‹ktisadi

Halk Mecmuas›, ‹letiflim, say› 3 (1981), s.79-111. Kooperatif, Seçme Yaz›lar 1932-1934, yay.

haz. M. Bülent Varl›k, Gazi Üniversitesi Yay., Ankara 1982. Varl›k’›n yan› s›ra Didem Gürses,

Dilek Barlas ve Murat Koraltürk’ün de Ahmet Hamdi hakk›nda çal›flmalar› bulunmaktad›r.

Bkz. Didem Gürses, “Ahmet Hamdi Baflar”, Modern Türkiye’de Siyasi Düflünce: Liberalizm,

Ahmet Hamdi, Mahmudiye Rüfltiyesi’nin ard›ndan dört y›ll›k

idadi e¤itiminin ilk iki y›l›nda Vefa ‹dadisi’ne devam eder. ‹dadi e¤iti-

minin üçüncü y›l›n› kendisini çok seven ablas› ve tabip yüzbafl› eniflte-

sinin beraberinde gitti¤i Manast›r’da okur. ‹dadi e¤itiminin dördüncü

ve son y›l›n› ise ‹stanbul Gelenbevi ‹dadisi’nde tamamlayan Ahmet

Hamdi, Darülfünun Riyaziye fiubesi’ne devam etmeye bafllar. Ayn› za-

manda iki arkadafl›yla Fatih’in Ç›rç›r semtinde Timsal-i Maarif ad›n-

da bir okul kurarlar. Ard›ndan Fatih Vak›f Numune, Akflemsettin Nu-

2 ahmet hamdi baflar kimdir?

cilt 7, ‹stanbul 2005, s.332-338. Dilek Barlas, “I. Sanayi Plan›’n›n ‘Umumi K›sm›’nda Ahmet

Hamdi Baflar’dan ‹zler”, Tarih ve Toplum, cilt 25, say› 150 (1996), s.9-14. Murat Koraltürk,

Türkiye’de Sermaye Birikimi Sorununa Tarihsel Perspektiften Bir Bak›fl ve Ahmet Hamdi Ba-

flar’dan Seçmeler, Sermaye Piyasas› Kurulu Yay., Ankara, 1997. Ahmet Hamdi, ansiklopedi

maddesi olarak da birçok ansiklopedide yer almaktad›r. Bunlar içinde en önemlisi Reflat Ekrem

Koçu’nun yay›nlad›¤› ‹stanbul Ansiklopedisi’nde yer alan Baflar maddesidir. Bu maddenin Ah-

met Hamdi taraf›ndan kaleme al›nd›¤›, Ahmet Hamdi’nin evrak› aras›ndan ç›kan ve “‹stanbul

Ansiklopedisi’ne yolland›” ibaresinin yaz›l› oldu¤u “Ahmet Hamdi Baflar’›n Hal Tercümesi”

bafll›kl› 3 sayfal›k daktilo metinden anlafl›lmaktad›r. Bkz. “Baflar (Ahmet Hamdi)”, ‹stanbul An-

siklopedisi, cilt 4, s.2168-2170. Bir di¤er ansiklopedi maddesi için bkz. “Baflar, Ahmet Hamdi”,

Türkiye’de Kim Kimdir: Yaflayan Tan›nm›fl Kimseler Ansiklopedisi, 2. bask›, haz. Osman Nebi-

o¤lu, Nebio¤lu Yay., ‹stanbul 1961-1962, s.119. Ahmet Hamdi yüksek lisans ve doktora tez ko-

nusu olarak da ele al›nm›flt›r. Bkz. Didem Gürses, “Dönemi ve Görüflleri ile Ahmet Hamdi Ba-

flar”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Haz›rlanm›fl ve Yay›nlanmam›fl Dokto-

ra Tezi, Ankara, 1986. At›f Evren, Ahmet Hamdi Baflar ve ‹ktisadi Devletçilik, ‹stanbul Üniver-

sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde haz›rlanm›fl ve yay›nlanmam›fl yüksek lisans tezi, ‹stanbul,

1991. Mehmet Gülpak, “Türkiye’de Kooperatifçilik Hareketinin Geliflimi ve Bu Geliflmede Ah-

met Hamdi Baflar’›n Yeri ve Önemi”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde haz›r-

lanm›fl ve yay›nlanmam›fl yüksek lisans tezi, ‹stanbul 1997. Sevda Kaya Mutlu, “Ahmet Ham-

di Baflar Sosyolojisi”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde haz›rlanm›fl ve ya-

y›nlanmam›fl yüksek lisans tezi, Sivas, 2000. fiule Gül, Ahmet Hamdi Baflar ve Bar›fl Dünyas›

Dergisi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde haz›rlanm›fl ve yay›nlanmam›fl yük-

sek lisans tezi, Ankara, 2001. Mümin Köktafl, Siyasal Düflünceleri ile Ahmet Hamdi Baflar, Ha-

cettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde haz›rlanm›fl ve yay›nlanmam›fl yüksek lisans

tezi, Ankara 2003. Jülide Erdo¤an, “Ahmet Hamdi Baflar’›n Kalk›nma Pespektifinin De¤iflen

Kurgusu”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde haz›rlanm›fl ve yay›nlanmam›fl

yüksek lisans tezi, ‹stanbul, 2004. Yüksel Bahçeci, “Ahmet Hamdi Baflar’›n Kalk›nma ve Dev-

letçilik Anlay›fl›”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde haz›rlanm›fl ve yay›nlan-

mam›fl yüksek lisans tezi, ‹stanbul, 2005. Didem Gürses’in doktora tezi Ahmet Hamdi hakk›n-

da haz›rlanm›fl en kapsaml› araflt›rmad›r. Bugüne kadar yay›nlanmam›fl olmas› Ahmet Hamdi

ile ilgilenenler aç›s›ndan bir kay›p olmufltur. Ahmet Hamdi’nin biyografisini konu etti¤imiz bu

yaz›n›n dayand›¤› bafll›ca kayna¤› Didem Gürses’in doktora tezi ve yukar›da an›lan di¤er arafl-

t›rmalar oluflturmaktad›r.

mune ve Mahmut fievket Pafla Numune mekteplerinde hocal›k yapar.

Dârülfünun Riyaziye fiubesi’ne iki y›l kadar devam ettikten sonra Ede-

biyat Fakültesi Co¤rafya Bölümü’ne devam etmeye bafllar. Ahmet

Hamdi 1919’da ilk mezunu olarak bu bölümü bitirir.

T‹CARET-‹ UMUM‹YE MECMUASI

Modern iktisadî düflünce ve iktisat kültürü Türkiye’ye 19. yüzy›lda Ba-

t›l›laflma yolu ile girer.2 Ayn› dönemde yay›nlanmaya bafllanan gazete-

lerde ekonomi konulu haber ve yaz›lar da yer almaya bafllar.3 Tercüme

ve telif ekonomi kitaplar› yay›nlan›r.4 Osmanl› Devleti’nde 19. yüzy›l-

da ortaya ç›kan ekonomi bas›n›, ‹kinci Meflrutiyet döneminde daha da

geliflme gösterir. Bu süreçte konusu do¤rudan do¤ruya ekonomi veya

iktisadî bilimler olan dergiler yay›nlan›r. Bu türün önemli örnekleri

aras›nda Ulum-› ‹ktisadiye ve ‹çtimaiye Mecmuas›, ‹ktisadiyat Mec-

muas›, Ticaret-i Umumiye Mecmuas›, Sanayi Mecmuas›, Ulum-› Siya-

siye ve ‹ktisadiye Mecmuas› ve Türkiye ‹ktisat Mecmuas› say›labilir.

Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda Ahmet Hamdi bir yandan ö¤ret-

menlik, di¤er yandan Darülfünun ö¤rencili¤ini birlikte götürürken

ahmet hamdi baflar kimdir? 3

2 Osmanl› Devleti’nde ve Cumhuriyet döneminde Türkiye’de iktisadi düflüncenin geliflimi ve ça¤-

dafllaflmas› için bkz. Niyazi Berkes, “Ekonomik Tarih ile Teori ‹liflkileri Aç›s›ndan Türkiye’de

Ekonomik Düflünün Evrimi”, Türkiye’de Üniversitelerde Okutulan ‹ktisat Üzerine, der. Fikret

Görün, ODTÜ Yay., Ankara, 1972, s.39-55. Tevfik Çavdar, “Cumhuriyet Döneminde Türk ‹k-

tisadi Düflüncesi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, cilt 4, s.1074-1084. Tevfik Çav-

dar, Türkiye’de Liberalizm (1860-1990), ‹mge Yay., Ankara, 1992. Teyfur Erdo¤du, “Osmanl›

E¤itiminde ‹ktisat Bilgisinin Yeri ve Önemi”, Para ve Finans Ansiklopedisi, cilt 1 (1996),

s.1183-1192. Z. Fahri F›nd›ko¤lu, Türkiye’de ‹ktisat Tedrisat›n›n Tarihçesi ve ‹ktisat Fakültesi

Teflkilat›, ‹Ü ‹ktisat Fakültesi Yay., ‹stanbul, 1946. fierif Mardin, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e

‹ktisadi Düflüncenin Geliflmesi (1838-1918)”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedi-

si, cilt 3, s.618-634. Ahmed Güner Sayar, Osmanl› ‹ktisat Düflüncesinin Ça¤dafllaflmas›, Der

Yay., ‹stanbul, 1986.

3 Nesimi Yaz›c›, “Tanzimat Döneminde Ekonomi Bas›n›: Takvim-i Ticaret”, Ankara Üniversitesi

‹lahiyat Fakültesi Dergisi, say› 39 (1999), s.55-68.

4 Osmanl› Devleti’nde ilk telif ve tercüme iktisat kitaplar› hakk›nda bkz. Necdet Kurdakul, “19.

Yüzy›lda ‹ktisat Kitaplar›”, Tarih ve Toplum, say› 75 (1990), s.57-60. ‹lber Ortayl›, “Osmanl›-

larda ‹lk Telif ‹ktisat Elyazmas›”, Yap›t, say› 1 (1983), s.37-44. Orhan Tuna, “Türkiye’de ‹lk

Tercüme ‹ktisat Kitab›”, 3. Türk Tarih Kongresi Zab›tlar›, Ankara, 1948, s.700-703. C. Orhan

Tütengil, “Türkçe’de ‹lk ‹ktisat Kitab› Konusu ve Yeni Bir Eser Üzerine Notlar”, ‹stanbul Üni-

versitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, cilt 25, say› 1-2 (1965), s.141-150.

Türk Oca¤› çevresinden düflünsel olarak beslenmeye bafllar. Bir grup

arkadafl›yla Muallimler Cemiyeti’ni kurar. Dönemin egemen iktisat

ideolojisinin yani, millî iktisat anlay›fl›n›n izlerini tafl›yan faaliyetlerde

de bulunmaya yönelir. Enifltesi Ermenekli Mehmet Nuri Bey’in kurdu-

¤u Millî Süt Mamulat› Osmanl› Anonim fiirketi’nde yönetim kurulu

üyesi olarak görev al›r.5

Ayn› dönemde Ahmet Hamdi, Ermenekli Mehmet Nuri Bey ile

birlikte Ticaret-i Umumiye Mecmuas›’n› yay›nlanmaya bafllar.6 ‹lk sa-

y›s› 16 Mart 1917 tarihinde yay›nlanan Ticaret-i Umumiye Mecmu-

as›’n›n yazarlar› aras›nda Ahmet Hamdi ve Ermenekli Nuri Bey’in ya-

n› s›ra Abdi Tevfik [Yegül], Ahmed Sanevber, Ali Galip, Hüseyin Feh-

mi Rüfltü, ‹brahim Memduh, Mustafa Zühdü de [‹nhan] bulunur. Ah-

met Hamdi bu yaz› heyeti içinde mecmuan›n önemli oranda yükünü ta-

fl›yan kiflidir. Bunu, Ahmet Hamdi’nin mecmuada gerçek ad›n›n yan› s›-

ra çeflitli takma isimlerle de yay›nlam›fl oldu¤u makalelerden ç›kartmak

mümkündür. Bu konu ile ilgili olarak Ahmet Hamdi hat›ralar›nda Ah-

med Dündar ve M. C. gibi takma adlarla da yaz›lar yazd›¤›n› ifade eder.

Hatta M. C. ad›n› bafl makaleler için kulland›¤›n› ve bu yaz›lar› döne-

min Maliye Naz›r› Mehmed Cavid’in yazd›¤›n›n san›ld›¤›n› belirtir.7


5 Milli Süt Mamulât› Osmanl› Anonim fiirketi Nizamname-i Dahilisi, Matbaa-i Orhaniye, ‹stan-

bul, 1334.

6 Murat Koraltürk, “Milli Tüccar›n Sesi: Ticaret-i Umumiye Mecmuas› ve Dizini”, Müteferrika,

say› 18 (2000), s.151-166. Cem Çetin, Milli ‹ktisat Düflüncesi ve Ticaret-i Umumiye Mecmu-

as›, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde haz›rlanm›fl ve yay›nlanmam›fl yüksek

lisans tezi, ‹stanbul 2002.

7 Ahmet Hamdi Baflar, “Meflrutiyet’ten Cumhuriyet’e”, Bar›fl Dünyas›, say› 50 (1966), s.62. Ah-

met Hamdi’nin Ticaret-i Umumiye Mecmuas›’nda Ahmed Dündar imzas›yla yay›nlanm›fl ma-

kaleleri için bkz. “Abdi Tevfik Bey’e Aç›k Mektup”, say› 27 (17 Kanun-i sani/Ocak

1334/1918), s.52-53. “Abdi Tevfik Bey: ‹lan Elzemdir Fakat ‹lim De¤ildir”, say› 29 (31 Kanun-

i sani/Ocak 1334/1918), s.88-90. Ayn› mecmuada Ahmet Hamdi imzas›yla ç›km›fl makaleler

için bkz. “Bulgaristan ve Biz”, say› 9 (16 Temmuz 1333/1917), s.131-134. “En Karl› ‹fl”, say›

40 (1 May›s 1334/1918), s.250-251. “Harp ve Evrak-› Nakdiye”, say› 34 (7 Mart 1334/1918),

s.154-157; say› 35 (14 Mart 1334/1918), s.170-174. “‹ki Mühim Müessese-i ‹ktisadiye: ‹sta-

tistik ve ‹klim”, say› 37 (3 Nisan 1334/1918), s.202. “‹ktisadi Teflkilat”, say› 47 (3 Temmuz

1334/1918), s.362-363. “Memalik-i Osmaniye’nin Ahval-i ‹ktisadiye ve Co¤rafiye-i Ticarisi”,

say› 1 (16 Mart 1333/1917), s.14-16; say› 2 (1 Nisan 1333/1917), s.27-30; say› 3 (16 Nisan

1333/1917), s.44-45; say› 4 (1 May›s 1333/1917), s.58-60; say› 5 (16 May›s 1333/1917), s.73-

Bafll›¤›n›n alt›nda “Ticarî, ‹ktisadî, ‹lmî Mecmuad›r” ibaresi yer

alan Ticaret-i Umumiye Mecmuas›’na göre “ulusçuluk, iktisadî ba¤-

lamda koruyuculu¤u gerektirir. Ulusal varl›k ancak ulusal nitelikte bir

iktisadî yap›yla gerçekleflebilir. Bu nedenle serbest ticaret ilkesi bir ke-

nara b›rak›lmal›, sanayileflmeye a¤›rl›k veren bir ‘millî iktisat’ politika-


75; say› 8 (1 Temmuz 1333/1917), s.118-120; say› 10 (1 A¤ustos 1333/1917), s.145-150. “Me-

sail-i Maddiye: Tütün, Üzüm, ‹ncir, Kâ¤›t”, say› 30 (7 fiubat 1334/1918), s.90-94. “Pahal›l›¤›n

Sebepleri”, say› 39 (17 Nisan 1334/1918), s.233-237; say› 41 (15 May›s 1334/1918), s.268-

271; say› 42 (22 May›s 1334/1918), s.283-286; say› 43 (29 May›s 1334/1918), s.302-305; sa-

y› 44 (12 Haziran 1334/1918), s.314-316. “Paras›zl›k Buhran›”, say› 52 (10 Eylül 1334/1918),

s.34-36. “Reji Meselesi ve Türkiye’de Tütüncülük”, say› 26 (10 Kanun-i sani/Ocak

1334/1918), s.19-22. “Rusya ile Münasebat-› ‹ktisadiyemiz”, say› 29 (31 Kanun-i sani/Ocak

1334/1918), s.79-82. “Rusya ‹thalat› ve Biz”, say› 33 (28 fiubat 1334/1918), s.138-141. “Rus-

ya’da Vaziyet-i ‹ktisadiye ve Ticaret”, say› 32 (21 fiubat 1334/1918), s.123-128. “Serbest-i Ti-

caret”, say› 1 (16 Mart 1333/1917), s.3-6. “Seyahat ve Tetkikat: Trakya Ovas›nda Hububat

Ziraat› ve Ticareti”, say› 17 (8 Teflrin-i sani/Kas›m 1333/1917), s.259-262. “Seyahat ve Tetki-

kat: Türkiye Ormanlar›”, say› 18 (15 Teflrin-i sani/Kas›m 1333/1917), s.275-279; say› 19 (22

Teflrin-i sani/Kas›m 1333/1917), s.291-295; say› 20 (29 Teflrin-i sani/Kas›m 1333/1917), s.307-

309. “Seyahat ve Tetkikat: Türkiye fiehirlerinde Ticaret”, say› 31 (14 fiubat 1334/1918), s.107-

112. “Seyahat ve Tetkikat: Türkiye’de Sütçülük ve Ticareti”, say› 21 (6 Kanun-i evvel/Aral›k

1333/1917), s.324-326; say› 23 (20 Kanun-i evvel/Aral›k 1333/1917), s.353-357; say› 27 (17

Kanun-i sani/Ocak 1334/1918), s.43-46. “fieker Ticareti”, say› 2 (1 Nisan 1333/1917), s.17-

19. “Ticaret fiehirlerimizden: ‹stanbul ve Liman›”, say› 25 (3 Kanun-i sani/Ocak 1334/1918),

s.4-9. “Ticaret-i Bahriyemiz”, say› 15 (16 Teflrin-i evvel/Ekim 1333/1917), s.237-239. “Türk

Tacir Olabilir mi?”, say› 28 (24 Kanun-i sani/Ocak 1334/1918), s.60-64. “Türkiye’de fiarapç›-

l›k ve fiarap Ticareti”, say› 16 (1 Teflrin-i sani/Kas›m 1333/1917), s.242-244. “Umur-› ‹ktisadi-

ye Nezareti”, say› 36 (21 Mart 1334/1918), s.190-194. “Yeni ‹afle Nezareti”, say› 49 (31 Tem-

muz 1334/1918), s.3-4. Ahmet Hamdi’nin Ticaret-i Umumiye Mecmuas›’nda M. C. ad› ile ç›k-

m›fl makaleleri için bkz. “Borsalar”, say› 5 (16 May›s 1333/1917), s.65-68. “Gümrüklerde Ta-

assup”, say› 38 (10 Nisan 1334/1918), s.218-220. “Harpten Sonra ‹ktisadi Faaliyetler”, say›

22 (13 Kanun-i evvel/Aral›k 1333/1917), s.337-342. “Hazine Bonolar›n›n ‹hrac› Münasebetiy-

le Parlak Bir Muamele-i ‹ktisadiye”, say› 17 (8 Teflrin-i sani/Kas›m 1333/1917), s.257-258. “‹h-

tikar”, say› 6 (1 Haziran 1333/1917), s.81-83. “‹ktisadi Siyaset”, say› 24 (27 Kanun-i ev-

vel/Aral›k 1333/1917), s.369-372; say› 25 (3 Kanun-i sani/Ocak 1334/1918), s.2-4; say› 26 (10

Kanun-i sani/Ocak 1334/1918), s.17-19. “Kambiyo ve Kambiyo Ticareti”, say› 4 (1 May›s

1333/1917), s.49-52. “Köyden fiehre Do¤ru!..”, say› 21 (6 Kanun-i evvel/Aral›k 1333/1917),

s.321-323. “Milli Süt Muamelat› Anonim fiirketi”, say› 20 (29 Teflrin-i sani/Kas›m 1333/1917),

s.305-307. “Milli Ticaret”, say› 8 (1 Temmuz 1333/1917), s.113-116; say› 9 (16 Temmuz

1333/1917), s.129-131; say› 11 (16 A¤ustos 1333/1917), s.161-163. “Muhtekirlere Karfl›”, sa-

y› 18 (15 Teflrin-i sani/Kas›m 1333/1917), s.273-275. “Pahal›l›k ve ‹htikâr”, say› 7 (16 Hazi-

ran 1333/1917), s.97-99. “Teflkilât ve Ticaret Odalar›”, say› 19 (22 Teflrin-i sani/Kas›m

1333/1917), s.289-291.

s› izlenmelidir. Öte yandan tar›msal ve hayvansal ürünleri girdi olarak

iflleyebilecek bir sanayi, ülke tar›m ve hayvanc›l›¤›n› da gelifltirecek-

tir.”8 55. ve son say›s› 24 Eylül 1918’de yay›nlanan Ticaret-i Umumi-

ye Mecmuas›’n›n yay›nlan›fl amac› ve çizgisini yine Ahmet Hamdi ha-

t›ralar›nda “Türk tüccar› yetifltirmek” olarak ifade eder.9

Ahmet Hamdi’nin bu dönemde Ticaret-i Umumiye Mecmu-

as›’n›n yan› s›ra 1914-1920 y›llar› aras›nda yay›nlanan Sanayi Mec-

muas› ve 1920-1921 y›llar› aras›nda yay›nlanan Hizmet-i Umumiye

Mecmuas›’nda da makaleleri yer al›r.10

CO⁄RAFYACI HAMD‹

Darülfünun Co¤rafya Bölümü’nün bafl›nda bulunan Alman Profesör

E. Obst, Birinci Dünya Savafl› sonunda Darülfünun’dan ayr›lmadan

önce ö¤rencisi olan Ahmet Hamdi’nin Darülfünun’a hoca olarak al›n-

mas› için dönemin maarif naz›r› nezdinde giriflimde bulunur. Yap›lan

s›nav› kazanamayan Ahmet Hamdi, Obst’un referans›n› dikkate alan

Maarif Nezareti taraf›ndan Çaml›ca K›z Lisesi’ne co¤rafya ö¤retmeni

olarak atan›r. Bir süre sonra buradan ‹stanbul K›z Lisesi’ne nakledilir.

Bu y›llarda liselerde okutulmak üzere co¤rafya kitab› da yazar.11

1923 y›l› bafl›nda Ahmet Hamdi bir kez daha Darülfünun Ede-

biyat Fakültesi Co¤rafya Bölümü’ne hoca olarak girme girifliminde bu-


8 Zafer Toprak, “Fikir Dergicili¤inin Yüz Y›l›”, Türkiye’de Dergiler ve Ansiklopediler (1849-

1984), Geliflim Yay., ‹stanbul, 1984, s.28.

9 Ahmet Hamdi Baflar, “Meflrutiyet’ten Cumhuriyet’e”, s.62.

10 Ahmet Hamdi, “Trakya’da Sanayi”, Sanayi Mecmuas›, say› 24 (15 Kanun-i sani 1334/15 Ocak

1918), s.3-8. Ahmet Hamdi, “Mütarekeden Sonra Ticari ‹nhilal”, Hizmet-i Umumiye Mecmu-

as›, say› 1 (1 Teflrin-i evvel 1336/1 Ekim 1920), s.15-16. Ahmet Hamdi, “‹stanbul’da Yaflamak

‹çin...”, Hizmet-i Umumiye Mecmuas›, say› 2 (15 Teflrin-i evvel 1336/15 Ekim 1920), s.35-36.

Ahmet Hamdi, “‹flsizlik ve Maiflet Buhran›”, Hizmet-i Umumiye Mecmuas›, say› 5 (1 Kanun-i

evvel 1336/1 Aral›k 1920), s.92-93. Sanayi Mecmuas› için bkz. Mehmet fiahinkoç, “Sanayi

Mecmuas›”, Müteferrika, say› 20 (2001), s.19-40. Murat Koraltürk, “Sanayi Mecmuas› ve Di-

zini”, Müteferrika, say› 20 (2001), s.41-63. Hizmet-i Umumiye Mecmuas› için bkz. Murat Ko-

raltürk, “Hizmet-i Umumiye Mecmuas› ve Dizini”, Müteferrika, say› 23 (2003), s.175-184.

11 Ahmet Hamdi, Co¤rafya-i Tabii, 1. K›s›m: Co¤rafya-i Tabii, Amerika ve Avustralya, Kanaat

Matbaa ve Kütüphanesi, ‹stanbul, 1340/1924. Ahmet Hamdi, Co¤rafya-i Tabii, 2. K›s›m: Umu-

mi Co¤rafya. Kutuplar ve Yeni Dünya, Kanaat Matbaa ve Kütüphanesi, ‹stanbul, 1340/1924.

lunur. Yap›lan s›nav› kazanamaz. Hatta s›nav›n ard›ndan yay›nlad›¤›

bir risale ile Darülfünun’u protesto eder.12

MÜTAREKE DÖNEM‹NDE AHMET HAMD‹

Mütareke dönemi Ahmet Hamdi’nin faaliyetlerinin aç›k ve gizli olarak

çeflitlendi¤i bir dönemdir. Ahmet Hamdi’nin içinde yer ald›¤› aç›k fa-

aliyetler aras›nda 1918’de kurulan ve iktisadî milliyetçili¤i savunan bir

siyasal parti olan Ahali ‹ktisat F›rkas›’n› saymak gerekir. Taflrada ör-

gütlenemeyen bu siyasal parti, Müslüman-Türk tüccar›n deste¤i ile fa-

aliyet gösterir, ancak kal›c› ve etkili giriflimlerde bulunmadan da¤›l›r.13

Mütareke döneminde Ahmet Hamdi’nin içinde yer ald›¤› bir di-

¤er giriflim M. M. Grubu’dur.14 ‹stanbul’dan Anadolu’ya insan, silah

ve mühimmat sa¤layan bir gizli örgüt olan M. M. Grubu içinde Ah-

met Hamdi özellikle istihbarat çal›flmalar›nda görev al›r.

Ahmet Hamdi’nin M. M. Grubu’nun istihbarat çal›flmalar› ile

ilgili olarak içinde yer ald›¤› bir di¤er oluflum ise Türk Çal›flt›rma Der-

ne¤i’dir.15 Bu dernek görünürde geçimlerini sa¤lamak zorunda olan

gençlere ve çocuklara küçük miktarlarda sermaye yard›m›nda buluna-

rak onlar› ticaret hayat›na yönlendirmek ve sermayelerini daha da bü-

yütmelerine, gelifltirmelerine yard›mc› olmak, gençleri ve çocuklar› ye-

teneklerine göre gerek dernek taraf›ndan aç›lacak, gerek baflka kifli ve-

ya kurumlara ait s›naî, ticarî ve ziraî iflletmelerde istihdam etmek,

gençleri ticaret ve ifl hayat›na özendirmek, onlar›n bu yolda yetiflmele-

ri için giriflimlerde bulunmak, üretici gençler ve çocuklar aras›nda ku-

rulacak yak›nl›k ve dayan›flma ile ortak ç›karlar›n›n ve refahlar›n›n te-


12 [Ahmet Hamdi], Darülfünun Co¤rafya Muallimli¤i ‹mtihan›, Evkaf-› ‹slâmiye Matbaas›, ‹stan-

bul, 1339/1923.

13 Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, cilt 2, Hürriyet Vakf› Yay., ‹stanbul, 1986,

s.161-182.

14 M. M. Grubu için bkz. Naz›m H. Polat, Müdafaa-i Milliye Cemiyeti, Kültür Bakanl›¤› Yay., An-

kara, 1991.

15 Murat Koraltürk, “Türk Çal›flt›rma Derne¤i”, Tarih ve Toplum, cilt 28, say› 164 (1997), s.61-

64. Yavuz Selim Karak›flla, “Türk Çal›flt›rma Derne¤i (1919)”, Toplumsal Tarih, cilt 18, say›

105 (2002), s.20-23.

mini ve himayesine çal›flmak amaçlar› do¤rultusunda 1919’da ‹stan-

bul’da kurulur. Derne¤in ‹stanbul Kalender’de flehit çocuklar›na zira-

at dersleri vermek üzere aç›lan bir yurdu bulunmaktad›r.16 Hay›r faali-

yetleri görüntüsü alt›nda Ankara hükümeti için gizli istihbaratta da

bulunan dernek, gerçekte millî mücadeleyi ‹stanbul’da yeralt›ndan

destekleyen M. M. Grubu’nu maskeleyen bir oluflumdur. Hatta bu ko-

nu ile ilgili olarak Ahmet Hamdi hat›ralar›nda “...Çocuklar› Çal›flt›r-

ma Derne¤i tamam›yla bir hay›r cemiyetiydi. Padiflah Bo¤aziçi’ndeki

Kalender Kasr›’n› cemiyete vermiflti. Orada yetim çocuklar› toplam›fl;

yat›l› bir ziraat mektebi açm›flt›. Mektepte s›k s›k müsamereler düzen-

ler; bunlara Frans›z, ‹ngiliz generallerini ve iflgal kuvvetlerinin ileri ge-

lenlerini de ça¤›r›rd›k. Kad›nl›-erkekli üyelerimizle onlar aras›nda çok

iyi dostluk ba¤lar› kurmufltuk. Hele Frans›z kuvvetlerinin baflpapaz›n›

–ki çok önemli bir zatt›– bir han›m üyemizin samimi dostu bile yap-

m›flt›k. O vas›tayla çok önemli haberler al›r ve bunlar› Anadolu’ya ye-

tifltirirdik... Çocuklar› Çal›flt›rma Derne¤i, bütün iflgal zaman›nda M.

M. Teflkilât›’n› mükemmel flekilde maskelemiflti...” demektedir.17

Ahmet Hamdi’nin de dahil oldu¤u M. M. Grubu ‹stanbul’un,

Ankara hükümetini destekledi¤ini göstermek için özellikle saltanat›n

kald›r›lmas›n›n ard›ndan bir imza kampanyas› bafllat›r. ‹stanbul’un çe-

flitli semtlerinde ihtiyar heyetleri ve ileri gelenlerin imza ve mühürleri-

ni tafl›yan “1. Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetimizin saltanat ve

hakimiyet-i milliye hakk›ndaki 2 Teflrin-i sani 338 tarihli karar›n› ta-

mamen ve bila kayd-› flart kabul ederiz. 2. Büyük Millet Meclisi hükü-

metinin iflbu karar›na herhangi flekil ve mahiyette olursa olsun müda-

faaya ve onun taraf›ndan verilen her türlü evamir ve mukarrerat› ifa-

ya haz›r›z” ifadesinin yer ald›¤› mazbatalar Ankara’ya gönderilir.18

Bu mazbatalar›n yan› s›ra saltanat›n kald›r›lmas›na dair görüfl-

lerini dile getirmek üzere Ahmet Hamdi bir de risale yay›nlar. Saltana-


16 “Memleketimizde Mühim Bir Terbiye-i ‹ktidasiye Müessesesi: Evlad-› fiüdeha Kalender Ziraat

Yurdu”, Türkiye ‹ktisat Mecmuas›, say› 6 (Temmuz 1338/1922), s.183-184.

17 Ahmet Hamdi Baflar, “‹stanbul M. M. Grubu”, Bar›fl Dünyas›, say› 52 (1966), s.55.

18 Ahmet Hamdi’nin bize ulaflan evrak› içinde bu mazbatalardan çok say›da yer almaktad›r.


Mütareke y›llar›nda Ahmet Hamdi.

t›n kald›r›lmas›n› destekledi¤i risalesinde Ahmet Hamdi, kendi ifadesi

ile “millî halk saltanat›”n›n kurulmas› için Türkiye Büyük Millet Mec-

lisi’nde19 meslek gruplar›n›n temsil edilmesi zorunlulu¤unu öngörür.20

Mütareke döneminde Ahmet Hamdi’nin içinde yer ald›¤› bir di-

¤er giriflim ise Bolflevik Devrimi sonras›nda Rusya’dan kaçarak ‹stan-

bul’a gelen Rus kad›nlar›n›n tombala oynatmalar› ile mücadele etmek

üzere kurulan Tombalac›larla Mücadele Derne¤i’dir.21

M‹LL‹ TÜRK T‹CARET B‹RL‹⁄‹

Ticaret-i Umumiye Mecmuas›’n›n ard›ndan bu kez Mütareke dönemin-

de Ahmet Hamdi’nin içinde yer ald›¤› bir di¤er yay›n Türkiye ‹ktisat

Mecmuas›’d›r.22 Ticaret-i Umumiye Mecmuas› gibi millî iktisat düflün-


19 Türkiye Büyük Millet Meclisi bundan sonra TBMM biçiminde k›salt›larak kullan›lacakt›r.

20 Ahmet Hamdi, Milli Halk Saltanat›, Evkaf-› ‹slâmiye Matbaas›, ‹stanbul, 1338/1922.

21 Tülay Alim Baran, “‹stanbul’da Beyaz Ruslar ve Tombalac›larla Mücadele Derne¤i”, ‹stanbul,

say› 52 (2005), s.58-67.

22 Ahmet Hamdi’nin Türkiye ‹ktisat Mecmuas›’nda yay›nlanm›fl makaleleri için bkz. “‹ktisat Yo-

lunda Tuttu¤umuz Hedef”, say› 1 (Haziran 1337/1921), s.1-2. “‹ktisatla Nas›l U¤rafl›yoruz?”,

say› 3 (Mart 1338/1922), s.65-66. “Bulgarda¤› Madeni”, say› 5 (27 May›s 1338/1922), s.126-

131. “Ergani Bak›r Madeni”, say› 6 (Temmuz 1338/1922), s.160-162. “Mütehallis Memleket-

lerimizde Hemen Yap›lmas› Laz›m Gelen Bir Kaç Nokta”, say› 9 (31 Teflrin-i evvel 1338/31

Ekim 1922), s.233-234. “Anadolu Ormanlar›”, say› 9 (31 Teflrin-i evvel 1338/31 Ekim 1922),

s.237-238. “Memleketimizin ‹ktisadi Âtisi ve ‹stiklali”, say› 14 (16 Nisan 1339/1923), s.1-4.

“Zavall› Misak-› ‹ktisadi”, say› 15 (1 Haziran 1339/1923), s.33-35. “Yanan Y›k›lan Anado-

lu’nun ‹mar›”, say› 16 (14 Haziran 1339/1923), s.49-50. “Türk ‹stanbul’u Kurtarmak ‹çin”, sa-

y› 17 (21 Haziran 1339/1923), s.65-66. “Ankara’da fiirketlerin Kazand›¤› Zafer”, say› 18 (28

Haziran 1339/ 1923), s.81-82. “Müsbet ve Muayyen Bir Siyaset-i ‹ktisadiye”, say› 19 (5 Tem-

muz 1339/ 1923), s.97-98. “Memleketimizde Sulhun ‹ktisadi Neticeleri”, say› 20 (12 Temmuz

1339/1923), s.113-114. “Payitaht›m›z ve ‹stanbul Meselesi”, say› 21 (19 Temmuz 1339/1923),

s.129-131. “Zavall› Köylü, Zavall› Vatan!”, say› 22 (4 A¤ustos 1339/1923), s.145-146. “Tür-

kiyemizin Madeni Serveti Hakk›nda Tetkikat”, say› 23 (11 A¤ustos 1339/1923), s.161-163; sa-

y› 24 (18 A¤ustos 1339/1923), s.181-183; say› 25 (25 A¤ustos 1339/1923), s.198-201; say› 28

(24 Eylül 1339/1923), s.246-247. “Memleketi Kurtaracak O El Kim?”, say› 26 (3 Eylül

1339/1923), s.209-210. “Gümrüklerimizde Suiistimal Meselesi”, say› 28 (24 Eylül 1339/1923),

s.241-242. “Haftan›n Hadiselerinden Bir ‹kisine Bir Nazar”, say› 29 (8 Teflrin-i evvel 1339/8

Ekim 1923), s.257-258. “‹ktisat ‹fllerinde Ecnebi Mütehass›slar Celbi Meselesi”, say› 30 (15

Teflrin-i sani 1339/1923), s.273-275. “Eski ‹stanbul-Yeni ‹stanbul”, say› 31 (22 Teflrin-i evvel

1339/1923), s.289-291. “Cuma Tatili ve Hafta Tatili Meselesi”, say› 33 (5 Teflrin-i evvel

1339/1923), s.321-322. “Y›k›lan Binay› Yeniden ve Kendi Malzememizle Yapmal›y›z”, say› 34

(12 Teflrin-i sani 1339/12 Kas›m 1923), s.337-338. “‹ktisat Kongresi Toplanmayacak m›?”, sa-

cesi do¤rultusunda yay›n yapan Türkiye

‹ktisat Mecmuas›’n›n ilk say›s› Haziran

1921’de Türkiye ‹ktisadî ‹stihbarat ve

Neflriyat Merkezi taraf›ndan yay›nlan›r.

Millî Türk Ticaret Birli¤i’nin kurulma-

s›yla bu merkez, birli¤e ba¤lan›r.23 Mec-

mua ise 1 Haziran 1923 tarihli 15. say›-

s›ndan itibaren MTTB’nin yay›n organ›

olarak yay›nlanmaya devam eder. Tür-

kiye ‹ktisat Mecmuas›’n›n yay›n› 1926

y›l›na kadar sürer.

MTTB’nin kurulmas›ndan önce

bir haz›rl›k çal›flmas› olarak iktisadî is-

tihbarat toplanmaya bafllan›r. Bu

amaçla Ahmet Hamdi’nin bafl›n› çekti-

¤i on kadar giriflimci, iflgal alt›ndaki ‹s-

tanbul’un Ankara Hükümeti’nin ege-

menli¤i alt›na girmesiyle, Müslüman-

Türk tüccar›n› bir araya getirecek bir dernek kurma düflüncesi ile da-

ha iflgal sürerken Haziran 1922’de biner lira ile ortak olduklar› top-

lam on bin lira sermayesi bulunan ‹ktisadî Tedkikat, Neflriyat ve Mu-

amelat A.fi.’yi kurarlar. fiirket çat›s› alt›nda bir ticaret salnamesi ha-

z›rlamak veya Ahmet Hamdi’nin ifadesiyle “Türk Ticaret Salnamesi

adl› bir eser yay›nlamak bahanesiyle”24 ‹stanbul’da iktisadî istihba-

ratta bulunulur.

‹stanbul piyasas›nda faaliyet gösteren tüccarlar›n ne kadar›n›n

Müslüman-Türk ne kadar›n›n di¤er unsurlardan olufltu¤unu sapta-


y› 35 (19 Teflrin-i sani 1339/1923), s.353-354. “Hükümetin ‹ktisadi Teflkilat›ndaki Boflluklar”,

say› 36 (26 Teflrini-sani 1339/1923), s.369-370.

23 Milli Türk Ticaret Birli¤i bundan sonra MTTB biçiminde k›salt›larak kullan›lacakt›r. MTTB

için bkz. Murat Koraltürk, “Türkiye’de Ulusal Burjuvazinin Gelifliminde Önemli Bir Giriflim:

Milli Türk Ticaret Birli¤i”, Tarih ve Toplum, say› 167 (1997), s.45-56.

24 Ahmet Hamdi Baflar, “Zaferden Sonra ‹stanbul’da Bafllayan ‹ktisadi Savafl...”, Bar›fl Dünyas›,

say› 54 (1966), s.53.

Türkiye ‹ktisat Mecmuas›’n›n ilk say›s›.

mak amac›yla yürütülen araflt›rman›n iki üç ay içinde sonuçlar› al›n›r.

Bu araflt›rma ve Ahmet Hamdi’nin gözlemlerine göre ‹stanbul’da itha-

lat ve ihracat iflleri ile u¤raflanlar içinde Müslüman-Türk unsurun sa-

y›s› yüzde dördü, komisyonculukla u¤raflanlar içinde yüzde üçü geç-

mez. Liman iflleri tamamen bu unsurun d›fl›ndakilerin elindedir. Li-

manda ifl yapabilmek için Rumca, ‹talyanca veya Frans›zca bilmek ge-

rekir. Esham ve kambiyo borsas›nda mubayaac› ve simsarlar›n yüzde

doksan befli Müslüman-Türk olmayanlardan oluflur. ‹ki küçük banka,

yani ‹tibar-› Millî Bankas› ve Adapazar› ‹slâm Ticaret Bankas› d›fl›nda

Müslüman-Türk unsurun elinde bulunan banka yoktur. Di¤er unsur-

lar›n elinde bulunanlarda yaz›flmalar dahi Frans›zca yap›l›r. Sigorta

flirketleri aras›nda da Müslüman-Türk unsurun elinde bulunan flirket

yoktur. Türkler bu flirketlerde ancak hizmetli olarak çal›flabilirler. Top-

tanc›lar içinde iç piyasaya yönelik çal›flanlar›n ancak yüzde on befli,

yar› toptanc› ve perakendecilerin ise yüzde yirmi befli Müslüman-

Türk’tür. Bunlar›n say›s›, yapt›klar› ifl göz önüne al›nd›¤›nda yüzde

onu bulmaz. Su, havagaz›, elektrik, telefon, tramvay ve tünel gibi kent-

sel hizmetler, demiryollar›, madenler ve tütün tekeli gibi ifller imtiyaz-

l› yabanc› flirketlerin elindedir. Bu flirketlerde yönetici ve birinci s›n›f

memur olarak Müslüman-Türk unsur hiç istihdam edilmez. Ancak hü-

kümetle iyi geçinmek için, rüflvet gibi baz› ayr›cal›kl› Müslüman-Türk

unsurun bu flirketlerde çal›flt›¤› görülür. Bunlar da Osmanl› Banka-

s›’nda oldu¤u gibi etkin olmayan görevlerdedirler. Hatta bunlar ifle git-

mezler, yaln›zca ayl›klar›n› al›rlar. fiirketlerde çal›flan Müslüman-Türk

unsurun en yüksek derecesi di¤erlerinin en düflük düzeyinin alt›ndan

bafllar. Örne¤in atl› tramvaylarda sürücüler Türk, biletçiler ise Rum

veya Ermeni’dir. Tramvaylarda vatman, trenlerde kondüktör olarak

Türklere pek rastlanmaz. ‹flçi ve hademelerin ço¤u Türk’tür. Beyo¤lu

yakas›ndaki bütün ma¤azalar, dükkânlar, lokantalar ve e¤lence yerle-

rinin hemen hepsi Müslüman-Türk unsur d›fl›ndakilerin elindedir.25


25 Ahmet Hamdi Baflar, “Zaferden Sonra ‹stanbul’da Bafllayan ‹ktisadi Savafl...”, s.53-54. Salna-

menin haz›rl›k çal›flmalar› için bkz. “Türk Ticaret Salnamesi”, ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Oda-

s› Mecmuas›, say› 1 (Teflrin-i sani 1339/Kas›m 1923), s.10.

Kuruluflunun ard›ndan MTTB’nin yönlendirdi¤i Türk Ticaret

Salnamesi’nin haz›rl›k çal›flmalar› sonucunda, ‹stanbul’da 4267 mües-

sese kaydedilir. Bu müesseselerin 1202’sinin Müslüman-Türk unsura

ait oldu¤u araflt›rma sonunda ortaya ç›kar.26 Bu istihbarat çal›flmas›,

mütareke sonras› ‹stanbul’un Ankara hükümetinin egemenli¤i alt›na

girmesiyle iktisadî alanda bafllat›lan millilefltirme hareketinde, bir di-

¤er deyiflle MTTB’nin kuruluflunda belirleyici olur. Çal›flman›n bas›l›

ürünü olarak da 1924-1925 ve 1926-1927 y›llar›na ait Türk Ticaret

Salnamesi yay›nlan›r.27

Türk Ticaret Salnamesi’nin haz›rlanmas› s›ras›nda yap›lan istih-

barat çal›flmas›, ‹stanbul’un mütareke dönemi ve sonras›nda ekono-

mik durumu, daha do¤rusu Müslüman-Türk unsurun ‹stanbul ekono-

misi içindeki rolü ve pay›na iliflkin bir tablo ortaya ç›kart›r. Bu tablo

Müslüman-Türk giriflimci grubunun ekonomide egemen olma yönün-

deki düflüncesini eyleme geçirmek için gerekçe olur. Uygun zaman ve

f›rsat aran›r. Bu f›rsat ‹stanbul’un ulusal güçlerin denetimine geçmesi

ile do¤ar. Mudanya Mütarekesi gere¤ince bir jandarma k›tas› ile 18

Ekim 1922’de ‹stanbul’a gelen Refet Pafla, çeflitli kifli ve gruplar ile

yapt›¤› gibi ticaret erbab› ile de görüflür.28

Görüflmede Refet Pafla’ya, Müslüman-Türk tüccar›n› bünye-

sinde birlefltirecek bir derne¤in kurulufluna iliflkin bilgi verilir. Refet

Pafla’n›n flahs›nda Ankara hükümetinin deste¤ini alan Ahmet Hamdi

ve arkadafllar›, 1 Kas›m 1922’de saltanat›n sona ermesinden sonra,

birli¤i kurman›n zaman› geldi¤ini düflünerek harekete geçerler. 1 Ara-

l›k 1922’de saat on birde, Ca¤alo¤lu’nda Sultan ‹kinci Mahmut Tür-

besi’nin karfl›s›nda Hilal-i Ahmer binas›nda, Türkiye ‹ktisat Mecmu-

as› ve Türkiye ‹ktisadî ‹stihbarat ve Neflriyat Merkezi’nin idarehane-


26 “Milli Türk Ticaret Birli¤i Kongresi. 18 Kanun-i sani 340 Tarihinde ‹ctima Eden Heyet-i Umu-

miye’de K›raat Edilen Meclis-i ‹dare Raporu”, ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas› Mecmuas›, sa-

y› 3 (Kanun-i sani 1340/Ocak 1924), s.172.

27 Türk Ticaret Salnamesi, Birinci Sene 340-341 Nüshas›, ‹ktisadi Tedkikat Neflriyat ve Muamelat

Anonim fiirketi, Matbaa-i Ebüzziya 340-341. Türk Ticaret Salnamesi, ‹kinci Sene 1926-1927 Nüs-

has›, ‹ktisadi Tedkikat Neflriyat ve Muamelat Anonim fiirketi, Halk Matbaas›, ‹stanbul, 1926.

28 “Refet Pafla’n›n Dünkü Günü”, ‹kdam, say› 9197 (4 Rebiyülevvel 1341/25 Ekim 1922), s.2.

sinde, Kavalal› ‹brahim Paflazade Hüseyin Bey’in baflkanl›¤›nda bir

toplant› gerçekleflir. Toplant›da Ahmet Hamdi, MTTB’nin kurulufl

amaçlar›n› ifade etti¤i bir konuflma yapar. Ard›ndan MTTB’nin tasa-

r› halindeki nizamnamesi görüflülür. Aralar›nda Hac› Hüseyinzade Ali

Haydar Bey, Buldanl›zade Ahmed Bey, ‹brahim Pafla mahdumu Ab-

bas Hilmi Bey, Hocazade Mehmet Efendi, Kalkavanzade Mehmet R›-

za Bey, Sabuncuzade Mehmet fiakir Bey ve o¤lu, maliye murak›b› Sey-

fi Bey ve ‹smail Hakk› Bey’in de bulundu¤u on sekiz kiflinin imzas›y-


Romanya Kral› I. Ferdinand’›n Ahmet Hamdi’ye MTTB katibi umumili¤i nedeniyle verdi¤i birinci rüt-beden ticaret ve sanayi madalyas›n›n berat›.

la kabul edilen nizamname ve beyanname hükümete verilerek MTTB

kurulur.29

MTTB’nin kurulufl amac› ve gerekçesi, Müslüman-Türk tüccar

içinde ithalat ve ihracat ile u¤raflanlar, toptanc› ve yar› toptanc›lar ara-

s›nda hakem olarak görev yapmak; tüccarlar›n konsorsiyum ve tröst-

ler gibi birlikler oluflturmas›na ve bu birliklerin hükümetin denetim ve

himayesinde ithalat ve ihracat ifllerinde egemenli¤ini sa¤lamaya çal›fl-

mak; ülkenin ticarî yaflam›na katk›s› olacak olaylar› izleyerek ve ince-

leyerek iktisadî meselelerde hükümete tüccar›n ve ülkenin yarar›na

olacak önerilerde bulunmak; yerli giriflimci ve flirketleri Bat›’ya tan›t-

mak; Bat›’daki iktisadî, malî ve ticarî hareketlerden yerli unsurlar› ha-

berdar etmek; ülkenin do¤al kaynaklar›n›n iflletilmesinde yabanc› ser-

mayenin kanunlara uygun olarak kurulacak flirketlerle ortakl›k kur-

malar›na çal›flmak; tüccar aras›nda millî ve meslekî ahlâk› gelifltirmek,

buna aksi hallerde hakem olarak görev yapmak; tüccar aras›nda daya-

n›flmay› sa¤lamak ve mesleki gereksinimleri gidermek; kitle halinde

hareketi gerektiren olaylarda tüccar› temsil etmektir.

MTTB’ye üye olmak isteyen, ithalat, ihracat, toptan, yar› top-

tan ticaretle, nakliye, sarrafiye ve komisyonculukla u¤rafl›yor olmal›

veya ekonomi çevreleriyle iliflkide bulunmal› ya da iktisadî konularda

yay›nlarda bulunan yazar veya düflün adam› olmal› ve hakk›nda iki

üye olumlu görüfl bildirmeliydi.

Müslüman-Türk tüccar›n› millî iktisat düflüncesi do¤rultusunda

bir çat› alt›nda toplamak ve bir güç oda¤› haline getirmek için kurulan

MTTB’nin faaliyete geçmesinden çok k›sa bir süre sonra, yine ‹stan-

bul’da, bu kez esnaf ve iflçi kesimi üzerinde de ayn› amaçlar do¤rultu-


29 Ahmet Hamdi Baflar, “Zaferden Sonra ‹stanbul’da Bafllayan ‹ktisadi Savafl...”, s.54-55. “fiehri-

miz Türk Tüccar›n›n Dünkü ‹ctima”, ‹kdam, say› 9235 (12 Rebiyülahir 1341/2 Aral›k 1922),

s.3. “Türk Tüccar›n›n Hay›rl› Bir Teflebbüsü: Milli Türk Ticaret Birli¤i ‹stanbul Türk Ticaret

Aleminin Hareketine Delil Olan ‹lk Hadise”, Türkiye ‹ktisat Mecmuas›, say› 10 (1338/1922),

s.249-251. Milli Türk Ticaret Birli¤i Nizamname-i Esasisi, Evkaf Matbaas›, ‹stanbul 1338/1922

veya “Milli Türk Ticaret Birli¤i Nizamname-i Esasisi”, Türkiye ‹ktisat Mecmuas›, say› 10

(1338/1922), s.265-268.

sunda, bu kesimlere nüfuz etmek üzere örgütler kurulur.30 Bunlardan

biri ‹stanbul Umum Amele Birli¤i,31 di¤eri ise ‹stanbul Vilayeti Esnaf

Cemiyetleri Heyet-i Müttehidesi’dir.32

‹ZM‹R ‹KT‹SAT KONGRES‹

MTTB kurulduktan k›sa bir süre sonra, ‹stanbul’da ortaya ç›kan ikti-

sadî bofllu¤u Türk tüccar›n›n doldurmas› ve Avrupa ve Amerikan tica-

ret çevreleri ile iliflki kurulmas›n›n yollar›n›n araflt›r›lmas› amac›yla ‹s-

tanbul’da 1922 y›l› Aral›k ay› sonlar›nda bir d›fl ticaret kongresinin

toplanmas› için haz›rl›klara bafllan›r. Kongreye ‹stanbul’daki bütün

Türk ithalatç›lar, ihracatç›lar, anonim, kolektif ve komandit flirket mü-

dürleri, banka müdürleri, nakliye ve sigorta iflletmeleri temsilcileri, ik-

tisadî ve ticarî konularla ilgili di¤er kifliler davet edilir.33 Bir süre son-

ra haz›rl›klar tamamlanamad›¤› için kongre 15 Ocak 1923’e ertele-

nir.34 Ancak ‹ktisat Vekâleti’nin flubat ay›nda ‹zmir’de bir iktisat kong-

resi toplama giriflimi üzerine ayn› vekâletin talebi ile kongre bu kez üç

ay sonraya ertelenir.35 Bundan sonra MTTB’nin çal›flmalar› ‹zmir’de

gerçeklefltirilecek olan kongreye yönelir. ‹zmir’de, MTTB’nin sunaca¤›

raporun haz›rlanmas› için ‹stanbul’da haz›rl›k amaçl› bir kongrenin

yap›laca¤› kamuoyuna duyurulur ve bu haz›rl›k toplant›lar›, 21 ve 23

Ocak 1923’te gerçeklefltirilir.36


30 Ahmet Hamdi Baflar, “Zaferden Sonra ‹stanbul’da Bafllayan ‹ktisadi Savafl...”, s.57-59.

31 Amele birli¤i için bkz. Mehmet Ö. Alkan, “1923 Amele Birli¤i”, Tarih ve Toplum, cilt 12, say›

72 (1989), s.61-64. Mete Tunçay, 1923 Amele Birli¤i, BDS Yay., ‹stanbul, 1989. Mete, Tunçay,

“‹stanbul ‹flçi Teflkilatlar› Heyet-i Müttehidesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, cilt 4,

s.225-226. Mete Tunçay, “‹stanbul Umum Amele Birli¤i”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklope-

disi, cilt 4, s.246-247.

32 Esnaf Cemiyetleri Birli¤i için bkz. Kâz›m Yorulmaz, K›lavuz. Esnaf Neleri Bilmelidir?, Ticaret

Dünyas› Matbaas›, ‹stanbul, 1947, s.35-46.

33 “‹stanbul’da Büyük Bir Ticaret-i Hariciye Kongresi”, Türkiye ‹ktisat Mecmuas›, say› 10 (17 Ka-

nun-i evvel 1338/17 Ocak 1922), s.269.

34 A. Gündüz Ökçün, Türkiye ‹ktisat Kongresi 1923-‹zmir Haberler-Belgeler-Yorumlar, 3. bask›,

AÜSBF Yay., Ankara, 1981, s.85.

35 A. Gündüz Ökçün, Türkiye ‹ktisat Kongresi 1923-‹zmir Haberler-Belgeler-Yorumlar, s.85-86.

36 “Milli Ticaret Kongresi”, Türkiye ‹ktisat Mecmuas›, say› 11 (20 Kanun-i sani 1339/20 Ocak

1923), s.290. A. Gündüz Ökçün, Türkiye ‹ktisat Kongresi 1923-‹zmir Haberler-Belgeler-Yo-

rumlar, s.86-89.

Kongre öncesinde MTTB’nin talebi üzerine ilgili kifli ve kurum-

lar görüfllerini dile getirdikleri raporlar› MTTB’ye gönderirler.37 Bunlar,

Celal Dervifl’in, “Tütün Rejisi ve Mazarratlar›” adl› raporu; MTTB’nin,

“‹stanbul Ticaret Odas› Hakk›ndaki Rapor”u; ‹tibar-› Millî Bankas› ra-

poru; Hilmi Naili Bey’in raporu; fiaml› Emin Bey’in raporu; Raflit

Bey’in raporu; ‹stanbul Umum Amele Birli¤i’nin raporu; Ticaret Mek-

teb-i Alisi’nin raporu ve Sefer Fevzi Bey’in raporudur. ‹ki gün süren

kongrede bu raporlar›n yönlendirdi¤i görüflmeler gerçekleflir ve

MTTB’nin ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde ileri sürdü¤ü ve savundu¤u gö-

rüfller ve ilkeler belirlenir.38

17 fiubat-4 Mart 1923’te ‹zmir’de toplanan ‹ktisat Kongre-

si’ne, mesleki temsile göre her ilçeden birer tüccar, sanayici, sanatkâr,

amele, flirket, banka ve üç çiftçi temsilcisi olmak üzere sekizer kifli ve ‹s-

tanbul Esnaf Cemiyetleri, ‹stanbul Hamallar Cemiyeti, Umum Terziler

Cemiyeti, Darülfünun Hukuk Mektebi, ‹stanbul Ticaret Mekteb-i Âlisi,

Çiftçiler Derne¤i, Fransa Darülfünun ve Mekteb-i Âliye Mezunlar› Ce-

miyeti ile Macaristan Türk Mezunlar› Cemiyeti gibi meslek kesimleri,

dernek ve kurumlar›n temsilcilerinden oluflan toplam 1135 kifli kat›l›r.

Kongre, Ankara hükümetinin denetimi alt›nda toplanm›fl ol-

makla birlikte ‹stanbul’da faaliyet gösteren Müslüman-Türk ticaret

kesiminin ve fiilen bu kesimi temsil eden MTTB’nin sesini duyurmas›

için bir f›rsat olur. Ancak kongre ‹stanbul ticaret kesimi ile Ankara hü-

kümeti aras›nda bir gerginli¤e de sahne olur.39 Bu gerginli¤i Ahmet

Hamdi hat›ralar›nda flu sözlerle dile getirir: “...‹zmir ‹ktisat Kongre-

si’ne yaln›z kat›lmakla kalmam›fl, onu bafltan sonuna kadar yönetmifl

olan ‹stanbul delegeleriyle, dönüflte ‹stanbul’da Millî Türk Ticaret Bir-

li¤i merkezinde bir iki toplant› yapt›k. Kongrenin devaml› bir örgütlefl-

me haline gelmesini istiyorduk. Fakat ‹zmir’de içine girerek flahidi ol-


37 A. Gündüz Ökçün, Türkiye ‹ktisat Kongresi 1923-‹zmir Haberler-Belgeler-Yorumlar, s.90-114,

161-163.

38 A. Gündüz Ökçün, a.g.e., s.114-157.

39 Bu dönemde yaflanan ‹stanbul-Ankara gerilimi için bkz. Murat Koraltürk, “1920’lerde Anka-

ra’n›n Sermaye Birikimini Yönlendirme Giriflimleri ve Buna ‹stanbul’un Tepkisi”, ‹stanbul Der-

gisi, say› 36 (2001), s.97-101.

du¤umuz Ankara’n›n havas›, ‹stanbul’un herhangi bir davada önder-

lik etmesine karfl›yd›. ‹ktisat Vekili Mahmut Esat [Bozkurt] Bey (mer-

hum) ‹stanbul delegelerini ve nedense beni hiç de iyi karfl›lamam›flt›...

Millî hükümete ve davaya ihanet edenlerin ‹stanbul’da yuva kurduk-

lar› gibi a¤›r laflar etti... Bu hikâyeyi anlatmamdaki maksad›m milli-

leflme yönünde aç›lan iktisadî savaflta ‹stanbul’un önderli¤ine Anka-

ra’n›n raz› olmad›¤›n› ve tahammül göstermedi¤ini belirtmektir...”40

‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde, MTTB’nin üzerinde Ankara hükü-

metinin nüfuz ve etkisi kongre sonunda yay›nlanan misak-› iktisadi-

nin haz›rlan›fl biçiminde daha da aç›k ortaya ç›kar. Ahmet Hamdi ko-

nuya iliflkin olarak hat›ralar›nda flunlar› söyler: “‹zmir ‹ktisat Kong-

resi’nde bir de ‘Misak-› ‹ktisadî’ kabul etmiflti. Öyle ya, Misak-› Mil-

lî olur da neye Misak-› ‹ktisadî olmas›n? Fikir do¤rudan do¤ruya

Kongre Baflkan› Kâz›m Karabekir Pafla’n›nd›r. Ben Kongre kâtipli¤ini

yapt›¤›m için hemen hemen her gün, her saat Pafla ile beraberdim. ‹lk

günden beri Pafla, Kongrenin bir Misak-› ‹ktisadî yapmas›n› isterdi.

Bir müsvedde haz›rlam›fl, bana vererek mütalaam› sormufltu. fiimdi

iyice hat›rlayam›yorum; galiba 10-15 madde kadar bir fleydi. ‹çinde

birtak›m ö¤ütler, ö¤ünmeler vard›, ama iktisada ait hiçbir fley yoktu.

‘Türk y›lmaz, Türk çal›fl›r, Türk dinini sever, milletini sever’ gibi

marfllara girecek laflar bir araya toplanm›flt›. Kongre kapanmazdan

önceki toplant›s›n› yap›yordu. Pafla bir Misak-› ‹ktisadî haz›rlanaca-

¤›n›, bütün delegelerin bu misakta dikkate al›nmas›n› istedikleri nok-

talar hakk›nda yaz›l› teklifler yap›labilece¤ini söyledi. Baflkanl›¤a yüz-

lerce yaz›l› teklif verildi. ‹çinde topraklar›n sulanmas›ndan, köylere su

getirilmesinden, camilere, köy mezarl›klar›na kadar dilekler vard›.

Bunlar› Pafla ile beraber okuduk. Kendisinin haz›rlad›¤› taslakta ufak

tefek de¤ifliklikler yapt›k. Haz›rlad›¤›m›z metin ertesi günü kürsüde

okundu. Pafla da bir konuflma yaparak Misak-› ‹ktisadî’nin Misak-›

Millî’den daha önemli oldu¤unu söyledi. Sonunda alk›fllar aras›nda

‘Misak-› ‹ktisadî’ kabul edildi ve Kongre kapand›... Misak-› ‹ktisadî


40 Ahmet Hamdi Baflar, “‹ktisadi Savafl Bafll›yor”, Bar›fl Dünyas›, say› 56 (1967), s.57-58.

kahraman› Kâz›m Karabekir Pafla, yaratt›¤› bu eserin k›l›na hiç kim-

seyi dokundurtmad›. Kendisi bu maddeleri bana dikte ettirdi; adeta

ordu kumandan›n›n emir subay›na talimat dikte ettirdi¤i gibi. Vak›a

itiraza kalkt›m; böyle misak olmaz dedim ama Pafla’ya dinletemedim.

Bu sözlerim hiç hofluna gitmedi. Fakat baz› maddeleri benim de¤ifltir-

di¤im flekilde aynen kabul etti. Merhum, memleket aflk›yla yüre¤i ya-

nan temiz ve son derece çal›flkan bir büyü¤ümüzdü. Hat›ras› her za-

man sayg›yla an›lacakt›r. Haz›rlad›¤› Misak-› ‹ktisadî, Onun saf emel-

lerini yans›tan bir vesika olarak tarihe geçecektir.”41 Ahmet Hamdi,

Misak-› Millî’den duydu¤u memnuniyetsizli¤i kongrenin hemen ar-

d›ndan Türkiye ‹ktisat Mecmuas›’nda yay›nlanan bir makalesinde di-

le getirir.42 Genel olarak kongrenin sonuçlar›ndan ‹stanbul tüccar›n›n

memnun kalmad›¤›, ertesi y›l kongrenin yenilenmesi yönündeki tale-

bini ise Ahmet Hamdi yine Türkiye ‹ktisat Mecmuas›’nda yay›nlanan

bir baflka makalesinde flu sözlerle ifade eder: “‹ktisat Kongresi’nin bi-

raz gayr-› ilmî flerait alt›nda topland›¤›, ehemmiyetli birtak›m mesele-

leri tetkike vakit bulmadan karar vermek mecburiyetinde kald›¤›n›

nihayet teferruat›yla meflgul olarak esas› ihmal eyledi¤i tarz›nda olan

itirazlar tamamen hakikat olarak da kabul edilse, kongrenin birçok

menafi ve fevaid temin etti¤i hakikatinin k›ymetini izale edemez.

Kongre her sene toplanmak mecburiyetindedir. Bu kongre memleke-

tin muhtelif sahada iktisadî tealisine vakf-› hayat eden ve bu faaliyet-

te amil olan kimselerin hakk›d›r.”43

PAY‹TAHT MESELES‹

‹stanbul’un Osmanl› Devleti’nin baflkenti olmas›, bu yüzden kentte is-

tihdam edilen asker ve memurlar›n kent ekonomisine etkisi nedeniyle

önem tafl›maktad›r. Baflta bu avantaj olmak üzere, 13 Ekim 1923 tari-


41 Ahmet Hamdi Baflar, “‹zmir ‹ktisat Kongresi”, Bar›fl Dünyas›, say› 55 (1966), s.62-64.

42 Ahmet Hamdi, “Zavall› Misak-› ‹ktisadi”, Türkiye ‹ktisat Mecmuas›, say› 15 (1 Haziran

1339/1923), s.33-35.

43 Ahmet Hamdi, “‹ktisat Kongresi Toplanmayacak m›?”, Türkiye ‹ktisat Mecmuas›, say› 35 (19

Teflrin-i sani 1339/19 Kas›m 1923), s.353-354.

hinde TBMM’de kabul edilen yasa ile Ankara’n›n baflkent olarak ilan

edilmesi ve ‹stanbul’un bu niteli¤ini yitirmesi, ‹stanbul’da ticaret kesi-

mini de tedirgin eden bir karar olur.

‹stanbul’daki ticaret kesimi bu karara aç›kça karfl› ç›kamaz. An-

cak bu karara kay›ts›z flarts›z ve çok gönülden bir destek verdi¤i de

söylenemez. Öyle ki; Ahmet Hamdi bu karar›n al›nmas›ndan bir süre

önce yay›nlad›¤› bir makalesinde “Hiç olmazsa, bütün di¤er mütalaat-

tan sarf-› nazar genç Türkiye ruhunu ‹stanbul’da yaflatacak ve onu bu

fesat muhitte yolundan flafl›rtmayacak imkan buluncaya kadar olsun

‹stanbul’un merkez-i hükümet olmas› meselesini düflünmeyelim” de-

mektedir.44 ‹stanbul’un baflkent olmaktan ç›kmas›n›n, bu kente bafl-

kent olman›n getirdi¤i baz› avantajlar› yitirmesine neden olaca¤›n›

söyleyen Ahmet Hamdi, ‹stanbul’un Türkiye’nin iktisadî merkezi ol-

makla geliflece¤ini savunur.

‹MT‹YAZLI fi‹RKETLER MESELES‹

Millî Mücadele’nin Bat› emperyalizmine karfl› bir hareket oldu¤u yö-

nündeki resmî söyleme karfl›n, 1930’lara kadar Türkiye’de yabanc› ser-

mayenin varl›k gösterdi¤i bilinir.45 Yabanc› sermayenin Türkiye’ye girifl

ve faaliyette bulunuflunun çeflitli biçim ve yollar› vard›r. Bunlardan biri

yabanc› flirketlerin Türkiye’de flube açmas›d›r. Di¤eri Türk vatandafl›

ortaklarla ayn› flirket çat›s› alt›nda bir araya gelmek veya hükümet ya

da belediyelerin tan›d›¤› baz› imtiyazlar› kullanmak üzere kurulan flir-

ketler biçiminde örgütlenmesidir. Bu dönemde ‹stanbul’da yabanc› ser-

mayeli Türk anonim flirketlerinin büyük güç ve yo¤unlu¤a sahip olma-

s› karfl›s›nda Ankara’da ise, münhas›ran yerli sermayeli Türk anonim

flirketlerinin örgütlenme çabas› görülür. Bu tablo, ekonominin Türklefl-

tirilmesi çabas› ve kayg›s› içindeki ‹stanbul’u tedirgin ediyor olsa gerek

ki; Ankara’n›n daha 1920’lerin bafl›nda yabanc› flirketler ile iliflkisini


44 Ahmet Hamdi, “Payitaht›m›z ve ‹stanbul Meselesi”, Türkiye ‹ktisat Mecmuas›, say› 21 (19

Temmuz 1339/1923), s.131.

45 Bkz. A. Gündüz Ökçün, 1920-1930 Y›llar› Aras›nda Kurulan Türk Anonim fiirketlerinde Ya-

banc› Sermaye, AÜSBF Yay., Ankara, 1971.

kuflku ile izler. Bu konuyu yine Ahmet

Hamdi, Türkiye ‹ktisat Mecmuas›’nda

yay›nlanan bir yaz›s›nda dile getirir.46

‹STANBUL T‹CARET VE

SANAY‹ ODASI’NIN

TÜRKLEfiT‹R‹LMES‹

‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas›’n›n47

Türklefltirilmesine yönelik talep ve öneri-

ler daha ‹zmir ‹ktisat Kongresi toplanma-

dan önce ‹stanbul’da MTTB’nin haz›rl›k

amaçl› çal›flmalar› s›ras›nda dile getirilir.48

Hatta 21-23 Ocak 1923’te gerçeklefltiri-

len toplant›da Sabur Sami Bey, ‹TSO’yu

kastederek “...Bu Ticaret Odas›’n›n Türk

Ticaret Odas› olmad›¤› aflikârd›r...”49 ve

“...‹stanbul’da Osmanl› Ticaret Odas›’n›n

lüzumu yoktur. Fakat ‹stanbul’da Türk

Ticaret Odas›’na ihtiyaç vard›”50 sözleriy-

le, yönetiminde gayri Müslim unsurlar›n

etkinli¤inin k›r›larak ‹TSO’nun Türkleflti-

rilmesi talebinde bulunur.

Kongreye kat›lanlar›n odan›n millî nitelik tafl›mad›¤› konusunda

hemfikir olmas› ile birlikte, hemen feshi ile az da olsa yönetim kurulun-

da yer alan Müslüman-Türk unsurun bu giriflimden zarar görebilecek-

lerini, kanun ile kurulmufl olan odan›n feshinin ancak ilgili kanunun

feshi ile mümkün olabilece¤ini fiaml› Emin Bey flu flekilde ifade eder:


46 Ahmet Hamdi, “Ankara’da fiirketlerin Kazand›¤› Zafer”, Türkiye ‹ktisat Mecmuas›, say› 18,

(28 Haziran 1339/1923), s.81-82.

47 ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas› bundan sonra ‹TSO biçiminde k›salt›larak kullan›lacakt›r.

48 ‹TSO’nun Türklefltirilmesi için bkz. Murat Koraltürk, Türkiye’de Ticaret ve Sanayi Odalar›

(1880-1952), Denizler Kitabevi, ‹stanbul, 2002, s.65 vd.

49 A. Gündüz Ökçün, Türkiye ‹ktisat Kongresi 1923-‹zmir Haberler-Belgeler-Yorumlar, s.118.

50 A. Gündüz Ökçün, a.g.e., s.120.

Ahmet Hamdi 1920’lerde.

“...Oda’n›n hemen feshinde ›srar etmek elyevm meclis-i idaresinde bu-

lunan namuskâr ve muhterem simalar›n dilgir olmas›n› mucip olur. Bi-

naenaleyh bunun ›slah› çaresi Sabur Sami Bey’in dedi¤i gibi hemen fes-

he karar vermekle olamaz. Ticaret Odas› evvelce bir kanunla takyit

edilmifltir. Bunun için biz onu ceffelkalem feshini isteyemeyiz. ‹ktisat

Vekâleti’ne bu hususta Birlik taraf›ndan bir layiha yolland›¤› bildirili-

yor. Bittabi Vekâlet Oda’n›n ›slah› çarelerine bakacakt›r. Burada feshi

suretine mûteriz bulunuyorum. Böyle oldu¤u halde bunlar› y›kma¤› ta-

arruz addederim. Bunun için isticale lüzum görmüyorum.”51

Ayn› konu hakk›nda MTTB katib-i umumisi Ahmet Hamdi de

görüflünü flu flekilde bildirir: “Burada mevzu-u bahis muahezat Oda’n›n

flahsiyet-i haz›ras›na karfl›d›r. Yoksa elyevm Meclis-i ‹dare azas›ndan

bulunan zevat hakk›nda flahsî bir kast ve garez yoktur. Oda’n›n hal-i

haz›r›ndan hepimiz müellimiz. Mevcut Ticaret Odas› azas›na söylüyo-

rum. Aras›nda pek muhterem ve mübeccel simalar vard›r. Tabiî yeniden

tayin edilecek Heyet-i ‹dare meyan›nda bu zevat›n da bulunmalar› fla-

yan-› arzudur.”52

‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde kapsaml› olmamakla birlikte ticaret ve

sanayi odalar›n›n yeniden düzenlenmesine iliflkin görüfllerin dile getiril-

mesi ve baz› ilke kararlar›n›n al›nm›fl olmas›, MTTB’nin ‹TSO’yu “Türk-

lefltirmek” yönünde daha cesur ad›mlar atmas›nda etkili olur. ‹stan-

bul’daki Müslüman-Türk ticaret kesiminin, ‹TSO yönetiminin yenilen-

mesi, baflka bir ifade ile oda yönetiminde Müslüman-Türk unsurun et-

kin hale gelmesi için süren çabas›, MTTB’nin kurulmas› ve ‹zmir ‹ktisat

Kongresi’nden önceye, mütareke dönemine kadar uzanmaktad›r.53 ‹T-

SO’nun Birinci Dünya Savafl› ve mütareke y›llar›ndaki durumu

MTTB’nin giriflimi ile oday› Türklefltirmek için harekete geçmeye uygun


51 A. Gündüz Ökçün, Türkiye ‹ktisat Kongresi 1923-‹zmir Haberler-Belgeler-Yorumlar, s.120.

52 A. Gündüz Ökçün, a.g.e., s.120-121.

53 Ticaret-i Umumiye Mecmuas›’nda yay›nlanan bir yaz›da, oda gazetesinden yola ç›karak üstü ör-

tülü olarak odan›n milli nitelik tafl›y›p tafl›mad›¤› tart›fl›lmakta idi. Bkz. Elif Ay›n, “‹stanbul Ti-

caret Odas›’n›n Yapaca¤› En Büyük ‹fl”, Ticaret-i Umumiye Mecmuas›, say› 42-18 (22 May›s

1334/1918), s.288-289.

zemini haz›rlar. fiöyle ki; oda yönetim kurulu 1909’da 9, 1910’da 18,

1911’de ve 1912’de 9’ar, 1913’te 5’i ola¤anüstü olmak üzere 7 ve

1914’te de 5’i ola¤anüstü olmak üzere 9 kez toplant› yapm›fl iken, Birin-

ci Dünya Savafl›’n›n bafllamas› ve odaya üye tüccarlar aras›nda Osmanl›

Devleti’nin savaflta karfl›s›nda yer alan ülkelerin uyru¤undan kimselerin

bulunmas› nedeniyle 1915’te ancak 4, 1916’da biri ola¤anüstü olmak

üzere 4, 1917’de 4’ü ola¤anüstü olmak üzere 6 ve 1918’de 2’si ola¤anüs-

tü olmak üzere toplam 4 kez toplant› gerçeklefltirir.54 1918-1923 aras›n-

da, yani mütareke dönemi s›ras›nda ise odan›n faaliyetleri daha da du-

raksar.55 Bu durum oda yönetiminin de¤iflmesi için MTTB’nin hükümet

nezdinde giriflimde ve propagandada bulunmas›na olanak verir.

‹zmir ‹ktisat Kongresi’nin hemen ard›ndan ‹TSO’nun Türkleflti-

rilmesi süreci h›zlan›r. Bu yönde MTTB’nin önünde bulunan son en-

gel, görevde bulunan idare meclisini yenilemek suretiyle Müslüman-

Türk unsuru oda yönetiminde etkin k›lmakt›r. ‹dare meclisinin 16

Mart 1921’de dolmufl olan görev süresi, Osmanl› Devleti zaman›nda

ç›kart›lan bir kararname ile bar›fl sa¤lanana kadar uzat›l›r.56 Henüz

Lozan’da antlaflmaya var›lamam›fl olmas› Ankara hükümetinin oda

yönetimini yenileme yönünde giriflimde bulunmas›n› engeller. Ancak,

MTTB, 31 May›s 1910 tarihli nizamnameye göre oda meclisinin hü-

kümet merkezi olan ‹stanbul’da 24 üyeden ve vilayetlerde 12 üyeden

oluflaca¤›, Ankara’n›n baflkent olmas› ile ‹stanbul’un hükümet merke-

zi olmaktan ç›kmas› nedeniyle 24 üyeden oluflan idare meclisinin 12

üyeye inmesi gerekti¤i ve bunun için de seçim yap›lmas› görüflünü ile-

ri sürer. Antlaflman›n yap›lmas›ndan sonra Ankara’n›n baflkent olarak

devam edece¤i hususu hakk›nda flüpheler olmas›na karfl›n, MTTB’nin

giriflimi Ankara’da bulunan ve sonradan oda genel sekreterli¤i de ya-

pan Ticaret Umum Müdürü Mehmet Vehbi [Sar›dal] Bey’in önayak ol-


54 Hakk› Nezihi, 50 Y›ll›k Oda Hayat› 1882-1932, ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas› Yay., ‹stan-

bul, 1932, s.177-179.

55 Hakk› Nezihi, a.g.e., s.230.

56 BOA, DU‹T, 15/2-20. “Dersaadet Ticaret ve Sanayi Odas› Heyeti’nin Yeniden ‹ntihab›yla Mu-

vakkaten Teflkili Hakk›nda ‹rade-i Seniyye”, Takvim-i Vekayi, say› 3756 (22 Kanun-i sani

1336/22 Ocak 1920), s.5.

mas› ile gündeme al›n›r. ‹ktisat Vekâleti’nin talimat› ile ‹TSO idare

meclisi seçimleri 1-2 A¤ustos 1923’te yap›l›r. Yenilenmesinde

MTTB’nin büyük rol oynad›¤› ‹TSO yönetim kurulunda MTTB üye-

leri etkin görevler al›rlar. Odan›n yeni yönetim kurulu baflkanl›¤›na

MTTB baflkan› da olan Kavalal› ‹brahim Paflazade Hüseyin Bey seçi-

lir.57 Böylece MTTB, nizamnamesinde yaz›l› olarak yer almayan ancak

bafll›ca kurulufl amac› oldu¤u bariz olarak anlafl›lan ‹TSO’nun Türk-

lefltirilmesini gerçeklefltirmifl olur.

‹TSO’nun Türklefltirilmesinde büyük rol oynam›fl olan MTTB,

odan›n Türklefltirilmesinden sonra da faaliyetlerini bir süre devam et-

tirir. Türk tüccar›n› yak›ndan ilgilendiren kambiyo buhran›, reji soru-

nu gibi konular hakk›nda faaliyetlerde bulunur.58 Ancak, bunlar›n hiç-

birisi sonuçlar› itibariyle ‹TSO’nun Türklefltirilmesi kadar önemli so-

nuçlar do¤urmaz. Bunlar›n yan›nda MTTB kurulufl amaçlar› do¤rul-

tusunda Türk tüccar›n› tan›tma iflini de sürdürür. ‹fl tekliflerini, yay›n-

lad›¤› bültenler arac›l›¤›yla duyurur.

AHMET HAMD‹ BAfiAR, ‹STANBUL T‹CARET VE

SANAY‹ ODASI’NDA

1923’te ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas› yönetiminin Türklefltirilme-

sine paralel olarak, Ahmet Hamdi de ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Oda-

s› Mecmuas› müdürlü¤ü ve baflyazarl›¤› görevine getirilir.59


57 Ahmet Hamdi Baflar, “‹stanbul Ticaret Odas› Nas›l Millileflti?”, Bar›fl Dünyas›, say› 57 (1967),

s.56-57.

58 Milli Türk Ticaret Birli¤i’nin di¤er faaliyetleri için bkz. “Türk Ticaret Birli¤i Kongresi”, ‹stanbul

Ticaret ve Sanayi Odas› Mecmuas›, say› 3, (Kanun-i sani 1340/Ocak 1924), s.126. “Milli Türk

Ticaret Birli¤i Kongresi. 18 Kanun-i sani 340 Tarihinde ‹ctima Eden Heyet-i Umumiye’de K›raat

Edilen Meclis-i ‹dare Raporu”, ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas› Mecmuas›, say› 3 (Kanun-i sa-

ni 1340/Ocak 1924), s.170-175. “Milli Türk Ticaret Birli¤i Kongresi”, Türkiye ‹ktisat Mecmu-

as›, say› 107 (11 May›s 1341/1925), s.1-2. Ahmet Hamdi Baflar, “‹ktisadi Savafl Bafll›yor”, Bar›fl

Dünyas›, say› 56 (1967), s.57-64. Korkut Boratav, Türkiye’de Devletçilik, Savafl Yay., Ankara,

1982, s.12-14. Murat Koraltürk, “Türkiye’de Ulusal Burjuvazinin Gelifliminde Önemli Bir Giri-

flim: Milli Türk Ticaret Birli¤i”, Tarih ve Toplum, cilt 28, say› 167 (1997), s.45-56.

59 Hakk› Nezihi, 50 Y›ll›k Oda Hayat› 1882-1932, s.271. Konu ile ilgili olarak bkz. Murat Koral-

türk, “‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas›’ndaki Mesaisi ve Ahmet Hamdi Baflar”, Tarih ve Top-

lum, say› 150 (1996), s.4-8.

‹ki y›l› aflk›n bir süre bu görevleri üstlenen Ahmet Hamdi, Tür-

kiye ekonomisi hakk›nda çeflitli makaleler yazar. Ahmet Hamdi, ma-

kalelerinde Türkiye’nin gündeminde bulunan iktisadî sorunlar›, çö-

züm önerileri ile birlikte dile getirir. ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas›

Mecmuas›’n›n Kas›m 1923 say›s›nda yay›nlanan yaz›s›nda Türki-

ye’nin deniz ticaretini konu edinir.60 Aral›k 1923’te, 28 Ocak 1924’te

imzalanan Türkiye-Avusturya Dostluk, Ticaret ve ‹kâmet Antlaflmas›

öncesinde Türkiye-Avusturya ticarî iliflkilerini konu edinen bir yaz›s›

yay›nlan›r. Ocak 1924’te yay›nlanan yaz›s›nda, 1923 y›l›ndaki iktisa-

dî geliflmelerin bir genel de¤erlendirmesini yapar. Bu yaz›s›nda ‹zmir

‹ktisat Kongresi ve Lozan Antlaflmas›’n›n iktisadî boyutlar›na de¤inir.

Chester Projesi ve di¤er iktisadî geliflmelerden söz eder. Ergani Bak›r

Ocaklar›’n›n ‹tibar-i Millî Bankas› taraf›ndan iflletilmesine iliflkin hü-

kümet ile banka aras›nda imzalanan anlaflman›n ard›ndan, mecmu-

an›n Mart 1924 say›s›nda Ergani Bak›r Madenleri hakk›nda bir yaz›-

s› yay›nlan›r. May›s 1924 say›s›nda Türkiye’nin üretim politikas›na

de¤inir. Ekim ve Kas›m-Aral›k 1924, Ocak 1925 say›lar›nda Reji so-

rununu konu edindi¤i makaleleri yer al›r. fiubat ve Nisan 1925 tarih-

li say›larda yay›nlanan yaz›s›nda Türkiye ekonomisinde 1924 y›l›nda

kaydedilen geliflmeleri de¤erlendirir. Haziran 1925 tarihli say›da ‹zmir

bölgesi incir ve üzümleri, A¤ustos 1925 say›s›nda Türkiye ekonomi-


60 Ahmet Hamdi’nin ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas› Mecmuas›’nda yay›nlanm›fl makaleleri için

bkz. “Türkiye Ticaret-i Bahriyesi”, say› 1 (Teflrin-i sani 1339/Kas›m 1923), s.18-28. “Türkiye-

Avusturya Münasebet-i Ticariyesi”, say› 2 (Kanun-i evvel 1339/Aral›k 1923), s.81-83. “1923

Senesi Hadisat-› ‹ktisadiyesine Umumi Bir Nazar”, say› 3 (Kanun-i sani 1340/Ocak 1924),

s.157-167. “Türkiye’de Bak›r Madenleri”, say› 5 (Mart 1340/1924), s.197-201. “Büyük ‹stih-

sal Siyasetimiz”, say› 7 (May›s 1340/1924), s.315-317. “Tütün ve Reji Meselesi”, say› 11 (Tefl-

rin-i evvel 1340/Ekim 1924), s.523-525. “Tütünde ‹nhisar› Nas›l Müdafaa Ediyorlar?”, say› 12

(Teflrin-i sani-Kanun-i evvel 1340/Kas›m-Aral›k 1924), s.573-576. “Tütün Meselesi”, say› 1

(Kanun-i sani 1341/Ocak 1925), s.649-654. “Memleketimizde 1924 Senesi Hadisat-› ‹ktisadi-

yesine Bir Nazar”, say› 2 (fiubat 1341/1925), s.695-697; say› 4 (Nisan 1341/1925), s.805-808.

“Ziraat Siyasetimiz: ‹zmir Üzüm ve ‹ncirleri”, say› 6 (Haziran 1341/1925), s.921-924. “Büyük

‹stihsal Siyasetimiz ve Pamuk”, say› 8 (A¤ustos 1341/1925), s.1093-1097. “Milli ‹ktisad Cep-

hesindeki Muvvafakiyetler”, say› 9 (Eylül 1341/1925), s.1173-1179.”Memleketimizin Son ‹kti-

sad Hareketlerine Bir Nazar”, say› 10 (Teflrin-i evvel 1341/Ekim 1925), s.1259-1265. “Ay›n ‹k-

tisadi Hareketlerine Bir Nazar”, say› 11 (Teflrin-i sani 1341/Kas›m 1925), s.1339-1245.

sinde pamu¤un yeri üzerinde durur. Eylül 1925’te demiryollar›n›n mil-

lilefltirilmesi, yeni hatlar›n inflas› ve ticaret odalar› kanunu hakk›nda-

ki görüfllerini dile getiren bir makalesi yay›nlan›r. Mecmuan›n Ekim ve

Kas›m 1925 say›lar›nda güncel iktisadî geliflmelere iliflkin de¤erlendir-

meleri yer al›r.

MTTB ve ard›ndan ‹TSO’da etkin roller üstlenen Ahmet Ham-

di, ‹TSO’nun Türklefltirilmesinden sonra MTTB’den uzaklafl›r. Daha

sonra ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas›’ndaki görevleri sona erer. Ah-

met Hamdi, yazar olarak oldukça verimli bir dönem geçirdi¤i bu ku-

rumlardan ayr›l›fllar› ve bundan duydu¤u piflmanl›¤› hat›rlar›nda flu

sözlerle dile getirir: “‹stanbul Ticaret Odas›, iktisadî sahada millileflme

hareketinin bir karargah› haline gelmiflti. Bütün gücümü oraya harc›-

yordum. Bu da benim aptall›k taraf›m: Bu yüzden Millî Türk Ticaret

Birli¤i’ni ihmal ettim; Katibi umumili¤i b›rakt›m. Bir süre sonra Hüs-

nü (Yaman) Bey; sonra da Salahattin Nevzat (P›nar) bu vazifeyi üzer-

lerine ald›lar. fiöyle böyle birkaç sene yaflad›. 1925’te ‹stanbul Liman

fiirketi Umum Müdürü olmamdan sonra da kapand› gitti. Ç›karmak-

ta oldu¤um Türkiye ‹ktisat Mecmuas›’n›n hali de ondan farkl› olma-

d›. Oda mecmuas›na kendimi verdi¤im için onu da ihmal etmifltim Na-

mus belas› iki sene kadar zarar›na katlanarak ç›kard›m ama sonra za-

rara dayanamayarak kapatmaya mecbur oldum. Bir insan›n bu kadar

(kelimesini söylememek için böyle diyece¤im) safdil oluflu, az görül-

müfl olsa gerektir... fiimdi bu sat›rlar› yazarken, ‹stanbul Ticaret ve Sa-

nayi Odas›’n›n ellinci y›l› dolay›s›yla odan›n haz›rlay›p yay›nlad›¤› ki-

tab› hat›rlad›m. Ne odan›n millileflmesi olay›ndan, ne de olaya kar›fl-

m›fl olan genç iktisatç› (henüz Limanc› denmeden önce bana öyle der-

lerdi) Ahmet Hamdi’den bir tek sat›r, bir tek kelime bile yoktu. Art›k

unutulmal›yd›m. Hazin mi? Olabilir ama do¤rusuna bakarsak yaflad›-

¤›m›z toplumda ve ortamda normal!”61


61 Ahmet Hamdi Baflar, “‹stanbul Ticaret Odas› Nas›l Millileflti?”, Bar›fl Dünyas›, say› 57 (1967),

s.58-59. Ahmet Hamdi’nin sözünü etti¤i odan›n kuruluflunun ellinci y›l›nda yay›nlanan kitap,

Hakk› Nezihi’nin kaleme ald›¤› 50 Y›ll›k Oda Hayat› 1882-1932 adl› kitapt›r.

L‹MANCI HAMD‹

Ahmet Hamdi 1920’lerin ortalar›ndan

1930’lar›n ortalar›na kadar bürokrat

olarak çeflitli iktisadî kurulufllarda gö-

rev yapar. Bu ba¤lamda ilk görevi

1924-1925 y›llar›nda Anadolu-Ba¤dat

Demiryollar› ‹flletmesi yönetim kurulu

üyeli¤idir.

‹stanbul’da liman hizmetleri

Cumhuriyet dönemine kadar yabanc›

flirketler taraf›ndan yürütülür. Bu hiz-

metlere talip olunarak 1924’te yerli ser-

maye ile Bahr-i Muamelat T.A.fi. kuru-

lur. 1925’te ise bu flirkete rakip olarak

yine yerli sermaye ile ‹stanbul Mavna ve

Salapuryac›lar Tahmil ve Tahliye T.A.fi.

kurulur. 1925’te bu iki flirket Türkiye ‹fl

Bankas› ve Türkiye Sanayi ve Maadin

Bankas›’n›n da kat›l›m›yla ‹stanbul Liman ‹flleri ‹nhisar› T.A.fi.’yi ku-

rarlar. fiirketin genel müdürlü¤ünde 1934’e kadar kald›¤› için Ahmet

Hamdi “Limanc›” lakab› ile an›lmaya bafllan›r.

Ahmet Hamdi’nin liman flirketinin bafl›nda bulundu¤u s›rada ‹s-

tanbul Liman› adl› kitab› yay›nlan›r (1929).62 Bu kitab›n ard›ndan yine

1929 y›l›nda ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas› bünyesinde ‹stanbul’un

liman ve köprü sorununu incelemek üzere Liman ve Köprü Komisyonu

kurulur. Baflkanl›¤›n› Ahmed Hamdi Bey’in yapt›¤› komisyonun üyele-

ri, ihracat ile u¤raflan tüccarlardan oda üyesi Abdülgani ve Hüseyin

Sabri Beyler, oda genel sekreteri iktisat profesörü Mehmet Vehbi [Sar›-

dal], oda üyesi ‹stanbul Deniz Ticaret Müdürü Mehmet Zeki Bey, Âlî

Ticaret Mektebi iktisat profesörü Muhlis Etem Bey, Ticaret Borsas› Bafl-

kan› oda azas›ndan Furtunzade Murat Bey, Ticaret Borsas› genel sekre-


62 Ahmet Hamdi, ‹stanbul Liman›, Akflam Matbaas›, ‹stanbul 1929.

‹stanbul Liman›.

teri iktisat profesörü Dr. Nizamettin Ali [Sav], oda üyesi armatör Sad›k-

zade R›za Bey, gemi makineleri uzman› oda üyelerinden S›rr› Bey, oda

ve zahire borsas› üyesi fierifzade Süreyya Bey’dir. 15 Mart 1930 tarihi

itibariyle çal›flmalar› sona eren komisyon ad›na Ahmet Hamdi’nin kale-

me ald›¤› konu ile ilgili rapor ise Nisan 1930’da yay›nlan›r.63

Ahmet Hamdi 1929’da kurulan Millî Reasürans T.A.fi.’nin k›sa

bir süre idare meclisi azas› olur, 1930’da kurulan Türk Gemi Kurtarma

Limited fiirketi’nde de idare meclisi azal›¤› yapar. 1935’te Türkiye ‹fl Ban-

kas› ve Sümerbank’›n ortak olarak kurduklar› Süngercilik A.fi.’nin idare

meclisi reisli¤ine ve murahhas azal›¤›na getirilir, iki y›l kadar süren bu gö-

revi flirketin tasfiyesi ile sona erer. Ayn› dönemde Sümerbank’›n Bak›rköy

Bez Fabrikas›’n›n murak›pl›¤›n› da yürütür.

1929 KR‹Z‹ VE AHMET HAMD‹

Birinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan özellikle geliflmifl ülkelerde yeni

teknolojilerin kullan›m› ile sanayide üretim ve verimlilik art›fl›na tan›k

olunur. Ancak yine geliflmifl ülkelerde gelir da¤›l›m›ndaki bozukluk,

tüketim mallar› talebinde yetersizli¤e yol açar. Bilhassa tar›m ürünleri-

nin fiyatlar›nda düflüfl yaflan›r. Tar›mdan gelir elde eden kesimlerin bu

durumdan olumsuz etkilenmesi, iç talepte daralmay› daha da art›r›r.

Böylece Amerika Birleflik Devletleri baflta olmak üzere, geliflmifl ülke-

lerde ekonomik durgunluk ve daralma bafl gösterir. Bu süreç 1929’da

ekonomik kriz olarak bir patlamaya dönüflür.64

Dünya iktisat tarihine “1929 Krizi” olarak geçen geliflme, yine ta-

rihe “Kara Cuma” olarak geçen ve 24 Ekim 1929’da New York Borsa-

s› “Wall Street”de ifllem gören de¤erli kâ¤›tlar›n büyük de¤er kaybetme-


63 [Ahmet Hamdi Baflar], “‹stanbul’un Liman ve Köprü Mes’elesi: ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Oda-

s›nca Teflkil Edilen Komisyonun Raporu”, ‹stanbul Ticaret ve Sanayi Odas› Neflriyat›’ndan, adet

42, Cumhuriyet Matbaas›, ‹stanbul, 1930. Bu raporun de¤erlendirilmesi için bkz. Murat Koral-

türk, “1930’lar›n Bafl›nda ‹stanbul’un Liman ve Köprü Sorunu ile ‹lgili Bir Rapor”, ‹stanbul,

Dergisi, say› 37 (2001), s.94-97.

64 Kriz için bkz. Jacques Néré, La Crise de 1929, A. Colin, Paris, 1968; 1929 Krizi, çev. Vam›k

Toprak, A‹T‹A Yay., Ankara, 1980. Kriz ve Türkiye ekonomisi aras›ndaki iliflki için bkz. ‹lhan

Tekeli-Selim ‹lkin, 1929 Buhran›nda Türkiye’nin ‹ktisadi Politika Aray›fllar›, ODTÜ Yay., An-

kara, 1977.

si ile doruk noktas›na ulafl›r. Bun-

dan sonra bir yandan hisse senedi

fiyatlar› h›zla düflmeye bafllar. Di-

¤er yandan iflaslar, kapanan iflyer-

leri ve iflsizlik, 20. yüzy›lda ilk bü-

yük küresel ekonomik kriz olarak

boy gösterir.

Wall Street’te yaflanan eko-

nomik deprem k›sa zaman içinde

Atlas Okyanusu’nun do¤usuna,

Avrupa’ya da s›çrar. Amerika Bir-

leflik Devletleri’nde oldu¤u gibi Av-

rupa’da da para ve sermaye piya-

salar›nda yaflanan düflüfllere ba¤l›

olarak üretim geriler. Bu süreçte ifl-

sizlik büyük oranlarda artar. Ulus-

lararas› ticaret hacminde gerileme-

ler yaflan›r.

Türkiye de k›sa bir süre

içinde krizin etkisi alt›na girer.

1927-1928 y›llar› kurakl›k sebe-

biyle tar›msal üretimde gerilemenin yafland›¤› bir dönemdir. Bir yan-

dan tar›msal üretimin düflmesi, di¤er taraftan tar›msal ürün fiyatlar›-

n›n sanayi ürünleri fiyatlar›ndan daha çok gerilemesi, ekonomisinde

tar›msal ürün ihracat›n›n önemli yer iflgal etti¤i ve sanayi üretimi iç ge-

reksinimi karfl›layacak durumda bulunmayan Türkiye’nin ödemeler

dengesi üzerinde olumsuz etkiler yapar.

Türkiye’de devlet, 1929 krizinin neden oldu¤u ortamda,

1930’lu y›llar boyunca egemen olan korumac› ve devletçi iktisat poli-

tikalar›n› uygulamaya yönelir.65 Devlet bu süreçte d›fl ticaret ve kam-


65 Bu uygulamalar için bkz. ‹lhan Tekeli-Selim ‹lkin, 1929 Buhran›nda Türkiye’nin ‹ktisadi Poli-

tika Aray›fllar›, ODTÜ Yay., Ankara 1977. Bilsay Kuruç, Belgelerle Türkiye ‹ktisat Politikas›,

cilt 1, AÜSBF Yay., Ankara, 1988.

Görevinin sona ermesi üzerineMilli Reasürans T.A.fi.’nin Ahmet Hamdi’ye

gönderdi¤i teflekkür yaz›s›.

biyo denetimi yapmaya, iç ticaret ve piyasalar üzerinde müdahale ve

denetimde bulunmaya bafllar. Sanayi alan›nda ise yat›r›mlara giriflir ve

do¤rudan üretici olarak faaliyet göstermeye bafllar. Bu politikalar›n

ana hedefi, ülkede 1920’li y›llarda al›nan birtak›m önlem ve teflvikle-

re, örne¤in 1927 Teflvik-i Sanayi Kanunu’na karfl›n kurulamayan ve is-

tenen düzeye ulaflamayan sanayiyi kurmakt›r.

1929 krizinin patlak vermesinden 1934 y›l›nda Türkiye’de dev-

letçi sanayileflme sürecinin ilk ad›m› olan Birinci Befl Y›ll›k Sanayi Pla-

n›’n›n uygulamaya girmesine kadar geçen sürede devletin ekonomi

üzerinde do¤rudan veya dolayl› müdahalesine araç olan bir dizi düzen-

leme gündeme gelir.

16 May›s 1929’da 1447 say›l› Menkul K›ymetler ve Kambiyo

Borsalar› Kanunu TBMM’de kabul edilir. Lozan Antlaflmas›’n›n Tür-

kiye’nin d›fl ticaret rejiminde kendi lehine s›n›rlamalar yapma olanak-

lar›n› ortadan kald›ran hükümleri 1929’da geçerlili¤ini yitirir. 30 Ma-

y›s 1929’da kabul edilen ve gümrük vergilerini yükselten yeni Gümrük

Tarife Kanunu’nun yürürlü¤e girmesinden önce tarifenin de¤iflece¤ini

düflünen ticaret kesiminin ithalat talebinin artmas› ile ödemeler denge-

si bozulur. 1447 say›l› kanun, Maliye Bakanl›¤›’na döviz gereksinimle-

rini belirleme yetkisini tan›r.

9 Haziran 1930’da Tütün Tekeli Hakk›nda Kanun TBMM’de

kabul edilir. 11 Haziran 1930 tarihli kanun ile Türkiye Cumhuriyet

Merkez Bankas› kurulur.66 19 Haziran 1930’da Ticarette Ta¤fliflin

Men’i ve ‹hracat›n Murakabesi Hakk›nda Kanun TBMM’de kabul

edilir. 3 Temmuz 1932 tarihli kanun ile Devlet Sanayi Ofisi, 7 Temmuz

1932 tarihli kanun ile Türkiye Sanayi Kredi Bankas› kurulur. 30 Ka-

s›m 1932’de ‹ktisadî Buhran Vergisi Kanunu TBMM’de kabul edilir. 8

A¤ustos 1932’de ‹ktisat Vekilli¤i görevinden istifa eden Mustafa fieref

Özkan’›n yerine, ertesi gün 9 A¤ustos 1932’de Celal Bayar atan›r. 12

Ocak 1933’te Dahili ‹stikraz Kanunu, 30 May›s 1933’te Mevduat› Ko-


66 Merkez Bankas› için bkz. ‹lhan Tekeli-Selim ‹lkin, Para ve Kredi Sisteminin Oluflumunda Bir

Aflama Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas›, T.C. Merkez Bankas› Yay., Ankara, 1981. Hay-

dar Kazgan-Murat Öztürk-Murat Koraltürk, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas›, Creative

Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2000.

ruma Kanunu ve 8 Haziran 1933’te Ödünç Para Verme Kanunu

TBMM’de kabul edilir. 11 Temmuz 1933’te Sümerbank resmen faali-

yete geçer. 1 Aral›k 1933’te Birinci Befl Y›ll›k Sanayi Plan›’n› içeren ra-

porlar Baflvekâlet’e sunulur. 1935’te Etibank, Elektrik ‹flleri Etüd ‹da-

resi ve Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü kurulur.

Böylece bütün bu yasal ve kurumsal düzenlemeler ile, 1920’le-

rin nispeten serbest ekonomisinden, Türkiye’de 1929 krizinin biricik

olmasa da çok önemli bir belirleyicisi oldu¤u ve 1930’lar›n ilk birkaç

y›l›nda uygulanmaya bafllanan ekonomide müdahalecili¤in ard›ndan

1930’lar›n ortas›na do¤ru iktisadî devletçili¤e geçifl yaflan›r.67

1929 krizi Türkiye’de ekonomi politikalar›n›n yan› s›ra genel si-

yaset üzerinde de etki yapar. Ekonomideki sorunlar›n a¤›rlaflmas›na

paralel olarak halk kitlelerinin memnuniyetsizli¤inin ve huzursuzlu¤u-

nun artt›¤› bir s›rada, 12 A¤ustos 1930’da Serbest Cumhuriyet F›rka-

s› kurulur.68 Kriz s›ras›nda Türkiye’nin çekti¤i s›k›nt›lar›n nedeninin

Cumhuriyet Halk F›rkas›69 iktidar›n›n izledi¤i ekonomi politikalar› ol-

du¤unu savunan SCF, Mustafa Kemal’in iste¤i ve direktifleri ile kurul-

mufl olmakla birlikte k›sa sürede beklenenin üstünde taraftar bulur.

Bunun üzerine hükümet ile SCF aras›nda iliflkiler gerilir. Bu gerilim

karfl›s›nda SCF 17 Kas›m 1930’da fesheder. Hemen ertesi gün, yani 18

Kas›m 1930’da Gazi Mustafa Kemal üç ay sürecek olan yurt gezisine

ç›kar. Kayseri, Sivas, Tokat, Amasya, Samsun, Trabzon, ‹stanbul,

K›rklareli, Edirne, Bursa, ‹zmir, Ayd›n, Denizli, Bal›kesir, Antalya,

Mersin, Malatya, Adana, Konya ve Afyonkarahisar’› içine alan gezi

süresince, beraberinde aralar›nda Ahmet Hamdi’nin de bulundu¤u uz-

manlar ve üst düzey yetkililer ile birlikte Mustafa Kemal çeflitli kesim-

lerden kiflilerle görüflerek sorunlar› dinler.

Ahmet Hamdi seyahat süresince izlenimlerini ve görüfllerini rapor

haline getirir. Ancak seyahate kat›lan di¤er uzmanlar›n baz›lar› ile yap-


67 Devletçili¤e geçifl için bkz. Bilsay Kuruç, Belgelerle Türkiye ‹ktisat Politikas›, cilt 2, AÜSBF Yay.,

Ankara 1993. ‹lhan Tekeli-Selim ‹lkin, Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçili¤in Oluflu-

mu, ODTÜ Yay., Ankara, 1982.

68 Serbest Cumhuriyet F›rkas› bundan sonra SCF biçiminde k›salt›larak kullan›lacakt›r.

69 Cumhuriyet Halk F›rkas› bundan sonra CHF biçiminde k›salt›larak kullan›lacakt›r.

t›¤› tart›flmalarda ve mali uzmanlarla Mustafa Kemal’in de kat›ld›¤› tar-

t›flmalarda Mustafa Kemal’den umdu¤u ilgiliyi görmez. Seyahat s›ras›n-

da ve sonras›nda Mustafa Kemal’e sunma olana¤› bulamad›¤› raporun-

dan ise kendi ifadesi ile “acele olarak derledi¤i” alt› ayr› kitaptan oluflan

iktisadî devletçilik konulu kitaplar›n›n ilk cildini 1931’de yay›nlar.70

Ahmet Hamdi’ye göre 1929 krizi bolluk, Türkiye’deki kriz ise

yokluktan kaynaklanmaktad›r. Ahmet Hamdi, Türkiye’yi geri bir ta-

r›m ülkesi olarak niteler. Liberal ekonominin art›k ifllemedi¤ini ve bu

liberal sisteme karfl› oldu¤unu belirten Ahmet Hamdi, Türkiye’nin

krizden ç›kmas› için iktisadî devletçili¤i savunur. Sanayiyi himayeye

karfl› ç›kan Ahmet Hamdi 1930’larda yaflanan krizi buna ba¤lar. Kri-

ze çözüm olarak ise bu¤day› himaye eden bir sistem ve bunun aktörü

olarak “bu¤day organizasyonu”nu önerir. Bu organizasyon için iki ye-

ni örgütün yani, “Bu¤day Yetifltiriciler Birli¤i” ve “Türkiye De¤irmen-

ciler Birli¤i”nin kurulmas›n› önerir.

Alt›n sisteminin art›k ifllemedi¤ini belirten Ahmet Hamdi, para

miktar›n› üretim hacminin belirledi¤ini ve temel üretim maddesi olan

bu¤day›n ürün karfl›l›kl› para sistemi için baz kabul edilebilece¤ini ile-

ri sürer.

Ahmet Hamdi vergi sisteminin adaletsizli¤ine de de¤inir ve ürün

fiyatlar›ndaki düflüflleri dikkate almadan uygulanan vergilerin köylüye

büyük bir yük getirdi¤ini belirtir. Üretimden de¤il tüketimden vergi

al›nmas›n› savunan Ahmet Hamdi, bunun en uygun yolunun temel tü-

ketim olan un ve ekmek üzerinden vergi al›nmas› olaca¤›n› ileri sürer.

Seyahatin bitifli Ahmet Hamdi için büyük bir f›rsat›n yitirilmesi

anlam›na gelir. Seyahat s›ras›nda ve ertesinde görüfllerini dile¤i biçimde

Gazi Mustafa Kemal’e ifade etme olana¤› bulamayan Ahmet Hamdi

1931’de yay›nlad›¤› iktisadî devletçilik kitaplar›n›n birinci cildini Gazi


70 Ahmet Hamdi, Bar›fl Dünyas›’nda yay›nlanan an›lar›nda befl kitap olarak belirtmekle birlikte,

bu kitaplar›n alt› kitap oldu¤u yine kitaplar›n kapaklar›nda yer alan üst bafll›ktan anlafl›lmak-

tad›r. Ahmet Hamdi Baflar, “‹ktisadi Devletçilik ve Bu¤day Meselesi”, Bar›fl Dünyas›, say› 73

(1968), s.49. Ahmet Hamdi, ‹ktisadi Devletçilik, cilt 1, Matbaac›l›k ve Neflriyat Türk Anonim

fiirketi, ‹stanbul, 1931. Ahmet Hamdi, ‹ktisadi Devletçilik, cilt 2, Matbaac›l›k ve Neflriyat Türk

Anonim fiirketi, ‹stanbul, 1933.

Mustafa Kemal’e sunmak için 1 Temmuz 1931’de Yalova’ya gider. Ki-

tab›n› Mustafa Kemal ve ‹smet Pafla’ya sunar, ancak bu ziyareti s›ras›n-

da ne kitab› ne de görüflleri konu edilmez.71 1932 y›l› bafllar›nda iktisa-

dî durumu görüflmek üzere Ankara’da bir kurul oluflturulaca¤›n› haber

alan Ahmet Hamdi 21 fiubat 1932 tarihli mektupla bu kurulda görev al-

mak iste¤ini ‹smet Pafla’ya bildirir. Ancak bu talebine olumlu bir yan›t

alamaz.72 Düflünce ve görüfllerinin devletin üst kademelerinden ilgi gör-

medi¤ini fark eden Ahmet Hamdi bunlar› daha genifl kitlelere yaymak

için bas›n›n deste¤ine baflvurur. Cumhuriyet gazetesinin ve Yunus Na-

di’nin deste¤ini görür ve bu gazetede yaz›lar yay›nlar.73 Gazeteler yolu

ile giriflimlerinin yeterli sonuç vermedi¤ini gören Ahmet Hamdi bir kez

daha Mustafa Kemal’e görüfllerini iletmek ister. Bu amaçla 23 Mart

1932’de yazd›¤› mektuba Mustafa Kemal de¤il, CHF Katibi Umumisi

Kütahya mebusu Recep [Peker] Bey 15 Nisan 1932 tarihli mektupla ya-

n›t verir ve görüfllerinin Gazi’ye sunulmak üzere kendisine bildirilmesini

ister. Ahmet Hamdi “Gazi ‹nk›lab›n›n ‹ktisadî Esaslar›” bafll›kl› 14 Ma-

y›s 1932 tarihli raporunu Recep Bey’e gönderir.74

KOOPERAT‹F MECMUASI

Raporuna yan›t alamayan Ahmet Hamdi, ileri sürdü¤ü görüfllerini sa-

vunmak için ‹stanbul’da Kooperatif Mecmuas›’n› yay›mlamaya bafl-

lar.75 Haziran 1932-May›s 1934 aras›nda 24 say› yay›nlanan Koope-

ratif Mecmuas›, ad›n› tafl›d›¤› kooperatifçilikten daha genifl bir alanla

ilgili, yani genel olarak ekonomi üzerine yaz› ve tart›flmalar içerir. Ah-

met Hamdi, Kooperatif’te Ahmet Hamdi ad›n›n yan› s›ra “A.H.”,

“H” ve “***” adlar› ile de yaz›lar yay›nlar. Mecmuada Ahmet Ham-

di’den baflka Cemil Besim, Adnan Hulusi, fievket Süreyya, Burhan

Asaf ve Reflat Y›lmaz’›n da yaz›lar› vard›r.


71 Ahmet Hamdi Baflar, Atatürk’le Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye, Tan Matbaas›, ‹stanbul,

1945, s.138-139.

72 Ahmet Hamdi Baflar, a.g.e., s.145.

73 Ahmet Hamdi Baflar, a.g.e., s.145-148.

74 Ahmet Hamdi Baflar, a.g.e., s.148-152.

75 Ahmet Hamdi Baflar, a.g.e., s.158.

Ahmet Hamdi, Kooperatif’te bu¤day sorunu, planlama, fiyat po-

litikas›, para sistemi gibi konular hakk›nda yaz›lar yazar ve baz› tart›fl-

malara girer. Sanayinin himayesine karfl› ç›kar. Himayecili¤in yarar yeri-

ne zarar getirece¤ine inanan Ahmet Hamdi, ‹ktisat vekili Mustafa fie-

ref’in görevinden istifa etmesine sanayicilerin yol açt›¤›n› ileri sürer.76 Bu

görüflleri karfl›s›nda, Türk Kooperatifçilik Kurumu Baflkan› ve ‹stanbul

mebusu Alaeddin Cemil’den, Türkiye ‹fl Bankas› ‹dare Meclisi Reisi

Mahmut Bey’e ve Millî Sanayi Birli¤i Katib-i Umumisi Nazmi Nuri Bey’e

kadar çeflitli kifli ve kesimlerin elefltirileri ile karfl›lafl›r.

Ahmet Hamdi’nin Kooperatif Mecmuas›’nda tart›flmaya girdi¤i

bir di¤er kesim Kadro Mecmuas› ve Kadroculard›r. Kadro ve Koope-

ratif Türk devriminin yorumlanmas›nda benzer görüflleri savunur. Sö-

mürgecilik tezad› ve s›n›f ayr›l›klar› konular›nda fikir birli¤inde olan

fievket Süreyya ile Ahmet Hamdi; sermayenin tan›m› ve do¤a koflulla-

r› ile teknolojik düzey farkl›l›klar› konular›nda görüfl ayr›l›¤›na düfler-

ler. Bunlar ikincil konular olarak görülür, as›l görüfl ayr›l›¤› sanayi ve

tar›m aras›ndaki tercihte ve sermaye birikimlerinin nas›l sa¤lanaca¤›

hususlar›nda yo¤unlafl›r. fievket Süreyya millî sermayenin sanayileflme

yönünde kullan›lmas›n› önerir. Ahmet Hamdi ise sanayileflme ad›na iç

pazar istismar›n› kabul etmemektedir. Bu görüfl ayr›l›klar›na karfl›n

devletçili¤i savunan Kadro ve Kooperatif Darülfünun’un liberal kesi-

mi taraf›ndan elefltirilir ve bu elefltiriler karfl›s›nda birbirilerini destek-

lerler. Darülfünun’dan ‹brahim Faz›l [Pelin] ile tart›flan Ahmet Hamdi,

‹brahim Faz›l’›n, özellikle ink›lâp devrimcili¤ine geçici bir ifllev yükle-

mesine karfl› ç›kar.

Ahmet Hamdi’nin bu dönemde tart›flt›¤› kifliler aras›nda Ahmet

A¤ao¤lu da vard›r. Ahmet Hamdi, A¤ao¤lu’nun konular› aç›klamakta

kulland›¤› neden-sonuç iliflkisini ters kurdu¤unu söyler. ‹ktisadî devlet-

çili¤i savunan Ahmet Hamdi, Ahmet A¤ao¤lu’nu iktisadî liberalizmi

savunmas›ndan dolay› elefltirir.


76 Özcan fiabudak, “Bir Ekonomi Bürokrat›n›n Portresi: Mustafa fieref Özkan”, Marmara Üniver-

sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde haz›rlanm›fl ve yay›nlanmam›fl yüksek lisans tezi, ‹stanbul

2004.

Bu dönemde Ahmet Hamdi’nin tart›flmaya girdi¤i kifliler aras›n-

da Hüseyin Cahit Yalç›n da bulunur. Ahmet Hamdi, Türk ayd›nlar›-

n›n Bat›l› fikir hareketleri ve fikir adamlar›n› be¤enmediklerini ileri sü-

ren Hüseyin Cahit’i “Bat› hayran›” ve “kapitalizmin temsilcisi” olarak

nitelendirir. Bu dönemde Ahmet Hamdi’nin görüfllerini elefltirdi¤i bir

baflka kifli Zahire Borsas› Umumi Katibi Nizamettin Ali Sav’d›r.

Ahmet Hamdi’nin Kooperatif Mecmuas›’n› yay›nlamas›nda rol

oynayan ve iktisadî devletçili¤in en önemli unsuru olarak gördü¤ü

bu¤day sorunu hakk›nda hükümet, Ahmet Hamdi’nin konuya iliflkin

görüfl ve önerilerinin d›fl›nda önlemler al›r.77 Ahmet Hamdi bu önlem-

lerin soruna çözüm olmayaca¤›n› Mustafa Kemal ve ‹smet Pafla’ya

yazd›¤› mektuplarla ifade eder.78

‹ktidar ile iliflkisi yolunda gitmeyen Ahmet Hamdi’nin ‹stanbul

Liman fiirketi’ndeki görevi 1934’te sona erer. Ahmet Hamdi bir daha

do¤rudan Mustafa Kemal’e ulaflma flans›n› ve böylece Türkiye ekono-

misi için yararl› olaca¤›na inand›¤› görüfl ve önerilerini do¤rudan ken-

disine ifade etme olana¤›n› bulamaz. Hatta Mustafa Kemal’in sempati

de¤il antipatisini kazand›¤›n›, 30 A¤ustos 1934’te Dolmabahçe Sara-

y›’nda Tevfik Rüfltü Aras’›n k›z›n›n dü¤ünü s›ras›nda Mustafa Kemal’in

ilk efli fiükufe Nihal’e hitaben “Siz bizim hayalperest limanc› Hamdi Be-

y’in refikas› imiflsiniz. Kocan›z bize birtak›m raporlar vermifl, yapt›kla-

r›m›z› be¤enmemifltir. Siz susunuz da kocan›z gelsin; burada bizimle ra-

porlar›n› münakafla etsin” sözlerinden ç›kartmak mümkündür.79

‹KT‹SAD‹ DEVLETÇ‹L‹K K‹TAPLARI

Ahmet Hamdi ekonomiye iliflkin ve özellikle iktisadî devletçilik üzerine

düflüncelerini, Kooperatif Mecmuas›’n›n yan› s›ra, 1930’larda yay›nla-


77 Konu hakk›nda bkz. Nadir Özbek, “Kemalist Rejim ve Popülizmin S›n›rlar›: Büyük Buhran ve

Bu¤day Al›m Politikalar›”, Toplum ve Bilim, say› 96 (2003), s.219-238.

78 Ahmet Hamdi Baflar, Atatürk’le Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye, Tan Matbaas›, ‹stanbul,

1945, s.164.

79 Ahmet Hamdi Baflar, “Gaziyle Çarp›flmakta Ben Kabahatliydim!..”, Bar›fl Dünyas›, say› 82

(1969), s.55.

maya bafllad›¤› kitaplar›nda dile getirir. ‹kti-

sadî devletçilik ile ilgili ilk kitab› 1931’de,

ikincisi 1933’te yay›nlan›r. Konuyla ilgili ola-

rak Gaeton Pirou’dan yapt›¤› çeviri 1935’te

bas›l›r.80 ‹ktisadî devletçilik ile ilgili kitaplar›-

n›n üçüncüsü olan Para ve ‹nk›lap 1936’da

yay›nlan›r.81 Bu kitapta Ahmet Hamdi para

sisteminin ürün karfl›l›kl› olmas›n›n gerekti¤i-

ni aç›klar ve daha önce önerdi¤i bu¤day orga-

nizasyonundan bahseder. Ahmet Hamdi ayr›-

ca buhran döneminin iyi bir flekilde de¤erlen-

dirilememesinden de flikâyetçidir. Avrupa’da

sanayi mallar›n›n fiyatlar›n›n düflük oldu¤u

zamanlarda bu mallar yerine alt›n› karfl›l›k

olarak alman›n ülke ekonomisini hiçbir yere

götürmedi¤ini, çünkü bu sanayi mallar›n›n

ülke üretimini art›racak yat›r›m mallar› oldu-

¤unu belirtir.

Para ve ‹nk›lap’› 1941’de yay›mlanan

De¤iflen Dünya izler. Büyük ölçüde Son Pos-

ta’da yay›nlanan makalelerinin derlemesi ni-

teli¤inde olan bu kitapta Ahmet Hamdi, ikti-

sadî konulardan uzaklaflarak tarih felsefesi

yapar.82 Yaflanan krizin en önemli nedeninin

liberal kapitalizm oldu¤unu ileri sürer ve libe-

ralizmin Avrupa’da do¤ufl ve geliflimini ele

al›r. Ahmet Hamdi’ye göre toplumlar içinde

s›n›f tezad›, kapitalist ve sömürge ülkeler ara-

s›nda müstemleke tezad› do¤mufltur. Kriz dö-


80 Gaetan Pirou, La Crise du Capitalisme, Sirey, 1934; Kapitalizmin Buhran›, çev. A. Hamdi Ba-

flar, Vakit Gazete-Matbaa-Kütüphane, ‹stanbul, 1935.

81 Ahmet Hamdi, Para ve ‹nk›lab, Cumhuriyet Matbaas›, ‹stanbul, 1936.

82 Ahmet Hamdi, De¤iflen Dünya, Kenan Bas›mevi, ‹stanbul, 1941.

‹ktisadi Devletçilik, cilt 2.

Kapitalizmin Buhran›.

neminin sona ermesi için liberal kapitalizm

tasfiye edilmelidir.

1942’de yay›mlanan Bir Medeniyetin

Sonu adl› kitab›nda ise Ahmet Hamdi, libe-

ralizmi ve sosyalizmi inceler.83 Marx’›n dü-

flünceleri hakk›nda yorumlar yapar. ‹slamiyet

ve H›ristiyanl›¤›n din ve dünya ayr›m›na ilifl-

kin bak›fl aç›lar›n› da ele al›r.

Ahmet Hamdi’nin 1942 y›l›nda Cum-

huriyet gazetesinde “Kendi Davalar›m›z”

bafll›¤› ile yay›mlanan makaleleri 1943 y›l›n-

da Davalar›m›z ad› alt›nda toplanarak kitap

halinde yay›nlan›r.84 ‹ktisadî devletçilik seri-

sinin bu sonuncu kitab›nda Ahmet Hamdi,

Cumhuriyet dönemi devletçilik anlay›fl›n› iki

dönemde ele al›r. ‹lki 1923-1930 aras›, ikin-

cisi ise 1930 sonras›d›r. ‹lk dönemde klasik

ve liberal devletçilik anlay›fl›n›n esas tutuldu-

¤unu belirtir. ‹kinci dönemi ise idarî ve ikti-

sadî devletin birbirleriyle mücadelesinin tari-

hî olarak niteler. Ahmet Hamdi iktisadî dev-

letçilik serisinden di¤er kitaplar›nda oldu¤u

gibi bu kitab›nda da idarî devletin hep genifl-

ledi¤ini, bunun beraberinde bürokrasinin

güçlenmesini getirdi¤ini ve buna karfl› oldu-

¤unu belirtir.

Ahmet Hamdi’nin 1944’te yay›nlanan

Türkiye ve Yeni Dünya adl› kitab›nda Bat›l›

uluslar›n geliflim evreleri, tarihin sükûn ve


Para ve ‹nk›lab.

Davalar›m›z.

83 Ahmet Hamdi, Bir Medeniyetin Sonu, Cumhuriyet Matbaas›, ‹stanbul, 1942.

84 Ahmet Hamdi, Davalar›m›z, Arkadafl Bas›mevi, ‹stanbul, 1943.

buhran dönemleri ve yeni kurulacak düzene iliflkin görüfllerinin bir

özeti yer al›r.85

Ahmet Hamdi 1945’te yay›mlanan Atatürk’le Üç Ay ve

1930’dan Sonra Türkiye kitab›nda, 1930’da müflavir s›fat› ile Gazi

Mustafa Kemal’in beraberinde yer ald›¤› uzun yurt gezisine iliflkin göz-

lem ve an›lar›n› anlat›r.86

BARIfi DÜNYASI (1944)

Ahmet Hamdi, ‹kinci Dünya Savafl› y›llar›nda bir yandan fikir hayat›n›

sürdürürken di¤er yandan profesyonel yöneticilik ve ticaret ile u¤rafl›r.

1943’te Lassen Nakliyat fiirketi’nin müdürlü¤ünü yapar. 1945’te ser-


Atatürk’le Üç Ay.

85 Ahmet Hamdi, Türkiye ve Yeni Dünya, Arkadafl Bas›mevi, ‹stanbul, 1944.

86 Kitab›n ikinci bask›s› A‹T‹A taraf›ndan 1981’de yap›lm›flt›r.

Türkiye ve Yeni Dünya.

best nakliye komisyonculu¤u ile u¤-

rafl›r. Ayn› dönemde Bar›fl Dünyas›

Mecmuas›’n› yay›nlamaya bafllar.

Bar›fl Dünyas›’n›n ilk say›s› 4

fiubat 1944’te, ‹stanbul S›k›yönetim

Komutanl›¤› taraf›ndan kapat›lmas›

üzerine 21. ve son say›s› ise 23 Ha-

ziran 1944’te yay›nlan›r.

Bar›fl Dünyas›’nda Ahmet

Hamdi’nin yan› s›ra fiükufe Nihal,

Feridun Akda¤, Süheyp Derbil ve ‹s-

mail Hakk› Daniflment’in de yaz›la-

r› yer al›r. Almanya’da Nazizmin ik-

tidar olmas› ve ‹kinci Dünya Savafl›

s›ras›nda Alman ordular›n›n kazan-

d›¤› askerî baflar›lar do¤rultusunda

Türkiye’de sa¤ görüfl pek çok yan-

dafl bulur. Bu ba¤lamda Ç›naralt›,

Bozkurt ve Gökbörü gibi dergiler yay›nlan›r. Bu dergiler etraf›nda ge-

liflme gösteren Irkç›-Turanc› harekete Ahmet Hamdi, Bar›fl Dünya-

s›’nda karfl› koyar. Ahmet Hamdi hat›ralar›n› da ilk kez Bar›fl Dünya-

s›’nda yay›nlamaya bafllar.

DP’N‹N KURULUfi ÇALIfiMALARI VE AHMET HAMD‹

‹kinci Dünya Savafl›’n›n d›fl›nda kalmay› baflaran Türkiye, savafl›n so-

nucunun belirmesi ile tercihini aç›kça galip gelen Bat›l› devletler yönün-

de yapar. Türkiye’nin Bat›’ya aç›lma süreci, beraberinde çok partili si-

yasal yaflama geçme zorunlulu¤unu da getirir. Ülkeyi yöneten tek parti

içindeki muhalefet iyice su yüzüne ç›kar. Türkiye demokrasi tarihinde

“Dörtlü Takrir” olarak an›lan ve 7 Haziran 1945’te Cumhuriyet Halk

Partisi87 grubuna verilen, Celal Bayar, Fuat Köprülü, Adnan Menderes


Bar›fl Dünyas›.

87 Cumhuriyet Halk Partisi bundan sonra CHP biçiminde k›salt›larak kullan›lacakt›r.

ve Refik Koraltan’›n imzalar›n› tafl›yan, yasalar ve parti tüzü¤ündeki

demokratik olmayan hükümlerin ç›kar›lmas› iste¤inin dile getirildi¤i ta-

rihî belge 1950-1960 döneminde Türkiye’yi yöneten DP’nin kuruluflu

yönündeki ilk ad›m› oluflturur.88 Önergenin 12 Haziran 1945’te parti

grubunda görüflülerek reddedilmesinden sonra önergede imzas› bulu-

nan milletvekilleri muhalefet etmeyi sürdürürler. 21 Eylül 1945’te Ad-

nan Menderes ve Fuat Köprülü CHP’den ihraç edilir. 23 Eylül 1945’te

Ahmet Hamdi CHP’den ayr›l›r ve “Dörtler” ile birlikte yeni partinin

program haz›rl›klar›na kat›l›r. 28 Eylül 1945’te milletvekilli¤inden isti-

fa eden Celal Bayar 3 Aral›k 1945’te CHP’den ayr›l›r.

Haz›rlad›klar› parti program› tasla¤›nda Ahmet Hamdi devletin

idarî boyutunu iktisadî boyutundan ay›ran bir reform önerir. Partinin

kurulufl aflamas›nda Ahmet Hamdi’nin önerileri ço¤u kez ilgi görmez.

Refik Koraltan ile birlikte ‹stanbul’da bir program metni haz›rlayan

Ahmet Hamdi, Menderes ile anlaflmazl›¤a düfler. Anlaflmazl›k “hürri-

yet” anlay›fl›ndan kaynaklan›r. Menderes iktisadî ve siyasî alanda tam

hürriyeti savunurken Ahmet Hamdi devlet eliyle temel yard›mlar eflli-

¤inde bir devletçili¤i savunur. Sonuçta Bayar, Menderes ve Ahmet

Hamdi’nin fikirleri aras›nda tercih yapmak zorunda kal›r ve Mende-

res’ten yana bir tutum sergiler. Ankara’da Menderes ve Köprülü tara-

f›ndan haz›rlanan program kabul edilir. Ahmet Hamdi parti kurma ça-

l›flmalar›ndan çekilir. 7 Ocak 1946’da DP kurulur.

Seçimler öncesinde DP’nin haz›rlad›¤› programda cumhurbafl-

kanl›¤› ile parti baflkanl›¤›n›n ayr›lmas› istenir. Yani cumhurbaflkan›

olan kifli ayn› zamanda parti baflkan› olamayacakt›r. Ancak bu s›ra-

larda ‹smet ‹nönü’nün seçimi kazanamaz ise cumhurbaflkanl›¤›ndan

ayr›laca¤›na yönelik söylemleri, iktidar de¤ifliminin çok zor göründü-

¤ünü ortaya koyar. Bu sözler üzerine Ahmet Hamdi, Aziz Millî fief

‹nönü’ye Aç›k Dilekçe bafll›kl› bir kitapç›k yay›nlar.89 Bu kitapç›kta

Ahmet Hamdi, DP’nin program›ndaki cumhurbaflkanl›¤› ile parti


88 Demokrat Parti bundan sonra DP biçiminde k›salt›larak kullan›lacakt›r.

89 Ahmet Hamdi Baflar, Aziz Milli fief ‹nönü’ye Aç›k Dilekçe. 10 May›s Nutuklar› Dolay›sile, Gün

Bas›mevi, ‹stanbul, 1946.

baflkanl›¤›n›n birbirinden ayr›lmas›

görüflünü destekleyen aç›klamalar ya-

par. Haz›rlad›¤› bu kitapç›¤›n ilgi gör-

memesi üzerine Ahmet Hamdi Hürri-

yet Buhran› adl› kitab›n› yay›nlar.90

Kitapta toplumlar›n yaflad›klar› geli-

flim evreleri, ‹slamiyet ve H›ristiyanl›k

aras›ndaki farklar ve düflünce ak›mlar›

gibi konular ele al›n›r. Türk devrimi-

nin kitle hareketi de¤il önder hareketi

oldu¤unu vurgular. Türkiye’de Bat›

taklitçili¤inin oldu¤unu söyleyen Ah-

met Hamdi, Bat›’n›n kurum ve teknik-

lerinin kay›ts›z flarts›z al›nmas› ile Ba-

t›l›laflman›n gerçekleflemeyece¤ini söy-

ler. Kitapta k›saca, iktisadî devletçili¤e

geçifl yapabilmek için devrimci bir mü-

cadelenin gerekli oldu¤unu anlat›r.

‹STANBUL TÜCCAR DERNE⁄‹ VE

TÜRK‹YE ‹KT‹SAT MECMUASI

1947’de kurulan ‹stanbul Tüccar Derne¤i91 ‹kinci Dünya Savafl› ertesi

ve DP iktidar›n›n ilk y›llar›nda ticaret sermayesinin sesini duyurdu¤u

bir zemin olur.92 Bu yönü ile ‹TD, 1922’de yine bafl›n› Ahmet Ham-

di’nin çekti¤i ‹stanbul tüccar›ndan bir grubun kurdu¤u MTTB’ye ben-

zemektedir. Her iki oluflumun kurulufl tarihleri aras›nda yaklafl›k yirmi

befl y›ll›k bir süre olmakla birlikte, kurucular› ve üye profilinin bir bö-


90 Ahmet Hamdi Baflar, Hürriyet Buhran›, ‹stanbul Yay›n ‹stihlak Kooperatifi, Biz ve Dünya Seri-

si, no. 1, Gün Bas›mevi, ‹stanbul 1946.

91 ‹stanbul Tüccar Derne¤i bundan sonra ‹TD biçiminde k›salt›larak kullan›lacakt›r.

92 Murat Sever, “Devletçilik Liberalizm Tart›flmalar› ve ‹stanbul Tüccar Derne¤i”, Marmara Üni-

versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde haz›rlanm›fl ve yay›nlanmam›fl yüksek lisans tezi, ‹stan-

bul, 2004.

Hürriyet Buhran›.

lümü itibariyle ayn› ve önemli bir bölümünün benzer oldu¤u anlafl›l-

maktad›r. Yani MTTB’nin de ‹TD’nin de üye profilini “millî tüccar”

oluflturmaktad›r. Her iki oluflumun birbirlerinden ayr›ld›klar› temel

nokta, karfl›lar›nda mücadele ettikleri kesimlerin farkl› olmas›d›r.

MTTB, Millî Mücadele ertesi ‹stanbul piyasas›n›n Türklefltirilmesini

isteyen, yani gayri Müslim unsurlara karfl› avantajl› bir konum elde et-

mek isteyen ticaret kesimi taraf›ndan kurulur. ‹TD ise art›k Türkleflmifl

bir piyasada faaliyet gösteren, ancak özellikle ‹kinci Dünya Savafl› s›-

ras›nda artan iktisadî devletçilik politikalar›ndan hoflnut olmayan tica-

ret kesiminin bu politikalara karfl› ç›karlar›n› savunmak için kurulur.

MTTB ile ‹TD aras›ndaki benzerlik ve iliflkiye tan›kl›k eden

önemli bir unsur, her iki oluflumda da Ahmet Hamdi’nin öncü rol oy-

namas›d›r. Bir di¤er unsur ise her iki oluflumun yay›n organ›n›n da ay-

n› ad› tafl›mas›d›r.93 Hem MTTB hem de ‹TD Türkiye ‹ktisat Mecmu-

as› ad›n› tafl›yan birer mecmua yay›nlam›flt›r. ‹kincisi Türkiye ‹ktisat

Mecmuas› 1948’de ‹TD taraf›ndan yay›nlanmaya bafllayan mecmu-

ad›r.94 ‹lki ise 1921-1926 aras›nda MTTB’nin yay›nlad›¤› Türkiye ‹k-

tisat Mecmuas›’d›r.

Ayda bir yay›nlanan Türkiye ‹ktisat Mecmuas›’n›n Ocak 1948

tarihli ilk say›s›nda derginini sahibi ve baflyazar› olarak Ahmet Hamdi

Baflar gözükmektedir. 90. ve son say›s› Nisan 1956’da yay›nlanan mec-

muan›n yaz› ifllerini fiilen yürüten Mazhar Sensus’dur. ‹dare yeri ise Ga-

lata’da Frank Han numara 30’dur. Dergide Ahmet Hamdi ve Munis Te-

kinalp baflta olmak üzere dönemin ekonomi konusunda etkili ve bilgili

kiflilerinin yazd›klar› yaz›lar›n yan› s›ra yurt içi ve yurt d›fl›ndan haber-

lere ve yerli-yabanc› bas›ndan iktibaslara da yer verilir.95 Mecmua özel-


93 Ahmet Hamdi Baflar, “Dertleflme: Türkiye ‹ktisat Mecmuas›. Bu ‹smi Niçin Seçtik?”, Türkiye

‹ktisat Mecmuas›, say› 1 (Ocak 1948), s.1-2.

94 Murat Koraltürk, “Ahmet Hamdi Baflar, Türkiye ‹ktisat Mecmuas› (1948-1956) ve Dizini”,

Müteferrika, say› 22 (2002), s.117-151.

95 Ahmet Hamdi’nin Türkiye ‹ktisat Mecmuas›’nda Ahmet Hamdi Baflar imzas›yla yay›nlanm›fl ya-

z›lar› için bkz. “Adalet Ruhu Milletin Ruhu Demektir: Eski Yarg›tay Ticaret Dairesi Reisi ve

fiimdi ‹stanbul’un Demokrat Parti Milletvekili Say›n Bay Fuat Hulûsi Demirelli’ye Aç›k Mek-

tup”, say› 9 (Ekim 1948), s.37-41. “1923 Türkiye ‹ktisat Kongresi’nden 1948 Türkiye ‹ktisat

Kongresine”, say› 10 (Kas›m 1948), s.8-14. “Bozk›rlar Canlan›yor!”, say› 9 (Ekim 1948), 19-


25. “Büyük Bir Eserimiz Karfl›s›nda: Steplerde F›flk›ran Yeni Hayat”, 1 (Ocak 1948), s.38-44.

“Dertleflme: Fikrin Diktatörlü¤ü”, say› 3 (Nisan 1948), s.1-4. “Dertleflme: Hayat› Ucuzlatmak-

tan Evvel Fiyatlar›n Yükselmesini Önleyelim”, say› 16 (May›s 1949), s.5-7. “Dertleflme: Ticaret

Odas›-Tüccar Derne¤i Yar›fl›”, say› 2 (fiubat 1948), s.1-3. “Dertleflme: Türkiye ‹ktisat Mecmu-

as›, Bu ‹smi Niçin Seçtik”, say› 1 (Ocak 1948), s.1-2. “Devletçili¤imizin Tarihi Tekamülü”, say›

2 (fiubat 1948), s.26-33; say› 3 (Nisan 1948), s.49-53. “Devletçilik ve Devlet Müdahalesi”, say›

11 (Aral›k 1948), s.17-29. “Devletçilik Yerine Cemiyetçilik ‹smini Kullanmay›n›z!..”, say› 7

(A¤ustos 1948), s.18-26, 65-66. “D›fl Ticaret: D›fl Ticaret Politikas›n›n Hakim Prensipleri”, say›

15 (Nisan 1949), s.10-13. “D›fl Ticaretimiz”, say› 19-20 (A¤ustos-Eylül 1949), s.17-18. “En Bü-

yük Davam›z: Devlet Eliyle ‹stihsal ve Kombinalar”, say› 14 (Mart 1949), s.8-12. “En Büyük

Dâvam›z: S›k› Perhizle Verem Tedavi Edilebilir”, say› 8 (Eylül 1948), s.7-11. “En Mühim Dava-

m›z: Sanayimizin Periflan Hali”, say› 18 (Temmuz 1949), s.5-8. “Hususi Teflebbüs ve Sermaye”,

say› 21 (Ekim-Kas›m 1949), s.9-12. “‹deoloji Bahisleri: Büyük Bir Tehlikeye Do¤ru Gidiyoruz”,

say› 13 (fiubat 1949), s.9-11. “‹deoloji Bahisleri: Devletçili¤in Hududu ve ‹ktisadi Devlet”, say›

22 (Aral›k 1949), s.11-14. “‹deoloji Bahisleri: Devletçilik Bahsinde Maddeciler ve Mefkureci-

ler”, say› 16 (May›s 1949), s.8-11. “‹deoloji Bahisleri: Genifl Bir Buhrana Do¤ru Gidiyoruz!”,

say› 5 (Haziran 1948), s.4-8. “‹deoloji Bahisleri: ‹ktisadi Hürriyete Do¤ru”, say› 3 (Nisan 1948),

s.5-8. “‹deoloji Bahisleri: Mühim Bir Meselemize Dair”, say› 4 (May›s 1948), s.3-6. “‹deoloji

Bahisleri: Sanayi Davam›z”, say› 23 (Ocak 1950), s.6-8. “‹deoloji Bahisleri: Sanayileflmedeki

Yanl›fll›klar›m›z ve fiimdiki Hatalar”, say› 24 (fiubat), s.80-84. “‹deoloji Bahisleri: Tüccar›n

Memleket ‹daresindeki Vazife ve Mesuliyetleri”, say› 1 (Ocak 1948), s.3-7. “‹deoloji Bahisleri:

Türkiye’de Sanayi Davas›”, say› 25 (Mart 1950), s.149-151. “‹deoloji Bahisleri: Türkiye’nin

Amerika ile Mukayesesi Yap›labilir mi?”, say› 17 (Haziran 1949), s.8-10. “‹deoloji Bahisleri: Yu-

nanistan’la Gümrük Birli¤i Fikri fiimdilik Niçin Gerçeklemez?”, say› 6 (Temmuz 1948), s.6-9.

“‹flsizlik Tehlikeli Bir Ç›¤ Gibi Büyüyor”, s.26 (Nisan 1950), s.219-221. “Pamuklu Sanayiimiz

Hakk›nda Sorulan Yeni Sualler (Sn. Refik Bezmen’e)”, say› 25 (Mart 1950), s.172-173. “Türki-

ye ‹ktisat Kongresine Verilen Raporlardan: Vergi Reformu”, say› 12 (Ocak 1949), s.21-30.

“Türkiye Realitesi: Kendi Kendimizi Bilmiyoruz”, say› 2 (fiubat 1948), s.4-6. “Türkiye’de Kâ¤›t

ve Selüloz Sanayi”, say› 23 (Ocak 1950), s.11-13. Ahmet Hamdi’nin Türkiye ‹ktisat Mecmu-

as›’nda Ahmet Dündar imzas› ile yay›nlanm›fl yaz›lar› için bkz. “Dertleflme: 1949 Senesine Gi-

rerken!..”, say› 12 (Ocak 1949), s.1-3. “Dertleflme: Beynelmilel Kongrelere Ne ‹çin Gideriz?”,

say› 9 (Ekim 1948), s.5-7. “Dertleflme: Bu Büyük Tehlikeyi fiimdiden Önlemeliyiz”, say› 24 (fiu-

bat), s.77-79. “Dertleflme: Büyük Bir Olgunluk ‹mtihan›”, say› 13 (fiubat 1949), s.8-9. “Dertlefl-

me: C›l›zl›k ve C›l›z Zihniyet”, say› 14 (Mart 1949), s.5-7. “Dertleflme: Eyvah, Yine Bafllad›!”,

say› 4 (May›s 1948), s.1-2. “Dertleflme: Gelir Vergisi”, say› 15 (Nisan 1949), s.5-8. “Dertleflme:

Karanl›kta Yürüyoruz ve Bir Mehdi Bekliyoruz!..”, say› 6 (Temmuz 1948), s.3-5. “Dertleflme:

Manevi De¤erleri K›skanmayal›m”, say› 17 (Haziran 1949), s.5-7. “Dertleflme: Say›n Ekonomi

ve Ticaret Bakan›na Aç›k Mektup”, say› 22 (Aral›k 1949), s.7-9. “Dertleflme: Ticaret Hayat›n-

daki Vasilik Devri Bitebilecek midir?”, say› 25 (Mart 1950), s.147-148. “Dertleflme: Türkiye ‹k-

tisat Kongresi”, say› 8 (Eylül 1948), s.5-6.

likle ticaret sermayesinin sözcüsü haline gelir. Yay›nlanan yaz›lar›n yan›

s›ra dergide ‹TD’nin faaliyetlerinden haberler yer al›r ve çeflitli konulara

iliflkin ‹TD taraf›ndan haz›rlanm›fl raporlar yay›nlan›r.

‹TD baz› çevrelerce ‹TSO’ya rakip olarak kurulmakla elefltiri-

lir. Bu elefltirilere Türkiye ‹ktisat Mecmuas›’nda yan›t verilir. Bu ya-

z›larda ‹TD’nin hür ve serbest bir tüccar teflekkülü, ‹TSO’nun ise

resmî bir kurulufl oldu¤unun alt› çizilir. ‹ki kuruluflun dayan›flma

içinde çal›flt›¤› belirtilirken, ‹TSO’nun da hükümetin emrinde olmas›

elefltirilir.

‹TD, hükümetin 1947’de giriflti¤i vergi kanunu haz›rl›k çal›fl-

malar› üzerine bir komisyon oluflturur. Komisyon, Hükümetin öner-

di¤i gelir vergisinin Türkiye’nin flartlar›na uymad›¤› sonucuna var›r.

Bu sistemin hem devlet hem de mükellef aç›s›ndan külfet olaca¤› dile

getirilir. Konuyla ilgili olarak Ahmet Hamdi de Vergi Reformu ve

Kalk›nma Davam›z adl› kitapta görüfllerini ortaya koyar.96 Ahmet

Hamdi vergi ile ilgili geliflmeleri “Bat›’dan mal al›r gibi vergi sistemi

almak” olarak niteler. Ahmet Hamdi’ye göre gelir vergisi ancak s›nai

ve mali yap›s› iyi durumda olan ekonomiler ve toplumlar için uygu-

lanabilir ve Türkiye henüz böyle bir yap›ya ulaflamam›flt›r. Ahmet

Hamdi ayr›ca devlet iflletmelerinin de vergiye tabi olmas›n›, böylece

verimliliklerinin ölçülebilece¤ini ileri sürer. Menkul ve gayrimenkul,

üretim gelirleri ve yevmiyelerde vergi s›n›rland›r›lmas›ndan yana olan

Ahmet Hamdi, vergilerin hafifletilmesi ile devletin gelirlerinin azala-

ca¤›n›, bu yüzden devletin gelir sorununu çözmek için devlet harca-

malar›n›n azalt›lmas›n› önerir.

‹TD’nin kuruldu¤u dönemde daha önce “Limanc› Hamdi” ola-

rak ünlenen Ahmet Hamdi Yüksek Denizcilik Okulu’nda da ö¤ret-

menlik yapar.

1948 TÜRK‹YE ‹KT‹SAT KONGRES‹

VE AHMET HAMD‹

Ço¤unlu¤unu tüccarlar›n oluflturdu¤u ‹stanbul’daki ifl çevrelerinin gi-

riflimiyle 1948’de ‹stanbul’da Türkiye ‹ktisat Kongresi toplan›r.97


96 Ahmet Hamdi Baflar, Vergi Reformu ve Kalk›nma Davam›z, ‹stanbul Tüccar Derne¤i Yay., no.

2, Kenan Matbaas›, ‹stanbul, 1947.

97 Zafer Toprak, “Unutulan Kongre: 1948 Türkiye ‹ktisat Kongresi”, ‹ktisat Dergisi, say› 212

Kongrenin düzenlenmesinde ‹TD bafl› çeker. ‹TD Yönetim Kurulu’nun

29 Haziran 1948’de yapt›¤› toplant›da ekonomik sorunlar›n ele al›na-

ca¤›, önerilerin üretilece¤i bir kongrenin düzenlenmesi için ‹TSO, Böl-

ge Sanayi Birli¤i, Türkiye ‹ktisatç›lar Derne¤i ve ‹TD temsilcilerinden

oluflan bir düzenleme komitesinin kurulmas› kararlaflt›r›l›r. Bu düzen-

leme komitesi 3 A¤ustos 1948’de yapt›¤› ilk toplant›s›nda kongre yö-

netmeli¤ini onaylar.

22 Kas›m 1948’de Taksim Belediye Gazinosu’nda aç›lan ve 6

gün süren kongreye çeflitli oda, birlik, borsa, dernek, kooperatif, ban-

ka, sigorta flirketi, üniversite ve gazete temsilcilerinden oluflan 1300

kifli davet edilir. Ancak kongreye fiilen 1100 kifli kat›l›r. Sabahlar› ge-

nel kurul toplant›s›n›n yap›ld›¤›, ö¤leden sonralar› komisyon toplan-

t›lar›n›n gerçeklefltirildi¤i kongrenin sonunda komisyonlar›n haz›rla-

d›klar› raporlar oylan›r. Devletçilik ve d›fl ticaret komisyonlar›n›n ra-

porlar› hiç de¤ifliklik yap›lmadan, oy birli¤ine yak›n bir oy çoklu¤u ile

kabul edilir. Vergi komisyonunun raporunun oylanmas› ise sert tart›fl-

malara neden olur. Baflkan, raporun aç›k olmad›¤›n› ileri sürerek ko-

misyona geri gönderilmesini önerir. Bu öneri oylanarak kabul edilir.

Oturum kapan›r. Baflkan›n bu tutumunu protesto eden baz› üyeler

toplant›ya devam ederek ço¤unlukla vergi komisyonunun raporunu

kabul ederler ve gelecek kongrenin 1950’de ‹zmir’de toplanmas›na

karar verirler.

1948 Türkiye ‹ktisat Kongresi’ni Türkiye’nin yak›n tarihinde

önemli bir olay k›lan, devletçilik üzerine ileri sürülen görüfllerdir. ‹kin-

ci Dünya Savafl› ertesi de¤iflen yurt ve dünya koflullar›nda devletçili¤in

tan›m› ve niteli¤i yeni biçimler al›r. Kongrede devletin, bireyin iktisadî

özgürlüklerini korumas› gerekti¤i ifade edilir, özel giriflimin temel al›n-

mas›, devletin ekonomide rehber rolü oynamas› ve sosyal adaleti sa¤-

lamas› gerekti¤i ileri sürülür.

Devlet yaln›zca temel kamu hizmetlerini yerine getirmek d›fl›n-

da ekonomide iflletmeci olarak bir rol üstlenmelidir. Ekonomik poli-


(1982), s.37-42. Zafer Toprak, “‹stanbul ‹ktisat Kongresi (22-27 Kas›m 1948)”, Dünden Bu-

güne ‹stanbul Ansiklopedisi, cilt 4 (1994), s.223-225.

tikalar›n oluflumunda araflt›rma, düzenleme ve denetleme alanlar›n-

da varl›¤›n› göstermelidir. Tar›msal ve s›nai üretim ifllerinden devle-

tin elini çekmesi gerekti¤i ileri sürülür. Devlet serbest piyasa orta-

m›nda hem rakip hem de denetleyici durumunda bulunmamal›d›r.

Tekel niteli¤ine sahip veya özel giriflimin elini atamayaca¤› baz› alan-

larda, yani demiryollar›, limanlar, PTT hizmetleri, radyo, enerji ifllet-

meleri, ormanlar, tekel olmamak kofluluyla düzenli posta ve yolcu

gemicili¤i, devlet kredi kurumlar›, her türlü e¤itim kurumlar› ve özel

giriflimin yat›r›m yapma gücüne sahip olmad›¤› her alanda varl›k

gösterebilir.

1948 Türkiye ‹ktisat Kongresi’nde, devletin teflvik, denetleme

ve müdahale ile ilgili mevzuat›n›n devlet-özel kesim ayr›m› yap›lmak-

s›z›n, özel kesime güven telkin edecek bir biçimde olmas› ve serbest gi-

riflime f›rsat tan›yacak bir nitelik kazanmas› görüflü savunulur.

1948 Türkiye ‹ktisat Kongresi, cereyan etti¤i dönemin nazik

koflullar›nda de¤erlendirildi¤i zaman, Türkiye’de 1930’larda egemen

olan iktisadî devletçili¤in ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda savafl önce-

sinde oldu¤u biçim ve niteli¤iyle varl›¤›n sürdüremeyece¤ini gösterme-

si aç›s›ndan önemli bir iktisadî olayd›r.

Kongrede Ahmet Hamdi’nin yapt›¤› konuflma, bütün hayat› bo-

yunca savundu¤u görüfllerin bir özeti niteli¤indedir. Ahmet Hamdi Ba-

t›l›laflma taraftar›d›r, ancak Bat›l›laflma yanl›fl anlafl›lm›flt›r. Bu konuda

flöyle der: “Biz garb›n tekni¤ini ve garb› yanl›fl taraflar›ndan ald›k ve

yanl›fl tatbik ettik. Türkiye makineleflmeye muhtaçt›. Fakat biz bu ma-

kineyi evvela kendi topra¤›m›z›n üstünde ve alt›nda çal›flan en basit ve

iptidai teknikle ve en basit istihsal u¤runa en fakir hayata tahammül

eden köylümüzü ve iflçimizi kurtarmak için kullanacakt›k. Çünkü bu

sahada hem insan› kurtaracak, hem de memleketin yapt›¤› istihsali de-

falarca fazlalaflt›rarak bu sayede memleketi zenginli¤e götürecek; fa-

kirlikten do¤an birçok maddî ve manevî hastal›klara kökünden deva

bulacakt›k. ‹fli böyle yapabilmek için hatta garb›n göz kamaflt›r›c› sah-

te boncuk ve lüksüne tamamen kap›lar›m›z› kapamam›z laz›md›, bun-

lar için on param›z› ve bir saatlik vaktimizi dahi harcama¤a raz› olma-


mal›yd›k. Halbuki biz bunun tamamen aksini yapt›k; boncuk lüksünü

ald›k ve makineyi reddettik.”98

“Türkiye’nin makineleflmesi ve sanayileflmesi davas›n›n devletin

yard›m ve müdahalesi olmadan, hususi sermaye taraf›ndan baflar›la-

mayaca¤› kanaatindeyim. Hatta ecnebi sermayesi taraf›ndan bile. Biz

farz› mahal, en liberal bir kapitalizm rejimi kurmak istesek, bunun için

dahi bir devletçilik tatbik etmek, yani devlete kurucu ve koruyucu rol-

ler vermek zaruretindeyiz. fiüphe yok ki devlet liberal kapitalizmin ku-

rulmas› ve hakim olmas› için ilk yard›m› yapt›ktan sonra çekilecek,

ondan sonra ifli kapitaliste b›rakacakt›r”99 diyen Ahmet Hamdi’ye gö-

re, “bizde ifl böyle olmam›fl, devlet do¤rudan do¤ruya kendisi kapita-

list olmufltur. Bizim nevi flahs›na münhas›r olan devletçili¤imizin en fe-

na ve en tehlikeli taraf› budur. Devletin kapitalist olmas› öyle feci bir

fleydir ki bunun tam flekilde hakim oldu¤u bir memlekette ferdi hürri-

yetten, demokrasiden hak ve adaletten ve bunlara ba¤l› fleylerden bah-

sedilemez. Bu düpedüz bir istibdat rejimidir.”100

Siyasal demokrasi ile iktisadî demokrasinin birbirini tamamla-

d›¤›na inanan Ahmet Hamdi, siyasal otoritenin ekonomi üzerindeki

bask›s›n› ortadan kald›rmak için yeni bir yap›lanma önerir. Bu yap›-

lanmaya göre ekonomi flu temel kurum ve ilkeler çerçevesinde yeniden

örgütlenmelidir:101

“1- Karar Merkezi: Ekonomik Genel Meclisi (fiüphesiz bu ka-

rar, kanuni manada istiflaridir: Çünkü siyasî iktidar, yani hükümetler-

le parlamento bunlar› kabul veya reddetmek salahiyetine maliktir.)

2- Araflt›rma ve plan merkezi: Mütehass›slardan müteflekkil

müstakil daire.

3- Demokratik örgüt: Meslek ihtisas ve ifl adamlar›n›n müstakil

topluluklar›, dernekler, birlikler, kongreler, kooperatifler, flirketler gibi.

4- Muhtar ve müstakil iflletmeler.”


98 1948 Türkiye ‹ktisat Kongresi, 2. bask›, yay. haz. Kemal K›l›çdaro¤lu, Sermaye Piyasas› Kuru-

lu Yay., Ankara, 1997, s.43.

99 A.g.e., s.48.

100 A.g.e., s.48-49.

101 A.g.e., s.51.

M‹LLETVEK‹L‹ AHMET HAMD‹

Ahmet Hamdi 1950’den 1953’e kadar DP milletvekili, DP’den istifa

etti¤i 16 Aral›k 1953 tarihinden 1954’e kadar da ba¤›ms›z milletveki-

li olarak TBMM’de bulunur. Bu süre içinde TBMM’nin en aktif üye-

lerinden birisidir.

14 May›s 1950 seçimlerinin ard›ndan kurulan hükümetin prog-

ram›nda devlet iflletmelerinin özel teflebbüse devri ve yabanc› sermaye

teflviki gibi konular yer al›r. Ancak DP iktidar› ekonomide devletin ro-

lünü azaltaca¤›na art›r›r.102 Ahmet Hamdi milletvekili s›fat› ile yapt›¤›

ilk konuflmada CHP hükümetinin uygulad›¤› devletçili¤in yanl›fll›¤›n-

dan bahseder, vatandafllar›n birer “kap›kulu”na dönüfltüklerini söyler.

Bu ç›k›fl hem CHP’den hem de DP’de baz› kesimlerce hofl karfl›lanmaz.

Bütçe komisyonunda yer alan Ahmet Hamdi’nin orman bütçesi görüfl-

melerinde bütçe onaylama sürecine iliflkin çekincelerini ortaya koyma-

s› yine tepki yarat›r.

Ahmet Hamdi milletvekilli¤i döneminde DP ile ekonomik ko-

nularda ters düfler. Bu konulardan birisi de yabanc› sermayedir. Yaban-

c› sermaye konusundaki karfl› ç›k›fl›, yabanc› sermayenin elde etti¤i kâ-

r› al›p yurtd›fl›na ç›karmas›d›r. 1951’de ç›kan Yabanc› Sermaye Yat›-

r›mlar›n› Teflvik Kanunu beklenen düzeyde yabanc› sermayeyi çeke-

mez ve 1954’te 1951’dekine oranla daha liberal olan Yabanc› Serma-

yeyi Teflvik Kanunu tasar›s› TBMM’ye sunulur. Bu yasada yabanc› ser-

mayeye, yerli sermayeye tan›nan haklar tan›nmaktad›r. Ahmet Hamdi

bu yasaya, iç piyasan›n istismar›n›n yabanc› sermayeye geçti¤ini söyle-

yerek karfl› ç›kar.

1951 y›l›nda ç›kar›lan Denizcilik Bankas› Kurulufl Kanunu’nun

haz›rlanmas›nda görev al›r. Bu yasa devlet iflletmelerinin özel teflebbü-

se geçmesi düflüncesi bak›m›ndan önemlidir. Bu yasan›n ç›kar›lmas› s›-

ras›nda bir madde üzerinde tart›flmalar yaflan›r. Fakat sorun daha son-

ra çözülür. Denizcilik Bankas› Kurulufl Kanunu tasar›s› ile Ahmet


102 Oktay Yenal, Cumhuriyet’in ‹ktisat Tarihi, Homer Kitabevi, ‹stanbul, 2003, s.81. DP dönemi

Türkiye ekonomisi için ayr›ca bkz. Serdar Turgut, Demokrat Parti Döneminde Türkiye Ekono-

misi: Ekonomik Kalk›nma Süreçleri Üzerine Bir Deneme, Ankara, 1991.

Hamdi’nin özel teflebbüsü desteklemeye yönelik devletçilik anlay›fl› be-

lirginleflir.

1952’de DP Meclis Grubu’nun kalk›nma plan› talep etti¤i ha-

berleri yay›l›r. Hükümet bu talebi kabul etmez, ayr›ca o s›rada tart›fl›-

lan Ahmet Hamdi’nin Milletçe Kalk›nma Kanunu Teklifi de devletçi-

li¤i öngördü¤ü için hükümet politikalar›na uygun bulunmaz ve redde-

dilir.103

Ahmet Hamdi milletvekilli bulundu¤u süre içinde TBMM’de

temsilcisi oldu¤u ‹stanbul’un kalk›nma ve imar sorunlar›yla da ilgile-

nir. ‹lki 1952’de ikincisi 1953’te düzenlenen “‹stanbul Bölge Kalk›nma

Kongresi”nin düzenlenmesinde görev al›r. Ahmet Hamdi 1952’deki

kongrede özellikle vilayet ile belediyenin ayr›lmas›n› savunur. 1953’te

toplanan ikinci kongrede ise ifl ve iskân sahalar›n›n birbirinden ayr›l-


103 Ahmet Hamdi Baflar, Milletçe Kalk›nma Davam›z. Milletçe Kalk›nma Davam›z Kanunu Tekli-

fi ve Gerekçesi, Tan Matbaas›, ‹stanbul, 1951.

Milletvekili Ahmet Hamdi, TBMM kürsüsünden konuflurken.

mas› ve yük liman› yapt›r›lmas› konular› tart›fl›l›r. Ahmet Hamdi, ‹s-

tanbul Kalk›nma Derne¤i’nin baflkan› olarak hükümetin ‹stanbul’un

imar›na iliflkin politikalar›n› elefltirir.

Ahmet Hamdi’nin 1953 y›l› bütçe görüflmelerindeki konufl-

mas›, DP ile iliflkisinin kopmas›na yol açar. Konuflmas›nda d›fl tica-

ret ve döviz aç›¤›n›n kal›c› oldu¤una de¤inir. D›fl ticarette izlenen li-

beral politikay› elefltirir. 1954 bütçe görüflmelerinde art›k DP’den

ayr›lm›fl ba¤›ms›z bir milletvekili olan Ahmet Hamdi, DP iktidar›-

n›n bütçelerde bile eskiye göre de¤ifliklik yapamad›¤›n› belirterek

”kap›kulu devlet” anlay›fl›n›n DP ile birlikte de¤iflmedi¤ini iddia

eder.

DP ile yollar›n› ay›ran Ahmet Hamdi yeni bir siyasal partinin

kuruluflu çal›flmalar›na yönelir. DP’de oluflmufl ve “‹spat Hakç›lar”

ad›n› alm›fl olan grup DP’den ayr›l›r. Ahmet Hamdi bu milletvekilleri-


Ahmet Hamdi’nin milletvekili kimli¤i.

ni yeni parti oluflumuna dahil etmek ister. Önceleri bunu kabul etme-

yen milletvekilleri daha sonra Hürriyet Parti’sini kurarlar.

Hürriyet Partisi’nin kuruluflunun hemen ard›ndan Ahmet

Hamdi Demokrasi Buhranlar› adl› kitab›n› yay›nlar.104 Bu kitapta Ah-

met Hamdi, devlet iflletmecili¤inin idarî devlet emrinden ayr›lmas›n›n

ve planl› kalk›nman›n önemini vurgular. Ayr›ca DP hükümetinin izle-

di¤i iktisat politikalar› sonucu tar›mdaki de¤iflime de dikkat çeker. Ta-

r›m›n vergi d›fl› b›rak›ld›¤› ve yard›m amaçl› al›mlar›n yap›ld›¤› dö-

nemde bu çal›flmalar›n köylüye de¤il sadece makine sahiplerine yara-

d›¤›n› belirtir. 1959’da Demokrasi Yolunda Nereye Gidiyoruz adl› ki-

tab›n›, 1960’ta ise ikinci hat›ra kitab› olan Yaflad›¤›m›z Devrin ‹çyü-


104 Ahmet Hamdi Baflar, Demokrasi Buhranlar›, Türkiye Bas›mevi, ‹stanbul, 1956.

Ahmet Hamdi’nin eski milletvekillerine özgü kimli¤i.

zü’nü yay›nlar.105

Ahmet Hamdi DP ile yollar›n› ay›rd›ktan sonra siyasal faaliyet-

lerinin yan› s›ra ifl yaflam›n› da sürdürür. Bu dönemde 1953’te kurdu-

¤u Etüd Bürosu arac›l›¤›yla ifl dünyas›na dan›flmanl›k hizmeti vermeye

bafllar. Hamdi Baflar Etüd Bürosu, fievket Kaya’n›n ortak olmas› ile BK

Etüd ve ‹stiflare Bürosu’na dönüflür.

27 MAYIS ‹HT‹LAL‹ VE AHMET HAMD‹

Ahmet Hamdi, 27 May›s 1960 ‹htilâli’ni basit bir hükümet darbesinin

ötesinde milletin kaderini de¤ifltirecek bir ink›lap müjdecisi olarak nite-


Ahmet Hamdi’nin CHP kimli¤i.

105 Ahmet Hamdi Baflar, Demokrasi Yolunda Nereye Gidiyoruz? En Büyük Milli Davam›z Üzeri-

ne Bir Tahlil, Baflar Yay., Ekicigil Matbaas›, ‹stanbul, 1959. Ahmet Hamdi Baflar, Yaflad›¤›m

Devrin ‹çyüzü, Ayy›ld›z Matbaas›, Ankara, 1960. Bu kitaba iliflkin bir de¤erlendirme için bkz.

Murat Belge, “Ahmet Hamdi Baflar’›n Kitab› Dolay›s›yla 27 May›s Üstüne Düflünceler”, Biri-

kim, say› 11 (1976), s.14-23.

lendirir. Millî Birlik Komitesi’ne106 yollad›¤›

bir mektupta, bu darbenin y›llard›r süren fla-

h›s ve zümre egemenli¤ini y›kmak ve yerine

halk egemenli¤ini kurmak üzere yap›lm›fl bir

ink›lap hareketi oldu¤unu belirtir. Bu hedefe

ulaflmak için hukuki düzenlemelerin yeterli ol-

mayaca¤›n›, ayr›ca ayd›n bir kadroya sahip

olunmas›, Bat›’n›n bu devirleri nas›l geçti¤inin

iyi bir flekilde incelenmesi ve en az bir seçim

dönemi yani dört y›l kadar bir süre parti kav-

galar›ndan uzak bir ink›lap dönemi yaflanma-

s› gerekti¤inden bahseder. ‹nk›lap döneminde

devrimi gerçeklefltirenlerin millete kendilerini

benimsetmesini zorunlu görür. MBK, Ahmet

Hamdi’yi arayarak birlikte çal›flmak üzere

Ankara’ya ça¤›r›r ve Ahmet Hamdi, Eylül

1960’ta MBK Sosyal ‹fller Komisyonu araflt›r-

ma ve inceleme kurulu üyesi olarak göreve

bafllar. ‹lk çal›flmas› ink›lab›n prensiplerini

özetleyen bir rapor haz›rlamak olur. Bu rapor-

da bir ink›lâp meclisinin kurulmas›n› önerir.

Ahmet Hamdi’ye göre Türkiye’de demokrasi-

nin do¤mamas›n›n sebeplerinden biri iktisadî

özgürlü¤ün olmamas›d›r. Bat›’dan örnek vere-

rek onlar›n siyasî özgürlükten önce iktisadî

özgürlüklerini kazand›klar›n› belirtir ve ülke-

de kiflilerin bu özgürlü¤ü kazanmalar› için ön-

lem al›nmas› gerekti¤ini söyler.

1961 sonbahar›nda yap›lacak seçim-

lerle kurulacak olan devrim meclisi dönemi-

ne kadar MBK’n›n dan›flma organ› olarak


106 Milli Birlik Komitesi bundan sonra MBK biçiminde k›salt›larak kullan›lacakt›r.

Demokrasi Buhranlar›.

Demokrasi YolundaNereye Gidiyoruz?

çal›flacak bir meclis kurulmas›n› önerir. Bu

mecliste partiler kuvvetlerine göre ya da

eflit olarak temsil edilecek, mesleki teflek-

küller ve üniversitelerden seçilecek temsil-

ciler ve MBK’ya seçilmifl uzman üyeler bu-

lunacakt›r. Ahmet Hamdi, ayr›ca MBK’ya

ba¤l› tüzel kiflili¤i bulunan “Büyük Kal-

k›nma Kongresi” ad›nda bir özerk idare

kurulmas›n› önerir. Köy, mahalle, ilçe ve

illerde devrimin görüfl ve ilkeleri vatandafl-

lara anlat›lacak ve görüflleri al›nacakt›r.

Ahmet Hamdi bu tasar› ile düflüncelerin

benimsenece¤ine ve partilerin kaynaflaca-

¤›na inan›r.

Ahmet Hamdi haz›rlad›¤› bir ra-

porda ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakül-

tesi ö¤retim üyelerinden oluflan Anayasa

Komitesi’nin haz›rlad›¤› anayasa projesini bir anayasa diktatörlü¤ü

öngörmesi ve ink›lâp fikrini lay›k›yla kapsayamam›fl olmas› iddialar›

ile elefltirir. Haz›rlad›¤› di¤er bir rapor ise Ülkü ve Kültür Birli¤i Tasa-

r›s› ile ilgilidir. Bu tasar›y› da anayasaya ayk›r› buldu¤u genel baflkan-

l›k kurumu dolay›s›yla elefltirir.

MBK’den baz› üyelerin CHP’nin ink›lâp karfl›s›ndaki tutumun-

dan yak›nmalar› Ahmet Hamdi’nin dikkatini çeker. Bu konuda CHP’den

kiflilerle ve ‹nönü’yle görüflür. MBK içinde iktidar›n sivil yönetime devri

konusunda iki farkl› görüfl vard›r. Bir grup en k›sa sürede seçime gidil-

mesini ister ve bu grup CHP ve bas›n taraf›ndan desteklenir. Di¤er grup

ise mutlaka bir ink›lâp dönemi yaflanmas›n› gerekli görür. Ahmet Ham-

di bu görüfl ayr›l›¤›n›n ilerleyen zamanda art›k çözülemez bir hale geldi-

¤ini belirtir. Daha sonra MBK içindeki bu anlaflmazs›zl›klar sonucu

MBK’da tasfiye süreci bafllar. 13 Kas›m 1960’ta 14’ler ad› verilen grubun

tasfiyesinin ard›ndan Ahmet Hamdi’nin görevi sona erer. Ahmet Hamdi

27 May›s’› hedefine ulaflamam›fl bir ihtilal olarak de¤erlendirir.


Yaflad›¤›m›z Devrin ‹çyüzü.


Hamdi Baflar Etüd Bürosu’nun kurulufl amac›n› ifade eden veAhmet Hamdi’nin imzas›n› tafl›yan bir tan›t›m metni.

BARIfi DÜNYASI

MBK dan›flmanl›¤›n›n ard›ndan 1962’de Ahmet Hamdi, yaflam›n›n so-

nuna kadar sürdürece¤i –ilk kez 1944’te 21 say› yay›nlam›fl oldu¤u– Ba-

r›fl Dünyas› Dergisi’ni yeniden yay›nlamaya bafllar. Baflyazarl›¤›n› Ahmet

Hamdi’nin yapt›¤› Bar›fl Dünyas›’nda ‹lhami Masar, ‹smet Erdem, Me-

lih Koçer ve Feridun Akda¤ da ekonomik konularda yaz›lar yazarlar.

Ahmet Hamdi, Bar›fl Dünyas›’n›n ilk say›s›ndan itibaren birey-

sel giriflim ve mülkiyet rejimini, sosyal adalet ilkesi etraf›nda kuran ve

koruyan bir devletçilik anlay›fl›n› savundu¤unu aç›klar. 1960’larda var

oldu¤unu ileri sürdü¤ü “özel sektör düflmanl›l›¤›n›n” Osmanl› Devle-

ti zaman›na kadar uzand›¤›n› belirtir ve özel sektörün ç›karlar›n›n bi-

lincinde olmad›¤›n› söyler.

Kimi çevrelerce özel sektörün adam› olmakla suçlanan Ahmet

Hamdi, buna kendi görüfllerini savundu¤unu ve belli çevrelerden uzak

kald›¤›n› söyleyerek karfl› ç›kar. Ahmet Hamdi demokratik düzende

kalk›nma olamayaca¤›n› savunur ve

Atatürk’ü örnek göstererek otoriter

bir demokrasiyle bunun oluflabilece-

¤ini söyler. Bar›fl Dünyas›’nda devlet

yap›s› üzerine de yaz›lar yazan Ahmet

Hamdi, gerek Osmanl› döneminde

gerekse Cumhuriyet döneminde dev-

letin vatandafllar için tek geçim kap›s›

haline dönüflmesini elefltirir.

Bar›fl Dünyas› dergisini yay›n-

lamadan önce Yön dergisi ile rejim

tart›flmalar› ortaya ç›kar. Ahmet

Hamdi, haz›rlam›fl oldu¤u bir bildiri

ile Yön dergisine ve bu dergide oluflan

görüfllere karfl› oldu¤unu söyler. Bu

karfl› ç›k›fl›n nedeni, Yön dergisinin

kalk›nman›n ancak sosyalist rejimle

olabilece¤ini savunmas›d›r.


Ahmet Hamdi Baflar taraf›ndan yay›nlananBar›fl Dünyas›.

Ahmet Hamdi Bar›fl Dünyas›’nda kendisine yöneltilen “30’lar-

da devletçi idin oysa flimdi özel teflebbüsün görüfllerini savunuyorsun”

biçimindeki elefltirilere cevap verir; her zaman devletin ilk etapta ku-

rucu olarak görev almas›, sonra ise koruyucu olarak görevine devam

etmesi gerekti¤i görüflünü savunur.

Ahmet Hamdi ilk evlili¤ini 1973’te vefat eden yazar fiükûfe Ni-

hal ile yapar.107 ‹kinci evlili¤ini ise 1950’lerde Bahire Baflar ile yapar.

‹lk evlili¤inden do¤an k›z› Günay Baflar Alok 1969’da vefat eder. Ah-

met Hamdi k›z›n›n ani ve zamans›z ölümünden çok etkilenir. 26 Ha-

ziran 1971’de kalp yetmezli¤inden vefat eder.108


107 fiükûfe Nihal için bkz. Hülya Argunflah, Bir Cumhuriyet Kad›n› fiükûfe Nihal, Akça¤ Yay., An-

kara 2002.

108 ‹ki kez bir araya gelerek Ahmet Hamdi hakk›nda, özellikle özel hayat›na iliflkin görüflme yap-

ma imkan› buldu¤umuz Bahire Baflar 2005’te vefat etti. Ahmet Hamdi’nin evrak›n› merhume

Bahire Baflar’›n k›z› Say›n Tülin Selcen araflt›rmam›zda kullanmam›z için bize verdi. Kendisine

güveni ve tarih severli¤i nedeniyle müteflekkiriz.

Ahmet Hamdi’nin bas›n kart›.

Ahmet Hamdi Cumhuriyet dönemi Türkiye tarihinin önemli dü-

flün adamlar›ndan birisidir. Onu de¤erli k›lan özelliklerinde biri, düflün-

celerini kitap ve dergiler yay›nlayarak yaz› yoluyla insanlarla paylaflmak

konusunda gösterdi¤i çabad›r. Yal›n bir dil ve ak›c› üslubu ile Türki-

ye’nin siyasal ve ekonomik sorunlar›na iliflkin düflüncelerini kamuoyu

ile paylaflm›fl, bu paylafl›mdaki samimiyetini zaman zaman piflmanl›kla-

r›n› dahi aç›k bir dille ifade ederek ortaya koymufltur. ‹ktisadî devletçi-

lik üzerine yazd›klar› Türkiye iktisat tarihî aç›s›ndan ve Türkiye’de ikti-

sadî düflüncenin geliflimi bak›m›ndan hâlâ yararlan›lacak niteliktedir.

Yay›nlad›¤› hat›ralar› ise, türünün önemli örnekleri aras›nda olmas›n›n

yan› s›ra, ‹kinci Meflrutiyet döneminden 27 May›s dönemine uzanan,

Türkiye’nin yak›n tarihindeki önemli bir devreye dair nakletti¤i tan›k-

l›klar, bilgi ve de¤erlendirmeler bak›m›ndan da ayr› bir yere sahiptir.


Ahmet Hamdi, Bar›fl Dünyas›’n› incelerken.


Ahmet Hamdi’nin ilk eflifiükûfe Nihal.

Ahmet Hamdi ikinci efli Bahire Baflar ile birlikte.


Ahmet Hamdi veefli Bahire Han›myazlar› s›k s›k gittikleriBüyükada’dayürüyüfl yaparken.

Ahmet Hamdi’nin, hastal›¤› veölümü aras›nda k›sa bir süre geçen k›z›

Günay’›n sa¤l›k durumu hakk›ndaküçük ajandas›na ald›¤› notlar.


Ahmet Hamdi’nin vefat› üzerine bas›nda ç›kan haberler ve vefat ilan›.


Ahmet Hamdi, efli fiükufeNihal Han›m, k›z› Gülay vedi¤er yak›nlar› ile birlikte.

20 A¤ustos 1958’deUluda¤ Kilimligöl’de efli ve

yak›nlar› ile birlikte.


Ahmet Hamdi plajdadönemin moda mayosu

ile (1920’ler).

Dede Ahmet Hamdi,torunu Ali ile oynarken.


Denizi çok seven Ahmet Hamdi sandalda kürekçekerken.

Mutlu bir tatil sabah› t›rafl sabununu köpürtenAhmet Hamdi.

Ahmet Hamdi ve torunu Ali, Uluda¤’da kayak yaparken.

Ahmet Hamdi Başar’ın Hatıraları, Cilt 1-2, yayına hazırlayan Murat Koraltürk, İstanbul...

Documents

Transcript of Ahmet Hamdi Başar’ın Hatıraları, Cilt 1-2, yayına hazırlayan Murat Koraltürk, İstanbul...