Ο ΝΟΜΟΣ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ £ ΩΣ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Ο νομός Φλώρινας χαρακτηρίζεται από ένα πλούσιο γεω-μορφολογικό ανάγλυφο και ένα εκτεταμένο υδρογραφικό δίκτυο. Ψηλά βουνά, γήλοφοι και πεδιάδες, λίμνες, ρέματα και ποταμοί αποτέλεσαν από τη Νεολιθική Εποχή τον χώρο μιας έντονης δραστηριότητας του ανθρώπου. Τα όρη Βαρ-νούς, Βέρνον, Βόρας και Βέρμιο ορίζουν το δυτικό και ανατο-λικό όριο του νομού αντίστοιχα, πλαισιώνοντας τις λεκάνες της Φλώρινας και του Αμυνταίου, ενώ το πυκνό δίκτυο των λιμνών (Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα, Βεγορίτις, Πετρών, Χει-μαδίτις, Ζάζαρη) με τους ποταμούς Λύγκο και Φλωρινιώτικο δημιουργούν μία μεγάλη ποικιλία βιότοπων, όπου συχνάζουν πλήθος ενδημικών και μεταναστατευτικών πτηνών.

Οι πεδινές εκτάσεις των περιοχών της Φλώρινας, του Αμυ-νταίου και των Πρεσπών, με τους οικισμούς των προϊστορι-κών χρόνων που εντοπίστηκαν σ' αυτές, αποτελούν τμήμα ενός ευρύτερου χώρου με κοινά στοιχεία δραστηριότητας, που εκτείνεται από τις κεντρικές περιοχές της Αλβανίας ως το Θερμαϊκό κόλπο και τις κοιλάδες του Αλιάκμονα.

Η πρωιμότερη ανθρώπινη δραστηριότητα στο νομό ως αυτή τη στιγμή τοποθετείται στη μέση Νεολιθική Περίοδο (5800-5300 π.Χ., οικισμοί Αρμενοχωρίου, Μελίτης, Αγ. Παντελεήμο-να, Αγίων Αναργύρων, Βαρικού), ενώ στη Νεώτερη Νεολιθική Εποχή (5300-3100 π.Χ.), παράλληλα με την ύπαρξη των παλιών, δημιουργούνται και νέοι οικισμοί στη λεκάνη Αμυνταί-ου-Πτολεμάίδας (Λιμνοχώρι, Βεγόρα, Ροδώνας, Φανός).

Στις εποχές του Χαλκού (3100-1050 π.Χ.) και Σιδήρου η κατοίκηση αυξάνεται στις λεκάνες της Φλώρινας και του Αμυ-νταίου (Πρώιμη Εποχή Χαλκού: Άνω Κλεινές, Σκοπός, Λόφοι, Νίκη, Παλαίστρα, Κλαδοράχη, Πέρασμα, Αγ. Βαρθολομαίος, Βαλτόνερα. Ύστερη Εποχή Χαλκού: Οξιά-Μικρολίμνη, Τρί-

7

γωνο, Φλώρινα, Παπαγιάννη, Νεοχώρι, Πέτρες. Εποχή Σιδή-ρου: Πέτρες, Αετός, Βαρικό, Βεγόρα, Λιμνοχώρι, Φαράγγι, Παλαίστρα, Αγ. Παντελεήμονας). Από τους παραπάνω οικι-σμούς, οι πληρέστερα ερευνημένοι είναι οι οικισμοί του Αρμε-νοχωρίου και της λεκάνης Αμυνταίου — Πτολεμαΐδας. Από την έρευνα αυτή έχει προκύψει πλήθος στοιχείων για τις δραστη-ριότητες των κατοίκων, την οικιστική τεχνική και τα υλικά δόμησης, τη λειτουργία των χώρων των κατοικιών, τις διατρο-φικές συνήθειες, τη διάρθρωση της οικονομίας, τη γνώση των υλικών τεχνικής στον τομέα της οικοτεχνίας.

Τα ελλιπή ανασκαφικά στοιχεία για την κλασική εποχή αναπληρώνουν οι πληροφορίες των ιστορικών πηγών (Ηρό-δοτος Θ ' 137 , Θουκυδίδης 4, 124- 128) από τις οποίες μαρ-τυρείται ότι στο β' μισό του 5ου αι. π.Χ. την περιοχή της Άνω Μακεδονίας κυβερνούσε ο βασιλικός οίκος των Αυγκηστών που οι μυθικές ρίζες του ανάγονταν στην Κόρινθο.

Με το βασιλιά αυτού του οίκου Αρραβαίο πολέμησε το 423 π.Χ. ο βασιλιάς της Κάτω Μακεδονίας Περδίκκας και ο Σπαρ-τιάτης Βρασίδας. Οι ίδιες πηγές δίνουν πληροφορίες για την Εορδαία, περιοχή που είχε καθοριστικό ρόλο στην ιστορική εξέ-λιξη του βορειοδυτικού τμήματος του μακεδονικού κράτους, ιδίως μετά τη διέλευση από εκεί της Εγνατίας οδού τον 2ο αι. π.Χ.

Η Άνω Μακεδονία ήταν κατοικημένη από ελληνικά «μακεδνά» έθνη, με αγροτική οικονομία, μικρούς οικισμούς και λίγα αστικά κέντρα. Σύμφωνα με το γεωγράφο Στράβωνα τα έθνη αυτά έγιναν «ξύμμαχα καί έπήκοοα» των Μακεδόνων βασιλέων, ώσπου ο Φίλιππος Β ' μετά τη νικηφόρα εκστρατεία εναντίον των Ιλλυριών (358 π.Χ.) ενοποίησε την περιοχή και την ενέταξε στο διευρυμένο βασίλειο του.

Η αποκάλυψη τμήματος νεκροταφείου της κλασικής εποχής στο Φαράγγι αποδεικνύει την ύπαρξη οργανωμένου οικισμού, ενώ ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης μας παραδίδουν τα ονόματα δύο σημαντικών πόλεων της κλασικής εποχής, της Λεβαίας και της Άρνισσας, η θέση των οποίων δεν έχει εντοπιστεί ως σήμερα. Το όνομα μιας ακόμα πόλης, της Βοκερίας, αναφέρεται σε χαμένη

σήμερα επιγραφή των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων. Για τη θέση της πόλης έχει προταθεί η Βεγόρα, στην περιοχή της οποίας έχουν αποκαλυφθεί ευρήματα κυρίως των ρωμαϊκών χρόνων. Ένα τυχαίο εύρημα της περιοχής αυτής, μία χάλκινη ασπίδα με άστρο, ως επίσημα, και τμήμα επιγραφής ΒΑΣΙΛΕ[ΩΣ ]Υ, έχει σχετι-σθεί με το ιστορικό γεγονός της μάχης του 294 π.Χ., μεταξύ του βασιλιά της Μακεδονίας Αντιγόνου και του βασιλιά της Ηπείρου Πύρρου. Μεσαιωνικά οδοιπορικά αναφέρουν ακόμα μία πόλη, την Κέλλη, η θέση της οποίας τοποθετείται με πιθανότητα ανά-μεσα στις λίμνες των Πετρών και της Βεγορίτιδας, ενώ επιγραφή ρωμαϊκών χρόνων μας παραδίδει την πόλη Λύκα, που ταυτίστηκε με τα λείψανα της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής που ανα-σκάφτηκαν στη νησίδα του Αγίου Αχίλλειου. Τέλος, από μιλιάριο της ύστερης αρχαιότητας πιθανολογείται η ύπαρξη μιας ακόμα πόλης με το όνομα Εορδαία.

Η μόνη γνωστή κοινότητα της Άνω Μακεδονίας των κλασικών χρόνων είναι η Άρνισσα, την οποία αναφέρει ο Θουκυδίδης στα πλαίσια των επιχειρήσεων του βασιλιά της Σπάρτης Βρασίδα. Δεν υπάρχει όμως καμιά άλλη πληροφορία γι' αυτήν. Σύμφωνα με έμμεση μαρτυρία του Δημοσθένη, η δημιουργία των αστικών μονάδων φαίνεται πως αρχίζει στα χρόνια του Φιλίππου Β', όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, με την ενοποίηση των εθνών της Άνω Μακεδονίας και την έντα-ξή τους στο μακεδονικό βασίλειο. Ο Φίλιππος Β ' έκτισε για στρατηγικούς και πολιτικούς λόγους την Ηράκλεια στη Λυγκηστίδα, ενώ οι ανασκαφικές έρευνες των τελευταίων χρό-νων στις Πέτρες Αμυνταίου και στον λόφο του Αγίου Παντε-λεήμονα της Φλώρινας επιβεβαιώνουν την ίδρυση και άλλων οργανωμένων αστικών κέντρων.

Στην ελληνιστική περίοδο οι μακεδόνες βασιλείς ενισχύουν την περιοχή της Άνω Μακεδονίας ιδρύοντας νέες πόλεις, μερικές από τις οποίες μαρτυρούνται και επιγραφικά (Γρήια, Στύβερρα, Ελίμεια, Δερρίοπος κ.λπ.)

Μετά τη μάχη της Πύδνας, το 168-167 π.Χ., και την επικρά-τηση των Ρωμαίων η Λυγκηστίδα και η Εορδαία μαζί με τις άλλες

9

10

περιοχές της Άνω Μακεδονίας αποτέλεσαν την τέταρτη μερίδα. Το 148-147 π.Χ., μετά την μετατροπή της Μακεδονίας σε ρωμαϊκή επαρχία, οι Ρωμαίοι παραχώρησαν ιδιαίτερα προνόμια για τη φιλορωμάίκή στάση τους στους κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι όμως διατήρησαν αναλλοίωτη την εθνική τους συνείδηση, όπως αποδεικνύει η χρήση της ελληνικής γλώσσας, η διατήρηση των ιστορικών ονομάτων, των θρησκευτικών αντιλήψεων και των ταφικών εθίμων. Η επικοινωνία και οι πολιτιστικές επαφές των κατοίκων της Άνω και Κάτω Μακεδονίας κατά τη ρωμαιοκρατία συνέβαλαν ουσιαστικά στη διατήρηση των παραπάνω πολιτισμι-κών χαρακτηριστικών και μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση.

Η κατασκευή της Εγνατίας οδοΰ ( 130- 120 π.Χ.), βασικός κυκλοφοριακός κόμβος Ανατολής και Δύσης για στρατιωτι-κούς, αλλά και για εμπορικούς σκοπούς, είχε ως αποτέλεσμα τη μεγάλη οικονομική ανάπτυξη των περιοχών από τις οποίες αυτή διερχόταν. Πολλές από αυτές τις περιοχές διατήρησαν την ισχύ τους και στους βυζαντινούς χρόνους.

Σημαντικά κέντρα της ελληνιστικής εποχής, που έχουν ερευνηθεί συστηματικά στην περιοχή του νομού Φλώρινας, είναι η πόλη στο λόφο του Αγ. Παντελεήμονα της Φλώρινας και οι Πέτρες στην πεδιάδα Αμυνταίου. Έχουν ωστόσο εντο-πισθεί οικιστικά λείψανα και σε άλλες θέσεις (Κάτω Κλεινές, Άνω Κλεινές, Παλαίστρα, Παπαγιάννη, Βεγόρα, Πρώτη, Αγ. Παντελεήμων, Τριανταφυλλέα).

Στη διάρκεια του ρωμαϊκού εμφυλίου πολέμου (48-42 π.Χ.), μεταξύ του Καίσαρα και του Πομπηίου, οι παραπάνω περιοχές αποδυναμώθηκαν σταδιακά και παρήκμασαν οικονομικά, ωστό-σο στα αυτοκρατορικά χρόνια παρατηρείται μια ανάκαμψη σε αρκετούς οικισμούς, όπως μαρτυρεί ο μεγάλος αριθμός γλυπτών, επιγραφών, αλλά και οικιστικών λειψάνων στις ερευνημένες περιοχές (Κάτω Κλεινές, Βεύη, Αχλάδα, Εθνικό, Μελίτη, Παρό-ριο, Σιταριά, Κάτω Υδρούσα, Αγία Παρασκευή, Λιμνοχώρι, περιοχή μεταξύ Βεγόρας και Λακκιάς και περιοχή σύγχρονου οικισμού Πετρών). Η ακμή αρκετών από τους οικισμούς αυτούς διατηρείται και στη βυζαντινή εποχή.

Στο νότιο τμήμα της Φλώρινας, βρίσκεται μια δασωμένη οροσειρά με το νεκροταφείο της πόλης στις υπώρειες του ανατολικότερου λόφου. Πάνω από αυτό η πλαγιά του λόφου είναι διαμορφωμένη ανδηρωτά με πρόχειρα τοιχάρια, που πρέπει να αντικατέστησαν παλιότερα στις ίδιες θέσεις, για τη συγκράτηση των χωμάτων στην απότομη κατωφερική πλαγιά και τη δημιουργία εκμεταλλεύσιμων επιφανειών.

Η σύγχρονη Φλώρινα, από τον αρχαιολογικό χώρο Modern Fiorina. View from the archaeological site

Η κατοίκηση στην περιοχή αυτή φαίνεται ότι ήταν συνεχής από τη 2η χιλιετία π.Χ. ως και τους βυζαντινούς χρόνους, όπως μαρτυρούν κινητά ευρήματα και οικιστικά κατάλοιπα. Στην κορυφή του λόφου, την Κούλα, υπάρχουν κατεστραμμένα τμή-ματα ασβεστόκτιστων τοίχων, η παλιότερη χρήση των οποίων φαίνεται ότι ανάγεται στα βυζαντινά χρόνια. Στο ψηλότερο από τα άνδηρα του λόφου δυο τραπεζιόσχημοι τιτανόλιθοι είναι πολύ πιθανόν να ανήκουν σε οχυρωματικό περίβολο, οι λίθοι

του οποίου διαρπάχθηκαν για τις οικοδομικές εργασίες στη σύγχρονη πόλη. Στις υπώρειες της ανατολικής πλαγιάς του λόφου και βορειοδυτικά του σύγχρονου νεκροταφείου υπήρχαν λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι των ύστερων ελληνιστικών χρόνων. Τρεις από αυτούς βρέθηκαν κατεστραμμένοι το 1934 από εργα-σίες εκβραχισμών. Μέσα στα πλαίσια της πρώτης ανασκαφικής έρευνας στην περιοχή αυτή, όπως θα αναφερθεί και παρακάτω, ερευνήθηκε τότε μόνον ο ένας τάφος, ο καλύτερα διατηρημένος,

Η ελληνιστική πόλη της Φλώρινας από Δ, αεροφωτογραφία Fiorina. The Hellenistic city. Air view from the west

που είχε όμως συληθεί στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέ-μου. Ανάμεσα στα χαμένα από τότε ευρήματα αναφέρονται η παρουσία πήλινων αγγείων, καθώς και μιας πήλινης γυναικεί-ας προτομής. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του τάφου είναι ανάλογα με αυτά του πλήθους των λαξευτών θαλαμωτών τάφων στη Μακεδονία. Είχε δρόμο πρόσβασης, διαστ. 2,50x2 μ., είσοδο με αρχιτεκτονική διαμόρφωση αετώματος και ακρωτηρίων, πλάτους 0,68-0,75 μ. και ύψους 1 , 35 μ. και θά-λαμο καμαροσκέπαστο, διαστάσεων 3,70x2,85 μ. και ύψους 1 ,95 μ. Στο θάλαμο διαμορφώνονταν λαξευτές κλίνες σε διά-ταξη σχήματος Π ή μια λάρνακα. Ο αρχιτεκτονικός τύπος αυτού του τάφου είναι ευρύτατα διαδομένος στο βορειοελλαδι-κό χώρο σ'όλη την ελληνιστική περίοδο, με ιδιαίτερη συχνότητα στις περιοχές, όπου οι γεωλογικές διαμορφώσεις του φυσικού βράχου επέτρεπαν την εύκολη και ασφαλή λάξευσή του, όπως, π.χ., στην Πέλλα και τη Βέροια, όπου έχει αποκαλυφθεί ένας

16

ιιολυ μεγάλος αριθμός λαξευτών θαλαμωτών τάφων με ποικιλία κρχιτεκτονικών μορφών και μεγεθών.

Στη βόρεια πλαγιά του λόφου, στη θέση του πρώην ξενο-δοχείου «Ξενία», κοντά στο εκκλησάκι του Αγίου Παντελεή-μονα, που έδωσε και την ονομασία στο λόφο, στη συστηματι-κή ανασκαφή που διενήργησαν την περίοδο 1930- 1934 οι Α. Κεραμόπουλλος και Γ. Μπακαλάκης, αποκαλύφθηκε τμήμα ι ης αρχαίας πόλης, τα λείψανα της οποίας καταστράφηκαν μέσα στη δεκαετία του '50 με την ανέγερση του ξενοδοχείου. Στην πρώτη εκείνη ανασκαφική έρευνα αποκαλύφθηκαν δυο δρόμοι της πόλης και τμήματα οικιών με εστίες, πιθάρια στη θέση τους και μεγάλος αριθμός ευρημάτων, κεραμική, νομί-σματα, χάλκινα και σιδερένια αντικείμενα, κυρίως εργαλεία, όπως αναφέρουν οι ανασκαφείς στα Πρακτικά της Αρχαιολο-γικής Εταιρείας των χρόνων εκείνων.

Εκσκαφικές εργασίες για ανέγερση οικοδομής σε αγροτε-μάχιο της ανατολικής πλαγιάς του λόφου έδωσαν αφορμή για την κήρυξη του χώρου ως αρχαιολογικού και τη διενέργεια μιας νέας ανασκαφικής έρευνας, που άρχισε στις αρχές της δεκαε-τίας του '80 και διενεργήθηκε σε ασυνεχείς, μικρής χρονικής διάρκειας περιόδους, με περιορισμένη χρηματοδότηση, κυρίως του Υπουργείου Μακεδονίας-Θράκης. Το αρχαιολογικό έργο (ττην περιοχή αυτή εντατικοποιήθηκε όταν την περίοδο 1995-1999 η ανασκαφική έρευνα και συντήρηση του αρχαιολογικού χώρου εντάχθηκε στο Β ' Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης και χρη-ματοδοτήθηκε από το Πρόγραμμα της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας, μέσω της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Φλώρι-νας. Έτσι, την περίοδο αυτή ο ανασκαμμένος χώρος επεκτάθη-κε, άρχισε να εκτελείται συστηματική συντήρηση των αρχιτε-κτονικών λειψάνων και εκπονήθηκε από τους αρχιτέκτονες Ζ. Αλ Σαγιάχ και Μ. Κορρέα, σε συνεργασία με τους υπογράφο-ντες, μελέτη ανάδειξης του χώρου, η οποία υλοποιήθηκε την περίοδο 2002-2005, με την ένταξη του έργου της συντήρησης και ανάδειξης του χώρου στο Πρόγραμμα της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας του Γ' Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης.

Κάτοψη τον αρχαιολογικού χώρου The archaeological site. Ground flan

Ο ανασκαμμένος αρχαιολογικός χώρος της Φλώρινας κατα-λαμβάνει έκταση 8 περίπου στρεμμάτων. Φυσικά η έκταση της πόλης ήταν πολύ μεγαλύτερη, καθώς περιλαμβάνονται σ' αυτήν το ανασκαμμένο άνδηρο στη δεκαετία του '30 στη θέση του «Ξενία», το οποίο σε μεγάλο μέρος του, μεταξύ του ξενοδοχεί-ου και του αρχαιολογικού χώρου, καταστράφηκε κατά τη διά-νοιξη της δημόσιας οδού που οδηγεί στην κορυφή του λόφου, καθώς και το υπερκείμενο τουλάχιστον του ανασκαφικού χώρου άνδηρο. Εκεί, σε επιφανειακή έρευνα, που διενεργήθηκε όμως με δυσχέρεια, καθώς υπάρχουν περιφραγμένες ιδιοκτησίες και πυκνή βλάστηση, εντοπίστηκαν αποσπασματικά αρχιτεκτονικά λείψανα.

18

Οι αποκαλυφθείσες αρχαιότητες εντάσσονται σε μεγάλες οικοδομικές νησίδες, που διαχωρίζονται με βασικούς οδικούς άξονες, πλάτους 3 μ., στην κατεύθυνση Α-Δ και Β-Ν, και στε-νότερους δρόμους, πλάτους 1 - 1 , 50 μ., στον άξονα Β-Ν, που δίνουν πρόσβαση στις ιδιοκτησίες και υποδιαιρούν έτσι τις νησίδες σε μικρότερα τμήματα. Διαμορφώνονται, ακόμα, και μικρές αγυιές, πλάτους 0,60 μ., που φαίνεται ότι χρησίμευαν για το χωρισμό των ιδιοκτησιών και την απορροή των ομβρίων. Στη διαμόρφωση των οικοδομικών νησίδων μπορεί να διακρίνει κανείς την επιρροή του ρυμοτομικού συστήματος μεγάλων πόλεων της Μακεδονίας, με ορθογώνια οικοδομικά τετράγωνα που χωρίζονται με οριζόντιους και κάθετους δρό-μους, με αντιπροσωπευτικότερο παράδειγμα την πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου, την Πέλλα.

Η ελληνιστική πόλη της Φλώρινας από Α, αεροφωτογραφία. Fiorina. The Hellenistic city. Air view from the east.

19

Η ελληνιστική πόλη της Φλώρινας από ΒΔ, γενική άποψη. Fiorina. The Hellenistic city. General view from the northwest.

Οι μεγάλοι οδικοί άξονες οριοθετούνται από τους συνεχό-μενους εξωτερικούς τοίχους των οικοδομικών νησίδων, οι οποίοι στις περιπτώσεις που η κλίση του εδάφους είναι πολύ έντονη, γωνιάζουν μέσα στους δρόμους, ώστε να ανακόπτουν τη φορά των κατερχόμενων υδάτων. Κάτω από τα οδοστρώ-ματα των επικλινών μεγάλων οδικών αξόνων υπάρχουν υπό-γειοι αποχετευτικοί κτιστοί αγωγοί με τοιχώματα από αργούς λίθους, καλυμμένοι συνήθως με σχιστόπλακες. Δε λείπουν όμως και αυτοί που έχουν εγγώνιους λίθους στα τοιχώματα, ενώ εσωτερικά είναι επιστρωμένοι με κεραμίδες λακωνικού τύπου.

Μικρότεροι οχετοί μεταφέρουν τα ύδατα από τις αυλές και το εσωτερικό των σπιτιών προς τους δρόμους και τις κεντρι-κές αποχετεύσεις διαμέσου μικρών ανοιγμάτων στους τοίχους

20

ή συνηθέστερα κάτω από το κατώφλι της εισόδου με τη χρήση καλυπτήριων κεραμίδων οροφής λακωνικού τύπου και μικρών λίθινων πλακών. Την ύπαρξη συστήματος υδροδότησης απο-δεικνύει η αποκάλυψη πήλινων αγωγών στους δρόμους με κατεύθυνση Β-Ν.

Η ελληνιστική πόλη της Φλώρινας από Δ,

μερική άποψη. Fiorina. The Hellenistic city.

Partial view from the west.

Αγωγός με πήλινες κεραμίδες. Roof tiles used in a drainage channel.

21

Η ελληνιστική πόλη της Φλώρινας, γενική άποψη από Δ. Fiorina. The Hellenistic city. General view from the west.

Τα οδοστρώματα ήταν συμπαγή, κατασκευασμένα από μι-κρούς λίθους και αργιλικό χώμα. Για τη συγκράτηση της υποδο-μής των δρόμων από τα όμβρια και για τη διευκόλυνση της ανό-δου στα ψηλότερα άνδηρα, σε ικανές αποστάσεις διαμορφώνο-νταν αναβαθμοί με σειρές λίθων.

Στις οικοδομικές νησίδες με τα καλύτερα διατηρημένα αρχι-τεκτονικά λείψανα αποκαλύφθηκαν ως και 5 σπίτια, με 3-5 χώ-ρους το καθένα.

Οι τοίχοι των σπιτιών, πλάτους 0,45-0,50 μ., ήταν κτισμέ-νοι με αδρά διαμορφωμένους λίθους χωρίς συνδετικό υλικό ως το ύψος του ενός μέτρου περίπου. Το υπόλοιπο τμήμα τους ήταν πλίνθινο, όπως πλίνθινοι ήταν και μερικοί εσωτερικοί τοίχοι. Αρκετοί τοίχοι ήταν επιχρισμένοι με λευκά κονιάματα, για την καλύτερη στερέωση των οποίων πάνω στις αδρές επι-φάνειες των λίθων τοποθετούνταν κομμάτια κεραμιδιών πάνω σε υπόστρωμα πηλοχώματος. Σε λίγες περιπτώσεις έχουν δια-τηρηθεί σπαράγματα πολύχρωμων κονιαμάτων με κυρίαρχα χρώματα το κόκκινο και το μαύρο, από το διάκοσμο πολυτε-

22

λέστερων, όπως φαίνεται, οικιστικών συνόλων. Ό π ο υ η δια-μόρφωση του εδάφους το απαιτούσε, οι τοίχοι ήταν πλατύτε-ροι, 0,60-0,80 μ., και υπερυψωμένοι, έτσι ώστε να βοηθούν την ανδηρωτή διάταξη του συνόλου της πόλης. Ορισμένοι από αυτούς τους τοίχους έφεραν και αντηρίδες για τη συγκρά-τηση των πιέσεων των χωμάτων από τα υψηλότερα επίπεδα.

Η ελληνιστική πόλη της Φλώρινας, γενική άποψη από ΝΔ. Fiorina. The Hellenistic city. General view from the southwest.

Η ελληνιστική πόλη της Φλώρινας, γενική άποψη από ΒΑ. Fiorina. The Hellenistic city. General view from the northeast.

23

Δάπεδο σπιτιού με κομμάτια κεραμιδιών. Courtyard floor made of tile fragments.

Τα δάπεδα των χώρων ήταν συνήθως χωμάτινα, αλλά αρκετές φορές ήταν στρωμένα με κομμάτια κεραμιδιών κάθετα πακτω-μένων ή ουδέτερες φυσικές ψηφίδες, ενώ σε μεγάλους χώρους, κυρίως υπαίθριους, υπήρχαν και λίθινες πλάκες. Η αποκάλυψη ωστόσο και επάλληλων δαπέδων με κεραμίδια ή και λίθους υπο-δεικνύει μια ιδιαίτερη μέριμνα για τους υπαίθριους χώρους των οικιών. Ως φρεάτια καθαρισμού χρησιμοποιούνταν πήλινα πιθά-ρια καλυμμένα με λίθινες πλάκες. Η στέγαση γινόταν με κεραμίδες λακωνικού τύπου, μερικές από τις οποίες έχουν ενδιαφέρουσες χαράξεις ή σφραγίδες, όπως την επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΦΙΛΙΠ-ΠΟΥ, που επιβεβαιώνει την ευρεία παραγωγή και διάθεση κερα-μίδων από εργαστήρια που ανήκαν ή εποπτεύονταν από τον ανώ-τατο άρχοντα ακόμα και σε απομακρυσμένες από την πρωτεύου-σα περιοχές του μακεδονικού κράτους. Βρέθηκαν, επίσης, και οπαίες κεραμίδες, που θα ήταν τοποθετημένες στο κέντρο της

στέγης, για τον εξαερισμό των χώρων με εστίες, αλλά και την παροχή πρόσθετου φωτισμού, όπου δεν υπήρχε άμεση ε-παφή με το φυσικό φως. Στις εισόδους των σπιτιών υπήρχαν αρκετές φορές λί-θινες βαθμίδες, ενώ στα δωμάτια κτιστά πεζούλια-πάγκοι, λίθινες ή και πλίνθινες κατασκευές, που εξυπηρετούσαν την τοποθέτηση διαφόρων αντικειμένων.

Σχέδιο σφραγίσματος πήλινης κεραμίδας οροφής, ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ (προς τα αριστερά). Stamped roof tile inscribed: ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ [King Philip sj.

24

Δάπεδο σπιτιού με κομμάτια κεραμιδιών. Courtyard floor made of tile fragments.

Χαλικόστρωτο δάπεδο. Gravelled floor.

25

Σε ορισμένα από τα σπίτια ο μεγαλύτερος χώρος, που βλέπει συνήθως προς τα ανατολικά, είναι υπαίθριος, με ή χωρίς στοές στη μια ή και περισσότερες πλευρές, με ξύλινα υποστυλώματα, που πατούσαν σε μεγάλους ορθογώνιους λίθους. Σε όλα σχεδόν τα σπίτια υπήρχαν αποθήκες με μεγάλα πήλινα πιθάρια στη θέση τους, όπου αποθηκεύονταν είδη διατροφής. Διατηρούνταν ακόμα σ'αυτά κατά τη στιγμή της αποκάλυψης τους υπολείμμα-τα καμένων σιτηρών (κριθάρι, σίκαλη, βρώμη κλπ.). Τα πιθάρια αυτά ήταν τοποθετημένα μέχρι το ύψος των ώμων τους μέσα στο χωμάτινο δάπεδο των χώρων και καλύπτονταν με σχιστό-πλακες ή πήλινα καλύμματα. Μερικές φορές τα αποθηκευτικά αυτά αγγεία ήταν εγκιβωτισμένα σε πεζούλια που κάλυπταν τη μια πλευρά του χώρου, ενώ αρκετά στηρίζονταν και σε ξύλινες βάσεις. Στο χείλος δυο πιθα-ριών οι ιδιοκτήτες χάραξαν τα ονόματά / ν ^ ' τους, ΠΑΡΑΜΟΝΟΥ και ΑΜΜΙΑ.

Σχέδιο χαρακτής επιγραφής στο χείλος πήλινου πίθου, ΑΜΜΙΑ. Drawing of an inscription incised on the rim of a jar, AMMIA.

27

Πιο συχνά όμως στα χείλη των πιθαριών υπάρχουν χαράξεις που σχετίζονται με τη χω-ρητικότητά τους. Τα προϊόντα σε μικρότερες ποσότητες αρκετές φορές αποθηκεύονταν και σε καλάθια, οι πλεκτές βέργες των οποίων βρέ-

θηκαν αποτυπωμένες στη μάζα των καμένων σιτηρών. Μερικές, ακόμα, φορές το περιεχό-

77 'Γ\

" " μενο ορισμένων πιθαριών ήταν απρόσμενο, διακοσμητικό στοιχείο /

πήλινου αγγείου ο π ω ζ τ α δεκάδες πινακια (πιατα), που βρεθη-(μάσκα κωμωδίας). καν στοιβαγμένα στο εσωτερικό ενός από Mask relief from the αυχά. base of a vase handle. „ , , ..

Ui εστίες, που υπήρχαν σε πολλά σπίτια, είχαν ομοιόμορφη κατασκευή. Ήταν ωοειδείς ή κυκλικές, με διά-μετρο 1,20-1,50 μ. περίπου. Τα εξωτερικά τοιχώματά τους απο-τελούνταν από μικρούς λίθους, πάνω και πίσω από τους οποίους υπήρχαν σειρές πλίνθων, όπως δείχνει η διαμόρφωση του εδά-φους και το χρώμα του χώματος στις θέσεις όπου αυτές έχουν εντοπισθεί. Το δάπεδο των εστιών, που ανανεωνόταν συχνά, ήταν στρωμένο με ψημένο πηλόχωμα πάνω από μπηγμένα στο έδαφος κομμάτια κεραμιδιών, ισχυρά στερεοποιημένων και με έντονο κόκκινο χρώμα από τη δυνατή και συνεχή φωτιά. Τις εστίες περιέβαλαν συνήθως ξύλινες κατασκευές στερεωμένες στα πλίνθινα τοιχώματα, όπου σε ράφια τοποθετούνταν πήλινα μαγει-ρικά σκεύη, όπως δείχνουν τα σιδερένια καρφιά και τα κομμάτια των αγγείων, που βρέθηκαν γύρω από αυτές. Τα απανθρακωμένα ξύλα μιας τέτοιας κατασκευής διακρίνονταν κατά την ανασκαφή κάθετα μπηγμένα σε πλέγμα στην περίμετρο των πλίνθων.

Το πλήθος των σιδερένιων αντικειμένων, οι σκωρίες σιδήρου, αλλά και τα υπολείμματα κατασκευών επεξερ-γασίας σιδήρου μέσα στα σπίτια αποδεικνύουν ότι στον οικισμό γινόταν συστηματική επεξεργασία του μεταλλεύματος. Το καλύτερα διατηρημένο τμήμα

Επίθετο διακοσμητικό στοιχείο πήλινου αγγείου με μορφή βότρυος. Applied decoratwe element from a wine cup in the form of a bunch of grapes.

28

μιας τέτοιας κατασκευής, ενός δηλαδή μεταλλευτικού κλιβάνου, είχε κυλινδρική διαμόρφωση από εκφορικά τοποθετημένα κομμά-τια κεραμιδιών και επάλειψη πηλοχώματος στα εσωτερικά τοιχώ-ματα. Στο δάπεδο του κλιβάνου, διαμέτρου περίπου 0,70 μ., υπάρ-χουν επάλληλα στρώματα διαφορετικού πάχους χαλικιών, η μεγα-λύτερη ποσότητα των οποίων είχε μεταβληθεί σε σιδερόμαζα με επιφάνεια σκληρή και λεία από την υψηλή θερμοκρασία. Το κατώ-τερο στρώμα των χαλικιών πατούσε διαδοχικά σε στρώσεις λίθων, κεραμίδων, κιτρινωπού τριμμένου βράχου με ίχνη φωτιάς και, τέλος, στρώμα λίθων με στάχτες. Μπροστά και χαμηλότερα από το δάπεδο του κλιβάνου βρέθηκε το στόμιο ενός πιθαριού, που χρησίμευε ως βάση για τη στήριξη χειροποίητου ανοικτού πήλινου αγγείου με υπολείμματα σιδηρομεταλλεύματος στο εσωτερικό του, καθώς χυνόταν ο' αυτό το υγρό μέταλλο μετά την τήξη του στο μεταλλευτικό κλίβανο. Η εστία, που βρέθηκε στον ίδιο χώρο με τον παραπάνω κλίβανο, πρέπει να σχετιζόταν με τη διαδικασία επε-ξεργασίας του μεταλλεύματος. Κομμάτια πήλινων αγγείων με υπο-λείμματα σιδηρομεταλλεύματος και μάζες (σκουριές) σιδήρου βρέ-θηκαν σε πολλές περιοχές του ανασκαμμένου χώρου, επιβεβαιώ-νοντας την ύπαρξη παρόμοιων κατασκευών σε πολλά σπίτια.

Μελαμβαφή πινάκια με εμπίεστη και στικτή διακόσμηση. Black-glazed plates with rouletting and stamped decoration.

Πήλινη οινοχόη. Πήλινο αγγείο μικρού Wine jug. μεγέθους (μικύλο).

Round-mouthed juglet

Πήλινη οινοχόη. Wine jug.

Μελαμβαφές πινάκιο με στικτή και εμπίεστη διακόσμηση. Πήλινο άωτο κύπελλο. Black-glazed plate with rouletting and stamped decoration. Thin-walled beaker.

30

Στην ανασκαφή της πόλης βρέθηκε μεγάλος αριθμός πήλι-νων αγγείων: Αμφορείς, οινοχόες, υδρίες, λυχνάρια, χύτρες, πινάκια, κυρίως μελαμβαφή με στικτό και εμπίεστο διάκοσμο, αλλά και ενσφράγιστα αγγεία, σκύφοι, λοπάδες, θυμιατήρια, μυροδοχεία, ηθμοί (σουρωτήρια), αλατιέρες, υποστατά για τη στήριξη οξυπΰθμενων αγγείων, ιγδία (γουδιά). Τα αγγεία με διακόσμηση τύπου δυτικής κλιτύος (φυτικός κυρίως διάκοσμος με χάραξη, επίθετο πηλό και λευκό χρώμα) είναι περιορισμένα. Σε αρκετές περιπτώσεις τα αγγεία διακοσμούνταν με επίθετα πλαστικά στοιχεία. Μεγάλος είναι ο αριθμός των μελαμβαφών αγγείων και αυτών με ανάγλυφες παραστάσεις, στα οποία δια-πιστώνεται στενή σχέση με τα εργαστήρια κεραμικής της μακεδονικής πρωτεύουσας, Πέλλας. Πολλά από αυτά είναι εισαγμένα από εκεί, άλλα όμως φαίνεται ότι κατασκευάσθηκαν σε εργαστήριο του οικισμού, όπως δείχνουν τα θραύσματα μητρών για την κατασκευή τους και κάποιες σφραγίδες, που βρέθηκαν στην ανασκαφή. Μια από αυτές φέρει μονογράφημα και μια άλλη γυναικείο κεφάλι, ίσως μέδουσας. Τα διακοσμητι-κά θέματα των ανάγλυφων αγγείων παρουσιάζουν μια μεγάλη ποικιλία. Είναι φυτικά ή εμπνευσμένα από την ελληνική μυθο-λογία, κυρίως την Ιλίου πέρσιν (άλωση της Τροίας), τη λογο-τεχνία ή έχουν σχέση με την καθημερινή και κυρίως την ερω-τική ζωή. Πρόσωπα και παραστάσεις ταυτίζονται με επιγρα-φές, σε αρκετές περιπτώσεις όμως οι επιγραφές λείπουν, πράγμα που αποδεικνύει την αναγνώριση των μύθων από τους κατοίκους της περιοχής, που προφανώς ήταν γνώστες της σχε-τικής εικονογραφίας. Εκτός των πήλινων αγγείων βρέθηκαν αρκετά γυάλινα, σπανιότερα από φαγεντιανή, ενώ από τα χάλ-κινα αγγεία, εκτός από λίγες περιπτώσεις, διασώθηκαν ελάχι-στα τμήματά τους δυστυχώς σε πολύ κακή κατάσταση διατή-ρησης. Ωστόσο τα επίθετα πλαστικά διακοσμητικά στοιχεία των λαβών τους, που έχουν διασωθεί, βεβαιώνουν ότι πολλά χάλκινα σκεύη με επιμελημένη κατασκευή χρησιμοποιούνταν στον οικισμό. Τα αντιπροσωπευκότερα δείγματα αυτής της κατηγορίας ανήκουν σε οινοχόες, αρυτήρες, λεκάνες και μεγά-

Πήλινος ηθμός με προχοή. Πήλινος αμφορέας Strainer with applied Spouted filter jug. μακεδονικού τύπον. [lon >s head spout.

Macedonian type amphora.

Πήλινα σκνφίδια. Cups.

Πήλινο λυχνάρι. Πήλινο λυχνάρι. Terra-cotta lamp. Terra-cotta lamp.

λα αποθηκευτικά σκεύη. Στον οικισμό φαίνεται ότι υπήρχαν και μνημειακού μεγέθους αγάλματα, όπως δηλώνουν μικρά αποτμήματα πλαστικών μορφών, αλλά και δείγματα μεγάλης χαλκοπλαστικής. Στην τελευταία κατηγορία ανήκει υπερφυσι-κού μεγέθους δάκτυλο χάλκινου αγάλματος με επιμελημένες λεπτομέρειες.

Τμήμα αγγείου με φυτική διακόσμηση τύπου δυτικής κλιτύος. West slope style decoration.

Σκύφος με ανάγλυφη φυτική διακόσμηση. Bowl with relief floral decoration.

Μετάλλιο σκύφου με ανθεμωτή διακόσμηση. Medallion from a bowl with palmetto decoration.

Μετάλλιο σκύφου με ανθεμωτή διακόσμηση. Medallion from a bowl with palmetto decoration.

Μετάλλιο σκύφου με ανθεμωτή διακόσμηση. Medallion from a bowl with palmetto decoration.

33

Τμήμα σκύφου διακοσμημένο με ανάγλυφη διηγηματική παράσταση (Δούρειος ίππος, Αίας και Κασσάνδρα). Fragmentary bowl decorated in relief with a narratwe scene (Trojan Horse, Ajax and Cassandra).

Αμφορέας με ανάγλυφη παράσταση Ιλίου πέρσεως. Amphora with a relief scene of the sack of Troy.

Κρατήρας με ανάγλυφη παράσταση Ιλίου πέρσεως. Krater with a relief scene from the sack of Troy.

Τμήμα σκύφου με μορφές ηρώων. Fragmentary bowl representing figures of heroes.

Τμήμα κρατήρα με ήρωες που κρατούν δαυλούς. Part of a krater depicting heroes holding torches.

Τμήμα κρατήρα με την πόλη Ίλιον. Part of a krater with the city of Troy.

34

Τμήμα σκύφου με μαχόμενους ήρωες. Part of a bowl showing heroes in combat.

Ανάπτυγμα παράστασης σκύφου με μαχόμενους ήρωες. Drawing of a scene depicted on a bowl. Heroes in combat.

Ανάπτυγμα παράστασης κρατήρα με την Ιλίου πέρσιν. Drawing of a scene depicting the sack of Troy.

Χάλκινο λυχνάρι. Χάλκινη αρνταινα Bronze lamp. (κουτάλα).

Bronze ladle.

Λαβή χάλκινου αγγείου και λεπτομέρια. Handle of a bronze vessel and detail.

Χάλκινο αγαλμάτιο Έρωτα από τη διακόσμηση της λαβής αγγείου. Bronze Eros attached to a handle of a vessel.

35

Αποσπασματική κεφαλή μεγάλου πήλινου γυναικείου ειδωλίου. Part of the head of a large terra-cotta female statuette.

Μετάλλιο με προτομή Αρτεμης. Bust of Artemis.

Αντικείμενα τελετουργικά και με συμ-βολικό χαρακτήρα, όπως τα θυμιατήρια και τα πήλινα ειδώλια, μαρτυρούν τη λατρεία θεοτήτων του ελληνικού παν-θέου, της Άρτεμης, του Ερμή, της Α-φροδίτης, του Έρωτα, του Ηρακλή, της

Μητέρας των Θεών, της γυναικείας χθό-νιας θεότητας που ταυτίζεται με την Περ-σεφόνη ή την Αφροδίτη.

Κεφαλή πήλινου γυναικείου ειδωλίου. Head of a terra-cotta figurine of a woman.

Πήλινη ερμαϊκή στήλη. Terra-cotta Herm.

Κεφαλή πήλινου γυναικείου ειδωλίου. Female head of a terra-cotta statuette.

Ενσφράγιστη λαβή αμφορέα κρασιού από τη Ρόδο. Stamped handle of a wine amphora from Rhodes.

Όλα τα παραπάνω αποδεικνύ-ουν την ομοιογένεια των βασικών θρησκευτικών και κοινωνικών αρ-χών των κατοίκων της πόλης με αυτές του λοιπού ελλαδικού χώρου.

Εισαγμένα αντικείμενα, όπως είναι οι αμφορείς κρασιού, από τη Θάσο, τη Ρόδο, την Κω, αλλά και την ιταλική χερσόνησο υποδεικνύ-ουν εκτεταμένες εμπορικές συναλ-λαγές με περιοχές της Ελλάδας, αλλά και εκτός αυτής, πράγμα που επιβεβαιώνεται και από το πλήθος των νομισμάτων των μακεδόνων βασιλέων (Φιλίππου Β', Αλεξάν-δρου Γ', Κασσάνδρου, Αντιγόνου, Φιλίππου Ε', Περσέα), Μακεδό-νων, κοπών άλλων

πόλεων (Πέλλης, Αμφίπολης, Θεσσαλονί-κης), αργυρών αθηναϊκών τετραδράχμων νέας τεχνοτροπίας του δεύτερου αι. π.Χ., αλλά και νομισμάτων από περισσότερο απομακρυσμένες περιοχές, όπως η Ιστι-αία, η Ήπειρος, η Ιλλυρία και η Ιταλική Χάλκινο νόμισμα χερσόνησος με χάλκινα ασσάρια του 2ου Αντιγόνου Γονατά.

Bronze coiti αι. π.Χ. και αργυρά και επάργυρα δηνάρια 0fAntigonos τ ο υ 2 ο υ και 1 ο υ αι. π . Χ . Gonatas. 277-235B.C.

Ενσφράγιστη λαβή αμφορέα κρασιού από τη Ρόδο. Stamped handle of a wine amphora from Rhodes.

Χάλκινο νόμισμα Περσέα. Χάλκινο νόμισμα Περσέα. Χάλκινο νόμισμα Πέλλης. Bronze coin of Perseus. Bronze coin of Perseus. Bronze coin ofPella. 178-168 B.C. 178-168 B.C. 187-31 B.C.

37

To μεγάλο πλήθος των πήλινων Μ αγνύθων (υφαντικών βαρών), πολ-

W λες από τις οποίες είναι ενσφράγι-w ν οτες, αποδεικνύουν την ύπαρξη

V ανεπτυγμένης υφαντουργίας στον οικισμό. Ο μεγάλος αριθμός των

Σιδερένιος τρίποδας μαγειρικής λ ^ ΐ ν ω ν αγγείων, TO πλήθος των (πυροστιά). σιδερένιων αντικειμένων (κλειδιά, Iron cooking tripod. εξαρτήματα θυρών, κρατευτές,

κών, παράλληλα όμως και την ύπαρξη ανεπτυγμένης οικοτεχνίας και βιοτεχνίας, όπως υφαντουργία, επεξεργασία μεταλλευμάτων, κυρίως σιδήρου, για την κατασκευή μεταλλικών αντικειμένων άμεσης ανάγκης, κεραμική και κοροπλαστική. Η ανεύρεση πήλι-νων δακτυλίων στήριξης αγγείων μέσα στους κεραμικούς κλιβά-νους, λιθαργύρων, παραγώγων, δηλαδή, προϊόντων του διαχωρι-σμού του μολύβδου από τον άργυρο με τη μέθοδο της κυπέλλω-σης, καθώς και το πλήθος των κατάλληλα λειασμένων λίθων για το ακόνισμα μεταλλικών εργαλείων είναι αποδεικτικά στοιχεία της εργαστηριακής ενασχόλησης των κατοίκων της πόλης.

Σιδερένιο σκαπτικό εργαλείο. Iron digging tool.

πυροστιές, πελέκεις, δρεπάνια, κλαδευτήρια, μαχαίρια κλπ.), οι λίθινες μυλόπετρες και η αποθή-κευση μεγάλων ποσοτήτων σιτη-ρών αποδεικνύουν την ενασχόλη-ση των κατοίκων με τη γεωργία, κυρίως την καλλιέργεια δημητρια-

Σιδερένιο κλειδί και λαβή πιθανόν κιβωτίου. Iron key and implement.

και χάλκινο βέλος. Bronze spearheads and bronze arrow.

40

Τμήμα αμαυρόχρωμου αγγείου της 2ης χιλιετίας π.Χ.. Fragment of a matt-painted, vessel from the 2nd millennium B. C.

Τ α περιορισμένα ευρήματα από άργυρο ή χρυσό είναι κυρίως εξαρτήματα ενδυμάτων, κάποιες αργυρές περόνες και πόρπες. Έ ν α χρυσό δακτυλίδι έφερε Κορνήλιο στη σφενδόνη.

Η ύπαρξη κεραμικής της 2ης χιλιετίας σε μεταγενέστερα στρώ-ματα, αλλά και ελάχιστα δείγματα

αγγείων της πρώιμης εποχής σιδήρου, καθώς και όστρακα των κλασικών χρόνων, μαρτυρούν την διαχρονική κατοίκηση της περιοχής. Ωστόσο η παλιότερη κεραμική, που βρέθηκε σε στρω-ματογραφικές τομές, είναι του 4ου αι. π.Χ., εποχή που, όπως φαίνεται, άρχισε να κατοικείται συστη-ματικά η πόλη στη συγκεκριμένη θέση, μέσα στα πλαίσια της οργάνωσης πόλεων στην Άνω Μακεδο-νία την εποχή του Φιλίππου Β'. Η πόλη καταστρά- xem° δακτυλίδι

, , , Λ j y με Κορνήλιο στη

φηκε απο πυρκαγια στις αργές του 1ου αι. π.Χ. Η I, τ ι γ ι γλ σψενοονη.

καθολική καταστροφή σε συνδυασμό με την εγκατά- Gold ring set λειψή της υποδηλώνει την πυρπόλησή της πιθανό- α cornelian. τατα από εχθρικές δυνάμεις, που την εποχή αυτή επωφελούμενες από τις διαμάχες των Ρωμαίων, εισχωρούσαν από βορρά και λεηλατούσαν τα μακεδονικά εδάφη, όπως απο-δεικνύεται και από την έρευνα και άλλων μακεδονικών πόλεων.

Κατά τη Βυζαντινή περίοδο στην περιοχή φαίνεται ότι ιδρύθηκε μια εγκατάσταση που θα σχετι-ζόταν με την οχύρωση της κορυφής του λόφου. Η περίοδος αυτή άφησε λιγοστά ίχνη και στον οικισμό των ελληνιστικών χρόνων, κυρίως κεραμικά κατάλοιπα,

σκυφωτά νομίσματα και ελάχιστα κοσμή-ματα. Στις σταθερές κατασκευές της

Σκυφωτό χάλκινο νόμισμα π ε ρ ι ό δ 0 υ ανήκουν σίγουρα δύο τάφοι, βυζαντινών χρόνων. f , . /Α

Byzantine period π ο υ οριοθετούνται με μικρές λίθινες skyphos-type bronze coin. πλάκες .

41

Αντιπροσωπευτικός αριθμός από τα ευρήματα της ανασκα-φής της ελληνιστικής πόλης της Φλώρινας εκτίθεται σε τμήμα του ορόφου του αρχαιολογικού μουσείου της πόλης. Στην έκθεση αυτή γίνεται μια παρουσίαση του οικισμού με τοπο-γραφικό σχέδιο, λεπτομέρειες κατόψεων οικιών, αποκατάστα-ση ενός πιθεώνα και φωτογραφική τεκμηρίωση της ανασκα-φής. Στις ειδικές προθήκες εκτίθενται σύνολα ανάγλυφων αγγείων καμωμένων με μήτρα, αγγεία με διηγηματικές παρα-στάσεις, που απεικονίζουν κυρίως θέματα του τρωικού κύκλου, αγγεία με φυτικό διάκοσμο, πολλά πινάκια και μεγάλα αποθη-κευτικά σκεύη, καθώς και αντιπροσωπευτικά δείγματα μεταλ-λικών εργαλείων και αντικείμενα οικιακής βιοτεχνίας.

Η ελληνιστική πόλη της Φλώρινας, πρόταση ανάδειξης. Fiorina. The Hellenistic city. Enhancement plan.

42

Η ελληνιστική πόλη της Φλώρινας με τους διαδρόμους των επισκεπτών. Fiorina. The Hellenistic city. Visitor paths.

Για την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου της ελληνιστι-κής πόλης της Φλώρινας απαλλοτριώθηκαν αγροτεμάχια έκτασης 28.500 τ.μ. Η είσοδος του χώρου γίνεται από τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο, που περνά μπροστά του και συνε-χίζεται ως την κορυφή του λόφου. Μπροστά στην είσοδο τοποθετήθηκε πινακίδα σήμανσης και αμέσως βόρειά της δημιουργήθηκε χώρος στάθμευσης. Ο χώρος περιφράχτηκε από την πλευρά του ασφαλτοστρωμένου δρόμου και δημιουρ-γήθηκαν δυο είσοδοι, στο ανατολικό τμήμα η κύρια, όπου κατασκευάσθηκε και το φυλάκιο και στο δυτικό η βοηθητική, για την εξυπηρέτηση των αναγκών του χώρου. Μετά την εγκατάσταση των δικτύων φωτισμού, ύδρευσης και αποχέτευ-σης των ομβρίων, διαμορφώθηκαν οι διάδρομοι επίσκεψης. Ο κύριος διάδρομος ξεκινά από το φυλάκιο και περιτρέχει περι-μετρικά τον ανασκαφικό χώρο. Τ ο δάπεδο του στο μεγαλύτε-ρο μέρος του, στο ανατολικό, βόρειο και δυτικό τμήμα, είναι στρωμένο με θρυμματισμένο χαλίκι ανάμεικτο με σκόνη λατο-μείου, που πατά πάνω σε στρώση από σκύρα, εγκιβωτισμένα με ξύλινους πήχεις και πέτρες και με έντονη κλίση για απο-στράγγιση των υδάτων. Από το βορειοδυτικό τμήμα της δια-δρομής αυτής μπορεί να προσεγγίσει ο επισκέπτης σε ψηλό-

43

Διάδρομος επίσκεψης τον αρχαιολογικού χώρου. Walkway through the archaeological site.

τερο επίπεδο μια ξύλινη κατασκευή με οροφή από αδιάβροχο ύφασμα, ξύλινους πάγκους και πινακίδες ενημέρωσης της ανασκαφής και των ευρημάτων της. Εδώ γίνεται η ενημέρωση των επισκεπτών και διενεργούνται και εκπαιδευτικά προγράμ-ματα. Σε μικρό τμήμα της νότιας πλευράς της κύριας αυτής διαδρομής και σ' ολόκληρη την ανατολική πλευρά της το δάπεδο είναι ξύλινο και η πορεία των επισκεπτών ασφαλίζε-ται με ξύλινο κιγκλίδωμα, καθώς αυτοί περπατούν πλέον πάνω

από τα αρχιτεκτονικά λείψανα. Στο νότιο και βόρειο τμήμα αυτής της διαδρομής υπάρχουν δυο ξύλινες κατασκευές όμοι-ες με αυτήν του βόρειου τμήματος, αλλά μικρότερες, όπου οι επισκέπτες, παράλληλα με την ενημέρωσή τους, μπορούν να ξεκουραστούν απολαμβάνοντας το εξαιρετικό τοπίο του κάμπου και τη σύγχρονη πόλη. Από την ανατολική πλευρά της κύριας διαδρομής υπάρχει πρόσβαση σε τέσσερις δρόμους της πόλης με κατεύθυνση Α-Δ, που χωρίζουν τις οικοδομικές νησί-δες, πάνω στο δάπεδο μικρών ξύλινων διαδρομών μέσα στους δρόμους αυτούς. Ο επισκέπτης μπορεί να ολοκληρώσει την επίσκεψη είτε βαδίζοντας στο βορειότερο από αυτούς τους δρόμους, το μεγαλύτερο τμήμα του οποίου είναι στρωμένο όπως και η περιμετρική διαδρομή στη βόρεια και δυτική πλευ-ρά, είτε κατευθείαν από τη βόρεια ξύλινη κατασκευή προς το φυλάκιο.

Στο νότιο τμήμα του χώρου ένα μικρό παλιό ερειπωμένο κτίσμα καθαιρέθηκε και στη θέση του κτίστηκαν 2 WC και μια μικρή αποθήκη, σε πολύ χαμηλότερο επίπεδο από αυτό του χώρου, ώστε να είναι ορατή μόνον η οροφή του κτίσματος, που καλύφτηκε και αυτή με φύτευση. Τέλος, στο νοτιοανατο-λικό τμήμα του χώρου τοποθετήθηκε ελαφρό μεταλλικό στέ-γαστρο, για την προστασία της αποθήκης ενός σπιτιού με πιθάρια στη θέση τους.

Εκτός από τις παραπάνω εργασίες, μέσα στα πλαίσια της χρηματοδότησης του Γ' Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης, ολο-κληρώθηκε η συντήρηση των τοίχων των κτιρίων και των καλύτερα διατηρημένων δαπέδων και εκδόθηκαν ενημερωτικό έντυπο και οδηγός του αρχαιολογικού χώρου.

Με την υλοποίηση του παραπάνω έργου η Φλώρινα απο-κτά σε μια θαυμάσια θέση τον πρώτο της επισκέψιμο αρχαιο-λογικό χώρο, που μαζί με το πρόσφατα ανακαινισμένο μου-σείο αποτελούν ένα σημαντικό πολιτιστικό πυρήνα στην ακρι-τική αυτή περιοχή.

45

Βιβλιογραφία

Μ. Ακαμάτη - Μ. Βογιατζή, ΑΔ 32, 1982, Χρον. Β2, 296 κ.ε. Μ. Ακαμάτη - Γ. Ακαμάτης, ΑΔ 34, 1984, Χρον. Β2, 257 κ.ε. Μ. Ακαμάτη, ΑΔ 50, 1995, Χρον. Β2, 578 κ.ε., ΑΔ Χρον.

1996-2005 (τυπ.) Μ. Ακαμάτη, Φλώρινα-Πέτρες, 1998, ενημερωτικό έντυπο,

έκδ. Τ Α Π Α I. Μ. Ακαμάτης - Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Ελληνιστική πόλη

της Φλώρινας, Θεσσαλονίκη, 1996 Α. Κεραμόπουλλος, Ανασκαφή παρά την Φλώρινα της Άνω

Μακεδονίας, ΠΑΕ 1 9 3 ® 74 κ.ε. - , Ανασκαφή εν Φλωρίνηι της Άνω Μακεδονίας, ΠΑΕ

κτεΤ&Μ.t. 1WI fawner*** <fm, ί Τ - G )

- , Ανασκαφαί και έρευναι εκ της Άνω Μακεδονίας, r ΠΑΕ 1 9 3 2 , 60 κ.ε. 5W η * + « · / « ·

Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη - Π. Αδάμ- Βελένη, Νομός Φλώρι-νας. Από τα προϊστορικά ως τα ρωμαϊκά χρόνια, Θεσσα-λονίκη, 1987, 6 κ.ε. - , Πέτρες-Φλώρινα, Δ νο ελληνιστικές πόλεις, 1991 (ενη-μερωτικό έντυπο) - , Από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι την ύστερη αρχαιότητα, Η Φλώρινα και η περιοχή της, έκδ. Νομαρχια-κής Αυτοδιοίκησης Φλώρινας, Φλώρινα, 2002, 43 κέ.

Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη - I. Ακαμάτης, Ελληνιστική πόλη στη Φλώρινα, ΑΕΜΘ 4, 1990, 67 κ.ε. - , Η ελληνιστική πόλη της Φλώρινας, ΑΕΜΘ 1 3 , 1999, 587 κ.ε. - , Ανάδειξη ελληνιστικής πόλης Φλώρινας, Α Ε Μ Θ 19, 2005 (τυπ.) - , Ελληνιστική πόλη Φλώρινας, 2005, ενημερωτικό έντυπο

Γ. Μπακαλάκης, Ανασκαφαί εν Φλωρίνηι της Άνω Μακεδο-νίας, ΠΑΕ 1933, 70 κ.ε., ΠΑΕ 1954, 91 κ.ε.

Ευχαριστίες

Η ανασκαφική έρευνα, η συντήρηση και η ανάδειξη της ελληνιστικής πόλης της Φλώρινας έγιναν με τη στενή συνεργασία του παρακάτω προσωπικού στο οποίο εκφράζουμε τις θερμότατες ευχαριστίες μας:

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΙ Λ. Γκέλου, Αν. Καγιούλη, Ε. Ναούμ, Ν. Πουλακάκης, Β. Πράππας (σχέδια), I. Τσιόκανου και Δ ρ Μ. Βογιατζή

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ

Ζάχι Αλ Σαγιάχ, Μ. Κορρέας, Ό. Περσίδου, Ν. Χατζηδάκης

ΣΥΝΤΗΡΗΤΕΣ

Μ. Μυλωνάς, Σ. Μπογοΐτσης, Χρ. Σερπεζούδη, Α. Τσιμπουκτσάκη

ΤΟΠΟΓΡΑΦΟΙ

Γ. Γκάτσιος, Αθ. Τριανταφυλλίδης

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ Μ. Στεφανίδης, Στ. Κεχαγιάς (αεροφωτογραφίες)

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ-Α ΟΓΙΣΤΙΚΗ ΣΤΗΡΙΞΗ Ε. Τουπαρλάκη

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Ν. Αναστασιάδης, Ευ. Τσιμπουκτσάκης (ξυλοκατασκευές) και Α. Λαφτσίδης (επεξεργασία εικόνων)

47

mmmm

Ελληνιστική πόλη Φλώρινας. Αεροφωτογραφία. Hellenistic city of Fiorina. Air view.

48

THE PREFECTURE OF FLORINA FROM THE PREHISTORIC AGE TO LATE ANTIQUITY

The Prefecture of Fiorina is a region with a varied geo-morphology and an extensive hydrographical network. Tall mountains, hills and plains, lakes, rivers and streams have since the Stone Age formed the setting for an intense human activity. The twin basins of Fiorina and Amyntaion are bounded by the mountains Varnos and Vernon, Voras and Vermion, while the network of lakes (Mikri Prespa, Megali Prespa, Vegoritis, Petron, Himaditis, Zazari) and the rivers Lingos and Floriniotiko create a wide variety of habitats for hosts of resident and migratory birds.

The plains around Fiorina, Amyntaion and the Prespa lakes, with the prehistoric settlements that have been found there, are part of a broader area sharing common elements of human activity that extends from central Albania to the Thermaikos Gulf and the valleys of the Aliakmon.

The earliest known human activity in the prefecture dates from the Middle Neolithic Period (5800-5300 BC: the settlements Armenohori, Meliti, Agios Panteleimon, Agioi Anargyroi, Variko). By the Late Neolithic Age (5300-3100 BC) the number of settlements had grown, with new ones appearing in the Amyntaion - Ptolemais basin (Limnohori, Vegora, Rodonas, Fanos).

The number of settlements in the Fiorina and Amyntaion basins multiplied in the Bronze (3100-1050 BC) and Iron Ages (Early Bronze Age: Ano Kleines, Skopos, Lofoi, Niki, Palaistra, Kladorahi, Perasma, Agios Vartholomaios, Valtonera; Late Bronze Age: Oxia - Mikrolimni, Trigono, Fiorina, Papayanni, Neohori, Petres. Iron Age: Petres, Aetos, Variko, Vegora, Limnohori, Farangi, Palaistra, Agios Panteleimon). Of these, the most fully studied are those of Armenohori and the Amyntaion - Ptolemaida

basin. Study of these settlements has yielded a wealth of information about the activities of their inhabitants, their construction techniques and the materials they used, the lay-out and function of their houses, their dietary habits, the structure of their economy, their knowledge of techniques and materials in the domain of household crafts.

The admittedly meagre excavation data that exist for the Classical period supplement the information provided by the historical sources (Herodotus IX, 137; Thucydides IV, 124-128), which tell us that Upper Macedonia was ruled in the second half of the 5th century B C by the royal house of Lyncestis, whose legendary roots are traced back to Corinth.

In 423 BC a king of this house, Arrabaios, fought with Perdiccas, the king of Lower Macedonia, and the Spartan ruler Brasidas. The same sources also give information about Eordaea, a region that played a crucial role in the history of the northwest section of the Macedonian kingdom, particularly after the construction of the Via Egnatia in the 2nd century BC.

Upper Macedonia was inhabited by Hellenic tribes known to the ancients as makedna ethni «μακεδνά δθνη»; these were agricultural people who lived in small communities, with only a very few urban centres. According to the Greek geographer Strabo, these tribes became «allies heedful of» the Macedonian kings, until Philip II, after his victory over the Illyrians (358 BC), unified the region and incorporated it into his enlarged kingdom.

The discovery of part of a Classical age graveyard at Farangi proves the existence of an organised settlement there, while Herodotus and Thucydides tell us the names of two important cities of that period, Lebaia and Arnissa, whose sites, however, remain unidentified. Another city, Bokeria, whose name is mentioned in a now lost inscription of the early Hellenistic period, may have been situated in the area of present-day Vegora, which has to date yielded finds chiefly from the Roman period. A bronze shield bearing the device of a star and with part of an inscription [ΒΑΣΙΑΕ[ΩΣ ]Y] has been associated with the historic

battle fought in 294 BC between kings Antigonus of Macedon and Pyrrhus of Epirus. The accounts of mediaeval travellers record the existence of another city, Kellis, which must have lain between lakes Petron and Vegoritis, while a Roman inscription mentions the city of Lycas, which has been identified with the Hellenistic and Roman ruins excavated on the island of Agios Achilleios. Finally, a milestone from Late Antiquity indicates the existence of a city called Eordaea.

The only known community of the Classical period in Upper Macedonia is Arnissa, which is mentioned by Thucydides in the context of the military operations of the Spartan king, Brasidas; nothing further, however, is known about it. Indirect evidence provided by Demosthenes suggests that the creation of urban centres may have begun during the reign of Philip II, with the unification of the tribes of Upper Macedonia and their integration into the Macedonian kingdom. Philip himself built the city of Heraclea Lyncestis for military and political reasons, while the excavations carried out in recent years at Petres Amyntaiou and on the hill of Agios Panteleimon in Fiorina corroborate the founding of other organised urban centres.

In the Hellenistic period the Macedonian kings strengthened the region of Upper Macedonia with new cities, some of which are named in inscriptions (Greia, Styberra, Elimeia and Derriopos, among others).

After the Battle of Pydna (168-167 BC) and the beginning of Roman rule, Lyncestis and Eordaea were joined with other parts of Upper Macedonia to form the fourth Roman administrative unit of this region, «τετάρτη μερίς». In 148-147 BC, after Macedonia had become a Roman province, the pro-Roman attitude of its inhabitants won them special privileges from the Roman government, although they preserved their national consciousness unchanged, as is evident from their continued use of the Greek language, the retention of historic names, their religious perceptions and their burial customs. The com-munication and cultural exchanges between the inhabitants of

Upper and Lower Macedonia during the Roman period contributed substantially to the preservation of these cultural characteristics after the Roman conquest.

The construction of the Via Egnatia (130-120 BC), the major highway linking East and West, which was built for military purposes but of course also served trade, fostered the economic development of the regions through which it passed. Many of them remained powerful in the subsequent Byzantine age.

Two important Hellenistic centres in the region of the Prefecture of Fiorina have been systematically studied: these are the city on the hill of Agios Panteleimon, within the area of the modern city of Fiorina, and Petres, on the plain of Amyntaion. Traces of habitation in this period have also been identified in other places as well (Kato Kleines, Ano Kleines, Palaistra, Papayanni, Vegora, Proti, Agios Panteleimon, Triantaphyllea).

The Roman Civil War (48-42 BC) between Caesar and Pompey left these regions weak and their economies in ruins, but many of them recovered during the imperial age which followed. This is attested by the large number of sculptures, inscriptions and remains of buildings in the areas explored (Kato Kleines, Vevi, Ahlada, Ethniko, Meliti, Parorio, Sitaria, Kato Idrousa, Agia Paraskevi, Limnohori, the area between Vegora and Lakkia and the area of the present-day village of Petres). Many of these setdements continued to flourish in the Byzantine age which followed.

Χάλκινο νόμισμα ΜΑΚΕΔ ΟΝΩΝ της τέταρτης μερίδας. Macedonian bronze coin from the fourth Administrative Unit (Meris). 158-148 B.C.

THE HELLENISTIC CITY OF FLORINA

The southern part of the city of Fiorina extends across a range of wooded hills, with the city's graveyard occupying a site on the lower slopes of the easternmost of these. This hill has been terraced by means of a series of embankments, whose rough-and-ready walls must have replaced earlier constructions in the same locations, intended to hold back the earth on the steep slope and create usable areas of land.

The region appears to have been inhabited continuously from the 2n<^ millennium BC to the end of the Byzantine period, as indicated by the ruins and artefacts that have been found. On the summit of the hill, the Koula, there are remains of mortared walls, whose earliest use cannot be traced back beyond the Byzantine age. Two gigantic trapezoidal blocks of stone in the topmost embankment may belong to an enceinte, the material of which was dispersed and used in the masonry of the modern city. The foothills of the eastern slope, northwest of the present cemetery, concealed rock-cut chamber tombs from the later Hellenistic period, three of which were discovered, in a state of ruin, in 1934 during excavation work on the hillside. Only the best-preserved of these was included in the initial archaeological exploration of this area, and even it was found to have been despoiled during the Great War. Among the artefacts lost at that time were a number of pots and a terra-cotta bust of a woman. The structural characteristics of the tomb are similar to those of a host of other rock-cut chamber tombs in Macedonia. It had an access corridor measuring 2.50x2 metres, a gabled entrance, 0.68-0.75 metres wide and 1 .35 metres high, with acroteria, and a vaulted chamber measuring 3.70x2.85 metres and 1.95 metres in height. The chamber would contain rock-hewn biers forming a Π, or a funerary coffer. This architectural type of tomb was widely used all across Northern Greece throughout the Hellenistic period, and is

particularly common wherever the natural rock is easy and safe to cut, as for example in Pella and Veria, where a very large number of rock-cut chamber tombs of different sizes and with a variety of architectural features have been discovered.

On the north slope of the hill, which is called Agios Pante-leimon from the name of the little church there, archaeologists A. Keramopoullos and G. Bakalakis found part of the ancient city during the course of the systematic excavation work they carried out in 1930-1934; but these ruins were destroyed twenty years later when the former Xenia Hotel was built on the site. This initial exploration uncovered two streets of the ancient city, and parts of houses with hearths, storage jars still in position and a large number of smaller artefacts, including pottery, coins, and bronze and iron tools and other implements, according to the documented reports published by the archaeologists at the time in the Acts of the Archaeological Society.

Ελληνιστική πόλη Φλώρινας. Αεροφωτογραφία. Hellenistic city of Fiorina. Air view.

54

Construction excavation work on a plot of land on the east slope of the hill led to the area being declared an archaeological site and the commencement of a new round of archaeological excavation, which began in the early 1980s and was carried out over short, discontinuous periods, with some modest financial assistance from, chiefly, the Ministry of Macedonia-Thrace. The archaeological work in this area was stepped up in 1995-1999, when the excavation and conservation of the archaeological site was included in the 2nd Community Support Framework and funded from the Western Macedonian Region Programme, through the Prefectural Authority of Fiorina. During this period the excavation site was extended, systematic conservation of the architectural ruins was begun and architects Zahi Al-Sayyah and M. Korreas were commissioned to prepare, in collaboration with the authors, a plan for the enhancement of the site, which was realised in 2002-2005 within the framework of the Western Macedonian Region Programme under the 3rd CSF.

The excavated archaeological site of Fiorina covers an area of about 8000 m2. The ancient city was, of course, much larger than that, since it embraced both the embankment excavated in the 1930s on the site later occupied by the Xenia Hotel, the area, between the hotel and the archaeological site, which was destroyed when the road leading to the top of the hill was built, and at least that part of the embankment overlying the excavation site, where a surface search, carried out with considerable difficulty due to the dense vegetation and the parcels of fenced private property, revealed fragmentary architectural remains.

The antiquities discovered are arranged in large urban units, separated by a grid of main roads, 3 metres wide, running north-south and east-west, and a number of narrow lanes, 1-1 .50 metres wide, running north-south, that provide access to the houses and divide the blocks into smaller sections. There is also a system of narrow passageways, just 0.60 meters wide, that seems to have served to separate the properties and carry off rainwater. The lay-out of these urban parcels reflects the influence of the regular grid

Πιθεώνας. House storeroom.

plans of the larger cities of Macedonia, the most representative of all being the capital of the Macedonian kingdom, Pella.

The broader main streets are bounded by the continuous outer walls of the residential blocks, which jut out at an angle into the more steeply sloping roadways to break up the flow of runoff water. Beneath the paved surface of the sloping main streets there are masonry drainage channels, covered over with slabs of slate. Most of these are built of rough stone, but some do have walls of squared stones, faced on the inside with tiles of the Laconian type. Smaller channels carried waste water from the interior and the courtyards of the houses to the streets and the main drains, via small openings in the walls or, more commonly, beneath the doorsill, using small slabs of stone and Laconian-type roofing over-tiles. Clay pipes running along the north-south roads attest to the existence of a water supply system.

56

The streets, which are paved with cobblestones firmly set in argillaceous earth, are stepped at intervals with stonework, to protect the substructure from erosion and to facilitate the climb to the higher levels.

In the residential blocks where the architectural remains were best preserved a total of 5 houses were discovered, each with 3-5 rooms.

The walls of these houses, 0.45-0.50 metres thick, were built of roughly shaped stones, without mortar, to a height of about one metre. Above that they were of brick, as were some of the interior walls. Several of the walls had been plastered over with a white mortar, and the chinks in the dry-stone base walls had been filled in with clay and bits of tile to create a more even surface for the plaster to adhere to. In a few cases there remained fragments of multi-coloured plasterwork, coloured predominantly red and black, presumably from the decoration of the more luxurious apartments. Wherever required by the configuration of the ground the walls are thicker, 0.60-0.80 metres, and higher, so as to maintain the overall terracing of the city. Some of these walls were buttressed against the pressure of the upper levels.

The floors of the rooms were generally of beaten earth, but a fair number were paved with pieces of roof tiles pounded in edgewise, or with neutral natural stone chips, while the larger areas, chiefly the open-air courtyards, were flagged. The discovery of successive floors of tile and/or stone suggests that particular care was taken with the outdoor areas of the houses. Large jars covered with stone slabs served to collect household waste water. The roofs were covered with tiles of the Laconian type, some of which bear interesting marks or stamps, such as the inscription ΒΑΣΙΛΕΩΣ Φ Ι Λ Ι Π Π Ο Υ ("King Philip's"), which confirms the widespread production and distribution of tiles from manufactories belonging to or supervised by the monarch, even Χ ε ί λ ο ς π{θον μ £ εηιγ(,αφή> Α Μ Μ Ι Α

in remote parts of the kingdom. Inscribedpithos rim: AMMIA.

57

Μελαμβαφή πινάκια. /"Λ Sfc^t' ι ' · . · • ' • ' ·.' Black-glazed plates.

Some of the tiles found were perforated; these would be placed in the centre of the roof for the ventilation of rooms with hearths and for extra illumination in rooms with no natural source of light. There were often stone steps leading up to the doorways, while inside the rooms masonry ledges or benches, built of stone of brick, provided shelf space for household articles.

In some of the houses the largest room, generally east-facing, was an atrium, with or without covered passages along one or more sides, with wooden pillars resting on large squared stones. Almost all the houses had storerooms containing large storage jars for various foodstuffs; these were found, still in their places, with traces of burnt grains (barley, rye, oats, etc.) inside. These storage jars were kept buried up their shoulders in the earthen floors of the storerooms, covered with slates or terra-cotta lids. Sometimes these storage vessels were encased in the ledges running along one wall of the room, while others rested on wooden stands. In two instances the owners of the vessels had engraved their names on the rim: ΠΑΡΑΜΟΝΟΥ (Paramonos) and AMMIA (Ammias). More frequently the rims were incised with markings relating to their capacity. Products stored in smaller quantities were often kept in woven baskets: masses of burnt grain were found imprinted with the lattice pattern left by such a container. Some of the jars yielded surprises, as in the case of one that was found to contain dozens of

plates, neatly stacked. The hearths, which

were found in many houses, were of uniform construction: circular or oval, and approximately 1.20-1.50 meters in dia-meter. Their outer walls were made of small sto-nes, lined and topped with courses of brick, as is evident from the shape and colour of the floor in the places where hearths were located. The floor of the hearths, which was frequently replaced, was made of burnt clay laid over a prepared surface of tile chips pounded into the earth, baked hard and to a deep red colour by the heat of the fire. The hearths were usually surrounded by wooden constructions fixed to the brick walls, with shelves for cooking utensils, as shown by the iron nails and fragments of vessels found around them. The charred remains of one such piece of furniture was identified during the excavation inserted vertically into a lattice on the edge of the brickwork.

The multitude of iron articles, the quantities of iron scoria, and the remains of iron-working installations in the houses are evidence that iron-

Εστία στη μέση ενός δωματίου. Hearth in the center of a room.

Οικία με εστία. House with fire place.

Σκνφίδια με εμπίεστο διάκοσμο ανθεμίων. Black-glazed cups stamped with palmettes.

Υδρία διακοσμημένη με οριζόντιες ταινίες. Hydria decorated with horizontal bands.

working was practised systematically in the settlement. The best preserved part of one such installation, a furnace, was a tholos-type cylindrical structure made of pieces of tile and lined with fire clay. At the bottom of the furnace, which had a diameter of about 0.70 metres, there were successive layers of pebbles of differing thicknesses, most of which had fused into a solid mass with a hard smooth surface under the effect of the heat. Successively underlying the bottom layer of pebbles were layers of stones, tiles, yellowish powdered rock with traces of fire and, finally, a layer of stone and

ash. In front of the furnace and below its floor level was the mouth of a jar, which served as a stand for a hand-crafted terra-cotta vessel containing traces of iron ore, placed to receive the molten iron as it flowed out of the furnace. The hearth, which was found in the same room as this furnace, must have had some connection with the metal-working process. Bits of terra-cotta vessels with traces of iron ore and iron scoria were found in many parts of the excavated site,

Μελαμβαφές ενσφράγιστο πινάκιο. Stamped black-glazed plate.

60

Μελαμβαφές πινάκιο με στικτή και εμπίεστη

διακόσμηση, λεπτομέρεια. Black-glazed plate with rouletting and stamped

decoration. Detail.

confirming the existence of similar installations in many houses. Excavation of the city yielded large numbers of vessels:

amphorae, wine-jugs, kettles, plates, most of them black-glazed with stippled and impressed decoration, goblets, bowls, incense-burners, perfume jars, strainers, salt cellars, stands for pointed amphorae, mortars. A limited number of vessels were decorated in the Western manner (chiefly floral ornamentation with incised motifs and applications of clay and white paint); more numerous were the black-glazed vessels and those with relief designs, which closely resembled the products of the workshops of the Macedonian capital. Many of them were in fact imported from Pella, while others seem to have been produced in the setdement itself, as suggested by the sherds of pottery moulds and a number of seals that were found on the site. One of these is marked with a monogram, and another with a female head, perhaps a Medusa. The decorative motifs represented in relief on the vessels are extremely varied. Some are floral, others draw their inspiration from Greek literature and mythology (parti-cularly the Trojan War), or are associated with everyday life and erotic liaisons. Figures and scenes are identified by inscription (although in many cases the inscriptions are missing), which shows that

61

Πήλινος ασκός με διακόσμηση τύπον δυτικής κλιτύος. Guttus with west slope style decoration.

Τμήμα ανάγλυφου σκύφου με φυτική διακόσμηση Fragmentary relief bowl with floral decoration.

Πήλινο θυμιατήρι. Incense-burner.

the people of the region recognised the mythological scenes, and were presumably

familiar with the iconography. A number of glass vessels and some pieces of

faience were also found, as well as a few fragments of copper ware, un-fortunately in a very poor state of condition. These last included wine

jugs, ladles, basins and large storage vessels, and the extant moulded decorations that had been applied to their

handles prove that many such vessels of very careful manufacture must have been in use in the settlement. There must also have been statues of monumental size in the settlement, given the finds of fragments of sculptural forms and large-scale bronze-work, the latter including a finger / toe? from a colossal bronze statue with very careful detailing.

Ritual and symbolic articles, like the incense-burners and the terra-cotta figurines, attest to the veneration of numerous gods of the Greek pan-theon: Artemis, Hermes, Aphrodite,

Δάκτυλο χάλκινου υπερφυσικού αγάλματος. Finger of a colossal bronze statue.

62

Χάλκινο νόμισμα Αντιγόνου Γονατά (277-235 π.Χ). Bronze coin of Antigonos Gonatas (277-235 BC).

Χάλκινο νόμισμα Θεσσαλονίκης. Bronze coin of Thessaloniki. 187-31 B.C.

Χάλκινο νόμισμα Μακεδόνων. Macedonian bronze coin [ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ], 187-168 B.C.

Χάλκινο νόμισμα ΜΑΚΕΔ ΟΝΩΝ. Macedonian bronze coin [ΜΑΚΕΔ ΟΝΩΝ], 187-168 Β. C.

Eros, Heracles, and the Mother of the Gods, the underworld divinity identified with either Persephone or Aphrodite.

All these things are evidence that the inhabitants of this site shared the basic religious and social principles of the rest of the Greek world.

Imported articles, such as wine amphorae from Thasos, Rhodes, Cos and the Italian mainland, indicate extensive trade relations with other parts of Greece and elsewhere; this is corroborated by the great numbers of coins of several Macedonian monarchs (Philip II, Alexander III, Cassander, Antigonos, Philip V, Perseus), coins struck in other cities (Pella, Amphipolis, Thessaloniki), new-style Athenian silver tetradrachms from the 2nd century BC, as well as coins from more remote regions, including Histiaia, Epirus, Illyria and the Italian peninsula, with bronze asses from the 2nd century

Πιθεώνας. House storeroom.

B C and silver and plated denarii from the 2nd and 1st centuries BC. The great quantity of terra-cotta loom weights found, many of

them stamped, attest to the existence of a well-developed cloth-making industry in the city. The large number of bronze vessels, the wealth of iron objects (keys, door fittings, tongs, fire-dogs, axes, scythes, bill-hooks, knives, etc.), and the millstones and storage facilities for great quantities of grain, indicate that its inhabitants were farmers, cultivating primarily grain crops, but also skilled artisans practising such crafts as textile-weaving, metal-working (chiefly for the manufacture of iron tools and utensils), pottery and the production of terra-cotta. The discovery of terra-cotta collars for supporting vessels in pottery kilns, and of deposits of litharge, a by-product of the separation of silver from lead by the cupellation method, and the great number of suitably smoothed stones for sharpening metal tools all attest to the various crafts practised by the inhabitants of the city.

Most of the silver and gold artefacts found are accessories of dress, such as silver pins and buckles. One gold ring was set with a cornelian.

It is clear, from the existence of 2nd millennium pottery artefacts in later strata, as well as of a few of Early Iron Age vessels and sherds from the Classical period, that the region was continuously inhabited. However, the oldest pottery found in stratigraphic sections dates from the 4th century BC, a period which apparently marks the beginning of the systematic settlement

64

of the city on its present site in the framework of Philip II's organisation of the cities of Upper Macedonia. The city was destroyed by fire early in the 1st century BC. The totality of the destruction and the fact that the site was subsequently abandoned suggest that it was put to the torch by enemy forces, hordes of whom poured in from the north and plundered Macedonia in those days, taking advantage of the confusion of the Roman civil wars, as has been shown by research in other Macedonian cities.

During the Byzantine period there appears to have been some construction connected with the fortification of the hilltop. The traces of this period within the Hellenistic setdement are slight, and concern mainly remains of pottery, skyphos-type coins and a few pieces of jewellery. Two Byzantine tombs, outlined by small stone tiles, have also been identified.

A representative number of the finds from the excavation of the Hellenistic city of Fiorina are displayed on the upper floor of the city's museum. The exhibition includes a presentation of the settlement with a topographical plan, details of the ground plans of the houses, a reconstruction drawing of a storeroom and photographs of the excavation site. The showcases display a selection of moulded vessels with relief ornamentation, vessels with narrative scenes, depicting primarily subjects from the Trojan cycle, vessels with floral decoration, plates and storage vessels, and representative examples of metal tools and other articles produced by the inhabitants of the settlement in their own homes.

Acquisition of 2.85 ha (28.500 m2) of land around the archaeological site of the Hellenistic city of Fiorina made it possible to enhance the site for visitors. The asphalt road that leads to the top of the hill passes in front of the entrance to the site, where a sign has been placed, and a parking area has been created immediately to the north. The site has been fenced on the road side, and two gates created, the main one, for the public, at the eastern end, with a guard post, and a service entrance at the west end. Once the power and water supply and drains systems had been installed, the visitor paths were laid. The main path starts from the entrance gate

Τοπογραφικό σχέδιο ανάδειξης χώρου. Site enhancement Plan.

and runs around the perimeter of the excavation site. For most of its length, on the east, north and south sides, it is made of fine gravel mixed with quarry dust laid over a bed of coarser gravel, framed by wooden paths and stones and well sloped to permit drainage. A little way above the path, in the northwest part of the site, is the visitor information centre, a wooden construction roofed over with waterproof cloth and fitted with benches and information panels telling the visitor about the excavation site and what has been found there; it is also used for educational programmes. All along the east side of the site and for part of the way along the south side, where it runs above the architectural ruins, the path is wooden and has wooden handrails. In the northern and southern areas of this path there are two more wooden shelters, resembling but smaller than that in the northeast section and with — apart from information panels — a wonderful view of the surrounding landscape, with the plain below and the modern city of Fiorina. From the main path on the east side of the site narrow wooden walkways allow visitors to walk along four of the east-west streets of the ancient city, between

66

the residential blocks. Visitors may complete their tour of the site either via the northernmost of these streets, most of which has been gravelled like the perimeter path on the north and west sides, or straight from the north outlook point to the gatehouse.

A small derelict building on the southern side of the site was removed, and two washrooms and a small storage shed erected in its place. This spot is much lower than the rest of the site, so that only the roof of this building is visible, and it has been camouflaged with greenery. Finally, a lightweight metal shelter was erected over a house in the southeast part of the site, to protect the storage pit found there with storage jars still in their places.

In addition to the work carried out for the development and enhancement of the site, funds made available from the 3rd CSF were also used to complete the conservation of the walls of the buildings and of the better preserved floors, and to publish an information booklet and guide to the archaeological site.

With the completion of this project Fiorina has acquired its first visitable (and superbly located) archaeological site, which together with the city's recently renovated museum constitutes an important cultural nucleus in this remote frontier region.

Χάλκινο νόμισμα Περσέα. Bronze coin of Perseus. 178-168 B.C.

Bibliography

Μ. Akamati - Μ. Voyiatzi, ADelt 32, 1982, Chron. B2, 296 κ.ε. Μ. Akamati -G. Akamatis, ADelt34, 1984, Chron. B2, 257 κ.ε. Μ. Akamati, ADelt50, 1995, Chron. B2, 578 ff, ADeltChron.

1996-2005 (in press) M. Akamati, Florina-Petres, 1998, information booklet

published by ΤΑΡΑ I. Μ. Akamatis - M. Lilimbaki-Akamati, The Hellenistic city of

Fiorina, Thessaloniki, 1996 A. Keramopoullos, «Excavation at Fiorina in Upper

Macedonia», P A E 1930, 74 ff; Ibid., «Excavation at Fiorina in Upper Macedonia», PAE 1932,

44 ff; Ibid., «Excavations and research in Upper Macedonia», PAE

1932, 60 ff. M. Lilimbaki-Akamati - P. Adam-Veleni, Prefecture of Fiorina.

From pre-historic to Roman times, Thessaloniki, 1987, 6 ff; Ibid., Petres-Florina, Two Hellenistic cities, 1991 (information

booklet); Ibid., From prehistoric times to Late Antiquity, Fiorina and its

region, Prefectural Authority of Fiorina, Fiorina, 2002, 43 f. M. Lilimbaki-Akamati - I. Akamatis, «Α Hellenistic city at

Fiorina», AEMTh 4, 1990, 67 ff; Ibid., « The Hellenistic city of Fiorina», AEMTh 1 3 , 1999, 587

ff; Ibid., «Development of the Hellenistic city of Fiorina»,

AEMTh 19, 2005 (in press); Ibid., The Hellenistic city of Fiorina, 2005, information

booklet. G. Bakalakis, «Excavations at Fiorina in Upper Macedonia»,

PAE\ 933, 70 ff. Ibid., PAE 1934, 91 ff.

Acknowledgements

We express our thanks to the following persons who participated in the excavation, conservation and enhancement of the Hellenistic City ofFiorina:

ARCHAEOLOGISTS L. Gelou, An. Kagiouli, E. Naoum, N. Poulakakis, V. Prappas (drgs.), I. Tsiokanou and Dr M. Vogiatzi

ARCHITECTS

Zahi Al Sayyiah, M. Korreas, O. Persidou, N. Hatzidakis

CONSERVATORS M. Mylonas, S. Bogoitsis, Chr. Serpezoudi, A. Tsimpouktsaki

TOPOGRAPHERS. J. Gatsios, A. Triantafyllidis

PHOTOGRAPHS St. Kehagias (air views), M. Stefanidis

ADMINISTRA TIVE-LOGISTIC SUPPORT E. Touparlaki

TECHNICAL SUPPORT A. Anastasiadis, E. Tsibouktsakis (woodwork), A. Laftsidis (Photo treatment)

69