Süreli Yayın Tasarımı için Temel Tipografi Bilgisi (Ders Notları, 2004)

Ömer Durmaz / Süreli Yayın Tasarımı için Temel Tipografik Bilgiler / 2004 1 B 31

Süreli yayın tasarımı için temel tipografik bilgiler

ÖMER DURMAZ

Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Grafik Bölümü Öğretim Görevlisi


Önce Dilbilgisi

mekan > mekân

kağıt kâğıt

hala hâlâ

mahkum mahkûm

>

>

>

birşey bir şey

herşey her şey

bir çok birçok

bir takım birtakım>

>

>

>


Tipografi: “Tasarlanmış Yazı”

Tipografi, grafik tasarımcının yönettiği

grafik öğelerin, hatta öznelerin başında gelir.

Bu önemli tasarım değişkenini iyi bilmek,

harf yapılarını, tarihsel gelişimini

ve ustalarını, tipografları tanımak,

tasarımcıya önemli avantajlar sağlar.


Ascender HeightCap Height

X-Height

Baseline

Descender Line

Descender

AscenderCounter

SerifsTransition between thick and thin parts of stroke

Harfin Anatomisi


Yazı Türleri

TT İngilizler > Sans Serif (Andele Sans)

Almanlar > Grotesqe (Akzidenz Grotesk)Amerikalılar > Gothic (Bell Gothic)

Serif (Apex Serif)


Yazı Türlerime bir görsel imaj olarak kullan›ld›¤› çeflitli örneklere rastlasak da, asl›nda heryaz› karakteri okunabilmek için tasarlanm›flt›r. Ancak bu okunabilirli¤in farkl›seviyeleri vard›r.

Yaz› karakterlerinin s›n›fland›r›lmas› tipografi sanat›n›n önemli konular›n-dan biridir. Her türlü s›n›fland›rma konusunda oldu¤u gibi bu konuda da ayr›yöntem ve yaklafl›mlar mevcuttur. Örne¤in, kullan›m yerlerine, biçimlerine ve-

Ünite 2- Yaz› ve Graf ik Tasar ›m 33

33

BLACK320 C

Biçimsel özelliklerine göreyaz› karakterlerinins›n›fland›rmas›

Geometrik özelliklerinegöre yaz› karakterlerinins›n›fland›rmas›

Eski Biçem

Eflit-en Sistemi

Eski biçem sistemi temel geometrikögeler olen üçgen kare ve daire üze-rine yap›land›r›lm›flt›r. Büyük harf-lerde her bir harfin yap›s› farkl›l›ktafl›sa da, onlar›n inflaas› bu temelgeometrik ögeler üzerindedir. Busistemin temel kayna¤› M.S. 200 deyap›lm›fl olan Roma’daki Trajan Sü-tün’udur. Mermere kaz›nm›fl Trajanyaz›t› büyük harflerden oluflmakta-d›r. Bugün kulland›¤›m›z Trajan,Garamond, Palatino gibi yaz› karak-terleri Eski biçem geometrik sistemiüzerine infla edilmifltir.

Eflit-en Sistemi, diktörgen, elips veyamuklar üzerinde temellendiril-mifltir. Bu sistemin temel özelli¤iher bir harfin di¤erine göre görselaç›dan eflit görünür olmas›d›r. An-cak bu eflitlik hiçbir zaman çizgiselbir eflitlik de¤il optik bir eflitliktir.Eflit-en sistemi Eski biçem sistemi-ne nazaran daha ça¤dafl bir geo-metrik düzendir. Bu sistem ›fl›¤›ndatasarlanm›fl yaz› karakterlerine ör-nek olarak Helvetica ve Univers’iverebiliriz.

fiekil 2.20

fiekil 2.21


Yazı Türleri

32

BLACK320 C

lerin büyük kullan›ld›¤› durumlarda “harf aral›klar›n›n düzenlenmesi” kritiköneme sahiptir. Ço¤u zaman bilgisayarda kulland›¤›m›z yaz›l›mlar harf bileflke-lerinin do¤ru boflluklarla biraraya gelmesi konusunda programlanm›fl olsalardahi, harf boflluklar›n›n do¤ru düzenlenmesi ayr› bir hassasiyet gerektirir.

YAZI TÜRLER‹Dünya üzerinde onbinlerce farkl› yaz› karakteri vard›r. Özellikle bask› ve ço¤al-t›m tekniklerinin geliflmesi ile ortaya ç›kan zenginlik, söylenecek sözlerin biçi-minin de ayr›ca tasarlanmas› gerçe¤ini beraberinde getirdi. Tarih içinde yaz› ta-sar›mc›lar› bir sanatç› sayg›s› ve önemi gördü. Bir ressam, bir mimar, bir hey-keltrafl ve bir müzisyen nas›l bulundu¤u ça¤›, hayat›n ruhunu eserlerinde yan-s›t›yorsa, yaz› tasar›mc›lar› da ayn› ifli harf formlar› içinde yapar. Farkl› bir yön-den yaklaflt›¤›m›zda “sesin flekli” olarak adland›rabilece¤imiz yaz› ve tipografi,grafik tasar›m›n en eski ve en önemli dallar›ndand›r. Yaz› karakteri içeri¤in d›-fla vurumu, önce biçim sonra ise form olarak ortaya ç›km›fl halidir.

Nas›l önemli bir toplant›ya veya görüflmeye giderken en temiz, düzgün k›-yafetlerimizi veya samimi bir arkadafl›m›z›n evine giderken gündelik k›yafetimi-zi giyersek ayn› mant›k ile metnimizin içeri¤ini de uygun yaz› karakteri ile dü-zenleriz. Ayn› yaz› karakterinin bütün problemleri çözmesi ve her zaman ifleyaramas› olanaks›zd›r. Özel bir davetiye metni için a¤›r ve afl›r› çiddi bir yaz›karakteri, sözkonusu olay›n içeri¤i hakk›nda farkl› ve yanl›fl bir imaj oluflmas›-na sebep verebilir.

Ça¤dafl grafik tasar›m örneklerini inceledi¤imizde yaz›n›n bir görsel malze-

Halk la ‹ l iflk i lerde Uygulama Teknik ler i32

Tarihsel oluflum süreçinegöre yaz› karakterlerinins›n›fland›rmas›

fiekil 2.19

Harf aras› boflluklar›DÜZENLENM‹fi

Harf aras› boflluklar›DÜZENLENMEM‹fi

Harf aral›k ve boflluklar›n›n kötükullan›m› özellikle büyük boyda kul-lan›lan harflerde çok kötü görüntü-ler oluflturur. Espas düzenlenmesiiçin bir ölçü yoktur, göz ile yap›l›r.Çok basit flekilde bu ifllemi harfaras›ndaki alanlara eflit a¤›rl›ktakum veya su dökme sürecine ben-zetebiliriz.

fiekil 2.18

Harf aras› boflluklar› ayn›zamanda“espas”fleklindede an›l›r.


Yazı Türleri

me bir görsel imaj olarak kullan›ld›¤› çeflitli örneklere rastlasak da, asl›nda heryaz› karakteri okunabilmek için tasarlanm›flt›r. Ancak bu okunabilirli¤in farkl›seviyeleri vard›r.

Yaz› karakterlerinin s›n›fland›r›lmas› tipografi sanat›n›n önemli konular›n-dan biridir. Her türlü s›n›fland›rma konusunda oldu¤u gibi bu konuda da ayr›yöntem ve yaklafl›mlar mevcuttur. Örne¤in, kullan›m yerlerine, biçimlerine ve-


33

BLACK320 C

Biçimsel özelliklerine göreyaz› karakterlerinins›n›fland›rmas›

Geometrik özelliklerinegöre yaz› karakterlerinins›n›fland›rmas›

Eski Biçem

Eflit-en Sistemi

Eski biçem sistemi temel geometrikögeler olen üçgen kare ve daire üze-rine yap›land›r›lm›flt›r. Büyük harf-lerde her bir harfin yap›s› farkl›l›ktafl›sa da, onlar›n inflaas› bu temelgeometrik ögeler üzerindedir. Busistemin temel kayna¤› M.S. 200 deyap›lm›fl olan Roma’daki Trajan Sü-tün’udur. Mermere kaz›nm›fl Trajanyaz›t› büyük harflerden oluflmakta-d›r. Bugün kulland›¤›m›z Trajan,Garamond, Palatino gibi yaz› karak-terleri Eski biçem geometrik sistemiüzerine infla edilmifltir.

Eflit-en Sistemi, diktörgen, elips veyamuklar üzerinde temellendiril-mifltir. Bu sistemin temel özelli¤iher bir harfin di¤erine göre görselaç›dan eflit görünür olmas›d›r. An-cak bu eflitlik hiçbir zaman çizgiselbir eflitlik de¤il optik bir eflitliktir.Eflit-en sistemi Eski biçem sistemi-ne nazaran daha ça¤dafl bir geo-metrik düzendir. Bu sistem ›fl›¤›ndatasarlanm›fl yaz› karakterlerine ör-nek olarak Helvetica ve Univers’iverebiliriz.

fiekil 2.20

fiekil 2.21


Harf Ağırlıkları

BoldMediumRegularLight

Bold ItalicMedium ItalicRegular ItalicLight Italic


Harf Ağırlıkları

KlavikaKlavika

(Italic)

TektonTekton

(Oblique)


Harfin Yapısı

BÜYÜK HARF

MAJUSCULE (MAJÜSKÜL)CAPITAL LETTER

UPPERCASE

küçük harf

minuscule (minüskül)small letterlowercase


Harfin Yapısı

Title Case(Bu Bir Örnek Metindir)

Sentence case(Bu bir örnek metindir.)


Harfin Yapısı

Blobore tis adiat, veliqua mconsequat adigna consequation ut nonse veliquissi tatum in ulla

commoluptat dolorem amet amcorerit, sim dolorem vero conulpute consecte delit wis am

ad te tat. Ectet velit, veliquipis augue feu facinci duissis am augiatem dolum quat praestie

dolor acipit dolum zzriuscilla consequis alit, sed doloboreet lum ipsusci llamconum diatuerat nonsenisit

iriureraese ea con hent duisl inci blaore ex eugait nosto et, se tionse modolor suscil eum nos nos ad et,

quis essenim ad dolobor perostie verit, sequamet prat alis num vulput lorem ilisi tie del ulput autat,

sent vulla at. Pat lutem dipit lut alit incinisit aciduis am, sustrud modignisim autpat.

Initial (İnisiyal, baş harf)Drop Caps


Temel Yazım ve Tipografi Kuralları

saniyede 300 000 km h›zla haraket eden elektrik sayesinde bir komut bildirge-si oluflturur ve ekranda A harfi belirir. Yan›ndaki tufla bas›ld›¤›nda ise yine 1 ve0 lardan oluflan farkl› bir dizge ekranda E harfini oluflturur. Bir baflkadeyiflle tarih sürecinde resim-yaz›, kavram-yaz› sistemleri sonralar›, 30civar›nda, harf ad›n› verdi¤imiz ayr› ayr› iflaretlere dönüflmüfltür. Gü-nümüzde ise her türlü bilgi, say›sal de¤erlerle flekillenmifl bilgisayarortam›nda, minimal bir yap› ile 1 ve 0 lar yoluyla aktar›labilmektedir.

Yaz› sözlü iletiflimin aksine dolayl› bir iletiflim yap›s›na sahiptir.Verici veya yay›nl›y›c›, harfleri kullanarak bir ileti oluflturur ve ard›n-dan bu ileti al›c›ya ulafl›r. Bu sistemin farkl› oldu¤u ve yaz› yoluylakarfl›l›kl› ve eflzamanl› iletiflim kuruldu¤u ortamlara belki de en tipikörnek internet ortam›nda kullan›lan Sohbet (chat) sistemidir. Bu or-tamda yaz›, genel kullan›m sisteminden farkl› olarak eflzamanl› bir ile-tiflim boyutuna ulafl›r. Al›c› ve verici karfl›l›kl› yaz› yazmak ile birbirle-rini görmeden iletiflim kurarlar. Bu eflzamanl› iletiflimde araç olarakkullan›lan göstergeler dizgesi harfler ve yaz›d›r.

1980 lerin sonunda kiflisel bilgisayarlar›n geliflimi kullan›m›n›n giderek ko-laylaflmas›, yay›nc›l›k alan›na pekçok yenilikleri de beraberinde getirdi. Art›kbilgisayarda dizgi yap›labilmeye ve tüm bu veriler say›sal ortamda saklanabil-meye baflland›. Adobe firmas›n›n 1980 y›lnda postscript dilini bulmas› ile birlik-te çok kaliteli harfleri farkl› boylarda ayn› kalitede basabilmek mümkün oldu.Fotodizgi üniteleri sayesinde bu teknolojinin kullan›m› yayg›nl›k kazand›. Art›khemen hemen hayat›m›z›n her an›nda karfl›m›za ç›kan bilgisayarlar sayesindedizgi yapmak hatta evimizde kendi yaz›lar›m›z› bask› öncesi aflamaya kadarsürdürerek kendi kitab›m›z› haz›rlamak bile olas›. Bundan birkaç yüzy›l önceayr› bir teknik bilgi ve donan›m gerektiren ifller art›k masam›zda. Art›k bu ça-l›flma biçimi genel anlam› ile Masaüstü Yay›nc›l›k ad› ile an›lmaktad›r

Ancak tüm bu geliflmeler teknik aç›dan pek çok kolayl›k getirmesine karfl›nuygulama boyutunda yo¤un bir görsel yanl›fll›¤› ve kirlili¤i de beraberinde ge-tirdi. Belli bir tipografi temeli olmayan kullan›c›lar, tasar›m aç›s›ndan pek çokyanl›fllar› al›flkanl›k haline getirdiler. Günümüzde ço¤u gazete, dergi, hatta gün-lük hayatta kulland›¤›m›z günlük yaz›flmalar›m›z da bu olum-suz geliflmelerin say›s›z örnekleri ile doludur. Basit bir keli-me ifllemci yaz›l›m›nda dahi bu hatalardan uzak iyi tasarlan-m›fl sonuçlar elde etmek olas›d›r.

TEMEL YAZIM VE T‹POGRAF‹ KURALLARIBoflluklar›n DüzenlenmesiBir tasar›mc› için ka¤›t üzerindeki beyaz alan üzerindeki fi-gür, harf, flekil, yaz›, flema vs den arta kalan bofl alan de¤iltasarlanmas› gereken bir ögedir. Bir sayfa tasar›mc›s› ka¤›-d›n üzerindeki pozitif alanlar kadar negatif alanlar› da ta-n›mlar, tasarlar. Dolay›s› ile boflluklar, tasar›mda kullan›lma-s› gerekli tasar›m elemanlar›d›r ayn› zamanda. Bu yaklafl›m çerçevesinde basitbir kelime ifllemci kullan›rken dahi hat›rlamam›z gereken temel yaz›m ve tipog-rafi kurallar› nelerdir?

•Sözcüklerin aras›nda bir boflluk b›rak›l›r (fiekil 2.10); Birden fazla kez boflluk tuflunu kullanmak gereksizdir, metin içerisinde

yaz› dokusunu bozar, göze hofl gelmeyen negatif alanlar oluflturur. Hemen


25

BLACK320 C

sek karakterinflkanl›¤›n›, do¤as›n›, bilime bel sanatlar seval birlik duyg

fiekil 2.9

Sözcük aralar›nda ve noktalama ifla-retlerinden sonra tek boflluk b›rak›-l›r. Hemen hemen her kelime ifllemyaz›l›m›nda kelime aras› boflluklar›belirten bu görünmez noktac›klar›görünür hale getirerek kontrol yap-mak mümkündür. Bu noktac›klargörünür hale getirilse dahi bask›daç›kmazlar.

fiekil 2.10

Postscript yaz›l›m dilinin geliflmesibilgiyar yard›m› ile tipografinin kul-lan›m›nda önemli yenilikler yaratt›.Art›k bilgisayar üzerinde yaz› karak-terleri pixel ad› verilen karelerin bir-leflmesi yerine vektörel bir yap› ilematematiksel olarak hesaplanarakoluflturulmaya baflland›.

Sözcük aralar›ndakirehber niteli¤indeki aral›kiflaretleri

Postscript yaz› örne¤i



hemen her kelime ifllemcide bulunan görünmez iflaretleri görünür k›larak çal›fl-mak boflluklar›n kontrolünde fayda sa¤lar.

•Noktalama iflaretlerinden önce boflluk b›rak›lmaz, sonras›nda ise sadecebir boflluk b›rak›l›r.

Noktalama iflaretleri öncesindeki kelime yada cümle ile iliflkili bir tipografikelemand›r. Bu eleman›n ard›ndan boflluk vermenin temel ifllevi, di¤er bölüm ileay›r›m sa¤lamakt›r.

•Harf aras› boflluk gere¤inden fazla artt›r›ld›¤›nda, ya da azalt›ld›¤›nda oku-ma güçlü¤ü do¤ar.

Harfler farkl› boflluklar› olan herbir ayr› kombinasyonu ayr› çözümleme ge-rektiren tasar›m elemanlar›d›r. Her yaz› karakteri için do¤ru denebilecek oku-nakl›, gözü rahats›z etmeyen boflluk oranlar› mevcuttur. Bu boflluklar profesyo-nel grafik tasar›m boyutunda yaz›n›n puntosuna, anatomisinin oranlar›na, sü-tun genifllik ve sat›r aras› bofllu¤a iliflkilendirilerek karar verilebilen karmafl›k


26

BLACK320 C

Yüksek bir insatarihsel bir özeonda yükselmekyüksek karaktedo¤ufltan zekassanatlar sevgisdurmadan ve h

Y ü k s e k b i r i

u l u s u n u n t a

s a n a t l a r › s e

B u n u n i ç i n d

Sat›raras› boflluklar›n›n yanl›fl dü-zenlenmesi, gereksiz yere sat›rlar›nyak›nlaflt›r›lmas› gözün yatay hara-keti yerine dikey bir hareket yapma-s›na sebep olur ve okumay› güçleflti-rir. Bunun yan›s›ra kelime ve harfaras› boflluklar› afl›r› açmak veyaaral›klar› afl›r› s›klaflt›rmak okumay›güçlefltiren di¤er bir önemli etkendir.

fiekil 2.11

Boflluklar›n›n yanl›fldüzenlenmesi kötüsonuçlar do¤urur.









26

BLACK320 C



u l u s u n u n t a




fiekil 2.11




ayarlard›r. Sayfa tasar›m› yaz›l›mlar›nda tüm bu ölçüsel ayarlar milimetrenin onbinde biri ölçeklerinde yap›labilirken, kelime ifllemcilerde bu ayar s›k›fl›k veseyrek fleklinde basit ayarlar ile yap›l›r.

•Sat›r aras› boflluk gere¤inden fazla artt›r›ld›¤›nda, ya da azalt›lt›¤›nda oku-ma güçlü¤ü do¤ar.Harfler yanyana gelerek sözcükleri, sözcükler sat›rlar› sat›rlar ise metinbloklar›n› oluflturur. Sat›r aras› bofllu¤un yanl›fl düzenlenmesi okumay› güç-lefltirir, cümleleri birbirinden ay›r›r, sonraki sat›r›n takibini güçlefltirir.•Paragraf bofllu¤u verildi¤i durumlarda sat›rlar›n aras› ayr›ca aç›larak pa-ragraf vurgulanmaya çal›fl›lmaz. Paragraf›n ilk sözcü¤ünü içerden bafllata-rak yaratt›¤›m›z boflluk bu metin öbe¤ini öncekinden koparmak için yeter-lidir. Bunun yan›s›ra paragraf› belirlemede kullan›lan bir di¤er yol ise ikiparagraf aras›ndaki sat›r aras› bofllu¤u normalin üzerine ç›karmakt›r. Budurumda ise paragraf› içerden bafllat›larak yeniden bir boflluk oluflturmakgereksizdir, tuhaf anlams›z boflluklar yarat›r.

Paragraf›n yaz› öbeklerinin organize edilmesindeki ifllevi, bölümler yarata-rak metin içindeki farkl› konular› vurgulamakt›r ancak unutulmamal›d›r ki, say-fa içinde metin ayn› zamanda bir görsel etkiye de sahiptir. Sayfa içinde ilk ba-k›flta gri olarak alg›lad›¤›m›z alanlar oluflturur ve bu etki sayfa tasar›m›ndaönemli bir özellik olarak tasar›mc›lar›n görsel elemanlar›ndan birini oluflturur.


27

BLACK320 C

Paragraf sonras›nda di¤er bir pa-ragrafa geçmek için ya paragrafbofllu¤u kullan›lmal›, ya da parag-raf bofllu¤u olmadan “return” tuflukullan›larak bir sat›r ara verilmeli-dir. Herikisinin birden kullan›m› ge-reksiz bir boflluk oluflturur ve tipog-rafik aç›dan yanl›flt›r.

fiekil 2.11

Metinlerin temel bloklamaflekilleri ve göz ak›fl sis-temleri.

fiekil 2.12

Pargrafbofllu¤unun do¤ruflekilde kullan›m›



fiekil 2.11 daki ilk örnekte gösterildi¤i gibi iki kez paragraf bofllu¤u verilerekoluflturulmufl paragraf düzenlemelerinde metin içinde yatay y›rt›lmalar olufltu-racak gereksiz alanlar ortaya ç›kar. Bu sorun fiekil 2.11 deki ikinci ve üçüncüörneklerde oldu¤u gibi çözümlenebilir.

Temel Metin Düzenleme Biçimleri•Soldan Blok •Sa¤dan Blok•Ortadan Blok•Her iki tarafdan Blok

Metin düzenleme biçimlerinden en çok baflvurulan çözüm soldan blok veher iki tarafdan blok uygulamas›d›r. Soldan blok soldan sa¤a okuma sisteminikullanan bizler taraf›ndan kullan›l›rken, göz ayn› bafllang›ç noktas›na eriflir vesat›rlar aras›nda takip sa¤lar. Bu sistem sonraki sat›r›n göz taraf›ndan tekrardanbulunmas› sürecini kolaylaflt›r›r. Sözcük bölünerek yap›lm›fl her iki tarafdanblok uygulamas› hem sayfa üzerinde dengeli bir gri alan oluflturulmas›na yar-


28

BLACK320 C

Bafll›k

Alt Bafll›k

Metin

Sayfa üzerindeki temel ti-pografi gruplar›n›nadland›r›lmas›.

fiekil 2.13

“Nehir” olarak adland›r-d›¤›m›z tipografi hatas›bolklanm›fl yaz›larda ençok karfl›m›za ç›kand›r.

fiekil 2.14



d›mc› olur, hem de okunuflu düzenler. Bu yüzden uzun süre okunmas› gere-ken metinlerde, örne¤in romanlarda bu sistem kullan›l›r. Ortadan blok ve sa¤-dan blok ise bafll›k ve ara bafll›klarda baflvurdu¤umuz düzenleme biçimleridir.Genelde her iki taraftan blok olarak kullan›lan metin ile ayr›flma sa¤lar. Bu ay-r›flma, farkl› bilgi gruplar›n›n vurgulanmas›nda önemli rol oynar.

Ortadan blok yaz› düzenlemesinde göz, her defas›nda farkl› bir sat›rbafl›noktas›na dönüfl yapt›¤›ndan genelde metin düzenlemeleri için uygun de¤ildir.K›sa sürelerde okunabilecek yaz› öbeklerinde ortadan blok kullan›labilir ancakdevaml›l›¤› olan metinlerde okumay› çok güçlefltirir. Gözün her iki tarafdan daayr› bafllang›ç ve bitifl noktalar›n› takip etti¤i bu durumlar gözü oldukça yoranuzun metinlerde tercih edilmemelidir. ‹lk bak›flta ilgi çekicili¤inden dolay› bafl-l›k ve ara bafll›klarda kullan›m› uygundur.

Her iki taraftan blok yap›ld›¤›nda ortaya ç›kan di¤er bir önemli sorun ise ne-hir olarak adland›rd›¤›m›z görsel ve tipografik hatad›r. Türkçe metinler ‹ngiliz-ce ve Almanca gibi dillere k›yasla daha uzun sözcük yap›lar›na sahiptir. Özel-likle dar sütunlarda, sözcüklerde tireleme yap›lmadan oluflturulmufl sütunlardabu problem s›kça ortaya ç›kar. Nehir ad›n› verdi¤imiz bu tipografi sorununönüne geçmek için afla¤›daki çözümleri önerebiliriz.

•Üç sözcük uzunlu¤undan daha k›sa metin bloklar› kullanmamamak.•Metin içinde tireleme yapmak•Metni her iki taraftan blok yerine, soldan blok kullanmak•Metin geniflli¤ini de¤ifltirerek nehir yaratmayacak bileflkeler oluflturmak.


29

BLACK320 C

Büyük harf genel inan›fl›n aksineokunurlu¤u kolaylaflt›rmaz. Belki k›-sa sözcük ve tümcelerde ifl görse demetinler için uygun de¤ildir. Afla¤›-daki iki metni karfl›laflt›r›n...

Hangisini daha rahat ve ak›c› fle-kilde okuyabiliyorsunuz. Büyük veküçük harflerle dizilmifl metinlerde-ki göz hareketleri göze dinamik birhareket sa¤lar, formlar›n daha kolayalg›lanmas›n› sa¤lar.

fiekil 2.15






29

BLACK320 C



fiekil 2.15








29

BLACK320 C



fiekil 2.15



Büyük ve Küçük Harf Kullan›m›Yaz› tarihini inceledi¤imizde küçük harflerin büyük harflere nazaran çok yenibir bulufl oldu¤unu görürüz. Roman yaz› karakterleri hep büyük harfti. Büyükve küçük harflerin ifllevsel bir fark› vard›r. Küçük harflerin gövde d›fl›ndaki üstve alt uzant›lar› okunmay› kolaylaflt›r›r. Küçük harflerin rahat okunabilir özelli-¤ine karfl›n büyük harfler daha kolay tan›mlanabilir ve görsel olarak daha güç-lüdürler. Ancak daha öncede söyledi¤imiz gibi farkl› yer ve ifllevlerde kullan›l›r.Örne¤in bafll›k altbafll›k gibi k›sa sürelerde okunabilir yaz›larda tüm harfler bü-yük kullan›larak görsel bir etki ve tan›mlanabirlik yarat›l›rken, uzun süre okun-mas› gereken yaz› öbekleri küçük harf kullan›larak haz›rlan›r. Örne¤in romanve hikaye kitaplar› küçük harf dizilmifltir. K›sa uyar›lar örne¤in DUR, D‹KKATvb. belirteçler büyük harf kullan›larak daha güçlü etkiler kazan›r. Ancak ço¤ukez genel inan›fl›n aksine büyük harf metinler zor okunurlar (fiekil 2.15).


30

Gündelik gazete, dergi gibi yaz› ve tipografinin kullan›ld›¤› bas›l› yay›n örnekleriniinceleyiniz. T›rnak iflaretinin do¤ru ve yanl›fl kullan›m›n› belirlemeye çal›fl›n›z ?

SIRA S ‹ZDE

En yayg›n hatalardan birit›rnak iflareti yerine ‹ngi-liz ölçü birimi olan inchiflaretinin kullan›m›d›r.

fiekil 2.16

As›l› t›rnak kullan›m›.

fiekil 2.17





30


SIRA S ‹ZDE


fiekil 2.16


fiekil 2.17



31

BLACK320 C

Noktalama ‹flaretlerinin Kullan›m›Noktalama iflaretleri metinlerin tipografik olarak düzenlenmesinde önemli roloynarlar. Özellikle ülkemizde yayg›n olarak yap›lan hatalardan biri, ölçü birimiolan inch’in t›rnak iflareti, di¤er bir ölçü birimi olan foot iflaretinin ise apostrofile kar›flt›r›lmas›d›r. Yaz› ve tipografi konusundaki bilinçsiz yaklafl›m›n bir sonu-cu olarak pekçok dergi ve gazetede bu hatay› s›kça görürüz. Kelime ifllemcile-rin genel ayarlar bölümlerinden “ak›ll› t›rnak” ad› alt›nda bulabilece¤imiz bu se-çenek, birkez iflaretlendi¤inde art›k t›rnak iflaretleri hep ayn› flekilde yaz›lacakinch veya foot iflareti gibi ç›kmayacakt›r. Ayr›ca metin bloklamalar›nda t›rnakiflareti blok alan›n›n d›fl›nda tutulur. Bu duruma “as›lm›fl t›rnak” kullan›m› denir(fiekil 2.17). As›lm›fl t›rnak kullan›m›, özellikle bloklamalarda blok etkisiningüçlü bir flekilde yarat›lmas›na yard›mc› olur.

Di¤er bir yayg›n tipografi sorunu ise “dul sözcük” ve “yetim sözcük” fleklin-de adland›rd›¤›m›z bofllukta kalan sözcük durumudur. Metin bloklar›nda tirele-me yap›ls›n veya yap›lmas›n son sat›rdaki sözcük için karakter say›s› en az ye-di olmal›d›r. Yedi karakterden küçük sözcükler “dul sözcük” fleklinde tan›mla-d›¤›m›z bir tipografik yanl›fl› ortaya ç›kar›r. Bu sorunu çözmek için 7 karakter-den az sözcük önceki sat›r ile birlefltirilerek, e¤er tireleme varsa sözcü¤ün ikibölümü altta veya üstte birlefltirmek uygun olur.

Harf Boflluklar›n›n DüzenlenmesiHarf boflluklar›n›n düzenlenmesinde temel unsurlar› flu bafll›klarda toplaya-biliriz: harf aras› boflluk, sözcük aras› boflluk, sat›raras› boflluk

Her bir harf, grafik tasar›mda kullan›lan birer grafik ögedir. Harflerin birbir-leriyle olan birliktelikleri, “espas” olarak da adland›r›lan harf boflluklar›n›n dü-zenlenmesini gerekli k›lar. Kelimelerin aras›ndaki boflluklar “kelime aras› bofl-luk”, sat›rlar›n dikey boflluklar› ise “sat›r aras› boflluk” fleklinde adland›r›l›r.Harfler birbirinden farkl› görsel a¤›rl›k ve biçimlere sahiptir. Örne¤in L harfikendinden sonraki harf ile bileflkesinde ayr› bir s›k›flt›rma gerektirir. A harfi Hharfine k›yasla daha çok negatif alana sahiptir. Her bir harfin bir önceki ve son-raki ile olan iliflkisi boflluklar›n özenle düzenlenmesini gerekli k›lar. Harf boyuküçük oldu¤u zaman bu sorun çok göze batmasa da, özellikle bafll›k gibi harf-


Uzun y›llar resimyaz›, kav-ramyaz› diye adland›rabile-ce¤imiz bu iletiflim biçimi. ya-zabilen ve okuyabilen kiflininde¤erini artt›rm›flt›r. M›s›r uy-garl›¤›ndaki katiplere verilende¤er ve önem, bu kiflilerine¤itim düzeyleri toplum ve ül-ke yönetimindeki sayg›nl›¤›buna en güzel örneklerden-dir.

Sembolik yap›dan iflaret-lere dönüflen yaz› geçen za-man içinde daha da basitle-flerek kolaylaflt›.

Sembolleri iletiflim için kullanabil-mek, onlardan anlam ç›karabilmek,bunlar› ka¤›da dökebilmek, teknik biraltyap›dan çok, felsefi bir bak›fl veanlay›fl› da gerektiriyordu. M›s›r uy-garl›¤›ndaki katiplere verilen de¤erve önem, bu kiflilerin e¤itim düzeyle-ri toplum ve ülke yönetimindeki say-g›nl›¤› buna en güzel örneklerden-

dir. Sembolik yap›dan iflaretlere dö-

nüflen yaz› geçen zaman içinde da-ha da basitleflerek kolaylaflt›. Bu ge-liflme beraberinde bir yayg›nl›¤› ge-tirdi. Fenike alfabesinin ortaya ç›k›fl›ile bu yayg›nl›k doruk noktas›na ulafl-t›. Art›k bu iletiflim biçimi belirli grupve kiflilerin elinden ç›k›p yavafl ya-

Yetim Sözcük

Dul Sözcük

Espas: Harf aras› boflluklar› tan›m-layan terimdir.



32

BLACK320 C

lerin büyük kullan›ld›¤› durumlarda “harf aral›klar›n›n düzenlenmesi” kritiköneme sahiptir. Ço¤u zaman bilgisayarda kulland›¤›m›z yaz›l›mlar harf bileflke-lerinin do¤ru boflluklarla biraraya gelmesi konusunda programlanm›fl olsalardahi, harf boflluklar›n›n do¤ru düzenlenmesi ayr› bir hassasiyet gerektirir.

YAZI TÜRLER‹Dünya üzerinde onbinlerce farkl› yaz› karakteri vard›r. Özellikle bask› ve ço¤al-t›m tekniklerinin geliflmesi ile ortaya ç›kan zenginlik, söylenecek sözlerin biçi-minin de ayr›ca tasarlanmas› gerçe¤ini beraberinde getirdi. Tarih içinde yaz› ta-sar›mc›lar› bir sanatç› sayg›s› ve önemi gördü. Bir ressam, bir mimar, bir hey-keltrafl ve bir müzisyen nas›l bulundu¤u ça¤›, hayat›n ruhunu eserlerinde yan-s›t›yorsa, yaz› tasar›mc›lar› da ayn› ifli harf formlar› içinde yapar. Farkl› bir yön-den yaklaflt›¤›m›zda “sesin flekli” olarak adland›rabilece¤imiz yaz› ve tipografi,grafik tasar›m›n en eski ve en önemli dallar›ndand›r. Yaz› karakteri içeri¤in d›-fla vurumu, önce biçim sonra ise form olarak ortaya ç›km›fl halidir.

Nas›l önemli bir toplant›ya veya görüflmeye giderken en temiz, düzgün k›-yafetlerimizi veya samimi bir arkadafl›m›z›n evine giderken gündelik k›yafetimi-zi giyersek ayn› mant›k ile metnimizin içeri¤ini de uygun yaz› karakteri ile dü-zenleriz. Ayn› yaz› karakterinin bütün problemleri çözmesi ve her zaman ifleyaramas› olanaks›zd›r. Özel bir davetiye metni için a¤›r ve afl›r› çiddi bir yaz›karakteri, sözkonusu olay›n içeri¤i hakk›nda farkl› ve yanl›fl bir imaj oluflmas›-na sebep verebilir.

Ça¤dafl grafik tasar›m örneklerini inceledi¤imizde yaz›n›n bir görsel malze-


Tarihsel oluflum süreçinegöre yaz› karakterlerinins›n›fland›rmas›

fiekil 2.19

Harf aras› boflluklar›DÜZENLENM‹fi

Harf aras› boflluklar›DÜZENLENMEM‹fi

Harf aral›k ve boflluklar›n›n kötükullan›m› özellikle büyük boyda kul-lan›lan harflerde çok kötü görüntü-ler oluflturur. Espas düzenlenmesiiçin bir ölçü yoktur, göz ile yap›l›r.Çok basit flekilde bu ifllemi harfaras›ndaki alanlara eflit a¤›rl›ktakum veya su dökme sürecine ben-zetebiliriz.

fiekil 2.18

Harf aras› boflluklar› ayn›zamanda“espas”fleklindede an›l›r.



34

BLACK320 C

ya tarihsel oluflum süreçine göre s›n›fland›rmalar gibi. Bu yüzden farkl› kaynak-larda farkl› s›n›fland›rma flekillerine rastlayabilirsiniz. Biz yaz› karakterlerini üçtemel s›n›fland›rma yaklafl›m› içinde incelemekteyiz;

•Tarihsel oluflum sürecine göre yaz› karakterlerinin s›n›fland›r›lmas›•Biçimsel özelliklerine göre yaz› karakterlerinin s›n›fland›r›lmas›•Geometrik özelliklerine göre yaz› karakterlerinin s›n›fland›r›lmas›.

Yaz› Karakterlerinin Kullan›m›Sadece “Yaz› karakteri” tan›m› dahi sözkonusu ögenin bir karakteri bir stili ol-du¤unu anlatmaya yeter. Kimi yaz›lar daha ciddi, kimileri daha dostane, kimi-leri ise daha teknolojik özelliklere sahiptir. Tüm bu nitelikler yaz› tasar›mc›s› ta-raf›ndan formun özüne ifllenmifltir adeta. Ancak yaz›y› do¤ru kullanmakda birsanatt›r ve bu sanat› içra eden kiflilere “Tipografi Sanatç›s› veya Tasar›mc›s›”ad›n› veriyoruz. Grafik tasar›mc›lar içinde dahi yaz› karakteri tasarlayanlar›nsay›s› çok fazla de¤ildir. Ama ço¤umuz varolan yaz› karakterlerini, gündelik ya-flam›m›zda s›kça kullan›r›z.

Öncelikle kulland›¤›m›z yaz› karakterinin uzun u¤rafllar sonuçunda eldeedilmifl, hatta baz›lar›n›n zaman›n süzgecinden geçerek günümüze ulaflan form-lar oldu¤unu akl›m›zdan ç›karmamam›z gerekir.

Do¤al bir objenin güzelli¤indeki temel bünyesinde bar›nd›rd›¤› oran veoransall›kt›r. Bu oranlar› de¤ifltirdi¤imizde t›ls›ml› bir oransal iliflkiler zincirinik›rar ve güzelli¤i yokederiz. ‹ster büyük ister küçük, elimizin parmaklar›n›n,elimize, her parma¤›n bir di¤erine oransal iliflkileri vard›r. Roma ve eski Yunankültürlerinden beri araflt›r›lan “Alt›n Oran”›n temeli budur. E¤er bu flekilde ta-sarlanm›fl bir formu yatay veya dikey düzleminde çekerek büyütürsek, oranla-r›n› bozar ve formu farkl› bir hale sokar ki bu da oransall›¤› zedeler. Tüm par-


Elimizin baflparma¤›n›n kendi boyunun befl kat› daha büyük oldu¤unu düflünelim.Estetik yap›s› ve ifllevsel özellikleri nas›l de¤iflirdi ?

SIRA S ‹ZDE

Gerekli alana s›¤d›rmak için %40yanlardan bast›r›larak oranlar›bozulmufl Garamand Bold.

Gerekli alana s›¤d›rmak için harfinkendi oranlar› de¤ifltirilmeden yaz›karakteri Garamond Condensed ilede¤ifltirilmifl ve aral›klar düzenlenmifl.8 punto Garamond Bold metin.

fiekil 2.22

Yaz› karakterlerinin kendido¤al oranlar›yla afl›r›boyutta oynamak, geneldekötü sonuçlar do¤urur.

italikBold


Temel Yazım ve Tipografi Kuralları 35

BLACK320 C

maklar›m›z ayr› boylarda olsalar da avucumuzu yumruk yapt›¤›m›zda hepsi ay-n› boya gelir. Bu ise estetik güzelli¤in yan›s›ra ifllevsel bir özelliktir. Do¤adatüm güzellikler ayn› zamanda ifllevsel niteliklere de sahiptir. Bunun fark›ndaolan pekçok sanatc› eserlerindeki oran ve oransall›k ile ilgili konularada do¤a-y› incelemifl, buldu¤u sonuçlardan ç›kar›mlar yapm›flt›r. Sanat tarihinde resim,mimari, tasar›m gibi çeflitli dallarda eserler veren sanaç› ve tasar›mc›lar en bafl-ta insan vücudundan ortaya ç›kan oran ve oransall›k iliflkilerini sorgulam›fl in-san için yap›lacak tasar›mlar›n en baflta insan ile oransal bir iliflki içinde olma-s› gerekti¤ini savunmufllard›r.

Yaz› karakterlerinin kendi oranlar›n› bozarak düzenlemeler yapmak yerineharf aral›k ve boflluklar›n› düzenleyerek, ya da istenen ölçüde daha iyi ifl göre-bilecek baflka bir yaz› karakteri ile kulland›¤›m›z yaz›y› de¤ifltirerek proble-mimizi çözebiliriz. Özellikle d›fl mekan tabelalar› tipografinin kötü kullan›m› vedeforme edilmifl yaz› karakterleri ile doludur

Bilgisayar Bir Daktilo De¤ildirGeliflen teknoloji ile birlikte kulland›¤›m›z araçlarda da h›zl› bir geliflme sa¤lan-m›fl bu geliflme kimi zaman günlük hayat›m›z› da yak›ndan etkilemifltir. Ancaktüm bu geliflmeye karfl›n kulland›¤›m›z araç›n tüm olanaklar›na hakim olmadaneski al›flkanl›klar›m›z› sürdürürüz. Bilgisayar›n bir daktilo olmad›¤›n› daha ge-liflmifl bir araç oldu¤unu hat›rlamam›z basit kimi bilgilerle çok daha iyi sonuç-lar alabilece¤imizi ve farkl› sonuçlar oluflturabilece¤imizi unutmamak gerekir.Basit birkaç küçük de¤ifliklik ile tasar›m aç›s›ndan nas›l büyük de¤ifliklikleryap›labilece¤i fiekil 2.23 deki örnekte görülmektedir.


fiekil 2.23

Alt› çizgili sözcükleri kullanmak, ya-z›y› bold yada italik olarak de¤ifltir-menin mümkün olmad›¤› daktilo or-tam›nda bir sözçü¤ü vurgulaman›ntek yoluydu ancak bilgisayar orta-m›nda tipografik olarak bu ilkel yo-lu tercih etmek art›k gereksizdir. Bu-nun yerine ihtiyac›n›z olan vurguyusözcük veya sözcüklerin karakterinide¤ifltirerek, bold yada italikyaparak elde edebiliriz.

Kimyasal semboller, kesirler, alanve hacim ölcüleri gibi baz› özel kul-lan›m flekillerinde farkl› tipografikdüzenlemelere ihtiyaç duyar›z. Bun-lar›n bafl›nda “sat›rüstü” ve “sat›-ralt›” karakterler fleklinde tan›mla-yabilece¤imiz kullan›m biçimi gelir.Pek çok kelime ifllem program› ke-sir, alan ve hacim ölçülerini tan›m-layabilme ve de¤ifltirebilme gibiözelliklere sahiptir. Kulland›¤›m›zkelime ifllem yaz›l›m›n›n ayarlar(preferences) seçene¤i içindegerekli de¤ifliklikleri yaparak busonuçlara ulaflabiliriz

Elyaz›s› türündeki kaligrafik yaz› ka-rakterleri küçük harf kullanmak üze-re tasarlanm›flt›r. Aynen el yaz›s›n-da oldu¤u gibi harfin bafllang›ç vebitiflleri birbirini takip eder ve harf-ler aras›nda birçeflit ba¤lant› sa¤-lar. E¤er tüm harfler büyük kullan›-l›rsa okunmas› çok güç ve çirkin birdurum ortaya ç›kar.


Teşekkürler

K a y n a k :

“ G ö r s e l İ l e t i ş i m v e G r a f i k Ta s a r ı m ”, Te v f i k F i k r e t U ç a r,

İ n k ı l a p Ya y ı n e v i , A n k a r a , 2 0 0 4 .

Süreli Yayın Tasarımı için Temel Tipografi Bilgisi (Ders Notları, 2004)

Documents

Transcript of Süreli Yayın Tasarımı için Temel Tipografi Bilgisi (Ders Notları, 2004)