--ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ τσr ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ---Υπεόθuνοι σειράς

Ευθύμιος Παπαταξιάρχης, Έφη Πλεξοuσάκη, Κατερίνα Ροζάκοu ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΠΑΠΑΤΑΞΙΑΡΧΗΣ

Επψέλεlα

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ

ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤ ΑΣ Σύνορο, σώμα και ιδιότητα τοu πολίτη στην Ελλάδα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΆΝΔΡΕΙΑ

© Εκδόσεις Αλεξάνδρεια και

Ευθύμιος Παπαταξιάρχης

Πρώτη έκδοση: Οκτώβριος 2014

ISBN: 978-960-221-629-3

Διορθώσεις: Δήμητρα Τουλάτου

Στοιχειοθεσία, σελιδοποίηση: Έφη Πλεξουσάκη- Κατερίνα Ροζάκου

Σχεδιασμός εξωφύλλου : Νικήτας Κλιντ

Παραγωγή:

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Σόλωνος 133, 10677 Αθήνα τηλ. 2103806305, fax 2103838173 email: alexpubl@alexandria-publ.gr - htφ://www.alexandria-publ.gr

Απαγορεύετα ι η αναδημασίεuση η αναπαραγωγη τοu παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμ-ημ!Χτ<-Jν του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφρα­ση ή διασκευή του ή εκμετάλλεuσij του με οποιοvδήποτε τρόπο (ΧVαπαραγω­γής έργοι ι λόγου ή τέχνης. σόμφων~:< με τις διατάξεις τσυ ν. 212 1/ '1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού. που χυρώΟηκε με τον ν . 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας. σελιδοποίησης. εξωφύλλοι> και γενικι'ιτερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίοι>. με φωτοτυπικές. ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους. σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2J21/'1993.

1.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος . .. .. .. . . .. .. .. . .. .. . . .. . .. . . .. . .. . .. .. . .. . .. .. .. .. . . .. .. . . .. .. . .. .. . . .. . .. . 11

Εισαγωγή ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΠΑΠΑΤΑΞΙΑΡΧΗΣ

Εκκρεμείς διαφορές: Σύνορο, σώμα και εθνοπολιτισμική

υποκειμενικότητα στην καθημερινή πολιτική πράξη ......... 17

ΜΕΡΟΣ Ι: ΚΡΑτΙΚΟ ΣΥΝΟΡΟ

ΚΑΙ ΔΙΑΠΡΑΓΜΆΤΕΥΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΑΣ

JANECOWAN Τεχνικές εθνικής υποκεψενοποίησης κατά την Εθελοντική

Ελληνοβουλγαρική Ανταλλαγή Πληθυσμών .. .............. .... ... 81

2. LORING Μ. DANFOR'ΓH Παιδιά του Εμφυλίου: Η προσφυγιά, η παρεκτόπιση

και η αδύνατη επιστροφή .. ......... ..... ... .. : .. ... ...................... 113

3. LAURIE ΚΑΙΝ HART Εθνικό στίγμα και επώδυνες ατομικές πορείες στην

παραμεθόριο μετά τον Ψυχρό πόλεμο: Η επιστροφή των

«ντόπιων» στη βορειοδυτική Ελλάδα .... ...... ...... ... ....... ... .. 141

4. ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΝΟΣ

Ζώντας (σ)τα σύνορα: Μια εθνογραφική προσέγγιση του εθνικισμού στη νοτιοανατολική Ευρώπη ........ ..... .... .. ..... 179

5. SARAH GREEN Σε χρόνο μέλλοντα: Καθημερινές αφηγήσεις για τα

ελληνοαλβανικά και τα ελληνοτουρκικά σύνορα .............. 207

6. ΕΥΊΎΧΙΑ ΒΟΠΥΡΑ

Κουλτούρες της «ασφάλειας» και οι ανασφάλειες

των προσφύγων .. ..... ........ ... ..... .... .. .... .. ... ... ... .. ............. ... .. 235

206 fΩΑΝΝΗΣ ΜΑΝοε

Χατζ~χωνιπα~νοu και Β. Γοοναρης (επι.μ . . Η διασυvο ια , ----=:::: . JFΛλαδας-Πl ΔΜ ως ζητούμεvο. 3~9-390 .• εσσαλονfχ _κη σvvερrασφ_.

Ζιηηc. .z .. 2003. << on tructiι1g "new • boundary· S!o . η. Βπ(χεvτρο. l?ιwijπ zn Sοι·iο/ιιgίjιι XX.'CIV (3-4): .1 7g_188. · veωa and rοιηiιι» .

-5-

ΣΕ ΧΡΟΝΟ ΜΕΛΛΟΝΤ Α

Καθημερινές αφηγήσεις για τα ελληνοαλβανικά

και τα ελληνοτουρκικά σύνορα

SARAH GREEN

1. Η Ήπειρος τη δεκαετία του '90

fl 'Ηπεφος έζησε σι'jμαντιχότατες αλλαγές στα πρώτα χρόνια της δεκαετ(ας τοu '90: τα σόvορό: της με την Αλβανία άνοιξαν ξανά, όστερα σχεδόν από 1τενήντα χρόνια . Τα σύνορα της Αλβαν~ας επί κομμουνιστιχοό καθεστώτος 'frtαν διαβόητα ως τα αuστηρό­τερα ελεγχόμενα σε ολόκληρη την Εuρώπη (De Waal 2005: 5-7 Winnifriιb 2002), και δεν παρεμπόδιζαν μόνον τη μετακίνηση των περισσότερων ανθρώπων ή αγαθών, αλλά και τη διάδοση όλων σχεδόν των πληροφοριών για τη χώρα. Οι γ~ίτονες της Αλβανίας είχαν από ελάχιστη έως καθόλου γνώση τοu τι σuνέβαινε εχει. Με τη σταδιακή αλλαγή τοu κομμουνιστικού καθεστώτος στην Αλβα­νία, κατά τα τέλη της δεκαετlας του '80, μετά το θάνατο του Εμ­βέρ Χότζα, τα σύνορα άρχισαν να χαλαρώνουν: μερικοί τα διέσχι­σαν τον Δεκέμβριο του 1990. Οι περιορισμο( αμβλύνθηκαν ακόμη περισσότερο το 1991. και το τuπικό τέλος τοu χομμουνιστικοι) καθεστώτος στην Αλβανία το ·ι992 οδήyησε σε μια περίοδο μαζι­κών μετακινήσεων Αλβανών που διέσχιζαν τα σόνορα της χώρας.

Εκείνη την περίοδο σφειώθηκαν. όπως ήταν αναμενόμενο κάποιες σπασμωδικές αλλαγές στις επίσημες πολιτικές και ρυΟ­μ[σεις. τόσο στην ελληνική όσο και στην αλβανιΚ"ή πλευρά. Οι απαραίτητες υποδομές που θα υποστήριζαν τα πρόσφατα α­νοιγμένα σ(ινορα παρέμεναν ακόμη στοιχειώδεις: οι δρόμοι ή­ταν στενοι. ο σuνοριαχός σταθμός ελέγχου στην Κακαβιά, δη­λαδή στο βασικό επίσημο σημείο διάβασης των συνόρων στην

208 SARAHGRE!i:N

'Η πεφο, δεν κάλυπτε τις ανάγκες, ενώ η χρηματοδότησ·:---λ , ·ι Υια

την αποτε εσματικη αστυνόμευση των συνόρων ήταν ανε~ . Σ "αρ-

κης. τα χρόνια αυτά, τόσο η ελλ·ηνιχή όσο και η αλβανιχη' β , ΧU-ερνηση αντψετc.)πιζαν τα προβλήματα ενόσω προέκοπταν αφού καμ(α από τις δύο πλευρές δεν ήταν σίγουρη για το ' θα μπορούσε να συμβεί μετά. Θα έλεγε κανείς ότι κατά τι

( δ , ' β την περω ο αυτη το συνορο ρισχόταν σε διαδικασία επίσημου

επαναπροσδιορισμού. Κάτω από αυτές ακριβώς τις σιJνθήκε βρέθηκα για αρκετό χρόνο στην 'Ηπεφο, κοντά στους κατο(: κοl;)ς τοu Πωγωνίου. μιας περιοχής που μοιράζεται τα δυτιχ , , α της συνορα με την Αλβανία.

Στη,ν Ελλάδ~ οι απόψε.ις για το τι μπορεί να σήμαινε αυτή η σχετικα ξαφνικη επανεμφανιση της Αλβανίας και των Αλβανών εκείνα τα πρώτα χρόνια, βασίζονταν αναπόφευκτα σε ελλιπέ~ στατες γνώσεις. Πολλοί χρησιμοποιούσαν δημοφιλείς αφηγήσεις για το πώς ήταν γενικά τα κομμουνιστικά κράτη για να συνθέ­σουν πρόχειρα όλα αυτά μαζί με τα ελάχιστα γεγονότα ποu yν(ι')ριζαν για τον Εμβέρ Χότζα (π . χ. ότι ήταν θαυμαστής του Στάλιν) . Οι πρόχειρες αυτές σονθέσεις συνδυάζονταν με ιστορι­κά στερεότυπα για τους Αλβανούς (δηλαδή ότι δούλευαν σκλη­ρά αλλά και ότι είχαν αυστηρή πατριαρχική κοινωνική οργάνω­ση και ροπή προς βίαιες μορφές αντεχδίχησης). Οι αφηγήσεις των μέσων μαζικής ενημέρωσης αντιχ(ί"(τόπτριζαν αρκετά συντη­ρητικές απόψεις: αναπαρήγαν την ευρ6τατα διαδεδομένη πεποί­θηση ότι στην Αλβανία, λόγω του κομμουνιστικού καθεστώτος, δεν είχε συμβεί σχεδόν τίποτε στα πενήντα χρόνια κατά τα ο­ποία ήταν κλειστά τα σύνορα - για την ακρίβεια, πολλοί πί­στευαν ότι δεν είχε συμβεί τίποτε που να άξιζε να χαρακτηρι­στεί «πρόοδος». Αντίθετα, πολλοί παρατηρούσαν ότι η χώρα κρατήθηκε σε κατάσταση γενικής «Καθυστέρησης», πράγμα που δήλωνε συνήθως τον ανεπαρκή εκσυγχρονισμό με όλες τις έννοιες του όρου, τόσο στο υλικό όσο και στο ηθικό πεδίο. Όσοι ενστερνί­ζονταν πιο σοσιαλιστικές απόψεις απέφευγαν να σχολιάσουν τι είχε συμβεί, με αποτέλεσμα οι πιο συντηρητικές και λα"ίκιστικές οπτικές να κυριαρχήσουν στις αφηγήσεις που εμφανίστηκαν την εποχή εκείνη στον δημόσιο χώρο της Ηπείρου.

ΣΕχrοΝΟ ΜΕΛΛΟΝΎΑ 209

Εξίσου σημαντικό θέμα συζητήσεων αποτελούσαν οι ελλη­νόφωνοι που παρέμειναν στην αλβανική πλευρά με το κλείσιμο των συνόρων. Σύμφωνα με την κυρίαρχη αφήγηση μονίμως ε­

παναλαμβανόμενη στις αρχές της δεκαετίας του '90 από την ελληνική πλευρά των συνόρων, οι άν(:)ρωποι αυτοί οι «Ι3ορει­οηπεφώτες» όπως τους έλεγαν, είχαν δεχτεί πολύ βαρό πλήγ­μα αφού το κλείσιμο των συνόρων τοuς απέκοψε από την Ελ­λάδα. Σε μερικές περιπτώσεις, όταν η παραπάνω άποψη εκ­φραζόταν στα μέσα ενημέρωσης, συνοδευόταν από την έκφρα­ση της ελπίδας ότι με το νέο άνοιγμα των συνόρων ο χαμένος πληθυσμός θα επανενωνόταν με τα αδέλφια του στην ελληνική πλεuρά. και ότι αυτό θα σηματοδοτούσε μια επιστροφ-ή στην κανονικότητα κατά κάποιον τρόπο, σαν ο μισός αιώνας κομ­μουνισμού στην Αλβανία να ήταν ιστορικό ατύχημα. που τώρα θα διορθωνόταν.1 Η ίδια άποψη επίσης συχνά σuνοδεuόταν από την προσδοκία ότι θα επανεμφανιστούν οι στενά δεμένες κοινότητες που φαίνεται να εξαφανίστηκαν στη διάρκεια της

μεταπολεμικής περιόδου. Κανένας από όσους συνάντησα στο Πωγώνι δεν αντιλαμβα­

νόταν τις αφηγήσεις αυτές σαν κάτι άλλο από μια κάπως ιδεα­λιστική ρητορική. Όλοι ήταν απολύτως εξοικειωμένοι με το νοσταλγικό ύφος τους και είχαν συνηθίσει να ακούν ιστορίες για το πώς ζούσαν οι άνθρωποι τον παλιό καιρό: δούλευαν όλοι μαζί για να μαζέψουν τη σοδειά και για να φροντίσουν τα ζώα, συγκεντρώνονταν τακτικά στην πλατεlα του χωριού για να γιορτάσουν τους αγίους ή απλώς για να τραγουδήσουν στη μοναδικ·ή πολυφωνική μουσιχ·ή παράδοση του Πωγωνίου. νοιά­ζονταν ο ένας τον άλλο και κρατούσαν τις παραδοσιακές αξίες στη στενά δεμένη κοινότητα.2 Κάθε παραστασιακή επιτέλεση της νοσταλγικής ομιλίας αυτού του είδους αποτελούσε ανα­γνωρίσιμη επανάληψη μιας προηγοόμενης. κάθε σημείο της

1. Αυτό θυμίζει το παρόμοιο συναίσθημα που η Κ. Verdery (1999) είδε να εκφράζεται σε άλλα μέρη της μετασοσιαλιστιχής Ευρώπης.

2. 'Ενα παράδειγμα των περιγραφών αυτών επαναλαμβάνεται αυτολεξεί στο Green 2005: 216-218.

210

ήταν γνωστό σχεδόν λέξη προς λέξη ή, για την ακρίβεια ' λ , , , , ο οι το, γνωριζαν απο στηθους: η σημαντικότερη πτυχή της, το στοι-χειο που αναγνωριζόταν αυτοστιγμεί από όλους ήταν τα συ­

ναισθήματα που εκφράζονταν. Το κεντρικό σημείο της επιτέλε­

σης ήταν η λαχτάρα για κάτι χαμένο, ιδίως για κάτι σχετικό β , με

τον α.μοι αιο κοινωνικό σεβασμό, τις κοινωνικές σχέσεις και επαφες.

Πολλές φορές έχει επισημανθεί πόσο σημαντική είναι η νο­

σταλγία στην Ελλάδα . Ο Herzfeld (1986, 1997) ιδίως διερείιν _ ' ' ' ' η

σε το σημειο αυτο σε σχεση με τον τροπο με τον οποίο συνδέο-

νται οι Έλληνες με την Ελλάδα ως έθνος. Στο Cιιltura/ Intimac ' ζ δ , λ , Υ εστια ει στη « ομικη νοστα για» και σημειώνει ότι στοιχείο

κλειδί στη νοσταλγία αυτή είναι ότι εκφράζει ρητορικά τον

καημό, για την «κ~ταστροφή της ~μοιβαιότητας [ ... ] για τους δεσμους αλληλοβοηθειας τους οποιους διέρρηξε [ ... ] η ιδιοτέ-λεια της σύγχρονης εποχής» (Herzfeld 1997: 111). Ο Herzfeld (1997: 112-113) σημειώνει επίσης ότι αυτή η μορφή ρητορική

'ζ ' ' ' δ ς χαρακτηρι εται απο ενα ει ος αχρονικότητας. Ο Στάθης Γουρ-

γουρής, συζητώντας τη δημοτικότητα της νοσταλγίας στην Ελ­

λάδα, παρατηρεί ότι πρόκειται για χαρακτηριστικά νεωτερικό λόγο και ότι αφορά σε μεγάλο βαθμό τη λαχτάρα για έναν κό­

σμο που έσβησε χωρίς ποτέ να έχει υπάρξει: «Οι χωρικές συ­

ντεταγμένες της Ελλάδας περιστρέφονται αενάως, καθώς υπα­

κούουν σε μια μόνιμη κίνηση επιστροφής σε έναν τόπο που δεν

υφίσταται» (Γουργουρής 2007: 301). Στο ίδιο κείμενο ο Γουρ­γουρής σημειώνει επίσης ότι τούτη η νοσταλγία εκφράζει μια ουτοπική ελπίδα για το μέλλον όσο και την ενθύμηση ενός χα­

μένου παρελθόντος.

Αυτό το είδος νοσταλγικού αισθήματος απώλειας σε συν­

δυασμό με την ελπίδα για ένα μέλλον που συνιστά επιστροφή σχολιάζεται επίσης στη μελέτη της Kathleen Stewart (1996) για τους κατοίκους της δυτικής Βιρτζίνιας που ζούσαν μέσα και

γύρω από τα εγκαταλελειμμένα ανθρακωρυχεία της περιοχής.

Η εθνογραφική μελέτη της εστιάζει ιδίως στον τρόπο με τον

οποίο αφηγούνταν εκεί τις ιστορίες. Η εθνογράφος παρατηρεί

ότι τέτοιες αφηγήσεις είχαν ορισμένο ρυθμό και ότι έπρεπε να

ΣΕ ΧΡΟΝΟ ΜΕλλΟΝΊΆ 211

τις ακούσει κανείς ως όλον: «Τα χαμένα θραύσματα και τα

άγνωστα νοήματα δεν μου δίδαξαν μόνον να ακούω με προσή­

λωση αλλά και διαφορετικά - να ακούω προκειμένου να ξανα­

διηγηθώ. Με τον καιρό, καθώς κατάφερα να αναγνωρίζω μοτί­

βα στους τρόπους αφήγησης, ήταν πιο εύκολο να συμμετάσχω

στις αφηγήσεις και να τις θυμάμαι κατά λέξη » (Stewart 1996: 8, η έμφαση δική μου). Με άλλα λόγια, επρόκειτο για επανα­

λαμβανόμενες εξιστορήσεις, και για να συλλάβει το νόημά τους

η Stewart ένιωθε την ανάγκη να τις μάθει απομνημονεύοντάς τες. Λέγονταν με το ύφος και το ρυθμό που θα είχε ένα επικό

ποίημα ή κάποιο αγαπημένο παραδοσιακό τραγούδι και προ­

καλούσαν τα ίδια συναισθήματα: αίσθηση απώλειας, λαχτάρα

για επιστροφή σε κάτι - κάτι το οποίο ίσως δεν υπήρξε ποτέ

πραγματικά. Η νοσταλγική ομιλία στην Ελλάδα διέθετε σε γε­

νικές γραμμές τα ίδια χαρακτηριστικά, με τη διαφορά ότι οι

αφηγήσεις συνήθως δεν αφορούσαν μια ατομική ή προσωπική

απώλεια, όπως στη δυτική Βιρτζίνια, αλλά μια εθνική και γενι­

κή, ολοσχερή απώλεια. Επρόκειτο για δημοφιλείς και δημόσιες

αφηγήσεις που ουσιαστικά μπορούσαν να ακουστούν οπουδή­

ποτε στην Ελλάδα και αφορούσαν συνολικά τον ελληνικό λαό.

Εκ πρώτης όψεως, λοιπόν, το νέο άνοιγμα των ελληνοαλβα­

νικών συνόρων και η επανασύνδεση με τους Βορειοηπειρώτες

μοιάζουν ιδανικό υλικό για αυτό το είδος νοσταλγικής αφήγη­

σης. Και όντως, τέτοιες αφηγήσεις εμφανίστηκαν σε εφημερί­

δες και ακούστηκαν περιστασιακά από χείλη αιρετών αρχό­

ντων. Ωστόσο, δεν ειπώθηκαν σχεδόν ποτέ από ανθρώπους που

ζούσαν κοντά στα σύνορα. Ενώ είναι πιθανόν κάποιοι κάτοικοι

του Πωγωνίου να εκφράζουν νοσταλγία γενικά για τον τρόπο

ζωής στο παρελθόν, τα γεγονότα με επίκεντρο τα ελληνοαλβα­

νικά σύνορα δεν ταίριαζαν με αυτό το είδος νοσταλγικής ομι­

λίας. Το κλείσιμο των συνόρων δεν σχετιζόταν απλώς με το

διαχωρισμό μεταξύ των Ελλήνων από μια εξωτερική δύναμη.

Αφορούσε επίσης τις βαθύτατες διαιρέσεις ανάμεσα στα κομ­

μουνιστικά και τα καπιταλιστικά πολιτικά ιδεώδη, κάτι που

διαχώριζε εσωτερικά τους Έλληνες. Οι ίδιες πολιτικές διαφο­

ρές είχαν προκαλέσει εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα μετά τον

212 SARAH Gl{J1EN

Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, μια διαπάλη που βιώθηκε ιδιαίτερα 0 _

δυνηρά στην Ήπειρο (Close 1993, Shrader 1999).3 Η Αλβανία το 1950 ακολουθούσε ήδη την κομμουνιστική οδό, ενώ η Ελλάδα

μετά την ήττα των κομμουνιστών στον Εμφύλιο πήρε την αντίθε­

τη κατεύθυνση. Κι ενώ μερικοί ελληνόφωνοι έμειναν από την αλ­

βανική πλευρά όταν έκλεισαν τα σύνορα, πολλοί ηττημένοι Έλλη­

νες κομμουνιστές παρέμειναν στο ελληνικό έδαφος. Πολλοί από

αυτούς φυλακίστηκαν. Άλλοι, που δεν φυλακίστηκαν, αποκλεί­

στηκαν από κάθε αξιοπρεπή εργασία ή στερήθηκαν τα διαβατή­

ριά τους ή γενικότερα καταδιώχθηκαν με ποικίλους τρόπους από

τις αρχές: πέρασαν δύσκολα χρόνια μέχρι τα μέσα της δεκαετίας

του '70. Με δυο λόγια, τα ελληνοαλβανικά σύνορα δεν σηματοδο­τούσαν μια άχρονη διαφορά ανάμεσα στις δύο πλευρές ούτε κά­

ποια άμεση εμβληματική αδικία για τους Έλληνες που έμειναν

στην Αλβανία. Πιο πολύ αποτέλεσαν σημείο αναφοράς μιας υπό­

θεσης που έμεινε μισοτελειωμένη και των αμφίθυμων στάσεων

απέναντι στον Ψυχρό Πόλεμο, παρά κάποιων ξεκάθαρων ή αυ­

στηρών διακρίσεων.

Η νοσταλγική λαχτάρα μπορεί να μην υπήρξε δημοφιλής

τρόπος συζήτησης για το νέο άνοιγμα των συνόρων στην Ήπειρο,

όμως οι τσεκουράτες αφηγήσεις πραγματικών γεγονότων συνη­

θίζονταν πολύ περισσότερο. Οι αφηγήσεις αυτές εξέφραζαν πιο

ζοφερές και τρομακτικές σκέψεις για το μέλλον και χαρακτηρί­

ζονταν από ολότελα διαφορετικό χρονικό ρυθμό και ύφος: δεν

μιλούσαν για επιστροφή σε κάποιο άχρονο, ειρηνικό και αρμονι­

κό παρελθόν αλλά για τους πιθανούς κινδύνους που έκρυβε το

3. Ένα ιδιαίτερα επώδυνο παράδειγμα της μάχης αυτής παρατηρείται,

από τη μία πλευρά, στο έργο του Νίκου Γκατζογιάννη, ο οποίος έγραψε την

Ελένη, ένα βιβλίο που έγινε πολύ γρήγορα γνωστό περιγράφοντας τις βαρ­

βαρότητες που, σύμφωνα με τον Γκατζογιάννη, διέπραξαν οι κομμουνιστές

στον πόλεμο, και από την άλλη, στην απάντηση του Αναστάση Τακά, ο ο­

ποίος εξαπέλυσε δριμύτατη επίθεση σε όλες σχεδόν τις πτυχές της αναπα­

ράστασης του Γκατζογιάννη για τον πόλεμο (Γκατζογιάννης 1983, Τακάς 1986). Πολλοί από όσους συνάντησα στην Ήπειρο, ανεξάρτητα από την πλευρά με την οποία είχαν συνταχθεί οι γονείς τους στον Εμφύλιο Πόλεμο,

συγκλονίστηκαν τόσο πολύ με ολόκληρη τη διαμάχη γύρω από την Ελένη,

που δεν ήθελαν καν να το συζητήσουν.

ΣΕ ΧΡΟΝΟ ΜΕΛΛΟΝτΑ 213

άνοιγμα των συνόρων. Στις αρχές της δεκαετίας του '90 οι ίδιες αφηγήσεις είχαν σαφή θεματική επικέντρωση κυρίως σε διάφορα

είδη εγκλημάτων και ηθικών παραβάσεων: όλες τους εξέφραζαν

φόβο για τη διάβαση ή την παραβίαση των συνόρων, φόβους για

τις συνέπειες της ανάμειξης των δύο πλευρών μετά το άνοιγμά

τους. Έτσι αναπαριστούσαν τα σύνορα σαν να είχαν γίνει ξαφ­

νικά πορώδη και να άφηναν τα εν δυνάμει τοξικά και επικίνδυ­

να στοιχεία να διεισδύσουν στην Ελλάδα.4

Πιο συγκεκριμένα, οι παραπάνω αφηγήσεις μιλούσαν για τα

αναρίθμητα σπίτια που ληστεύτηκαν μετά το άνοιγμα των συνό­

ρων, για τις κλοπές εικόνων από παρεκκλήσια ή, ακόμη χειρότερα,

για τη βεβήλωσή τους. Μιλούσαν για βιασμούς τους οποίους διέ­

πραξαν παράνομοι μετανάστες ή για τις Αλβανίδες που εξαναγκά­

στηκαν σε σεξουαλική δουλεία, έχοντας πουληθεί από τους άντρες

συγγενείς τους. Μιλούσαν για την αχαριστία ανθρώπων τους οποί­

ους είχαν προσπαθήσει να βοηθήσουν οι Ηπειρώτες της ελληνικής

πλευράς, αντιμετωπίζοντάς τους στην αρχή ανθρώπινα και φιλικά.

Η τελευταία ιστορία, μάλιστα, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στο Πω­

γώνι και επαναλαμβανόταν ακατάπαυστα. Πήγαινε κάπως έτσι:

Όταν οι άνθρωποι από την Αλβανία πέρασαν πρώτη φορά στην

Ήπειρο, οι κάτοικοι του Πωγωνίου έβαλαν τα δυνατά τους να τους

βοηθήσουν και να τους δώσουν φαγητό, ρούχα και παπούτσια (για

κάποιο λόγο, σχεδόν όλοι ανέφεραν τα παπούτσια). Όμως τούτοι οι

άνθρωποι από την Αλβανία (οι οποίοι άλλοτε περιγράφονται ως

Βορειοηπειρώτες κι άλλοτε όχι) ήταν αχάριστοι και συμπεριφέρθη­

καν πάρα πολύ άσχημα, πολλές φορές κλέβοντας όσους τους βοή­

θησαν. Έτσι, οι Πωγωνιανοί απογοητεύτηκαν. 5 Πρόκειται για μια ιστορία που μιλάει για την προδομένη εμπιστοσύνη και δικαιο-

4. Η D. Haraway (1997) που μελέτησε τους φόβους απέναντι στη ρήξη των σωματικών και των βιολογικών συνόρων, τους οποίους ανακαλούν οι

εξελίξεις στις νέες γενετικές τεχνολογίες, υποστηρίζει ότι τέτοιοι φόβοι σχε­

τίζονται με βαθιά εμπεδωμένες εuρωαμερικανικές ανησυχίες για τα τερατώ­

δη, πιθανότατα, αποτελέσματα της ανάμειξης των κατηγοριών.

5. Μια ιστορία αυτού του τύπου υπάρχει και πάλι στο Notes from the Balkans (Green 2005: 58).

214 --------------------5~ARAH~ CRΙ~EN λογεί την καχυποψία και την εχθρότητα προς τους Αλβ ~

π λ , , δ , , ανους. ο υ συντομα ιαδοθηκαν επισης ιστορίες που αμφ β , ισ ητοu

σαν τις σuνεπειες αυτών των περιγραφών προδοσίας -, και α7tο γοητευσης. Οι αφηγήσεις αυτές αναπαριστούσαν το σύνο -απλό πολιτικό τέχνασμα , ως ατύχημα της ιστορίας Αν , ρο ως μ δ , , , . τι να ση-α ευει ενα φραγμο που κρατούσε χωριστά διαφορετικές ,

τητε ' δ , οντο-ς οι οποιες εν επρεπε να αναμειγνύονται, το σύνορο

στ , , παρι-ανοταν σαν γραμμ η χαραγμένη στην άμμο που είχε τε θ ει' , , λ , , εχει

απο τις πο ιτικες και τις στρατιωτικές αρχές. Θα μπορο, , θ , , υσε να ειχε τε ει καπου αλλού ή και να μην υπάρχει διόλου.

Μια, δημοφιλ~ς αφήγησ,η αυτού του τύπου ήταν ότι οι Βορει­οηπεφωτες, καθως ονεφευονταν μια μέρα να επιστρέψουν Ελλάδα (άλλη μία μορφή νοσταλγίας) , διέσχισαν τα σύνοραστην β 'θ και ρε ηκαν να αντιμετωπίζονται ως καθυστερημένος λαός ,

και ό δ , , , μονο ~ νο_ επει η ερχο';αν απ~ την Αλβανία. Η απογοήτευση

πολλωv Β,ορειοηπεφ~των θυμιζει την επισήμανση του Στάθη Γουργοορη ~τι η Ελλαδα, στη φαντασία των ανθρώπων, μοιάζει ;α τοποθετε;ται διαρκώ'ς κάπου αλλού (Gourgouris 1996: 223). Άλλες αφηγησεις υποδεικνυαν ότι οι Αλβανοί αντψετωπίζοντ ω , , θ αν ς π~γη παμφ ην~ς εργασίας που προσφερόταν για ακραία

εκμεταλλευση, χωρις νομικά δικαιώματα, και δικαιολογούνταν με την παραδοχή περί αλβανικής « καθυστέρησης».7 Η προσέ _ γισ~ αοτή ~πισήμ~ινε ότι αντικείμενο εκμετάλλευσης και πρ:­δοσιας δεν ηταν οι Ελληνες αλλά οι Αλβανοί.

, Αυτή η ~ιαμάχη είχε βαθύτατη πολιτική χροιά, η οποία βασι­ζοταν σε σογχρονες αλλά χαι σε ιστορικές πολιτικές συμπάθειες.

6. 1! π~οδοσ(α αποτελει σημαντική έννοια στη σύγχρονη ελληνική ιστο ι­ογραφια, οπι..ις σ~μειώνει ο Herz.feld 1985. 1992). Ε!vαι σημαντικό να :η­μειι..ιεJ.ε( ότι στα τε~η της δεκαετlας του 2000 τόσο οι δόο αφηγήσεις όσο και .~ι στασε.ις τις οποιες δι.καlι..ιναν ε(χrι.ν εξαφανιστε( σχεδόν ολότελQ: από την ~~πειρο. Ο!.ιως στις αρχες της δεκαετίας τοu '90 η αφ-fιγηση για τοuς Αλβα-

ύς ποu εδειχvαν αχαριστ(α καL πρόδιδαν την αρχικ-ή εμπιστο.σύνη απέναντί τοuς επαναλαμβανόταν σχεδόν καθημερινά.

7: Για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με τέτοιες εμπειρ(ε-ς των λ­βαν:ιιν μεταναστών στην Ελλάδα τα πρC:ιτα χρ6νια. βλ. την εΟvογραφική μελετη τοu .Μ.. La\vrence Blood flιιd Ornιιgι'S (2007).

ΣΕ χΡΟΝΟ ΜΕΛΛΟΝΊΆ 215

το ίχνος τοο Εμφuλlοu, καθώς και οι σuμπάθειες που εκφρά­

στηκαν την εποχή εκε(νη. παρουσιαζόταν και πάλι ξεκάθαρα

στις σ',{ετιχές συζητήσεις. Το ίχνος αυτό, συχνά μια έμμεση νύξη

~ κάτι που αναμενόταν να είναι γνωστό σε όλους, κατά κάποια

έννοια αποτελούσε επίσης μια μορφή νοσταλγ!ας: αναφερόταν

σε κάτι που επίσης ίσως να μην είχε συμβεί ποτέ έτσι ακριβώς

όπως το φαντάζονταν ή το αναπαριστούσαν τώρα, αλλά απο­

τελούσε έρεισμα προκειμένου να δοθεί νόημα στο παρόν και

στο πιθανό μέλλον.8 Ίσως δεν είχε λήξει ακόμη ο Ψυχρός Πό­λεμος, (σως δεν είχε λήξει πραγματικά , με βάση τα συναισθή­

ματα και τα ιδεώδη που συνεπάγεται. Όσα θα συμβούν στο

άμεσο μέλλον θα αποτελούν ίσως συνέχεια αυτC:)ν των παλιών

διαμαχών. της παλιάς εχθρότητας, ίσως ξαναδημωuργήσοuν τα

ιδεολογικά μέτωπα της μάχης προσαρμόζοντάς τα στις σύγχρο­

νες συνθήκες.

Όλες αυτές οι συζητήσεις, ανεξάρτητα από την πολιτική ο­

πτική που εξέφραζαν, μετατράπηκαν σε οικείες παραστάσεις. Οι

άνθρωποι τις γνώριζαν, κατέληξαν να τις περιμένουν, να κρίνουν

ο ένας τον άλλο και να γνωρίζονται με βάση αυτές. Κατέγραψα

πολλές τέτοιες συζητήσεις και ξαναδιαβάζοντας τις σημειώσεις

μου, χρόνια αργότερα , ένιωσα σαν να διαβάζω ατελέίωτοuς πο­

ταμούς επαναλήψεων. Δεν παρατήρησα μόνον εγώ την επανα­

ληπτικότητα αυτών των αφηγήσεων, ούτε ήμουν η μοναδική που

σημείωσε τις πλάγιες αναφορές σε ίχνη του παρελθόντος και τη

χρήση στερεότυπων παραδοχών για τους ανθρώπους και την

προδοσία. Η Νάντια Σερεμετάχη, για παράδειγμα, το σημείωσε

επίσης:

8. Εδώ βασ(ζομαι στην έννοια που έχει το 5<ίχνος» στον Derrida 197 : Ιι03) . Σύμφωνα με τcιν Derrida. το ίχνος σηματοδοτε1 την c:ιποuσία κάποιοι> πράγματος το οποιο εξαρχής μπορεί να μην ιιπήρξε ποτέ. αλλά χρειάζεται

προκειμένου να παράγει τις πραγματικότητες με τις οποίες ιιπ6:ρχει κά­

ποιος. Εξερεύνησα λεπτομερέστερα τούτη την έννοια του ίχνοιις σε ένα χε(­μενο εργασίας με τίτλο κl..ines . Traces ιιnd τϊdemarks: r flecιίons n form of borderlineSS>>, το οποίο υπάρχει στο 11ιψ://\V\V\v.easιbordneι .σrg.λνorking _papers/open/.

216 SARAHGREEN

«ΤαξιδΕύοντας στα γειτονικά ελληνικά χωριά άκουσα για

Αλβανούς που σκοτώνουν Έλληνες, για Αλβανούς που σκο­

τώνονται ή βρίσκουν τροφή και καταφύγιο στους Έλληνες

και για Αλβανούς που προδόθηκαν από Έλληνες ή από συ­

ντοπίτες τους. Ατελείωτες αφηγήσεις, μια συνεχής καθημερι­

νή προφορική εφημερίδα. Οι Αλβανοί και οι ιστορίες γι' αυ­

τούς υπήρχαν παντού , χι όμως κάθε φορά που προσπάθησα

να εντοπίσω κάποιον ή κάποια από αυτοι)ς τους θρυλοι'ιμε­

νους Αλβανούς δεν έβρισκα ποτέ κανέναν. Αλβανοί, μύθος

και πραγματικότητα>> . (Seremetakis 1996: 489)

Εδώ, η παρατήρηση της Σερεμετάκη απηχεί ακριβώς την αί­

σθηση της τυποποιημένης εξιστόρησης, την οποία έζησα τα ίδια

χρόνια, καθώς και την ίδια αίσθηση ότι οι άνθρωποι μιλούσαν με

τρόπο που παρέπεμπε σε ένα σύνολο ευρύτερων, αφηρημένων

συνθηκών. Η διαρκής επανάληψη, η διαρκής τυποποιημένη εξι­

στόρηση κάλυπτε σιγά σιγά το τεράστιο κενό άγνοιας που εξα­

κολουθούσε να υπάρχει την εποχή εκείνη- το κενό καλυπτόταν

με ίχνη, με στερεότυπα, με επαναλήψεις κτισμένες πάνω σε επι­

μέρους, αναγνωρίσιμες και ανταγωνιστικές μεταξύ τους πολιτι­κές οπτικές και ευαισθησίες.

Ενόσω επαναλαμβάνονταν αυτές οι τυποποιημένες εξιστορή­

σεις, στο Πωγώνι υπήρχαν επίσης άλλα είδη ομιλίας, πολύ λιγό­

τερο μνημειώδη, πολύ πιο πεζά. Οι ιστορίες αυτές αφορούσαν

τις ζωές συγκεκριμένων ανθρώπων. Τι συνέβη τις προάλλες στον

γιο του Δημήτρη κοντά στα σύνορα, όταν πήγε για κυνήγι και

είχε μπελάδες με τους συνοριοφύλακες. Ο ηλικιωμένος στο χω­

ριό που πήγε στην Αλβανία ψάχνοντας για μια νεαρή σύζυγο

και γύρισε πίσω με άδεια χέρια, νιώθοντας ότι τον απέρριψαν .

Πώς οι εργασίες βελτίωσης του δρόμου προς τα σύνορα προκα­

λούσαν προβλήματα στη ζωή και το βιοπορισμό των ανθρώπων,

κι όμως η κυβέρνηση δεν νοιαζόταν διόλου . Πώς κάποιος συνά­

ντησε τον εξάδελφό του ύστερα από σχεδόν πενήντα χρόνια χω­

ρισμού και δεν έβρισκαν πια κάτι να πουν μεταξύ τους κι άρχι­

σαν να αναρωτιούνται μήπως αυτό συνέβαινε ανέκαθεν. Πώς

λεγόταν ότι θα ανοιχτεί μεγάλος αυτοκινητόδρομος που θα επι-

ΣΕ ){ΡΟΝΟ ΜΕΛΛΟΝΓΑ 217

ταχύνει τη διαδρομή από τα Ιωάννινα στη Θεσσαλονίκη και πώς

αυτό θα αλλάξει τα πάvτα. 9 Πώς τα σχολεία δεν έκλειναν χάρη στους Αλβανούς που είχαν μετακομίσει σε μερικά χωριά, επειδή

τα παιδιά τους aύξαναν τον αριθμό των μαθητών αρκετά ώστε

να δικαιολογείται ο μισθός του δασκάλου. Πώς ίσως ήταν ευ­

καιρία να πιάσει κανείς την καλή στην κτηματαγορά της Αλβα­

νίας, αν αγόραζε γη τώρα, προτού καταλάβουν οι ξένοι τι όμορ­

φες παραλίες υπάρχουν στις ακτές της. Συζητήσεις δίχως τελει­

ωμό για καθημερινά πράγματα, συζητήσεις που στην πραγματι­

κότητα μετέτρεπαν σε κάτι ολότελα απροσδιόριστο το τι σήμαι­

ναν τα σύνορα ή τι θα μπορούσε να συμβεί μετά σε αυτά.

Ελάχιστες από τις αφηγήσεις είχαν επαναληπτικό ρυθμό, κι

ενώ μερικές μπορεί να ήταν συναισθηματικές, δεν προσλάμβα­

ναν κάποια συνεκτική συναισθηματική χροιά. Απλώς οι άνθρω­

ποι αφηγούνταν τις ζωές τους, μιλούσαν για πράγματα που εί­

χαν συμβεί στους ίδιους και τους στενούς συγγενείς, φίλους ή

γνωστούς τους. Μερικά από αυτά τα λόγια ήταν αισιόδοξα, άλ­

λα προκαλούσαν φόβο, άλλα ήταν απλώς περιγραφικά. Περι­

στασιακά οι άνθρωποι διολίσθαιναν σε ένα τυποποιημένο αφη­

γηματικό ύφος κατά τη διήγηση των προσωπικών τους ιστοριών

και στηρίζονταν σε αυτό προκειμένου να προσδώάουν ιδιαίτερο

νόημα σε ένα περιστατικό και να το κάνουν να μοιάζει περισσό­

τερο με παράσταση. Τις περισσότερες φορές όμως έλεγαν ιστο­

ρίες για συyχεχρψέvα γεγονότα, που δεν συνδέονταν με τα

γνωστά μοτίβα, στερεότυπα ή ιδανικά των τυποποιημένων εξι­

στορήσεων. Τούτες οι ιστορίες μιλούσαν για γνωστούς τους αν­

θρώπους, όχι για ίχνη, και ως σύνολο συνήθως δεν κατέληγαν σε

κάτι συνεκτικό αλλά, αντίθετα , δημιουργούσαν μια έννοια του

συνόρου που το παρουσίαζε σαν κάτι πολλαπλό, μπερδεμένο

και απρόβλεπτο. Μερικές φορές, παρόμοιες εμπειρίες παρου­

σιάζονταν αρκετά συχνά από αρκετά μεγάλο κύκλο ανθρώπων,

τόσο ώστε οι άλλοι άρχιζαν να αναγνωρίζουν κάποιο μοτίβο σε

9. Πρόκειται για το σχέδιο κατασκευής της Εγνατίας Οδού, το οποίο έχει

πια ολοκληρωθεί μειώνοντας κατά πολύ τη χρονική διάρκεια της διαδρομής

αυτής σε σύγκριση με τη δεκαετία τοu '90.

218 SARAH G lαιti:N

αυτές. Τότε άρχιζαν να αναμένουν ότι η επόμενη αφ '

ο θ , ό () ' ηγηση για τ εμα αuτ α ηταν ίδια - χι όχι επειδ·Π ακολοuθ ' -, ·ι οuσε κόποι σuγκεχρψενο ρητορικό ύφος ή πολιτιχη' οπτιχη' λλ · ·

0

λλ · , ' α α επειδ ' πο οι ελεγαν πως είχαν την ίδια εμπειρία. Τα πρ ' η ' ωτα χpόνι για παραδειγμα, πολλοί ανέφεραν ότι τοuς είχαν βάλει π 6 α,

Αλβ ί . , . Ρ στψο στην αν α για διαφορες εμφανως ασήμαντες ή α 6 .( λ , χ μη χαι ανvπαρχτες κuχ οφοριαχες παραβάσεις. '!στερα από λ' -"

, , ΠΟ 1\Ες αναφορες αuτης της εμπειρίας. άρχισαν να προειδοποιούν , να~ το~ άλλο γι' αυτό - χι όχι στο ύφος της τυποποιημένης :ξ~~ στ ρησης, ποu προσπαθεί να τεκμηριώσει μια συγχεχρψέ . κόνα για την Αλβανία ή/και τους Αλβανούς, αλλά πιο πο~~ ει­τη ο ' , υ με

μ ρφη της πρακτιχης συμβουλ-ής: αν οδηγείς δικό σου αμό:ξ

στην Αλβανία. προετοιμάσου να πληρώσεις πρόστιμα. ι . Ο Del~uze χαρ,αχτηρίζει «παθητική σύνθεση » την αναγνώρισ

ενος μοτιβου απο αυτό το είδος επανάληψης: αν κάποιοι δ η λλ' · , ουν

πο ες φορες το γραμμα Β να ακολουθεί το γράμμα Α (ΑΒ ΑΒ

ΑΒ ΑΒ ΑΒ Α ... ), την επόμενη φορά που θα δουν το Α θα κ λ'?: . ατα-η-,ουν να π:ρψενου~ στη συνέχεια το Β - κι όχι λόγω των χα-

ρακτηριστικων που εχουν τα γράμματα Α και Β αλλ · δ . , , α επει η

εμφανιζονται σταθερά μαζί (Deleuze 1994· 70-71) Α · 'δ , · . υτο το ει ος

επανα~ηφη~ καταλήγει σε μια αναμονή για το τι μπορεί να

συμβει μετα διαφορετική από το είδος αναμονής το οποίο πρ _ λ . . ο

κα ει η ;υποποιημεν.η εξιστόρηση της νοσταλγικής ρητορικής:

στη~ περιπτω~η αυτη, η υπόθεση για το τι μπορεί να συμβεί

μετα οιχοδομειται με βάση ένα προϋπάρχον μοντέλο, ένα σύνο­

λο πεποιθήσεων ή παραδοχών για το πώς είναι τα πράγματα_

και το σημαντικότερο είναι ότι η αφήγηση αυτή σκοπεύει κυρίως

να καταδείξει την αλήθεια της γενικής αρχής. Η «παθητική σύν­

θεση>~, ως είδος ~πόθεσης για το τι μπορεί να συμβεί μετά, α­

ναπτυσσεται μαζι με τις ιστορίες που λέγονται, χωρίς να υπάρ­

χει, αρχικ~ τουλ~χιστον, ένα προκαθορισμένο σενάριο, ένα προ­

κ~θορισμενο μοτιβο στο οποίο πρέπει να προσαρμοστεί η επα­

ναληφη. ~ ομιλία αυτή εστιάζει σε όσα συνέβησαν, στο γεγονός,

κι όχι σε οσα αναπαριστά το γεγονός.

Οι δύο _μορφές. αφήγησης ιστοριών συνυπήρχαν στην Ήπειρο

και φυσικα συχνα συγχωνεύονταν μεταξύ τους. Πρόθεσή μου

Σ;Ε )(ΡΟΝΟ ΜΕΛΛΟΝΊΆ 219 -δεν είναι να προβώ σε κάποια άκαμπτη διάκριση αλλά . αντίθε­

τα. να σημειώσω απλώς ότι υπάρχει διάκριση. 'Επίσης. οι αφη­γήσεις δεν λέγονταν τυχαία : το τυποποιημένο εξιστορψιχό ύφος εκφραζόταν σε συνάρτηση με αυτά που είχαν κάνει τα ελληνο­αλβανικά σύνορα να διαφέρουν - την ιστορία του Ψυχρού Πο­λέμου και την ιδιαίτερη σχέση των Ηπειρωτών με αυτήν, αντί να σχετίζονται με τη γνωστ-ι] νοσταλγική λαχτάρα για επιστροφή σε κάποια χαμένη χρυσή εποχή. 1 αι οι καθημερινές αφηγ·ι]σεις με τις οποίες οι άνθρωποι έλεγαν -τι τους συνέβη αντετ[θεντο συνει­δητά αλλά και ασυνείδητα στη λογική της τυποποιημένης εξι­στόρησης. στις αφηyι]σεις που μπορούσαν να ερμηνεύσουν τα πάντα μέσω ιχνών σαν να αναπαριστούν κάποια βαθι)τερη αλή­θεια αντί να αφηγούνται το χάος της καθημερινής ζωής. Το απο­τέλεσμα ήταν μια αίσθηση πως αυτό που πρόκειται να συμβεί στ-η συνέχεια θα είναι μεν προβλέψιμο -επαvάλ·ηψη όσων ε(χαν συμβεί προηγουμένως, έκβαση σύμφωνη με μια θεωρία που τη γνωp(ζοuμε "ι](~·η-. όμως θα ε(ναι επίσης ζωντανό και ενδεχομενι-κό, ανοιχτό στις εκπλήξεις.

2. Το Αιyα{ο στη δεκαετία του 2000

Σύμφωνα με τη μέχρι τώρα επιχειρηματολογία μου, οι επιμέρους, συγκεκριμενοποιημένες στο χώρο ιστορίες και οι επιμέρους προ­σωπικές αφηγήσεις που σχετίζονται με τα σύνορα, σε συνδυασμό με τη στερεότυπη ρητορική που έχει πολί> πιο αόριστες συντεταγ­μένες στο χώρο και το χρόνο, αποτελούν εξίσου σημαντικά στοιχεία για τη διαδικασία επαναπροσδιορισμού και επανατοποθέτησης των συνόρων. Για να εξερευνήσουμε λίγο περισσόΊερο τις συνέπειες αυτής της παρατήρησης, θα ρίξω μια πιο σuντομη ματιά στο είδος των αφηγήσεων που διακινούνταν περίπου μία δεκαετία αργότερα σχετικά με τις εξελίξεις που μετέβαλαν μια άλλη συνοριακή περιο­χή: τα ελληνοτουρκικά σuνορα στο Αιγαίο, στα τέλη της δεκαετίας

του 2000. Η συμβολική και η πολιτική σημασία των ελληνοτουρκικών συ-

νόρων, και ιδίως του αιγαιακού τμήματός τους, για τις κυρίαρχες

220 SARAHGHEΙΞ:N

αφηγήσεις της σύγχρονης ελληνικ-ής ιστορ(ας είναι τόσο γνωστέ πσu δεν χρειάζονται πρόσθετα cr,{ό;<.ια. Η αποτυχημένη προσn:άθει~ τοu ελλ·tjvικού στρατού να επεκτε[νει τα ελληνικά εδάφη διασφαλ(~ ζοντας τμήματα της Μικράς Ασίας στις αρχές τοu 20οι) αιώνα ~ ~, , β , α

ν~uειχτηκε σε στιγμη κομ ικης σημασίας, τόσο για την ιστορία της

σur,<ρονης Ελλάδας όσο ΚαL για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. ο συγκρούσεις κατέληξαν στη Συνθήκη της Λωζάννης το 1923, με 't1 ι οποία δεν συνομολογ·ήθηκαν μόνον τα σuνορα των δύο χωρι.')ν, α~ λά επίσης διακανονίστηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών

'βλ ~ την επι εψη της Κοινωνίας των Εθνών: Οι ελληνορθόδοξοι κάτοι-κοι της Τουρκίας, με ελάχιστες εξαιρέσεις. μεταφέρθηκαν στην Ελ­λάδα, ενώ οι μουσουλμάνοι που ζοι)σαν στην Ελλάδα μεταφέρθη­καν στην Τουρκία (Hίrschon 2003β Ladas 1932).

Επρόκειτο για μια κατάστασtj με ευκρινείς διαφορές σε σχέση με τα ελληνοαλβανικά σόνορα, όπου ο διαχωρισμός των Μο χωρών οότε κατά προσέγγιση δεν άγγιξε την ίδια συμβολική σπουδαιότη­τα για την εξέλιξη του ελληνικού έθνους. ενώ στην περίπτωση της Ελλάδας και <Ιjς Αλβαν(ας ο διαχωρισμός των πληθυσμών δεν είχε καμία ομοιότητα με αυτόν ποu επιβλήθηκε επίσημα από τη Συνθή­κη της Λωζάννης στην Ελλάδα και την Τουρκία.10 Αν τα ελληνοαλ­βανικά σύνορα ήταν σύνορα του Ψυχρού Πολέμου που σηματοδο­το.ύσαν κάπως διφορούμενες διαφορές, τα ελληνοτουρκικά σύνορα, ιδιως στο Αιγαίο, βρίσκονταν στην άλλη άκρη της κλίμακας: σημα­τοδοτούσαν μια διαφορά που έχασε κάθε αμφισημία το 1923, με τη ' Συνθήκη της Λωζάννης - οι Έλληνες και η Ελλάδα από τη μία πλευρά, οι Τούρκοι και η Τουρκία από την άλλη. Δύο σύγχρονα κράτη που σχηματίστηκαν από τη σύγκρουση και την επακόλουθη αποσαφήνιση της κατάστασης μεταξύ τους.

Jό. Η ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ ι:!:λλάδας χι:ι.ι Τουρκίας επηρέασε, φυσικά. την Ήπειρο. Ι!:οώ ιιποστηρίζω ότι τα ελληνοαλβανικά σίινορα δεν σιψβόλιζαν το διαχωρισμό μεταξίι Ελλάδας και Τουρκίας με τbν τρόπο ποιι το έχανε . η περιοχή του Αιγαίου. Επ(σης, όσον αφορά τις μάχες ανάμεσα στην Ελλαδα και την Αλβανία. υπάρχει το ζήτημα τι απέγιναν οι Τσάμηδες (J-iart 1999. Μιχαλόποιιλος 1993). αλλά και πάλι αυτό δεν συνεπαγόταν τηv εμβληματιχ'ij διαφορά μεταξι) τοορκικοό χαι ελληνικού. στην οπο!α παρέπε­μπε ο οιαχωρισμός που ε;τιβλ'ijθ'ΙjΚε στο Αιγαίο.

ΣΕ ΧΡΌΝΟ ΜΕΛΛΟΝ'ΓΑ 221

Η ίδια η πολιτική γεωγραφία στο Αιγαίο μοιάζει να δομείται σαν διπολική αντίθεση: οι δυτικές και οι βόρειες ακτές αποτε­

λούν τμήμα της σύγχρονης Ελλάδας, ενώ η ανατολική ακτή απο­

τελεί τμήμα των ηπειρωτικών εδαφών του σύγχρονου τουρκικού κράτους. Η Στο Αιγαίο Πέλαγος υπάρχουν διάσπαρτα νησιά, και τα περισσότερα ανήκουν στην Ελλάδα, μια διευθέτηση που επί­σης καθιερώθηκε με τη Συνθήκη της Λωζάννης. Επομένως, τα

εδάφη των δύο χωρών βρίσκονται αντικριστά, με τα αιγαιοπε­

λαγίτικα νερά να κυλούν ανάμεσά τους. Αυτό δημιουργεί συνο­λικότερα ένα δυ'ίσμό: στα δυτικά η Ελλάδα, στα ανατολικά η Τουρκία. Καθώς όμως το Αιγαίο είναι θάλασσα, και μάλιστα γεμάτη με (ελληνικά κυρίως) νησιά, τα σύνορα ανάμεσα στην

Ελλάδα και την Τουρκία επαναλαμβάνονται διαρκώς: νησιά ό­πως η Ρόδος, η Λήμνος, η Ικαρία, η Χίος ή η Σάμος, καθώς και ο θαλάσσιος και ο εναέριος χώρος που τα περιβάλλουν είναι ελλη­νικά. Ωστόσο, σε κάποιο σημείο ανατολικότερα, όσο προσεγγί­ζουμε στα ηπειρωτικά εδάφη της Μικράς Ασίας, ο θαλάσσιος και ο εναέριος χώρος γίνονται τουρκικά. Το πού ακριβώς τοπο­θετούνται τα θαλάσσια και τα εναέρια σύνορα στο Αιγαίο πα­ραμένει διαφιλονικούμενο ζήτημα (Acer 2003, Bacas 2005). Ε­πομένως, ενώ τα σύνορα σηματοδοτούν αναμφίβολες διαφορές, η υλική θέση τους, τουλάχιστον στη θάλασσα και τον αέρα, απο­

τελεί ακόμη ζήτημα διαμάχης. Για το λόγο αυτό τα συγκεκριμέ­να σύνορα διαφέρουν από τα ελληνοαλβανικά σύνορα στην Ή­πειρο, που κατά το μεγαλύτερο μέρος τους είναι χερσαία, και οι

διαφωνίες για τη θέση τους είναι ελάχιστες. Εδώ η αβεβαιότητα

11. Είναι φυσικά εύκολο να επισημανθεί ότι τα ελληνοαλβανικά σύνορα σηματοδοτούσαν τη διαφορά Ανατολής και Δύσης με βάση την πολιτική οικονομία, αντιδιαστέλλοντας την κομμουνιστική με την καπιταλιστική, ενώ τα ελληνοτουρκικά σύνορα σηματοδοτούσαν την ίδια διαφορά με βάση το δίπολο ανατολικός/δυτικός κόσμος. Ωστόσο, όπως υποδεικνίιουν τα σχόλιά μου για την αμφιθυμία απέναντι στη διάκριση αυτή στην Ήπειρο, και όπως επιπλέον καταδεικνίιουν πάρα πολλές έρευνες για τις καταστατικές έννοιες της ελληνικής ταυτότητας, η βαθύτατη αμφισημία υπάρχει επίσης όσον αφο­ρά τον τρόπο με τον οποίο η Ελλάδα σχετίζεται με διακρίσεις όπως ανατο­λικό/δυτικό (Faubion 1993, Fleming 1999, Frazee 1969, Gourgouris 1996, Green 2005, Herzfeld 1986, 1987, Hirschon 1989 και Karakasidou 1997).

222 SARAHGREεN

αφορά περισσότερο το τι ακρ•βω' ς ο θ ' δ ' τ πο ετουν και τι ιαφορο-

ποιούν τα σύνορα .

Η εθνογραφική έρευνά μου στο Αιγαίο εστιάζει στις

β λλό , , μετα-α ~ενες σχεσε;_, αναμεσα σε δύο πόλεις: στη Μυτιλήνη, την

πρω;.~βυολυ,σα(Κτηδς . ε.σβ)ου , που βρίσκεται στο βόρειο Αιγαίο, και το ι α ι υ ωνιες την παραλιακή κωμόπολ.,., στις δu , έ , ·ι τικ ς

μικ~ασιατιχες ακτές της η~εφωτικής Τοuρκί~ς. Οι δύο πόλεις χωριζονται από 17 μ{λια θαλασσα. και στις μερες μας ένα φέρι μποτ μεταφέρει σε τακτική βάση αγαθά και επιβάτες από

μι~ πόλη στην άλλη. Οι Μο πόλεις φέρουν ακόμη ορατά τα ~~ μαδι~ της αναγκαστικής ανταλλαγής πληθυσμών στη δεκαετ[α

του 20 . Στη Μυτιλήνη υπάρχουν πολλά εγκαταλελειμμένα και ερειπωμ~να κτίρια, καθώς και ένα εγκαταλελειμμένο λιμάνι,

στην πρωην μουσουλμανική περιοχή, στη νότια πόλη. Αλλά κ

στο Αίβαλί υπάρχουν πολλά παλιά εγκαταλελειμμένα σπίτ: στις , πρ~ην ορθόδοξες περιοχές του. Εδώ εστιάζω στη Μυτιλήνη,

α~λα α,ξιζει ;α σημειωθεί ότι και οι δύο πόλεις έχουν σημαδευ­

τει , απο αυτα τα, εγκαταλελειμμένα μέρη, που σε μερικές περι­

πτωσεις, αποκαθιστανται σιγά σιγά και στις δύο πλευρές. Προς

το παρον, ο κόσμος περπατάει δίπλα τους και είναι αδύνατον

να μ,ην επηρεασ.τεί, συνειδητά ή ασυνείδητα, με τρόπο που θυμί­

ζε; οσα ~εριγραφει η Navaro-Yashin (2009: 14) για τους περι­π~του~ διπλα ~ε σκουριασμένα φορτηγά και σε τοίχους με ορα­

τε,ς τρυπες απο, τις σφαίρες στην Κύπρο. Τα εγκαταλελειμμένα

μερη, λειτουρ~ουν με ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα ως ίχνη, ως

υλικες εκδηλωσεις ενός τρόπου ζωής που έχει πια χαθεί. Τα

εγκαταλελειμμένα μέρη στη Μυτιλήνη θύμιζαν δεκαετίες κοινω­

νικών και εμπορικών σχέσεων ανάμεσα στα νησιά του Αιγαίου

και , τα μι~ρ~σιατι~ά παράλια - εποχές που η ζωή κυλούσε σχε­

;ικα καλα, ,οπως ελεγαν μερικοί, μολονότι υπήρχαν φυσικά και

αλλοι πο_υ ελεγαν το αντί θετο. Ύστερα άρχισαν τα προβλήματα

πο~ κατεληξ~ν στην αντα~λαγή των πληθυσμών, και η Μυτιλήνη

β~εθη~ε χ~ρις την κοντινη ενδοχώρα και την αγορά της, ενώ το

Αιβαλι βρεθηκε χωρίς την έξοχη γνώση για την καλλιέργεια της

ελιάς και χωρίς το λάδι , που χάθηκαν μαζί με τους Έλληνες

(Hirschon 2003α, Koufopoulou 2003). Αυτή η αφήγηση είναι

ΣΕ ΧΡΟΝΟ ΜΕΛΛΟΝΊΆ 223

τόσο συνεκτική, που σπάνια αναγνωρίζεται ως τυποποιημένη εξιστόρηση ή παράσταση - τις περισσότερες φορές θεωρείται

απλή περιγραφή των γεγονότων. Πριν από λίγα χρόνια έπεσε η σκεπή του παλιού κεντρικού

τζαμιού στη Μυτιλήνη και το άφησε ερείπιο . Πρόσφατα, με χρη­ματοδότηση από την Ευρωπα'ίκή Ένωση, πραγματοποιήθηκε ένα πρόγραμμα εργασιών προκειμένου να προστατευτεί το τζαμί από μεγαλύτερες καταστροφές και να αποκατασταθεί εν μέρει . Κάθε τόσο εικαστικές εγκαταστάσεις εκτίθενται εμπρός από το παλιό τζαμί. Οι αλλαγές αυτού του είδους, που συνιστούν σκό­πιμες προσπάθειες συντήρησης του τζαμιού και συνάμα μετα­τροπής του σε κάτι άλλο, επηρεάζουν επίσης όσους περπατούν δίπλα του. Αλλά και πάλι, ο κόσμος μπορεί να περάσει από δίπλα χωρίς να μπορεί να μπει μέσα -το τζαμί έχει κλειδωμέ­νες πόρτες, επειδή είναι ετοιμόρροπο, όπως λένε οι αρμόδιες αρχές, και επομένως είναι επικίνδυνο να περπατούν άνθρωποι

δίπλα του. Στο δρόμο που βρίσκεται το παλιό τζαμί της Μυτιλήνης,

πολλά από τα άλλοτε εγκαταλελειμμένα σπίτια συντηρούνται όλο και πιο συχνά, και ανοίγουν νέες επιχειρήσεις. Για πολλά χρόνια, τουλάχιστον επί δυόμισι δεκαετίες, στη γειτονιά αυτή λειτουργούσαν μερικές μικρές επιχειρήσεις γύρω από το παλιό τζαμί - καλλιτέχνες και κεραμίστες κυρίως, καθώς και ένα δια­νυκτερεύον εστιατόριο μαζί με ένα οινοπωλείο χονδρικής πώλη­σης. Σήμερα γίνονται ενορχηστρωμένες προσπάθειες να αλλά­ξουν τα πράγματα, να αποκτήσει και πάλι υπόσταση αυτό το τμήμα του δρόμου, το νότιο τμήμα της κύριας εμπορικής οδού ολόκληρης της πόλης.

Οι κάτοικοι της Μυτιλήνης συχνά μου έλεγαν αν η οικογένειά τους είχε φτάσει εκεί μαζί με τους πρόσφυγες στη δεκαετία του '20, ή αν ζούσαν ήδη στην πόλη όταν έγινε η ανταλλαγή των πληθυσμών. Μερικοί μάλιστα υποστήριζαν πως μπορούσαν να το ξεχωρίσουν αυτό με την πρώτη ματιά ή ακούγοντας κάποιον να μιλάει για λίγο, άλλοι πάλι τα θεωρούσαν όλα αυτά ανοησί­ες. Σε κάθε περίπτωση, και πάλι ήταν εντυπωσιακά λίγες οι φορές που γινόταν λόγος για απώλεια, χωρισμό ή λαχτάρα - η

224 SARAHGREEN

απουσία κάθε ονείρου επιστροφής ήταν έκδηλη. Ένας ηλικιωμέ­

νος 94 ετών που ζει τώρα στη Μυτιλήνη, ένας από τους ελάχι­στους, ανάμεσα σε όλους όσους συνάντησα, ποu μεταφέρθηκε

εκεί από το Αίβαλί παιδί ακόμη, στη δεκαετία τοu '20, πότε πότε επισκέπτεται την κuρία από την Τουρκία ποu κατοικεί

τώρα στο σπίτι όποu γεννήθηκε ο ίδιος, στο Αίβαλί. Όταν ένας

φίλος τον ρώτησε αν θα διεκδικούσε να ξαναπάρει το σπίτι, ε­

κείνος απάντησε: «Γιατί να το πάρω; Είναι καλή γuναίκα, και τι

να το κάνω το σπίτι αuτό τώρα; » . Ο ηλικιωμένος είχε παιδιά,

άρα θα μπορούσε να θέλει να τοuς το αφήσει, ως κληρονομιά

από το παρελθόν τοu. Η ανταλλαγή των πληθuσμών όμως έκοψε

ένα νήμα, ακρωτηρίασε μια σχέση - όχι τη σχέση ανάμεσα στον

ίδιο και το Αίβαλί, καθώς παρέμενε ολοφάνερα πολύ σημαντική

για εκείνον, είχε όμως ακρωτηριάσει τη σχέση των παιδιών τοu

με τον τόπο. Τα παιδιά του δεν αντιλαμβάνονταν καμία οικειό­

τητα με τον τόπο, με μια κuριολεκτική, κοινωνική έννοια: δεν

είχαν καμία σuγγένεια με αuτόν.

Αντίστοιχα, μια γιατρός από την Αθήνα ποu η οικογένειά της

είχε μεταφερθεί από τη Σμύρνη είπε ότι από καιρό σε καιρό

ταξιδεύει στην Τοuρκία μόνο και μόνο για να κρατήσει την ε­

παφή με τον τόπο για τον οποίο της μιλούσαν με τέτοια αγάπη

οι γονείς της, χωρίς εντούτοις να τον θυμάται η ίδια. Πρόσθεσε

ότι η επιστροφή είναι πάντοτε ανέφικτη: ο τόπος είχε αλλάξει,

το ίδιο και η οικογένειά της, κι έτσι πήγαινε να δει ένα ίχνος

μόνον, έναν τόπο ποu της θύμιζε πού ζούσε η οικογένειά της,

έναν τόπο ποu δεν uπήρχε πια.

Μερικοί επιβάτες στο φέρι μποτ της διαδρομής Μuτιλήνη­

Αίβαλί , οι οποίοι είπαν ότι πήγαιναν στην Τοuρκία για να επι­

σκεφτούν τους παλιούς ελληνικούς τόπους, το συζητούσαν πιο

πολύ σαν τοuριστική πράξη παρά σαν προσωπικό ταξίδι: ήταν

μια επίσκεψη σε έναν τόπο με μεγάλη ιστορία, όποu είχαν σuμ­

βεί πολλά πράγματα, σημαντικά για την Ελλάδα και τοuς Έλλη­

νες. Οι περισσότεροι δεν είπαν ούτε καν αυτό, αντίθετα είπαν

ότι πήγαιναν για να επισκεφτούν το παζάρι που γίνεται κάθε

εβδομάδα στο Αίβαλί. Οι πιο τακτικοί επιβάτες ήταν έμποροι

κάθε είδοuς - ένας σαγματέμπορος που αγόραζε σαμάρια αλό-

ΣΕ )(ΡΟΝ Ο ΜΕΛΛΟΝτ Α 225

ων στην Τοuρκία και τα ποuλούσε στην Ελλάδα, ένας άλλος, :αλαιοπώλης επίπλων με καταστήματα στη Μυτιλήνη αλλά και την Αθήνα. Επίσης αναπτύχθηκαν μερικές μεγάλες επιχειρήσεις, όπως η εταιρεία που ειδικεύεται στην πώληση αυτόματων ελα,ι-τριβείων τοuρκικής χατασκεuής σε Έλληνες πελάτες. Κι εκτος

ο ' λ ' από τοuς επιβάτες που ταξίδεuαν από την ελληνικη π εuρα στην Τουρκία, τα φέρι μποτ κουβαλούσαν επίσης διαφόρων ει­δών φορτία στην αντίθετη κατεύθυνση, από την Τοuρχία προς την Ελλάδα. Μετέφεραν μεγάλη ποι~ιλία αγαθώ~, κu~ίως φ~έ­σκα ψάρια σuσκεuασμένα μέσα σε παγο σε χουτια απο φελιζολ, πολλά διαφορετικά είδη από πλακάκια και λίθινα υλικά οικο­δομής. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι μετέφεραν επίσης σπόροuς λuκάνισοu, του βασικού συστατικού που προσδίδει στο ούζο τη

~αρακτηριστική γεύση του - εξάλλοu η Λέσβος φημίζεται για το ούζο της.

Αρχικά, σημείωνα τούτη τη σταθερή ροή εμπορίου μόνον π~~ ρεμπιπτόντως, καθώς με ενδιέφεραν περισσότερο οι χοινωνικες σχέσεις ανάμεσα στις δύο πλεuρές και πώς αλλάζουν, τώρα, πο,u είναι πολύ πω εύκολο από ό,τι παλιότερα να ταξιδεψει κανεις από την Ελλάδα στην Τουρκία.12 Όμως από τη στιγμή που άρ­χισα να ακούω τι έλεγαν οι άνθρωποι, κατάλαβα ότι στην πραγ­ματικότητα το εμπόριο αποτελούσε στοιχείο κλειδί στις περισ­σότερες προσωπικές αφηγήσεις για το σύνορο αυτό. Το εμπόριο σuνέδεε όλα τα νησιά του Αιγαίου με τα μικρασιατικά παράλια στο παρελθόν, και το εμπόριο δέχτηκε το ισχυρότερο πλήγμα όταν διακόπηκαν οι σχέσεις στη δεκαετία του '20, ενώ η Μuτι­λήνη και το Α'ίβαλί αντιμετώπισαν τεράστιες οικονομικές δυσκο­λίες λόγω της διακοπής τους. Το εμπόριο ήταν επίσης η πρώτη μορφή αλληλεπίδρασης που αναζωογονούνταν ανάμεσα στις δύο πλεuρές, όποτε βελτιώνονταν κάπως οι σχέσεις των δύο χωρών. Και σήμερα πια, πάλι το εμπόριο είναι ο σημαντικότερος πόλος που σuγκεντρώνει φόβους χι ελπίδες για το τι μπορεί να συμβεί

12. Η αντίστροφη διαδρομή, από την Τουρκία στην Ελλάδα, παραμένει ακόμη αρκετά ακριβή και με πολλές γραφειοκρατικές διαδικασίες, αυτό όμως αποτελεί θέμα άλλου άρθρου.

226 SARAHGREEN

μετά στους Μυτιληνιούς. Αν η πολιτική του Ψυχρού Πολέμου

αποτελούσε τη σκιά και το ίχνος κλειδί που διαμόρφωνε την

ομιλία για τα ελληνοαλβανικά σύνορα στις αρχές της δεκαετίας

του '90, τότε το εμπόριο αποκαλύφθηκε ως σκιά και ίχνος κλει­δί για τη διαμόρφωση της ομιλίας για τα ελληνοτουρκικά σύνο­

ρα στο Αιγαίο στα τέλη της δεκαετίας του 2000. Βεβαίως, όπως οι Ηπειρώτες βασίζονταν σε ευρύτερα στε­

ρεότυπα για τους Αλβανούς, έτσι και οι Μυτιληνιοί βασίζονταν

κατά κανόνα σε μεγαλεπήβολα αφηγήματα, που συγκροτούσαν

και συνάμα δικαίωναν βαθύτατες αντιθετικές διαφορές ανάμεσα

στους Έλληνες και τους Τούρκους. Η Τουρκία ως συνεχής απει­

λή εμφανιζόταν με τη μορφή ενός αδιάκοπου ποταμού τυποποι­

ημένων εξιστορήσεων, τόσο στα καφενεία όσο και στις εφημερί­

δες. Επιπλέον, οι ομιλίες για την Τουρκία και τους Τούρκους

εύκολα διολίσθαιναν σε πολυκαιρισμένες και πασίγνωστες τυ­

ποποιημένες εξιστορήσεις για τα τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς

των Ελλήνων στους Οθωμανούς, για τις οποίες έγραψε τόσο

πειστικά ο Herzfeld (1986, 1987). Ωστόσο, υπήρχαν αξιόλογες

παραλλαγές στον τρόπο διατύπωσης της συζήτησης αυτής, που

αποκάλυπταν ότι ο τουρκικός λαός γινόταν θέμα συζήτησης με

ιδιαίτερα περίπλοκο τρόπο, όπως επισημάνθηκε επίσης σε αρκε­

τές συμβολές στο When Greeks τhink about Tourks (Theodossopoulos 2007). Πολλοί στη Μυτιλήνη υποστήριζαν ότι οι σχέσεις των δύο χωρών άλλαξαν ριζικά μετά τη συνδρομή της ελληνικής κυβέρ­

νησης προς την Τουρκία κατά το μεγάλο σεισμό του 1999, που ανταποδόθηκε όταν η Ελλάδα έζησε τον δικό της μεγάλο σεισμό

ένα μήνα αργότερα. Για παράδειγμα: «Ήταν οπωσδήποτε μετά

το σεισμό του 1999, τα πράγματα άλλαξαν ύστερα από αυτό. Δεν άλλαξαν οι κανονισμοί ή οι ρυθμίσεις, δεν νομίζω, άλλαξε η

στάση των ανθρώπων . Να τι άλλαξε».13

13. Επίσης ως ένδειξη για τις μεταβολές στις σχέσεις των δύο χωρών αναφέρεται συχνά η τεράστια δημοτικότητα μιας τουρκικής σαπουνόπερας

με τίτλο Yabancί Da rιιa t (Ξένος γαμπρός) στα τουρκικά, και Τα σύνορα της

αγάπης στα ελληνικά. Η σαπουνόπερα μιλάει για τον έρωτα ανάμεσα σε

μια κοπέλα από την Τουρκία και έναν νεαρό άντρα από την Ελλάδα, κα­

θώς και για τις αντιστάσεις των δύο οικογενειών απέναντί του. Η Λενιώ

ΣΕ ΧΡΟΝΟ ΜΕΛΛΟΝΓΑ 227

Είναι σημαντικό το σχόλιο ότι δεν θυμούνται ιδιαίτερα κά­ποια αλλαγή στους κανονισμούς μετά το σεισμό του 1999. Στην πραγματικότητα, οι μεγαλύτερες αλλαγές στο ρυθμιστικό πλαί­σιο είχαν συμβεί τέσσερα χρόνια νωρίτερα, το 1995 κι όχι το 1999, και δεν επρόκειτο για αλλαγές στους κανονισμούς μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, αλλά ανάμεσα στην Ει.φωπα·ίκή Ένωση και τις χώρες της Μεσογείου, όπου συμπεριλαμβάνεται η Τουρ­κία. Οι αλλαγές αυτές εισήχθησαν από το πρόγραμμα της Δια­δικασίας της Βαρκελώνης, που στόχευε να ενθαρρύνει τόσο την οικονομική φιλελεt>θεροποίηση σε ολόκληρη την περιοχή όσο και μια σεφά από άλλες πολιτικές πρωτοβουλίες. 11• Η α;αθεωρημ~­vη εκδοχή της σt>μφωνίας. ποu υπογράφ'Ι]κε στο Παρισι τον Ιου­λιο του 200 επαναλαμβάνει τη δέσμευση να ολοκληρωθεί <<σε βάθος μια Περιοχή Ελεύθερου Εμπορίου στις χώρες της Ευρω­μεσογειακής Συνεργασίας μέχρι το 2010». 15

Το γεγονός αυτό έχει διπλή σημασία . Πρώτον, σύμφωνα με όσα σκιαγραφήθηκαν παραπάνω, οι προσωπικές αφηγήσεις των περισσότερων ανθρώπων για τις εμπειρίες τους με τα σύνορα αυτά σχετίζονται με ζητήματα εμπορίου, το ίδιο ισχύει για το μεγαλύτερο μέρος της αντίστοιχης ρητορικής. Τα σύνορα μπορεί να έχουν εμβληματική σημασία όσον αφορά τη συγκρότηση του ελληνικού έθνους, αλλά η περιοχή αυτή για τους κατοίκους της υπήρξε κατά βάση μια εμπορική οδός που έκλεισε κακήν κακώς

Μυριβήλη επίσης διεξήγαγε ενδιαφέρουσα έρευνα για το θέμα αυτό (Myrivili

2008). t4 . http://ec.euπιpa.eu/extern al_ι·elations/euroιned/i~dex_en .hιm (τελευ­

ταία πρόσβαση 15.9.2009). Οι κύριοι στόχοι το 1995 ~αν: πολιτικ.ός διάλ?· γος, οικονομική συνεργασία και ελειίθερες εμπορικες ανταλλαyες, καθως επίσης ανθρωπιστικός, κοινωνικός και πολιτισμικός διάλογος. Π~σφατα, ,το i008. ολόκληρη η διαδικασία μετονομάστησε σε Ειιρωμεσογειακη Συνερ) α­σ(α (Eur Med). ενώ οι σκοποί και οι στόχοι της μεταβλήθηκαν. ιδ(ως προ· κειμένου να συμπεριλάβουν ζητήματα σχετικά με την τρομοκρατία και την ειρήνη .

15. Κοινό Ανακοινωθέν για τη Μεσόγειο της Συνό8οu Κορυφής στο nαρι­σι, σ . 12. Διατίθεται στο http ://l'/\vw.ιιe2008.fr/\νebdav/ iιe{PFUE/shared/ import/07/0713_dec1aration_de_p<ιri s(Join t_d ec.la ra ιi n_of_the_Paris_summ i ι_fo r_the_Mediterranean-EN.pdf.

SARAH GRGJZN

με τα γεγονότα της δεκαετίας του '20. Από τις αφηγ·Ασ , · ι εις ποιι

228

ακουσα για τις οικογενειακές εμπεφίες με την τουρκική πλευ , οι περισσότερες είχαν να χάνουν με το εξής: τα μιχρασιατ~~ παράλια αποτελοόσαν κομβικό στοιχείο στις αγορές , και τους εμπορ~κους δρόμους των νησιu')ν του Αιγαίου, και από αυτά , ~ ταν ευκολη η πρόσβαση σε δί>ο σημαντικές πόλε~ς. τη Σμόρ~ και την ]{ωνσταντ~νούπολη. Όταν μάλιστα διευκολύνθηκε ~

λ' δ , χατα πο υ η ιασχιση των συνόρων ανάμεσα στις δύο πλευρές, επίκε-

ντρο των σοζητ-f]σεων δεν ήταν η επαφή μεταξύ των δύο λ , λλ' λ ' αων α α οι πο υ πιο οργανωμένες και μεγαλύτερες αγορές του Αί~

βαλί και του ΝτικελL, μιας άλλης πόλης στη μικρασιατιχ"" α , β ' ' ·ι .χτ-η

ακρι ως απεναντ~ από τη Λέσβο που συνιστούσαν απε•λ ' · • η για τις τοπικές αγορές στη Ιuτιλήνη.

~ Διαδικασία της Βαρκελι~νης ουσιαστικά επαναπροσδιορί­

ζει ε~α μεγαλύτε,ρο εόρος συνόρων που καθιερώΘηκαν με τ-η

Συνθηκη ~ης Λωζαννης το t923. Η Συνθήκη έκοψε τους δεσμοu των νησιων με τα ηπειρωτικά εδάφη ανατολικά του Αιγαίου χς ' ά ' ι ετσι ο~ χ τοιχοι της Λέσβου ανέπrυξαν την αίσθηση ότι το νησί

τ~uς βρισκόταν στη μέση του πουθεvά, πολύ μακριά από οποιο­

δηποτε _κοσμοπολίτικο κέντρο. Το κοντινότερο προσβάσιμο κο­

σμο~ολιτικο κέντρ~ μετά το 1923 ·ήταν η Αθήvα. Με τη Διαδι­κασ:α της Βαρκελωνης, που δεν είχε καμ(α σχέση με τους σει­

σμοuς του 1999 στην Τουρκία, ξεκίνησε ένας επαναπροσδιορι­σμός τ~ν συνόρων αυτών . Το Αιγαίο στο πλαίσιο της διαδικασί­

ας αυτης μετατρεπόταν σε τμήμα ενός πολι) μεγαλύτερου συνό­

λου: δεν αποτελούσε πια σύνορο που σηματοδοτε( πρωτίστως δ , , τη ιαφορα αναμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. αλλά αντίθετα

κ~~οριζόταν από μια πολύ μεγαλύτερη οντότητα, την Ευρωπαϊ­

κη Ενωση. Και η Ευρωπα·ίκή Ένωση, μολονότι η ίδια δεν διαθέ­

τει' καθαυτό εδαφική επικράτεια (Abeles 2000), αναδεικνύεται κα~ριος παρ~γοντας στον επαναπροσδιορισμό του Αιγαίου ως

τμημ,ατος ενος πανμεσογειακού δικτύου οικονομικής, περιβαλλο­

ντικης και πολιτικής σuνεργασ(ας.

~ξίζει, να συζητη~εί εδώ η οπτική ενός σημαντικού Μυτιλη­

νι~υ εμ~ορου, μ~ χαιριο ρόλο στην ανάπτυξη των νέων εμπορι­

χων σχεσεων αναμεσα στη Λέσβο και την τουρκική ενδοχώρα τα

229 ΣΕ ΧΡΌΝΟ ΜΕΛΛΟΝΊΆ -τελευταία χρόνια. Ο τρόπος με τον οποίο μιλάει για την εμπει­ρία αυτή σuνδιιάζει αναγνωρίσψ.~ς πολιτικές τu:-οποιημέ~ες εξιστορ-ήσεις με μια προσωπική αφηγηση της ε~πεφιας ::ου ει.χε ως άνθρωπος με τακτικές εμ11:ορικές σuναλλαγες με την Ι οuρκια. :Μονομιάς παρουσ(ασε στερεότυπα και ταξινόμησε τον τοι>ρκικό λαό, συγκρότησε το Αιγα(ο ως ενιαία οντότητα και uποστήριξε ότι στην πραγματικότητα όλοι είναι πάνω κάτω ίδιοι και απο­τελεε ατυχές ιστορικό περιστατt.κό το πώς εξελίχθηκαν τα πράγ­ματα. Του είχα σuστηθεί τονίζοντας το ενδιαφέρον μοι> για τις απόψεις και τις εμπειρίες του σχετικά με τις μεταβαλλόμενες ελληνοτουρκικές σχέσεις:

«Το πρώτο που έχω να πω είναι ότι οι Τούρκοι είναι 1Όuρ-' ' "0 ο κοι. Δεν αλλάζουν μυαλό. Έχουν τη νοοτροπια του ::> • ι

'Ελληνες τιι')ρα νιώθουν σαν να ζουν το δικό τους παρελθόν μέσα από τις σχέσεις τους με τους Τούρκους. ι Τούρκοι θα πρέπει να το αλλάξουν αυτό πρστοό ενταχθούν στην Ευρω­πάϊκή 'Ενωση. [ ... ] Οι 'Έλληνες παλιά είχαν την ίδια ακριβώς νοοτροπία. ξέρετε, αλλά αvαγχάστηκαv να χαΜψουν κάπως την απόσταση [ ... ) μολονότι έχουν ακόμη πολό δρόμο μπρο­στά τους - εξαχολου6οόν να σπαταλούν τις επιδοτ·~σεις που μας στέλνει η Ε.Έ. αντl να φτιάχνουν σωστές υποδομές. {.. .. 1 Οι Τούρκοι μπορούσαν να προχωρήσουν, απλώς δεν το έκα­ναν. 'Ενα πράγμα που τους κάνει διαφορετικοός ε(νcι.ι η ανα­ξιοπιστία τους. Αν κι'.ινεις μια σuμφωνία, πρέπει να την κρα­τήσεις. κι αυτοί δεν την κρατάνε. ( ... ) Έν πάση περιπτώσει σι κάτοικοι του Αιγαίο κράτ-φαν επαφή μεταξύ τους για χρό­νια, παρ' όλες τις αλλαγές, και καταλαβαί νοuν ο ένας τον άλλο - όχι όπως στα ηπεφωτιχά [της Ελλάδας) , ποu δεν έ­χοuν ιδέα για τους Τοuρκους. Εδώ είναι κοντά. και εμείς ξέ­ρουμε. Δεν ανοίγοuμε λοιπόν νέους δρόμους στην Τουρκία, ξανανοίγο με τους παλιοι)ς δρόμους. και εκσυγχρονιζόμαστε. Δεν χάνουμε κάτι άλλο».

Τα σχόλια αυτά γίνονταν μπροστά σε μια φίλη από την Τουρκία, από τους λίγους ανθρώπους που μένουν μόνιμα στην ελληνική πλευρά. Τη ρώτησα αν συμφωνούσε με τις απόψεις

230 ' SARAH GΙ~ε!;:

το~. Μου απαντησε ότι στο νησί ήταν εξέχον στέλε ο ~ κου κεντροδεξιού κόμματος για χρόνια· <<γι' α ,χ ς του τοτtι-, Μ , · υτο τα λ , τα». ~ ~λλα λόγια, η ρητορική του για τους Τούρκου εει αυ-προσδιοριζε τις πολιτικές του συμπάθειες Δ δ 'λ ς απλως ' , · εν η ωνε κ , ναγκη κατι για τις σχέσεις του με τους Το, ατ α-

Σ υρκους στην πράξ υμπερα~ματικά, το σύνορο αυτό σε πολλού ανθ , η.

δινε την εντυπωση ότι βρισκόταν σε διαδικ , ς ρωπους έ-, , , ασια μεταιον σμου η, ακριβεστερα ίσως, πολλαπλασια , Δ , -Λ.ηματι-, σμου. εν ηταν π , συνορο που απλώς τοποθετούνταν εδώ 'Η , ια ενα

0 β , · ταν επισης σύν

π υ ρισκοταν κάπου αλλού εξολοκλ , , ορο ηρου, τμ η μα ενός , που ο Marc Abeles (2000) , τοπου , τον ονομαζει «εικονική Ευ , συνορο χωρίς εδαφική επικράτεια. Κι αυτό το καθ , ρωπη»: τικ ' δ · , ιστα πραγμ α εν ιαφερον ιχνος. α-

Μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου

G )(ΡΟΝΟ ΜΕλλΟΝΊΆ ~

231

Βιβλιογραφία

Λbtl~s. Μ .. 2000. <<Virtual •urope>>. Στο I. Bellier και Τ. Wilson (επιμ.), Αιι Aιιt/πopology of Ιlιe ΕιΙΙ'οpeιιιι Unίon: Buildίng. Imagίnίng and Ex­peι·ieιιciιιg tlιe Νειυ Eιιrope. 3'1-52. Οξφόρδη: Berg.

Ace.r. Υ .. 2003. Tlιe Ae eιι ιι Μιιι·ίtίιιιe Disputes arιd Inteωational Law. Alder-

bot: shgate. Bac/IS. J.L .. 2005, « Mechanisms of boundary construction ση tl1e Greek-

Tιιrki h mιιririme border». Στο 1'. Wilson και Η. Donnan (επιμ.) , Cιιtιιιre ιιιιd Po<υer ιιl 1/ιe Edges of tl1e State: Natίoι1al Suppσι·t and Sιιb­versioιr lιι Ειιrοpeιιιι Border R gions. 55-80. Αμβοόργο: Lir Verlag.

Duιl 1•• J. , 1993, Bodies ι/ιιιι NJιιtteι·: On tl1e Discιιrsfve Lϊιιιίts of «Se.Y». ονδCνο: Routledge Lελλ. έχδ.: Σώματα με σημ.ασtα: Οριοθετήσεις

του «φόλΟU>> στο λόγο, μτφρ. Π. Μαρκέτοu. ΑΟήνα: Εκκρεμές, 2008].

Γκατζογιάνvης. Ν. 19 3, Ελέvη, μτφρ. Α. Κοτζιάς. Αθήνα: Ελληνική Εuρωεκδοτική. Πρώτη αγγλική έκδοση 1983.

CJose, D.H., 1993. τfι ι reek Civil Wιιι·. 1943-1950: Stιιdies of Polarizatίon. ονδ(νο και έα Υόρκη: Rouιledge .

De WM1, .. 2005. Αlbnιιίιι Today: Α Poι-trait of Post-Coιnmιωist Turbιι­/eιιce. Λονδ(νο: ].Β . Tauri σε συνεργασία με το Centre for Albanian

Studies. Deleuze, G., 1994, Difference and Repetίtioιι. Νέα Υόρκη: Columbia Univer-

sity Press. · Derrida, J., 1978, Wrίting and Difference. Σικάγο: University of Chicago

Press [ελλ. έκδ.: Η γραφή και Ύ) διαφορά, μτφρ. Κ. Παπαγιώργης. Αθ·ίjνα: Καστανιώτης, 2003].

Faubion, J.D., 1993, Moderιι Gι·eek Lessoι1s: Α Ρι·iιιιeι· ίιι Ristoι·iαιl Constrιιctίvism. Πρlνστον και hicJJester: Prlnceton Unjve.rsiιy Pre .

Fl ming, Κ.Ε .. HJ99. 17ιc Μιιslίιιι Βοιιnμιιι·Ιe : Dίp/οιιιιιcy nιιd Orίentalisnι ίn Ali Ριι /ιιι's Greece. Πρίνστον: Princeιon Uniνersity Pre .

Frazee, .Α . , 1969. 7'/ιe Oι·tlιodo.r /ιιιrclι nιul lrιdeμeιιdeιιt Gι·eece, 1821-1852. Τ αίμπριτζ: ιιmbridg Uniνe!'sity Pxess.

G urgoιιris, S., 1996, Dreιrιιι ιιtίοιι: Ειιlίg/ιteιιιιιeιιt. Coloιιizntioιι, ntιd tlιe lιιsΗΙιιΙίοιι of Moderιι Greece. Στάνφορντ: Stιιnford nlversity Press Γελλ έκδ.: 'Εθιιος-όιιεφο: Δι.αφωτισμ6ς και θέσμιση τrις σύγχροvης Ελλάδας. μτφρ. Α . Κατσιχερός. Αθήνα: r ριτική. 2007].

Green. S.F ~ 2005, ι oles frιιιιι tlιe Balkωιs: ιοeιιtίιιg Mιιrgiιmlity Ιl11d Αιιιbίgιιίty 011 tlι Greelc-Albnnian Border. Πρίνστον και Οξφόρδη: Pri[)Ceton niνersiry Press.

Haraway, D., 1997, «Mice into wormhole ·: Α comσιent on ιbe natur of no nature>>. Στο G.L. Downey και J. Dumlι (επιμ.), yborgs ιιιιd ilildels: Aι1tlπσpologίca l Iιιterventίons ίn Eιιιerging Sciences a11d Tecl111ologies, 209-243. Santa Fe: School of American Reseaι·ch Press.

232 SA ------------------------------------~~~~~c~~ Hsrt. ι.Ι< .. 1999. «Culture, civilizaιion. ond demarc:<Ιtion at the n~

borders of Grccce». Αιιιeι·icnιι Etlιιιologist 26(1): 196-220. rιh\ν<-st Herι.reld. Μ .. 1986. Οιιrs Οιιce More: J?o/klore, ldeology. nιιd 1/ιc Mnk·

Μιιdr.ηι Gι·cece. Νέα Υόρκη: Pelln Publίshing Ιnς Lελλ. έχδ.: flά)./'l 0! μας: Λαοyραφ{α, ιδεολοy{α και η διαμdρφωση της σύγχpοv tιιά λάδας. μτφρ. Μ. Σαρηyιάννης. ΑΟήνα: Λλεξάνδρε~α. 2002). ης ΙΕλ-1987, Aιι~lιroμology Τ/ιι·οιιglι tlιe ιοοkίιιg Clnss: Criticnl Εf/ιιιοgrιι Ιιι . 1/ιc Margιιrs of Eιιrope. Ι<α!μπριτζ: Uιmbridge University ι>res{ [Υ λλ' έχδ.: Ι/ ανθρωπολογία μέσα απ6 τον καθρέφτη: Κριτική εΟνο ε · φι'α της Ελλάδας και της Ευρώπης. μτφρ. Ρ. Αστρινάχη. Al.f~: Αλεξάνδρεια. 1998]. v•ιvα. 1997. (.'ιι/Ιιιrπ/ Ιιιlίιιιncy: Social [)octics ίιι tlιe Nntioιι-Stnte. Λονδ(ν . Routledge. 0

•

Hirschon. R .. 1989, Heirs of tlιc Greek Cntnstι·oμlιe: Ί7ιe Socinl Life of Α · Μίιιοr Rcfιιgees ίιι Pirneιιs. Οξφόρδη: Clarendon Press [ελλ. έχδ.: τα51~ pον6μοι της Μικρασιατικής καταστροφής: .Η κοινωνική ζωή τ~v Μιχpασιατώv προσφύγων στοv Πειραιά. μτφρ. Κ [(οuρεμένος. ΛΟη'να· ΜΙΕΤ, 200/ι]. . 2003α, «Consequences of the Lausιιnne Conveηrion: An oveι·vic\ν» Στο Ιι llirschon (επιμ.), Cι-ossing tlιe Aegenn: Λιι Aμμrnisnl of tlιe 1923 Cοιιψιιlsοr.ιι Ρομιι/αtίοιι Exclιnιιge Belιυeeιr Greecc nιιd Tιιrkey, 13-20. Νέα Τόρχη. Οξφόρδη: Berghahn Books.

- (επιμ.). 2003β. Crossing tlιe Argenιι: Αιι Aμμrnisnl of tlιe 1923 Cοιιιμιι/­S()ry Ρομιι/ntίοιι E:ι:clιnιιge Bet1υeeιι Crcece nιιd Tιιrkey. Νέα Υόρκη και Οξφόρδη: Berghahn Books.

Kara_knsidou: Α. Ν., 1997. J'i'iel1s of Wlιcnl, 1/il/~ of 8/ood: Pnssnges to Νn­tιοιι/ιοοd ιιι Creek Mncedoιιιn. 1870-1990. Σιχαyο: University of Chi­cago ι>ress Γελλ. έχδ. : Μακεδονικές ιστορίες και πάθη . 1870-1990. μτφρ. Ε. Λστερiοu. Αθήνα: Οδυσσέας, 2000].

I<oufopouloιι. S., 2003, «Muslim Creιans ίι1 Turkey: 'Γhe reformulation οΙ' eιl1-n.ic identity in Rn Aegean c:ornmwιity ». ~το ιι Hirschon (επψ..). Cωssiιιg f/ιe ι\ι>gl!nιι: Αιι Λμprnisnl of 1/ιe 1923 Cοιιψιιlsοry Ροpιι/ntίοιι E.\τltnιιge Behιιec;ι Gι·ιtt'CI! ιιιιd Tιιrkcy. 209-219. Νέα ϊόρχη χαι Οξφόρδη: Berghahn Books.

Lndas. S.P .. '1932, Tlιe E;ι:clιnιιge of Miιιorifies: Hιιlgnrin. Gι·eece πιιd 1Ίιrkey. Νέα Τόρχη: Macmillan.

La\νrence, C.M .. 2007. Blood nιιd Ornιιges: J::ιιropenιι Mnrkets nnd /ιιιιιιίgrnιι/ Lnbor ίιι Rιιrnl Creece. Οξφόρδη: Berghahn.

Μιχαλόποuλος. Δ., Ι 993. Τσάμηδες. ΑΟ'ήνα: Λρσενίδης. Myrivili, !Ζ .. 2008. «Polίticnl. trnιιsfoπιιnlioιιs: Cοιιιιιιercc. cιιltιιre. nιιd syιιιpntlιy

Crossιιιg tlιc Creek-Tιιrkιslι border». Στο Ο. Anasιasnkis. Κ. Nicolaidis χαι Κ. Okrem (επιμ.). Jιι 1/ιe I.Αιιg Slιndoιυ of Ειιrομe: Greeks nιιd Τιιι·ks ίιι 1/ιe Εrιι of l'ostιιnlioιιnlisιιι . Λέιντεν: Rr·ill.

Nava ι·o-Yasl1in. Υ .. 2009, (<Affcctive sptΙces, rηelnnc:holίc objecιs: Ruinα­tion <Hld ιl1c prod.uction of antlυ·opologίca l kno,νleιlge». ]οιιπιιι/ of 1/ιe Roynl Aιιtlιι·opologicnl Γnstitιιle t 5( 1): 1- 18.

Scremctakίs. C.N .. 1996, «ln search οΓ the barbarians: Borders ίη pιιin >) . Αιιιerίcnιι Aιιllιropologisl 98(3): lι89-491.

233 ·"""ΝΟ ΜΕι'\ΛΟΙ'ΠΛ

~~;υv

~.R .. 1999. 1Ίιe lι\litlιι'1'ed Vίιιe: Logislics nιιd tlιc Cοιιιιιιιιιιίst JιιsιιrgeιrCΙJ snτ~d Greece. 1945-1949. Wesιport χαι Λονδίνο: PrΙΙeger. . .

111 ι< 1996. Λ Sμnce οιι tlιe Sidc of 1/ιe J~ond: Cιι/Ιιιι·nl Poefιcs ιιι nιι Ste,νl'lό~ί eι·: Anιιιricn. Πρίνστον χαι Cbichesιer: J>ι·Ιηceιοη University Press.

« ~ Τζ .. 1986. Αvτι-Ελέvη. ΑΟ'ήνα: Ταχάς Α.Ί'ζ, \~;~d~ss~poulos. 1). (επιμ.), 20.07. Wlιeιι Creeks '/1ιίιιk nboιιl Tιιrks: Tlιe 1 Vieιυ Jι·οιιι Aιιtlιroμolugy. Λονδινο: Routledge.. . .. yef(lery. Ι< .. 1999 •. '/1ιc J>oJiliι"Ιιl L_ίves of De~? lJιxlιι>s: Rebιιrιnl nιιd /-)ostsocιnlιst

Clιnιιge. Νtα 'όρχη: Columbιa Uωversιty Press.

W. ·rrι"ιh 'Γ 2002 Bndlnιιds - Borderlnιιds: Α History of Nortlιerιι 1nnι • .. • . , Bpirιιs/Soιιt/ιerιι Albnιιιn. Λοvδινο: Duc:k,vorth.