1

Doc. dr Zlatiborka Popov Momčinović1

Filozofski fakultet, Univerzitet u Istočnom Sarajevu

PROCESI POMIRENJA U RODNOJ PERSPEKTIVI:

IZMEĐU ESENCIJALIZMA I PERFORMATIVNOG DECENTRIRANJA2

Uvod

Cilj ovog rada je da ukaţe na svu sloţenost procesa pomirenja u postkonflitknom bh.

drutštvu, sa akcentom na rodnu dimenziju. Ukazivanje na sloţenost iz rodne perspektive

je utoliko bitnija s obzirom na postojeće vizure i prakse rodnog esencijalizma ali i

decentriranja kroz različite aktivističke prakse pomirenja. To često vodi u začarani krug

rodnog esencijalizma i praksi izmeĎu kojih često ne postoji poveznica usled projektnog

birokratizovanog upravljanja procesima “pomirenja” odozgo kao dominantnog obrasca. S

druge strane, budući da konflikt iza sebe ostavlja brdo naracija, pogotovo kod ţrtava, neki

teoretičari i istraţivači postavljaju pitanje da li je uopšte i moguća prevazići status

“kolekcija individualnih trauma i naracija” (Wingo, 2013: 142).

Rodni esencijalizam je dugo bio postulirajuća norma, koja je sa jedne strane stvorila

neki oblik polupomirljivosti izmeĎu balkanskog “modernog” patrijarhata i zapadnjačke

agende o ţenama kao ključnim akterkama u procesima pomirenja (v. Helms, 2003). Na

prvi pogled, oba pristupa imaju svoje empirijsko uporište. Više je nego poznato, da su

ţene još takom rata bile te koje su prve prelazile granice različitih etniciteta (Thomasson,

2008) pojmljenih kao biologiziranih supstanci kojima se naknadno upisivao politički

legitimitet na osnovu principa konstitutivnosti i konsocijacije. To su činile još pre

izbijanja direktnih ratnih sukoba. Tako je grupa aktivistkinja pod nazivom Žene za mir

stalno pozivala na pregovore i iznalaţenje mirnih rešenja (Mulalic, 2011: 44). To je u

dobroj meri odgovaralo pojmu “etičkog” civilnog društva kao alternative, paralelnog

ţivota u istini (sitagma Vaclava Havela) nasuprot postojećim praksama netolerancije,

nepomirljivosti i etnicizirane isključivosti. S druge strane, kroz kult ţrtve, budući da je rat

imao obeleţja ne samo genodica već i gendercida, vitkimološki diskurs propatrijarhalne

časti je ţenama unapred dodelio status ţrtve iz kojeg one treba da istupe u performativne

aktivnosti pomirenja. TakoĎe, ono feminino je često korišteno kao jezička simbolička

konstrukcija za “tumačenje” ratnih zbivanja. Odbrameni rat je tako tumačen kao odbrana

patrijarhalnog ognjišta čiji je simbol ţena hraniteljica, a predaja, identificirana sa slikom

posrnule ţene (Kesić, 2001: 33). Ovakva pomeranja simbola zapravo ukazuju na

svojevrsnu ništavnost femininog, u moralnom i konstruktivističkom smislu (ibid).

Uprkos različitosti izmeĎu ova dva pristupa, postoji i ključno preklapanje. A to je

1 zlatiborka.popov.momcinovic@ffuis.edu.ba 2 Rad predstavlja deo istraţivanja uraĎenog u saradnji sa Univerzitetom u Edinburgu i Centrom za empirijska

istraţivanja religije u BiH, u kojem je autorica teksta bila lead author kada je o rodnom aspektu istraţivanja reč. Rad je

delimično prezentovan na konferenciji o ulozi religije i pomirenja u Bosni i Hercegovini na sveučilištu Hercegovina,

podrţanoj od strane Konrad Adenauer Stiftung, ured u Sarajevu.

2

postuliranje tzv. ţenskog modela navedenim procesima kao kakve biološke za-datosti

(Ţralović i Roţajac-Zulčić, 2012: 395). No, kako u lakanovskom smislu trijade izmeĎu

realnog, imaginarnog i stvarnog nijedan subjekt ne moţe postići punu subjektivizaciju,

budući da subjektom postaje tek kroz odreĎeni simbolički poredak te je isti uvek

rascepljen, nedostatan subjekt. Pogotovo kada je o ţenama reč imajući u vidu dihotomnu

strukturu simboličkog. No, takoĎe postoje prostori za imaginaciju, koji uzmiču

maskulinoj proizvodnji i hijearhiji ne/znanja, čime se otvaraju prostori za niše otpora,

preispitivanja svog mesta i uloge i različitih aktivističkih upada u nametnute paradigme

(Popov Momčinović, 2012: 61). Jer i tokom i nakon rata u BiH, ţene su često posmatrane

kao kolateralna šteta sukoba čime je stvorena odreĎena hijerahija ţrtva u kojoj zločini

počinjeni nad ţenama imaju niţi ontološki status (Hallilovic, 2013: 156-157) i koji su

praksama repetitivnog ponavljanja esencijalizirani. A nasilje posebno ratno silovanje ţena

je postalo sublimirano putem medija a patnja pojedine ţene pretvorena u etničku

metaforu (Kešić, 2001: 34). Stoga su mnoge aktivistkinje još tokom rata pokrenule

različite susrete na kojima su se mogle čuti lične priče na osnovu kojih se teţilo njihovom

uzdizanju na nivo političkog (Kešić and Mladenović, 2001: 41).

Metodologija studije

S tim u vezi, cilj ovog rada je da napravi iskorak iz esencijalizma svake vrste, da se

demistifijuju rodne simbolike, frakture i hijerarhije, kao i da se iznaĎu obrasci koji se

često ne vide ako ţenski aktivizam i uopšte ţenske percepcije u procesima pomirenja

vidimo kao puk sveţanj različitih praksi izmeĎu kojih ne postoji supstancijalna poveznica.

To je delom posledica činjenice da pomirenje predstavlja prosec, tačnije niz procesa koji

pretpostavljaju involviranost različitih društvenih atkera_ki i gradnju različitih

horizontalnih i vertikalnih odnosa (Wilkes et al, 2013: 10) koje ne vode nuţno do

statičnog stanja zaokruţenosti u kome bi sukobi imali svoj diskurzivni završetak (Jansen,

2008: 45). Različite teorije ukazuju na različite procese, a po Whitakeru pomirenje najpre

uključuje nameru da se pokrene iz postojećeg stanja, a potom uključenost u procese

prizavananja, razumevanja, opšraštanja, reparacije, jedinstva i prevencije mogućih sukoba

(Whitaker, 2002: 18).

Problem istraţivanja stoga predstavlja rodni esencijalizam, u kontekstu procesa

pomirenja koji samo naizgled od ţena čini akterke pomirenja budući da im to pripisuje

kao pridodno svojstvo, a što je po Elise Helms ne samo posledica propatrijarhalnog

okruţenja za koji je takav oblik angaţmana prihvatljiv već i politika stranih donatora

(Helms, 2003: 369). Predmet istraţivanja predstavljaju percepcije ţena o procesima

pomirenja i njihovog mesta i uloge u istima. One omogućavaju pregovaranje oko pozicije

ţena, koje u isto vreme nisu u stanju da proizvedu jasne kvantitativne ili kvalitativne

komparacije s obzirom na lokalne specifičnosti (Stewart, 2003: 1). S tim u vezi, glavno

istraţivačko pitanje tiče se stavova ţena o ovim procesima, pri čemu se odbacuje

postojanje nekakvog rodnog identiteta koji bi unapred bio supstancijalno odreĎen i

sa/merljiv. Ţenski glasovi se moraju i trebaju čuti, oni su u lakanovskom smislu smešteni

u različitim izrekama-staništima (dit-mansion), odn. po teoriji od Ferguson mobilni

3

subjekti, ambivalentni, nestabilni i kroz svojevrsni bricolage predstavljaju permanentu

otvorenost (Lloyd, 2005: 15). U protivnom, ţene bi i dalje ostale u pasivnoj poziciji u

upregnute odozgo u različite ideologije “polupomirljivih praksi” i birokratizovanih3

praksi nadgledanja i upravljanja(Husanović, 2013).

Metodologija istraţivanja obuhvata više dimenzija: ona se bazira na nekoliko

istraţivanja autorice ovog teksta: o ţenskom pokretu u BiH (doktorsko istraţivanje), na

istraţivanju o procesima pomirenja i izgradnje pomirenja gde je autorica ovog teksta bila

lead author kada je o rodnom aspektu reč (CEIR/Edinburgh RELWAR project), na

posmatranju sa učestvovanjem različitih aktivnosti koje su provodile ţenske grupe na

ovom polju u poslednjih sedam godina. Intersekcija različitih pristupa, kao i različitih

metoda (posmatranje sa učestvovanjem, dubinski intervjui, upitnici na reprezentativnom

uzorku, fokus grupe) dali su okvir za inicijalni uvid u rodnu dimenziju praksi pomirenja i

njegove različite intersekcije, ne zaboravljajući pri tom ljudsku patnju. U isto vreme nisu

zaboravljeni drugi segmetni (ekonomski status, religioznost, obrazovni nivo, lokalitet i dr.)

koji takoĎe utiču na načine na koji se odgovara na različite situacije (Stewart, 2004: 5). I

dalje, iako su neki oblici artikulacije karakterističniji za ţene, da se ne bi skliznulo u

neproduktivni esencijalizam bolje je istraţiti kako se feminino manifestuje na nivou

reprezentacije (ibid), sa posebnim akcentom na interaktivnu konstrukciju značenja

(Bryman, 2012: 504).

Imajući u vidu ove različite intersekcije, koje su u kontekstu bh. društva i

viktimološke i aktivističke, treba ukazati da rad nema esencijalizano teorijsko uporište,

pogotovo ako vidimo svu sloţenost samog pojma pomirenja. Rad se kreće u meĎuigri

interpretitivnih značenja o ţenama kao subjektu nedostatka (Lakan) koji kao takav uvek

remeti zatvorenost svakog simboličkog poretka (LLoyd, 2005: 18) bio on konfliktan ili

postkonflktan, performativnom subjektu čiji identitet nije unapred dan već se konstruiše

kroz različite prakse decentriranja (Batler, 2010) i multipliciranom subjektu kao prostoru

različitih, nelinearnih i multipliciranih koncepcija koje se povezuju na različite načine

(Ferguson, 2004). Uprkos razlikama, postoji jasna poveznica: a to je iskorak iz diskursa

viktimologije i ţenskog pasivizma, čime se ne negira njegova prisutnost u različitim

porama bh. društva, čak i kod samih ţena. No, sa naznakom da čak i kad se ţenski

pasivizam reprodukuje, on sebe ogoljeva, a samim tim i remeti. Jer, trauma ne traţi neku

teoriju traume da bi se ona iskusila (Stewart, 2004: 6), a isto se moţe ustvrditi i kada je

reč o konstrukciji značenja vezano za sukobe, procese pomirenja, suočavanja, poglede u

prošlost, sadašnjost i budućnost.

Dodatne napomene

Ţenski pasivizam koji se u ovom radu teţi prevladati je u kontekstu postkonflitnog

bh društva upotrebljavan na ove ili one načine, u liberalnom pa čak i u feminističkom

diskursu. Konzervativni diskurs tu nije od malog značaja, iako mu se ne moţe imputirati

puko desničarenje. Ovde se pomirenje u rodnom aspektu smatra posebno značajnim zato

što su sve ţene majke i deleći taj esencijalizam, sklone su pomirenju da ne bi izgubile u

3 Autorica Husanović umesto termina birokratija koristi termin bio-kratija da bi ukazala na biopolitiku administriranja

ţivotom “nakon traume” koja se sprovodi u BiH (Husanović, 2013: 13).

4

novom konfliktu svoje bliţnje, posebno svoje sinove i muţeve kao zaštitnike domaćinske,

patrijarhalno idealiziranje sfere privatnosti. No, konzervativno slepilo nad nasiljem nad

ţenama u porodici je sprečilo da se vidi njegova poveznica sa ratničkim nasiljem

(Iveković, 2000). Različite ispovesti u kojima su silovane majke i silovane ćerke bile

sklone da prebacuju jedna drugoj, pod pritiskom patrijarhalne sramote, ukazuju kako je

ovakav konzervativni diskurs i dalje operativan i od ţrtve pravi sukrivca. Liberalni pak

diskurs sa jedne strane apstrahira ţrtve svodeći ih na apstraktni humanitet, ne videći pri

tome u njima specifična obeleţja. Na sličan način kao što su ţene u Juţnoj Americi posle

pada vojnih hunti apostrofirale da im je ţenska strana priče nebitna, da im je cilj da

utvrde šta je bilo sa mrtvima, pre svega nestalim muţevima i sinovima. U feminističkim

interpelacijama je po svaku cenu traţen iskorak iz esencijalizma, tačnije esencijalizirane

ţenske pasivnosti. Ţensko mirovnjaštvo je često predstavljano individualistički (npr. u

knjigama o mirovnjakinjama, pomalo istrgnutim iz socijalnog konteksta ali i vlastitih

partikularnih obeleţja, ili pak njihovim prenaglašavanjem da bi došlo do sve veće

navodne “individualizacije”), a da se u isto vreme na indirektan način proklizavalo u

esencijalizam o ţenama kao benevolentijim i mirovotvornijim. Time se pak ne negira

činjenica da je i u mirovnjačkim aktivnostima ţensko “telo” sluţilo kao nerizičan prostor

pomirenja (od popularne kulture do teorijskih elaboracija), ali se stavlja jasan upitnik da li

su feministički pristupi zaista doveli do nekog radikalnog decentriranja i u kojoj je meri

mirovni aktivizam zaista ispirisan feminizmom, bilo na nivou osnove ili nadgradnje. Jer,

vladajući sistemi moći koji za prevenciju sukoba koriste militaristička sredstva- tzv. vojne

intervencije, u različitim konflitknim područjima se vide kao odozgo nametnut pojam

sigurnosti koji nema humanističku dimenziju i kojeg dobrim delom karakteriše slepilo za

rod (Rehn & Johnson Sirleaf, 2002: 4). Rezolucija UN-a 1325, je preko UNIFEM-a

pokušala da se realizuje tako što je pridala značaj različitim potrebama ţena u ratnim

sukobima koje su često prepuštene što same sebi što različitim oblicima nasilja dok su

muškarci na ratištu, i da takoĎe podrupre ţenski mirovni aktivizam (ibid, 5). No, čak i

kad su te potrebe prepoznate uočen je jaz izmeĎu ideje i prakse. I na ironičan način, uloga

ţena kao onih koji se brinu o drugima često utiče na njihove sposobnosti da prime

različite oblike asistencije, uključujući i podršku mirovnih ativnostima (ibid, 6). Stoga se

u feminističkim pristupima paţnja pridaje humanitarnim, humanim, ekonomskim,

socijalnim i ekološkim aspektima sigurnosti (Ţdralović &Roţajac-Ţulčić, 2012: 393)

tokom i nakon konflikta. U CEIR/Edinburgh istraţivanju se tako pokušalo ukazati na

različite aspekte i intersekcije, uključujući i segment rodnog aspekta pomirenja.

Neki aspekti rezultata istraživanja

Imajući u vidu da rezultati referiraju na nekoliko uraĎenih istraţivanja, više je nego

jasno da su i rezultati “različiti” ali da se ipak izmeĎu njih moţe naći performativna

povezujuća nit. “Sablasti diskontinuiteta” (sintagma Dţudit Batler) ukazuju na laţ

ustanovljenih ekspresivnih i uzročnih veza (Batler, 2010: 75). Ova nit nema veze samo sa

praksom stranih donatora koji nameću agenda seting i kroz podršku različitim

aktivnostima ovima upisuju odozgo poţeljan pravac (v. Thomasson, 2008).. Ova nit se

tiče i načina samopoimanja ţena u aktivnostima pomirenja, kao i iskoraka koje su uočene

kada je o ţenama reč, bez obzira da li ih posmatramo kao homogenu grupu ili ne. Iako

5

nas ovde vuče batlerosvki kritički zov da ţena nije rod, već nedostatak roda kojem

nedostaje apstraktni humanitet makar on bio maskuliziran, to ne znači da ovaj

“nedostatak” ne moţe da oboji univerzalne vrednosti- u ovom slučaju pomirenje,

specifičnim koloritima. Utoliko više što je tzv. apstraktni humanitet u bh. i dalje

nepoznanica, a pozivanje na njega u kontekstu bh. etnkonfesionalnih trijada je uvek

povezano sa praksama etnokonfesionalnih isključivosti.

U istraţivanju o ţenskom poketu je npr. uočena teţnja ka pomoći bliţnjemu, bez

obzira na etnokonfesionalnu pripadnost. Aktivistkinje u ovom istraţivanju su često

ukazivale da su u svojim aktivnostima tokom rata pomagale svima bez obzira na

etnokonfesionalnu pripadnost, da su organizovale različite susrete specifičnih naracija

(Kesić, Mladjenović, 2003: 40,41)4, koji su nastavljeni i tokom rata (Popov Momčinović,

2013: 112, 115). Na sličan način kao to su u CEIR/Edinburgh projektu ţene pokazale

veću suptilnost prema manjinama i statistički značajnije podrţavale aktivnosti njihove

zaštite (Wilkes et al, 2013: 62). TakoĎe, u većoj meri su uvidele značaj ličnosti koje se ne

identificiraju ni sa jednom etničkom skupinom za procese pomirenja. U statistički

značajnijom meri isticale su značaj sličnosti izmeĎu bh. graĎana ali i poštovanje

različitosti (Wilkes et al, 2013: 62) budući da bh. graĎanin nikad ne moţe do kraja biti

apstrahiran od odreĎenih partikularnosti. Iz ova dva aspekta se vidi svojevrsna

propatrijarhalna briga o drugome kao, navodno ţenska “pridonjačka” osobina ali i

liberalni diskurs o drugom kao apstraktnom humanitetu, sa ili bez pripisanih identitarnih

značenja kao i svest o sloţenosti različitih aspekata procesa pomirenja. Čini se da je na

delu svojevrsna meĎuigra pomirenja, obojena i patrijarhalnim i liberalnim i

komunitarističkom diskursom, ali i post-socrealističkim solidarističkim remisencijama.

Činjenica na koje su mnoge aktivisktinje ukazale u istraţivanju o ţenskom pokretu, da su

postale svesne ţenske podreĎenosti sa izbijanjem rata kao patrijarhalne svaĎe očeva

nacije ukazuje na ova ukrštanja (Popov Momčinović, 2013: 114). U socijalizmu se

osećala lagodnost, iako je na delu bila nepodnošljiva “lakoća” bivanja ţenom kojoj su

odozgo data razna prava i koja su se kao takva morala ispoštovati, na uštrb poslušnosti

reţimu, bez obzira na činjenicu da je on vodio u različite oblike dvostruke pa i trostruke

podreĎenosti (Ţarana Papić). Pad socijalizma je bio i pad u prirodnjačku entonacionalnu

zajednicu koja nije krila svoj bezupitni diskurs i laţno slepilo za rod. Rat je postao

otreţnjenje, a na ţalost i “osveţenje” za uvide u ţensko bivanje, tačnije tubivstovanje u

kastriranoj pasivnosti. Pomoć bliţnjemu bez obzira na odreĎenu “priodnjačku” pripadnost

je ipak na kraju nastala s obzirom na tu i tu pripadnost. Naravno, sa upozorenjem da ţene

takav okvir nisu birale već im je on bio nametnut. A njihovim prihvatanjem kroz

nesebično zalaganje često je vodilo u mirovnjački burn-out, ne retke posledice

aktivističkog delovanja koji je pretio da sklizne u propatrijarhalnu, majčinsku brigu o

Drugom. Uprkos tome, ţene su postale multiple subject, onaj koji se ne uklapa u

maskulinu filozofiju polemos-a, odn.i rata kao pročišćenja već kao njen remetilački faktor

budući da ţene nisu bile ratni subjekti već njegov abjekt (sintagma Kristeve). On nije

deridijanski samoprisutan, i u isto vreme potire mogućnost iznalaţenja vlastite

jednoznačne osnove (Fuss, 1989: 103).

4 Na ovim susretima je postojala svest da oni mogu da dovedu do duševne boli i povreĎivanja ali je postojala svest koja

je stalno bila prisutna i isticana da to nije namera ovih susreta (Kesić, Mladjenović, 2003: 41)

6

No, s druge strane, aktivizam izazvan ratom upućuje i na njegovu reaktivnu

dimenziju, koja je u hajdegerovskom smislu i njegova osnova a i ambis (Heidegger,

2007). Tzv. feminizam iz nuţde usmeren ka odbrani golog ţivota otupljuje njegovu

kreativnu oštricu i dublje “upade pravo u lice moći” (Husanović, 2000; Husanović, 2007:

70). Fokus grupe i tzv. sastanci sa graĎanima (city meetings) organizovani u različitim bh.

gradovima (njih 13) potvrĎuju ovo pravilo. Generalne, a samim tim i ograničene

opservacije ukazuju da su ţene češće od muškaraca bile retroaktivne učesnice ovog

metodološkog naučnog dijaloga, i često direktno pitane da kaţu kakav je njihov stav,

uvidi, iskustva i promišljanja, osim u fokus grupama gde ih je bilo u većem broju. Ovde

se nedostatak moţe pojmiti lakanovski, kao ogoljeni patrijarhat multipliciranja ovdašnjeg

simboličkog poretka. Na statisičke pokazatelje CEIR/Edinburgh projekta da su ţene češće

davale podršku aktivnostima koje se tiču pomirenja su davani raličiti osvrti, a što

proizlazi i iz heterogene strukture fokus grupa. Da li to ukazuje da su ţene bile podsvesno

svesne svoje hibridne pozicije, koja je ujedno i realna ali i proizvod fikcije (Lloyd, 2005:

16) ostaje upitno s obzirom na navedenu heterogenost, kako grupe tako i ţena

sagovornica. Imajući u vidu lokalne specifičnosti, razlike su zavisile od lokalnog

konteksta i strukture učesnica ali se moţe uočiti i značaj šireg društvenog

propatrijarhalnog konteksta, čak i fokus grupama u kojima su ţene bile “postavljene” kao

ravnopravne učesnice i teţilo se rodnom balansu. No, fantazma i memorija nisu binarne

opozicije, več kompleksno povezani termini (Stewart, 2004: 7-8) koji ţenama pruţaju

prostor za artikulaciju, budući da u lakanovskom smislu ţenski mimezis unosi prekide u

simbolički poredak stvari.

Imajući u vidu da je ţenska artikulacija pre, tokom i nakon izbijanja sukoba počinjala

kroz susret (Johanneshov, 2008), opravdava naglasak na fokus grupama kao dijaloškom

grupnom intervjuu. On omogućava da se uoče različiti diskursi, prakse decentriranja ali i

protivrečnih hibridnosti u interakciji sa drugima, budući da se polazi od pretpostavke da

stavovi ne izlaze na lokovski način iz glava ljudi u “pridodnom stanju” već u interakciji i

diskusiji (Bryson, 2012: 504). Fokus grupe su posebno značajne kod istraţivanja

marginalnih grupa, koje na taj način dobijaju prostor za artikulaciju (ibid).

Činjenica da su npr. na fokus grupi u Stocu ţene bile aktivnije leţi i u tome da su

učesnici_e fokus grupa bili_e iz mlaĎe kohorte i da je ova starosna grupa u Stocu okupila

značajan broj devojaka u interentičkim aktivnostima. U Banja Luci su na fokus grupama

muškarci bili elokventiji, a neki mladići su jasno elaborali svoje stavove koristeći i naučni

vokabular. No, i ţene su bile prilično aktivne u diskusiji u Banja Luci iako sa manje

elokvencije, pri čemu treba napomenuti da su neke od njih aktivistkinje pa sam tim i

proaktivnije. No, na fokus grupama u Sarajevu su ratni vojni veterani skoro u potpunosti

kooptirali diskurs, ukazivali na svoju patnju i na nedostatke pravnih mehanizama, i

isticali da su i “njihove” ţene kolateralna šteta nedostataka pravnih mehanizama za

zaštitu ţrtava. Svesne posebne situacije ove populacije, prisutne ţene se nisu “usudile” da

dublje poremete nametnuti pravac fokus grupe koja je postala dobrim delom grupna

terapija ove ugroţene populacije, ali su intervencijom facilitatora i vlastitom ţeljom da

budu aktivnije uključene ipak uspele da se izbore za svoj prostor. Ipak, ostaje uvid da je

diskurs ipak dobrim delom kooptiran od ratnih vojnih veterana, ali i da su ţene svojim

reakcijama pokazale izuzetnu senzibilnost prema ovoj grupi. No, čak i činjenica da su npr.

7

u Tuzli ratni vojni veterani na susretu sa graĎanima bili daleko blaţi i tolerantniji, nije

pruţio povod ţenama da se dublje uključe u diskusiju. Njom su dominirali muškarci a

ţene su se retroaktivno uključivale da naknadno potvrde svoju privrţenost viziji Tuzle

kao multikulturalnog grada, ističući često samim imenom i prezimenom da nisu

Bošnjakinje da bi dokazale ovu svoju privreţnost Tuzli kao “preostalom” simbolu

suţivota. No, s druge strane, ukazujući na svoja privatna iskustva, indirektno su ukazivale

da je javni diskurs ipak zasićen i privatnim iako se to često teţi prikriti dominantim

javnim narativima (v. Lloyd, 2005: 3-4) i selektivnom kolektivnom memorijom. Situacija

u Mostaru je bila prilično drugačija. Ţene i mlaĎa populacija je bila daleko proaktivnija.

No, pitanje roda ni na ovoj fokus grupi nije bitnije elaborirano, što ima i lokalni pečat

budući da Mostar vaţi kao etnički podeljen grad pa je fokus išao u tom pravcu. Naglasak

je bio na ekonomskom faktoru kao osnovi za dostojanstven ţivot, i na politici grupnih

identiteta. Mogli su se čuti stavovi da su ţene krive za svoj poloţaj čime im je nametnut

pasivitet pa i viktimologija. U Bihaću su ţene bile aktivne u diskusiji, ali više u formi

kratkih izjava bez dublje elaboracije i često reaktivno na ono što su drugi učesnici rekli.

Kada je o akterima u procesima pomirenja reč, akcenat je stavljen na političare,

nastavnike, verske lidere. Uloga ţena nije posebno adresirana, osim ako nije direktno

postavljena od facilitatora, a na tzv. susretu sa graĎanima/kama (city meeting) u Stocu je

ovo pitanje izazvalo i smeh muških učesnika, tačnije aktiviste koji je pokrenuo neke

interetničke projekte i sebe nametnuo kao significant other pa i merilo tumaćenja

tamošnje društvene zbilje. Mada postoje i izuzeci npr. u Banja Luci gde su ţene istakle

vlastiti značaj u procesima pomirenja navodeći i specifikume ţenske naracije,

reflektirajući na rezultate statističkog istraţivanja gde je značaj ţena u procesima

pomirenja u Banja Luci prepoznat u većoj meri nego u bh. proseku. Uloga političara u

svim gradovima je viĎena kao per se negativna, pri čemu su političari najčešće pojmljeni

kao homogena grupa, bez obzira na ideološke i druge razlike. Iako je npr. na fokus grupi

u Mostaru istaknuto da postoje i “drugačiji” političari, oni su okarakterisani kao nečujna

manjina. Ako su postavljena pitanja o političarkama, one su najčešće identifikovane kao

poslušnice koje strogo prate partijsku disciplinu. Generalno, u većini gradova, svaka

politička alternativa je najčešće identifikovana kao nečujna i/ili suspregnuta a političari

viĎeni kao ti koji koriste sukobe na ovaj ili onaj način. U nekim sredinama, npr. u Bihaću

je istaknuto da u skupštini grada ima samo dve većnice.

Nedostatna elaboracija u nekim fokus grupama o mestu, ulozi i značaju ţena jednim

delom proizlazi, a na šta je već ukazano, iz heterogenosti fokus grupa. Teţnja je bila da se

obuhvate različiti akteri koji takoĎe obavljaju različite društvene uloge i zazimaju

različite poloţaje koje su ispitivane u statističkom delu istraţivanja (nastavnici, ratni vojni

veterani, penzioneri, mladi, religiozni...). Veliki broj pitanja i aktera nije stvorio okvir da

ţenski glasovi budu prodorniji, da se pitanja o mestu i ulozi ţena dublje elaboriraju, mada

su stečeni uvidi u njihovu artikulaciju i snalaţenje u heterogenom okruţenju.

Najproaktivnije su bile ţene nastavnice i aktivistkinje u gotovo svim lokalnim sredinama,

ali i penzionerke i ţene vernice u različitim lokalnim kontekstima. Suţenost artikulacije o

ţenama proizlazi i iz činjenice da su fokus grupe sluţile da se steknu inicijalni dublji

uvidi u podatke dobijene iz statističkog istraţivanja koje je obuhvatilo veliki broj

segmenta, koji će se potom koristiti za nastavak istraţivanja. Kroz facilaciju se pak

delimično pokušavala usmeravati diskusija, ali je ipak cilj bio da se čuju glasovi iz baze

8

društva u svojoj raznolikosti. Neki specifikumi kada je o poverenju u doprinosu ţena reč-

npr. u Sarajevu uprkos činjenici da postoji veliki broj ţenskih NVOa i istaknutih

pojedinki koje su uključene u ove procese nije doveo do neke značajne reakcije, čak i

nakon uvida da je stepen poverenja u ţene u Sarajevu začuĎujuće nizak u odnosu na

druge gradove. Reakcije su se uglavnom kruţile oko viktimološkog diskursa, tj.

zaprekama koje su postavljene ţenama da budu vidljivije u javnosti. U Mostaru se čak

mogla čuti i tvrdnja jedne učesnice da su ţene krive za svoj poloţaj, a što je ne retko i

tehnika koje koriste marginalne grupe koje često same sebe krive za vlastiti nepovoljni

poloţaj i tako ga zapravo petrifikuju.

Na fokus grupama se tako najčešće referiralo na politički okvir i na posrćuću

ekonomiju, imajući u vidu da su političari najniţe rangirani u svojim doprinosima

procesima pomirenja i da svojim delovanjem ne stvaraju povoljno ekonomsko okruţenje.

I takoĎe, usled činjenice da političari insrumentalizuju obrazovni program i

zloupotrebljavaju religiju u političke svrhe. Isticano je da se ţenama političarkama

najčešće manipuliše, i da se najveće paţnja obraća na ţene koje “pljuju vatru”. TakoĎe je

podvlačeno da i kad bi nešto pokušale da promene, ţene bi unapred izgubile u trci za

glasove. Obrazovanje je često adresirano- kako sa negativnih tako i sa pozitivnih aspekta

imajući u vidu da mnogi nastavnici čak i u nepovoljnom institucionalnom okviru nalaze

prostore da ih prevazilaze. Tako su npr. mladi učesnici u Stocu apostrofirali pozitivnu

ulogu nekih nastavnica, a sa druge strane i same nastavnice u različitim lokalitetima

elaborirale svoje pristupe. Npr. iz jedne priče, u kojoj je učenik jedne nastavnice iz Tuzle

pri odlasku u drugu sredinu na pitanje da li je tamo video Srbe- odgovorio da je video

ljude a na šta je nastavnica bila osobito ponosna.

Uloga verskih lidera je najčešće opisivana negativno, s tim da se često isticala razlika

izmeĎu religijskog učenja i njegovih institucionalnih okvira. Isticani su i pozitivni i

negativni primeri nekih verskih lidera, s tim da su muškarci češće od ţena isticali

negativne primere. Jedna nastavnica iz Banja Luke je tako bila osobito ponosna što je

njen učenik bio sarajevski paroh otac Vanja, koji je poznat kao kosmopolitska ličnost.

Konfesionalna veronauka je često opisivana kao prepreka pomirenju, s tim da su npr. neki

veroučitelji ukazali da u svom radu primenjuju šire okvire. Neke od prisutnih

veroučiteljica su isticale da neguju širi pristup, i da predmeti kao što su Kultura religija

imaju širi potencijal.

Negativne ocene političarima su u nekim sredinama vodile i u diskusiju o ţenama

političarkama, budući da su političari u statističkom delu istraţivanja posmatrani kao

homogena grupa a što je, kako je jedna učesnica fokus grupa istakla, posledica činjenice

da političarki nema dovoljno u javnosti pa ih ne moţemo čuti. Iako je najčešće isticana

njihova poslušnost liderima stranaka, isticano je da političarke i kad šalju drugačije

poruke, da se njihovi glasovi teţe suspregnuti.

Doprinos nastavnika koji je u statističkom delu istraţivanja ocenjen kao vrlo

značajan nije u u statističkom delu istraţivanja dotaknut sa rodnog aspekta, iako na delu

imamo priličnu feminizaciju ove profesije. To potvrĎuje i prisustvo ţena nastavnica na

fokus grupama koje su često isticale pozitivne primere svog rada. Kao i činjenica da su

ţene posmatrale nastavnike kao prilično vaţne, i prednost davale ulaganju u obrazovne i

kulture programe koji sluţe razbijanju predrasuda, nasuprot začaranom krugu kretanja u

postuliranim identitetima kroz, izmeĎu ostalog tzv. “nacionalnu grupu predmeta”.

9

Obrazovanje je često od strane ţena povezano sa vaspitanjem, budući da ţene mnogo

ulaţu u odgoj dece i tu se mnogo moţe uraditi. Na to su ukazali i neki muški učesnici, npr

sintagmama poput “ako neko pozvoni na vrata, njih će otvoriti ţena a ne domaćin”. Iako

je ovakav diskurs u biti propatrijarhalan, on ipak ukazuje na moguće doprinose ţena

procesima pomirenja. Skladni porodični odnosi i vera su u ovakvom propatrijarhalnom

diskursu viĎeni kao osnova za stabilan ţivot i poštovanje Drugog. U protivnom, bez

ovakvog jednog uporišta, “sve ti smeta pa i prvi komšija”. Iako isključujući i rigidan, i

propatrijarhalni diskurs je na svoj način “priznao” ulogu ţena u procesima pomirenja.

Mada je jedan muški glas adresirajući značaj ţena istakao da “ţena kao majka, od roĎenja

moţe detetu svašta usaditi u glavu”, ne apostrofirajući pri tom ulogu očeva i indirektno

prebacujući odgovornost na ţene kao majke za stavove dece.

Ţene su, kao što je i statitičko istraţivanje pokazalo, pridavale veću vaţnost

različitim akterima u procesima pomirenja. Smatrale su posebno bitnom ulogu udruţenja

koje predstavljaju ţrtve i ugroţene, a neke od učesnica su ukazale na dobrobit i svog rada

u ovakvim aktivnostima, kao što je npr. psihosocijalna pomoć ţenama ţrtvama rata i

drugim ugroţenim kategorijama. Isticale su i značaj vojnih veterana, koji su vaţni da

podele svoja iskustva, posebno sa mladima koji ţive više za danas ne bi li postali svesni

patnji i razaranja kroz koje je bh. društvo prošlo, i to kroz lične priče a ne medijske

konstrukcije. Posebno su podvlačile značaj heterogenih sredina. Jedna učesnica iz tzv.

podeljenog grada u kom dominiraju dve etničke skupine je istakla da “kada bi došli treći”

bilo bi lakše.

Uloga verskih lidera nije dotaknuta sa rodnog aspekta, čak ni u formi kontrateze da

ţene u tradicionalnim verskim zajednicama ne mogu da zauzmu liderske pozicije i nešto

eventualno promene u postojećim teopolitičkim diskursima, izuzev u Sarajevu gde je

jedna učesnica istakla da je potrebno veće učešće ţena na liderskim pozicima u verskim

zajednicama. Navedene interpretacije jednim delom proizlaze i iz heterogene srukture

fokus grupa koje su ne retko imale više od 7 članova, a brojnost i heterogenost često vodi

u metodološku opasnost da se ovaj oblik grupnog intervjua pretvori u davanje kratkih

izjava i komentara, ili pak u pasivnost ako dinamikom razgovara dominiraju odreĎeni

pojedinci (v. Bryman, 2012). No, s druge strane, kako su navedene fokus grupe sluţile da

se steknu inicijalni uvidi, pruţi prostor za lične naracije i stvori partnerstvo u lokalnim

zajednicama za potrebe nastavka istraţivanja, navedeni nedostaci će biti iskorišteni za

unapreĎenje daljeg procesa istraţivanja. Posebno ako imamo u vidu da pomirenje ne

predstavlja puki politički dogovor da sukobi prestanu, već je i psihološki i socijalni

proces razumevanja, tolerancije i spremnosti na zajednički ţivot u uslovima mira

(Whittaker, 2002:1). TakoĎe, činjenica da je istraţivanje imalo aktivističku dimenziju, i

da je htelo da prevaziĎe dihotomiju izmeĎu navodnog subjekta i objekta istraţivanja,

otvorilo je prostore za različite naracije i intersekcije.

Ono što je uočeno u odgovorima ţena je svojevrsna hibridnost, kako u stavovima

različitih ţena a ne retko i istih ţena. Muškarci su češće bili rigidniji, a ţene naglašavale

vaţnost kretanja, cirkulacije ljudi i pokazivale veru da se čovek moţe promeniti i da svaki

pojedinac moţe doprineti. Ţene su često isticale svoje individualne lične priče- tako je

jedna učesnica iz Mostara isticala da je za nju Mostar Mostar i da ona lagodno prelazi iz

zapadnog i istočnog dela grada, iako se Mostar najčešće predstavlja kao podeljen grad;

10

dok su muškarci u većoj meri ukazivali na neke negativne primere. Lične priče se ipak ne

mogu posmatrati čisto individualistički. Jedna učesnica iz Brčkog je istakla da voli da

radi u mutlinacionalnoj sredini, verovatno iz razloga ne samo svoje lične privrţenosi već i

povoljnom ukruţenju u kojoj se kretala i kreće. Individualističke priče ukazuju i na neke

individualne strahove, koji su ipak svesno ili nedsvesno obojeni kolektivizmom. Tako je

jedna učesnica izjavila da je imala ţelju da letuju u Dubrovniku ali je na kraju odustala

objašnjavajući da“nisam ţeljela da se osjećam neprijatno”. Bez obzira kako je ovaj njen

osećaj proizveden, on je ipak postao ličan osećaj. Individualizacija je korištena i u svrhu

razumevanja Drugog, a što su potvrdili i statistički rezultati o značaju priznavanja

različitosti ali i sličnosti za procese pomirenja od samih ţena. Tako je jedna učesnica iz

Banja Luke u formi pitanja odgovorila “zašto nepravdu ne moţemo sagledati očima

čovjeka”, jedna sagovornica iz Brčkog isticala primer svoje kume koja je za vreme rata

spašavala muslimane No, isticani su i odreĎeni identitarni feminini aspekti, u smislu da su

ţene senzibilnije, ili pak da kada rade uključe i razum i emocije, iskrenost jedne prema

drugoj i da su zato prepoznate kao bitne akterke u procesima pomirenja. Na, komentar

jednog učesnika, “ne znam kako ste shvatili ţene, kao organizacije ili individue” ukazuje

i na limite individualističkog pristupa, iako nam on pruţa prostor kako za ličnu

artikulaciju tako i za isticanje dobrih primera, koji iako odvojeni, čine poveznicu.

Pogotovo ako imamo u vidu tehnike medijske re/prezentacije koji su skloni isticanjem

negativnih primera, a što je posebno prepoznato u Stocu, Mostaru, Srebrenici kao

podeljenim odn. traumatiziranim gradovima. Individualistički pristup stoga nije skroz

“čist”, a na šta su ukazale neke aktivistkinje apostrofirajući na svoja iskustva. Tako je

jedna aktivistkinja u Bijeljini istakla da je od kada je postala aktivistkinja, postala i

opterećena kolektivnih identitetima sa kojima se suočavala. S tim u vezi, iako aktivizam

sluţi osnaţivanju ţena, u kontekstu procesa pomirenja on moţe i da im nametne

ograničenja u formi kolektivnih narativa propatrijarhalnog okruţenja koji često vodi u

aktivistički burn-out u susretu sa brojnim teškoćama No, to ne vaţi samo za ţene već i

nastavnike, pogotovo ako imamo u vidu tendenciju ka feminizaciji ove profesije kao i

prevelika očekivanja od iste. Naime isticano je da veliko poverenje u nastavnike ima veze

i sa prebacivanjem odgovornosti sa drugih društvenih aktera. Ne retko su ţene optuţivane

za ovakvo stanje, budući da sve manje vremena provode sa svojom decom a da se

suodgovnornost muškaraca nije uopšte propitkivala. To nas dalje vodi u krug

viktimologije i navodne ţenske krivice, koji se posebno ističe a i medijski spinuje u

kontekstu Srebrenice. Svojevrsna manipulacija ţrtvama, na koju su Srebreničani

ukazivali, je u nekim sredinama tumačena i ka manipulacija Srebreničankama, pogotovu

Majkama Srebrenice koje ostaju zatvorene u stalnom krugu večnog vraćanja patnje.

Iako je na osnovu inicijalnih fokus grupa teško izvesti neke jasne zaključke, moţe se

uočiti da postoje raznovrsni diskursi o ţenama kao akterkama pomirenja, a koje često

zastupaju i same ţene. One kombinuju liberalne, patrijarhalne, feminističke i hibridne

diskurse, no uprkos tome su ukazivale na značaj različitih aktera_ki u procesima

pomirenja ističući prednosti, neiskorištene mogućnosti i nedostatke. Muškarci su ne retko

bili kategoričniji, iako su dublje elaborirali svoje stavove u nekim lokalnim sredinama i

bili skloniji da ukaţu na neke negativne pojave. Ţene su pokazale veći senzibilitet prema

povratnicima, isticale homogenost vlastite lokalne zajednice kao problem ako su dolazile

iz takvih zajednica, dok su neki muški sagovornici npr. navodili da su “manjine” u

potpunosti ravnopravne. Tvrdnja jednog učesnika da su ţene jako bitne jer deca prvo uče

11

od majki, ukazuju na patrijarhalnost koja se širi od porodice da javne sfere i obratno. I

neke od učesnica su prihvatale ovakve diskurse, ali sa odreĎenim nijansama. To potvrĎuje

početnu tezu o praksama decentriranja i multipliciteta kada je o rodnom aspektu

pomirenja reč.

Umesto zaključka

Istraživačke i druge prepreke i nedostaci

Kao što je jedna članica udruţenja Majki Srebrenice primetila, mnogi ljudi su

odbranili doktorat studirajući nas, ali nam niko nije pomogao (Rehn & Johnson Sirleaf,

2002: 41). U tom smislu, i nedovoljna vidljivost ţena i uopšte nedovoljna artikulacija

ţenskog modela procesima pomirenja se moţe shvatiti i kao mesto otpora, budući da se

nekrofilni politički sistemi baziraju na sveopštoj kontroli a nevidljivost ili tzv. “moćna

bestelesnost” moţe posluţiti i kao tačka otpora (Blagojević, 2000: 200). Kondenzacija

ali i pomeranje u i kroz diskurz ukazuju na mogućnost različitih kanala asocijacija koje

nisu rukovoĎene potpunim i samodovoljnim prisustvom označenog već diferencijencijom

izmeĎu označenog i označitelja (Van Haute, 2002). Činjenica da je svaka manifestacija

značenja nekompletna ukazuje na mogućnosti iskoraka iz kondenzovanih značenja,

budući da, u Levinasovom smislu, alteritet se ne moţe celovito integrisati u

samoprisustvo (Levinas, 2006:189). Realitet ţenske podreĎenosti stoga ne mora biti

realna (ibid, 2002: 22), budući da je reč o socijalnom konstruktu potiskivanja koje

razliku tumači kao suprotnost (Tomić, 2007: 41). Iako se procesi pomirenja na različitim

“nivoima” igraju onim femininim, postoje i različite alternacije koje modifikuju svako

zatvaranje Drugog (Derrida, 2007: 92). I dok je teţnja ka objektivnosti potiskivala

subjektivne glasove, cilj nam je bio pruţanje prostora za različite subjektivne glasove u

njihovoj intersekciji. Oni su bili delimično strukturirani (npr. radnim statusom, godinama,

stepenom obrazovanja, religioznošću i sl.) no ukazivanjem na lokalne specifičnosti

otvorilo je prostore da se ova strukturalnost ne posmatra kao statična. Jer teţnja za

očuvanjem mira se moţe tumačiti i kao teţnja za očuvanjem status quo-a, dok rat i poraće

mogu da uzdrmaju status quo i zdravorazumske ideologizirane predstave o rodnim

ulogama, ali opet i da ih dodatno petrifikuju. Jer, ţenska pasivnost je često povrĎivana

kultom viktomologije, a medijskim spinom se komunicirala ţenska ćutnja i ne retko

osećaj stida i sramote. Medijsko manipulisanje ratnim grozotama je često imalo svesnu ili

podsvesnu seksualiziranu simboliku. Slike oskrnavljenih tela, kojima su odsečeni

pojedini organi ukazuju na nekontrolisanost falusa onog Drugog (Rener & Ule, 1997:

108), koji nikog ne pošteĎuje. A ţene ţrtve rata su na različite načine kooptirane kako od

medjunarodnog faktora (Husanović, 2012; Iveković, 2000) gde se nasilje posmatra kao

gotovo uroĎeno Balkanu kao liminalnom drugom Evrope, tako i od etnopolitike, čime su

se lična stradanja manipulativno pretakala u ideologizirano kolektivno sećanje (v.

Hallilovich, 2012). Uprkos tome, ţene su čak i onda kada su bile kooptirane u nasilnom

sudaru sa ratnohuškačkim ideologijama- kao što je npr. bio slučaj sa pokretima majki još

pre izbijanja rata (Licht i Drakulić, 2007), gradile i dekonstruktivne otpore. Oni

predstavljaju i otpor modernističkog tretiranja prirode kao stvari kojom se moţe ovladati,

a sličnom logikom ovladavanja doći i do pomirenja (Popov Momčinović, 2014: 68)

svoĎenjem femininog na puki prostor za muškocentrične pomirljive susrete (Jansen,

2008). Iz tih razloga, potrebno je i dalje graditi sigurne ţenske prostore za artikulaciju i

12

profilaciju a što je i namera nastavka istraţivanja, ne zaboravljajući pri tom različite

intersekcije, strukture i sklopove radi sticanje dubljih i temeljitijih uvida. Ono što je

izvesno je da “svako naselje, svaki dio grada, svako mjesto u BiH ima svoju ličnu priču

za koju će biti potrebno vrijeme i prostor da bi se ispričale” (Aganović, Delić, 2014: 188).

No, u svakom slučaju na kraju treba istaći i deridijansko upozorenje. Da opraštanje (kao

jedan od elemenata pomirenja po nekim stanovištima) prepostavlja opraštanje

neoprostivog (Derrida, 2005). S tim u vezi, ono je uvek povezano i sa opasnostima

simulakruma, kalkulacije i hipokrizije, no kao takvo uvek predstavlja i svojevrsni prekid

temporalnosti (ibid, 32).

Literatura:

Aganović, A., Delić, Z. (2014). “Devedesete: Rat i nakon rata u Bosni i Hercegovini”. U:

J. Čaušević (prir.): Žene i javni život u Bosni i Hercegovini u 20. vijeku. Sarajevo:

Sarajevski otvoreni centar i Fondacija CURE, str. 176-244

Asun, P-L. (2012). Lakan. Loznica: Karpos

Batler, Dţ. (2010). Nevolje sa rodom. Loznica: Karpos

Butler, J. (2007). “Ponovno uprizorenje univerzalnoga: hegemonija i granice

univerzalizma”. U J. Butler, E. Laclau i Slavoj Ţiţek: Kontigencija, hegemonija,

univerzalnost. Suvremene rasprave na ljevici. Zagreb: Naklada Jasenski i Turk

Biletzki, A. (2013). “Peaceless Reconciliation”. In A. MacLachlan and A. Speight (eds.).

Justice, Responsibility and Reconciliation in the Wake of Conflict. Heidelberg, New York

and London: Springer, pp. 31-46

Blagojević, M. (2000). “Nevidljivo telo i moćna bestelesnost: mediji u Srbiji 90-ih”, u B.

Arsić (prir.): Žene, slike, izmišljaji. Beograd: Centar za ţenske studije, str. 181-202

Bećirbašić, B. (2011). Tijelo, ženskost i moć. Upisivanje patrijarhalnog diskursa u tijelo.

Zagreb-Sarajevo: Synopsis

Bryman, A. (2012). Social Research Method. Oxford: Oxford University Press

Derrida, J. (2005). On Cosmopolitanism and Forgiveness. Thinking in Action. London

and New York: Routledge

Derrida, J. (2007). Pisanje i razlika. Sarajevo-Zagreb: Šahinpašić

Ferguson, M. (2004). “Feminism in Time”, Modern Language Quarterly, 1(65), 7-27

13

Iveković, R. (2000). “(Ne)predstavljivost ţenskog u simboličkoj ekonomiji: Ţene, nacija i

rat nakon 1989. U: Arsić, B. (ur.): Žene, slike, izmišljaji. Beograd: Centar za ţenske

studije

Hallilovich, H. (2013). Places of Pain. Forced Displacement, Popular Memory and

Trans-Local Identities in Bosnian War-Torn Communities. New York and Oxford:

Berghan Books

Heidegger, M. (1997). Besinnung. Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann GmbH

Husanović, J. (2000). “Diskurs i/ili praksa. Sadašnja feministička i poststrukturalistička

misao o „identitetu politike” i slučaju „ţenske scene‟ u kontekstu istok-zapad”. U Đ.

Kneţević et al (ur.): Seminar. Žene i politika: Feminizmi na istočan način”. Zagreb:

Ţenska infoteka, str. 35-44

Husanović, J. (2013). Kultura traume i identitarna politika u BiH. Kritika ideologije

pomirenja, Diskursi 3(2), 11-23

Jansen, S. (2008). “Frajer i otac: MeĎunacionalna prepoznavanja muškosti poslije rata u

Bosni i Hercegovini. U: Jambrešić Kirin, R., Prlenda, S. “Promišljanje sjevera i juga u

postkolonijalnosti. Radovi sa poslijediplomskog seminara.

Kuhlman, E. (2008). Reconstructing Patriarchy after the Great War. Women, Gender and

Postwar Reconciliation between Nations. New York: palgrave macmillan

Long, WJ., Brecke, P. (2003). War and Reconciliation. Reason and Emotion in Conflict

Resolution. Cambrdige: MIT Press

Mulalic, M. (2011). Women‟s NGOs and Civil Society Building in Bosnia-Herzegovina,

Epiphany, 1(4), pp. 41-55

Kesić, V. (2001). “From Reverence to Rape. An Anthropology of Ethnic and Genderized

Violence”. In: Waller, M., Rycenga, G. (eds.). Frontiline Feminism. Women, War and

Resistence. New York and London: Routledge, pp. 25-39

Kesić, V., Mladjenović, L. (2001). “Laughter, Tears and Politics- Dialogue. How Women

Do It”. In: Waller, M., Rycenga, G. (eds.). Frontiline Feminism. Women, War and

Resistance. New York and London: Routledge, pp. 40-43

Licht, S., Drakulić, S. (1997). “Kada je ime za mirovnjaka bilo ţena. Rat i rod u bivšoj

Jugoslaviji. Ženske studije, Br. 7

Popov-Momčinović, Z. (2013). Ženski pokret u Bosni i Hercegovini. Artikulacija jedne

kontrakulture. Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar, CEIR i Fondacija CURE

14

Popov-Momčinović, Z. (2014). Procesi pomirenja u BiH: Rodna/e perspektiva/e.

Sarajevo: TPO Fondacija, str. 59-71

Rehn, E., Johnson Sirleaf, E. (2002). Women, War and Peace: The Independent Experts’

Assessment on the Impact of Armed Conflict on Women and Women Role in

Peace-building. New York: UNIFEM

Rener, T., Ule, M. (1997). “Back to the future: Nationalism and gender in post-socialist

societies”. In: Women, Ethnicity and Nationalism. The Politics of Transition. Routledge:

London and New York

Stewart, V. (2003). Women’s Autobiography. War and Trauma. New York: pagrave

macmillan

Topić, T., Ţivanović, A., Ţolja, A. (2008). Mirovni aktivizam u BiH. Banja Luka:

Helsinški parlament graĎana

Thomasson, J. (2008). To Make Room for Changes. Peace Strategies from Women

Organization in Bosnia and Herzegovina. Kvinna till Kvinna: Johanneshov

Tomić, Z. (2007). Muški svet. Beograd: Čigoja štampa

Stewart, V. (2003). Women’s Autobiography. War and Trauma. New York: palgrave

macmillan

Swadlow, V. (2010). Against the Personification of Democracy. A Lacanian Critique of

Political Subjectivity. New York and London: Continuum

Van Haute, P. (2002). Against Adaptation. Lacan’s “Subversion” of the Subject. New

York: Other Press

Ţdralović, A., Roţajac-Zulčić, M. (2012). “Ţenski mirovni aktivizam i njegov utjecaj na

mir i sigurnost”. U: Zaharijević, A. (ur.): Neko je rekao feminizam? Kako je feminizam

uticao na žene XXI veka. Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar, Heinrich Boll Stiftung

Bosna i Hercegovina i Fondacija CURE, str. 390-415

Wilkes, G. et al (2013). Factors in Reconciliation: Religion, Local Conditions, People

and Trust. Results from a Survey Conducted in 13 Cities Across Bosnia and Herzegovina

in May 2013.

Verdeja, E. (2009). Unchopping Tree. Reconciliation in the Aftermath of Political

Violence. Philadelphia: Temple University Press

Whitakker, D. J. (2002). Conflict and Reconciliation in the Contemporary World. London

and New York: Routledge

15

Wingo, A. (2013). “Freedom in the Grounding of Transitional Justice”. In A. MacLachlan

and A. Speight (eds.). Justice, Responsibility and Reconciliation in the Wake of Conflict.

Heidelberg, New York and London: Springer, pp. 135-157