Poprawa R. Skala Używania Alkoholu

1

Ryszard Poprawa

Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego

POMIAR STOPNIA ZAANGAŻOWANIA W UŻYWANIE ALKOHOLU.

BADANIA WŁAŚCIWOŚCI PSYCHOMETRYCZNYCH

SKALI UŻYWANIA ALKOHOLU

Od używania do uzależnienia od alkoholu

Inicjacja picia alkoholu dla większości ludzi z zachodniego kręgu kulturowego ma

miejsce zazwyczaj w okresie dorastania, czasami nawet wczesnego (Jessor, 1984; Frączek,

1994; Alcohol Alert, 1997, vol.37; Poprawa, 2000; Bobrowski, 2005). Chociaż może wiązać

się z incydentalnym nadużyciem alkoholu, użyciem ryzykownym, to jednakże droga do

problemów alkoholowych typu nadużywanie (picie szkodliwe) i uzależnienie jest zazwyczaj

dość długa. Dochodzenie do picia szkodliwego i uzależnienia jest procesem, trwającym wiele

lat, o zmiennej dynamice i stopniowalnie nasilających się objawach (Jellinek, 1960; 1993;

Woronowicz, 2009; Cierpiałkowska, Ziarko, 2010). Zawsze zaczyna się od używania alkoholu

o mniej lub bardziej normatywnym charakterze. To czy zachowanie to uznamy za

normatywne zależy m.in. od wieku pijących, ilości, częstości i czasu trwania picia,

okoliczności w jakich ono się odbywa oraz zagrożeń jakie stwarza i szkód jakie powoduje.

Chociaż nie każde nadmierne i ryzykowne picie alkoholu przechodzi w systematyczne

nadużywanie, a to z kolei w uzależnienie, ale właśnie taka jest zazwyczaj droga rozwoju

uzależnienia. Dynamika zmian związanych z używaniem i nadużywaniem alkoholu przez

ludzi wpleciona jest w kontekst psychospołecznego rozwoju jednostki, jej zdolności

społecznego przystosowania się i podołania wymogom życia, w kontekst okoliczności

życiowych, wpływu otoczenia społecznego oraz psychologicznych (osobowościowych) i

neurobiologicznych predyspozycji do doświadczania efektów picia alkoholu i

zapotrzebowania na te efekty (Jessor, 1987; Tarter, Vanyukov 1997; Faden, Goldman,

2004/2005; Maggs, Schulenberg, 2004/2005; White, Jackson, 2004/2005; Masten i in., 2009).

Uzależnienie i picie szkodliwe są postępującymi zaburzeniami funkcjonowania

psychospołecznego i neurobiologicznego jednostki. Pociągają za sobą szereg destruktywnych

Adres do korespondencji: R.Poprawa, Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Dawida 1, 50-527

Wrocław; e-mali: [email protected]. Opublikowane w: J.Chodkiewicz, K.Gąsior (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii alkoholizmu (s.13-41).

Difin.Warszawa, 2013.

2

zmian w funkcjonowaniu społecznym oraz w osobowości i organizmie jednostki (IX Raport,

2002; Sher, Grekin, Williams, 2005; Woronowicz, 2009; Gilpin, Koob, 2008;

Cierpiałkowska, Ziarko, 2010). Rozwój szkodliwego picia i uzależniania od alkoholu

najczęściej rozpoczyna się w okresie późnego dorastania czy wczesnej dorosłości (Faden,

Goldman, 2004/2005; Brown i in., 2009). Badanie nastolatków którzy zaczynają używać

alkoholu i pić ryzykownie, doświadczając z tego tytułu pierwszych szkód, jest ważnym

zadaniem z perspektywy zdrowia społecznego, rozwoju młodych ludzi i ich przystosowania

społecznego. Rozpoznając ryzyko rozwoju problemów alkoholowych wśród dorastającej

młodzieży będziemy mogli nie tylko poznać mechanizmy uzależniana się ludzi w ogóle, ale

też szukać sposobów na przeciwdziałanie patologicznym procesom i podejmować szybkie

interwencje (Marlatt, Witkiewitz, 2002; Martin, Winters, 2003).

Narzędzia pomiaru stopnia używania alkoholu

Istnieje szereg narzędzi kwestionariuszowych wstępnego i wczesnego rozpoznawania

problemów alkoholowych, w tym i uzależnienia. Opierają się one bezpośrednio na kryteriach

rozpoznawania picia szkodliwego i uzależnienia opisanych w podręcznikach diagnostycznych

zaburzeń, takich jak DSM-III, DSM-IV czy ICD10 (Habrat, 1996). Obejmują one badanie nie

tylko zaburzeń związanych z używaniem alkoholu, ale i wzorców picia alkoholu (częstości i

ilości) oraz zachowań, które mogą być związane ze zwiększonym ryzykiem niekorzystnych

zmian zdrowotnych (tj. picia ryzykownego) lub alkoholizmu. Ich szczegółowe opisy można

znaleźć w wielu podręcznikach i fachowych opracowaniach dostępnych polskiemu

czytelnikowi (np. Habrat, 1996; Martin, Winters, 2003; Alcohol Alert, 2002, vol.56; 2005,

vol.65; Woronowicz, 2009). Narzędzia te służą badaniom przesiewowym (screening)

prowadzonym w różnych próbach ogólnej populacji w celu wczesnego rozpoznania

zagrożenia problemami alkoholowymi i uzależnieniem. Rekomenduje się wykorzystywanie

ich głównie w pracy lekarzy pierwszego kontaktu, służb ratowniczych, w poradnictwie

prenatalnym, wśród osadzonych w więzieniach i dokonujących przestępstw oraz wśród

studentów i uczniów, czyli wszędzie tam gdzie można w jak największym zakresie spotkać

się ze szkodami spowodowanymi nadużywaniem alkoholu i gdzie to nadużywanie stanowi

poważne zagrożenie i przyczynę problemów zdrowotnych i przystosowawczych (Stewart,

Connors, 2004/2005; Alcohol Alert, 2005, vol.65).

Dla przykładu, jednym z najbardziej znanych narzędzi tego typu, co więcej

uznawanych za jedno z najlepszych, czyli o wysokiej rzetelności i trafności, jest AUDIT

(Alcohol Use Disorders Identification Test) - Test Rozpoznawania Zaburzeń Związanych z

3

Używaniem Alkoholu (Babor, Higgins-Biddle, Saunders, Monteiro, 2001). Został on

przetłumaczony na język polski i jest rekomendowany do prowadzenia badań przesiewowych

również w Polsce, głównie w praktyce lekarza pierwszego kontaktu (Habrat, 1996; Cherpitel,

Ye, Moskalewicz, Świątkiewicz, 2005; Fudała, 2007). Wykorzystuje się go również do

rozpoznawania problemów alkoholowych w specyficznych grupach społecznych, takich jak

na przykład żołnierze (Taracha, Habrat, Smela, Gruszczyński, 2002). Metoda ta została

opracowana na zlecenie Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w 1989 roku (Babor, de la

Fuente, Saunders, Grant, 1996). Składa się z dwóch części, pierwszej będącej samoopisowym

10-stwierdzeniowym kwestionariuszem i drugiej, dotyczącej oceny klinicznej

przeprowadzanej przez specjalistę (lekarza). Najczęściej wykorzystywana część pierwsza

kwestionariusza AUDIT zawiera pytania charakteryzujące używanie alkoholu, jego wzorzec

(ilości, częstotliwości picia oraz przekraczanie progu trzeźwości), negatywne skutki picia

(problemy spowodowane piciem) oraz objawy uzależnienia (takich jak: upośledzenie kontroli,

usuwanie alkoholem objawów odstawienia, czy występowanie palimpsestów alkoholowych).

Służy ona nie tyle rozpoznawaniu osób już uzależnionych od alkoholu, co raczej pijących

ryzykownie lub szkodliwie, czyli będących na drodze do uzależnienia. Chociaż przeznaczona

jest głównie do badań przesiewowych wśród osób dorosłych, może też być stosowana wśród

starszej młodzieży. Wykorzystuje się ją również w badaniach empirycznych, których celem

jest poszukiwanie przyczyn rozwoju problemów alkoholowych, jako wskaźnik nasilenia czy

zagrożenia tymi problemami (np. Whiteside, Lynam, 2003; George i in., 2010).

Specyfika okresu dorastania, wchodzenia w proces uzależniania się powodują, że w

stosunku do dorastających (nastolatków) nie można stosować tych samych kryteriów i

narzędzi diagnostycznych problemów alkoholowych, jakie stosuje się wobec dorosłych,

szkodliwie pijących czy uzależnionych od alkoholu (Martin, Winters, 2003). Narzędzia te

wymagają uwzględnienia procesualnego charakteru problemu uzależniania się, skupienia na

predykatorach picia szkodliwego i uzależnienia, a nie jedynie na ich symptomach i

uwzględnienia naturalnej, rozwojowej dynamiki i zmienności używania alkoholu i

problemów alkoholowych dorastających i wchodzących w dorosłość młodych ludzi.

Zaangażowanie w używanie alkoholu

Zaangażowanie w używanie alkoholu jest to całokształt aktywności behawioralnej i

poznawczo-motywacyjnej dotyczącej picia alkoholu oraz jego stopniowalnych skutków

psychologicznych, fizjologicznych, społecznych i zdrowotnych, ujętych na skali od

abstynencji (czyli braku zaangażowania) aż po uzależnienie (czyli najwyższy stopień

4

zaangażowania). Na stopień zaangażowania człowieka (w szczególności młodych ludzi) w

używanie alkoholu wskazuje szereg zmiennych, między innymi takich jak:

Intensywność picia, na którą składa się przeciętna częstotliwość picia, ilość zazwyczaj

wypijanego alkoholu oraz częstotliwość przekraczania progu trzeźwości (czyli upijania

się) (Alcohol Alert, 2002; 2005; Martin, Winters, 2003; Stewart, Connors, 2004/2005).

Czas poświęcany aktywności związanej z piciem alkoholu. Zarówno czas związany z

organizowaniem i poszukiwaniem okazji do picia, jak i czas spędzany na bezpośrednim

piciu alkoholu (Jellinek, 1960; 1993; Habrat, 1996; Woronowicz, 2009).

Utrwalone oczekiwania dotyczące efektów picia alkoholu. Przede wszystkim nasilenie

oczekiwań pozytywnych efektów picia (Stacy, Widaman, Marlatt, 1990; Goldman, Del

Boca, Darkes, 2003; Poprawa, 2006; 2008).

Przekonania na temat wartościowości picia i bycia pijącym oraz społecznej dostępności

tego zachowania, często określane jako przekonania normatywne na temat picia (np. Stacy,

Widaman, Marlatt, 1990; Ostaszewski, Bobrowski, Borucka, Pisarska, 2002; Poprawa,

2006; 2008).

Motywacja picia alkoholu. Szczególnie natężenie motywów związanych z regulacją emocji

i radzeniem sobie ze stresem. Na największe zaangażowanie w używanie alkoholu

wskazują motywy picia aby radzić sobie z dystresem, czyli stresem wywołującym takie

negatywne emocje jak lęk, bezradność, smutek, cierpienie, itp. (np. Cox, Klinger, 1988;

Kuntsche i in., 2005; Poprawa, 2006; 2010; Grant, Stewart, Mohr, 2009).

Zmiany tolerancji alkoholu, polegające na jej podwyższaniu się w miarę zwiększania się

zaangażowania w picie alkoholu. W stadiach chronicznych uzależnienia następuje spadek

tolerancji alkoholu (Jellinek, 1960,1993; Habrat, 1996; Woronowicz, 2009). U osób

genetycznie predysponowanych do angażowania się w używanie alkoholu jest ona

wyjściowo na wyższym poziomie niż w normie populacyjnej (Schuckit, 2000;

Cierpiałkowska, Ziarko, 2010).

Powiązane z oczekiwaniami efektów picia i tolerancją alkoholu oraz zależne od dawki

konsumowanego alkoholu doświadczane psychofizjologiczne efekty używania alkoholu.

Mogą one być stymulujące (pozytywnie pobudzające) i sedatywne (negatywnie

osłabiające). W związku z tym pełnią funkcję wzmacniającą nawyk picia i hamującą lub

utrwalającą nałóg (Martin i in., 1993; Marlatt, 1999; Cierpiałkowska, Ziarko, 2010).

Konsekwencje psychospołeczne i zdrowotne używania alkoholu, czyli nasilenie

problemów i szkód jakie powoduje picie alkoholu (Habrat, 1996; Woronowicz, 2009).

5

Sposób picia i samokontrola używania alkoholu, które w najwyższym stadium

zaangażowania w picie są zaburzone (następuje upośledzenie kontroli picia i pojawiają się

ciągi opilcze) (Jellinek, 1960; 1993; Habrat, 1996; Woronowicz, 2009).

Zmiany temporalne w sposobie i intensywności picia polegające na nasilaniu się

intensywności picia, zmianach tolerancji alkoholu i pogłębiających się zaburzeniach

kontroli używania alkoholu, wzmaganiu ilości czasu poświęcanego piciu alkoholu i

usuwaniu skutków jego nadużywania, itp. (Jellinek, 1960; 1993; Habrat, 1996;

Woronowicz, 2009; Cierpiałkowska, Ziarko, 2010).

Na skali zaangażowania w używanie alkoholu wskazującej na postępujące nasilanie

się zachowań, reakcji (motywów, oczekiwań, przeżyć, ocen) i skutków używania alkoholu od

abstynencji aż do problematycznego picia i uzależnienia można wyróżnić pięć krytycznych

punków: 0 – abstynencję, 1 – okazjonalno-towarzyskie, nieryzykowne, umiarkowane picie, 2

– mocne picie towarzyskie, mogące rodzić już pewne problemy, 3 – nadużywanie

problemowe, stwarzające wysokie ryzyko uzależnienia, 4 – zaangażowanie w używanie

alkoholu podobne do uzależnienia lub będące uzależnieniem.

Podstawy opracowania narzędzia pomiaru stopnia zaangażowania w używanie alkoholu

W bardzo wielu badaniach naukowych ocenę ryzyka czy nasilenia problemów

alkoholowych wśród dorastających i młodych dorosłych ogranicza się do trzech, ewentualnie

czterech wskaźników ilościowych, którymi są: intensywność picia, czyli częstotliwość i ilość

konsumowanego alkoholu oraz częstość przekraczania progu trzeźwości, które odnosi się do

ostatniego miesiąca życia lub uśrednia (odnosi do tego jak jest zazwyczaj). Często w

badaniach dołącza się jeszcze ocenę częstości występowania różnych problemów

spowodowanych przez nadużywanie alkoholu. Ponadto pyta się badanych o wiek inicjacji

picia oraz o ich wiedzę czy przekonania na temat picia alkoholu (np. Okulicz-Kozaryn,

Ostaszewski, 1999; Chodkiewicz, Juczyński, 2002; Ostaszewski, Bobrowski, Borucka,

Pisarska, 2002; Bobrowski, 2005; Chodkiewicz, 2006; Juczyński, Chodkiewicz, Pisarski,

Juczyński, 2006).

Celem badań własnych było opracowanie narzędzia pomiaru stopnia zaangażowania w

używanie alkoholu, czyli nasilenia ryzyka problemów alkoholowych i uzależnienia

odwołującego się do powyżej przedstawionej definicji i ujmującego jak największą liczbę

opisanych powyżej istotnych wskaźników tego zaangażowania. Co więcej, narzędzie to z

założenia miało służyć do oceny stopnia zaangażowania w używanie alkoholu i szacowania

ryzyka problemów alkoholowych i uzależniania wśród młodzieży w okresie późnego

6

dorastania (late adolescent) i wschodzącej dorosłości (emerging adulthood), czyli w wieku od

16 do 21 roku życia. Tak więc powinno ono uwzględnić rozwojową dynamikę i

procesualność problemu angażowania się w używanie alkoholu. Dzięki niemu powinno być

możliwe odróżnienie problematycznego używania alkoholu, czyli takiego, które rodzi

problemy przystosowawcze (społeczne), zdrowotne i psychologiczne, stwarzającego wysokie

ryzyko uzależnienia, od nieproblematycznego, czyli nie stwarzającego takich problemów i

ryzyka.

Opracowanie nowego narzędzia pomiaru stopnia zaangażowania w używanie alkoholu

zostało bezpośrednio zainspirowane i oparte na niektórych pozycjach Adolescent Alcohol

Involvement Scale (Skali Zaangażowania Dorastających w Alkohol) Mayer’a i Filstead’a

(1979) oraz jej zmodyfikowanej wersji w opracowaniu Moberg’a (1983). Przy formułowaniu

pozycji narzędzia korzystano też z Kwestionariusza ”A” R.C.Engs, w polskim przekładzie

Bałabuszko-Sławińskiej (1990), opracowanego do badań problemów alkoholowych wśród

młodzieży uczącej się i studiującej. Ponadto oparto się też na kryteriach diagnostycznych

picia szkodliwego (nadużywania alkoholu) oraz uzależnienia wg ICD-10 i DSM-IV (patrz:

Habrat, 1996), opisie symptomów i przebiegu rozwoju uzależniania, według klasycznego

modelu Jellinka (1960; 1993), opisie specyficznych uwarunkowań, charakterystyki i

rozwojowej dynamiki używania i nadużywania alkoholu przez dorastających i młodych

dorosłych (Jessor, 1984; 1987; Chassin, DeLucia, 2000; Masten, Faden, Zucker, Spear, 2009;

Windle i in., 2009), wynikach badań nad bezpośrednimi determinantami rozwoju problemów

alkoholowych, głównie w modelu motywacyjnym i poznawczej teorii społecznego uczenia się

(Abrams, Niaura 1987; Cox, Klinger, 1988; Maisto, Carey, Bradizza, 2003) oraz pozycjach

Testu Rozpoznawania Zaburzeń Związanych ze Spożywaniem Alkoholu AUDIT (Babor i in.,

2001).

Procedura konstruowania i opis metody

Bazując na powyższych źródłach i wskaźnikach zaangażowania w używanie alkoholu

opracowano następujące kryteria diagnostyczne skali pomiaru stopnia zaangażowania w

używanie alkoholu:

1. temporalne zmiany zachowania wobec alkoholu;

2. częstotliwość używania różnych rodzajów napojów alkoholowych, od mających

najmniejszą do najwyższej zawartości alkoholu etylowego (czyli a) piwa, b) wina i

tym podobnych napojów, c) drinków, czyli mieszanek napojów wysokoalkoholowych

z napojami bezalkoholowymi i likierów, oraz c) wódki i innych napojów

7

wysokoalkoholowych);

3. przeciętna ilość alkoholu wypijanego przy jednej okazji, w zależności od wyżej

wymienionych rodzajów napojów alkoholowych;

4. częstotliwość nadużywania alkoholu (upijania się);

5. motywy picia alkoholu (natężenie motywacji picia, od degustacji i celebracji, aż po

nałogowy przymus picia);

6. konsekwencje psychospołeczne używania alkoholu (tj. problemy spowodowane

używaniem alkoholu);

7. doświadczane psychofizjologiczne efekty używania alkoholu;

8. sposób i samokontrola używania alkoholu;

9. tolerancja alkoholu (ocena własnych możliwości picia);

10. ogólna ocena własnego używania alkoholu;

11. przypisywana innym ocena własnego używania alkoholu.

Opracowano też szczegółową charakterystykę (opis) każdego z wyżej krótko

scharakteryzowanych 5-ciu krytycznych punktów skali zaangażowania w używanie alkoholu,

od 0 – abstynencji po 4 – picie podobne do uzależnienia, lub będące już uzależnieniem.

Charakterystykę tą wykorzystano w badaniach mających na celu określenie rangi – wagi

diagnostycznej każdej z możliwych odpowiedzi na pytana diagnostyczne.

Do wymienionych jedenastu kryteriów diagnostycznych sformułowano odpowiednie

pytania diagnostyczne. Na przykład, do kryterium 4 pytano: „Jak często, średnio licząc,

upijasz się (tzn. czujesz się upity lub inni mówią, że byłeś upity)?”, a do kryterium 6 pytano:

„Jakie miałeś problemy z powodu picia alkoholu?”. Następnie do każdego pytania

opracowano odpowiedzi stanowiące zoperacjonalizowane wskaźniki wyżej wymienionych

kryteriów. Odpowiedzi sformułowano w taki sposób, aby dały się ująć na skali stopnia

zaangażowania w używanie alkoholu od 0 – abstynencji po 4 – uzależnienie. Na przykład, do

pytania operacjonalizującego kryterium 5: „Co skłania cię do sięgania po alkohol” podano

dziewięć odpowiedzi: od a) „lubię kosztować alkohol (spróbować jego smak), do i) „trudno

mi jest nie pić, bez wypicia alkoholu czułbym się źle”. Dodatkowo w tym pytaniu (kryterium)

do każdej z możliwych odpowiedzi dołączono pięciopunktową skalę szacunkową (od 1- nigdy

do 5 – prawie zawsze) oceny częstości każdego z dziewięciu motywów picia. Z kolei, na

przykład do pytania operacjonalizującego kryterium 8: „W jaki sposób zwykle pijesz alkohol

w towarzystwie innych ludzi?”, podano siedem możliwych odpowiedzi: od a) „nie piję w

ogóle” do g) „pomimo że zamierzałem wypić niewiele, z chwilą gdy zaczynam pić, piję aż do

upicia się lub tak długo jak jest alkohol”, z koniecznością wskazania jednej z nich.

8

Formułując odpowiedzi do pytań diagnostycznych dbano o to, aby były rozłączne,

sformułowane jednoznacznie i jasne. Ułożono je pod każdym pytaniem w porządku

hierarchicznym nasilenia stopnia zaangażowania w picie alkoholu i ryzyka uzależnienia,

według wyżej opisanej skali stopni zaangażowania w używanie alkoholu (od 0 – abstynencji

po 4 – uzależnienie), zgodnie z jej treściową charakterystyką. W celu zwiększenia rzetelności

uzyskiwanych odpowiedzi umieszczono je w poszczególnych pytaniach w zmiennej

kolejności nasilenia wskaźnika oceny ryzyka, według zasad przedstawianych przez

Brzezińskiego (1996).

Odpowiadając na większość pytań badany ma za zadanie wskazać tylko jedną

odpowiedź do każdego z nich. Pytanie o częstotliwość picia (kryterium 2) i przeciętną ilość

konsumowanego alkoholu (kryterium 3) wymaga niezależnej oceny w odniesieniu do

każdego czterech wyróżnionych typów napojów alkoholowych. Przyjęte rozwiązanie

zwiększa precyzję odpowiedzi i ich rzetelność. Jak wiadomo z innych badań, pijący różnią się

preferencjami napojów alkoholowych, a w przypadku młodzieży chodzi też o ich dostępność.

Co więcej badanym łatwiej jest odnieść się w ocenie własnego picia do konkretnych napojów

alkoholowych, niż do picia jakiś napojów w ogóle (Sierosławski, 1993; 2003; Wolniewicz-

Grzelak, Grzelak 1996; Okulicz-Kozaryn, Ostaszewski, 1999). Dodatkowo w pytaniu 3

posłużono się, na wzór AUDIT, standardową porcją alkoholu1, która pozwala rzetelniej

określić ilość wypijanego przy jednej okazji alkoholu, a tym samym ocenić stopień

ryzykowność tego zachowania (Babor i in., 2001; patrz też: Dufour, 1999; Fudała, 2007). W

pytaniach dotyczących motywacji picia (kryterium 5), problemów psychospołecznych

powodowanych piciem (kryterium 6) oraz doświadczanych efektów psychofizjologicznych

picia (kryterium 7), zadaniem badanego jest ocenić, na 5-punktowej skali od 1 – nigdy do 5 –

prawie zawsze, nasilenie częstości każdej z opisanych możliwych przyczyn, jak i każdego z

opisanych efektu używania alkoholu. Założono, że poszczególne motywy, oczekiwane efekty,

jak i negatywne skutki picia mogą występować u danej osoby w różnym nasileniu.

Pytania oparzono odpowiednimi instrukcjami dotyczącymi sposobu udzielania

odpowiedzi oraz sformułowano ogólną instrukcję wprowadzająca do badania, zakładającą

jego anonimowość i dobrowolność. Dołączono też pytania o wiek, płeć, wykształcenie/profil

edukacji oraz datę przeprowadzenia badania. Na końcu kwestionariusza zmieszczono 12-te

pytanie kontrolne, dotyczące szczerość udzielnych odpowiedzi, z możliwymi dwoma

odpowiedziami: tak lub nie.

1 1 standardowa porcja alkoholu = ok. 10 g czystego alkoholu etylowego, znajduje się w ok. 250 ml 5% piwa,

lub 100 ml 12% wina, lub 30 ml 40% wódki (Fudała, 2007).

9

Tak utworzony kwestionariusz nazwano Skalą Używania Alkoholu i poddano ocenie

i sondażowemu badaniu wśród dorastających z czterech klas szkolnych (licealnej, średniej

zawodowej, zasadniczej zawodowej oraz 8-ej podstawowej2). Celem tego badania było

sprawdzenie zrozumiałości instrukcji, treści poszczególnych pytań i sposobu udzielania

odpowiedzi. Podobną ocenę treściową i formalną przeprowadziło też niezależnie 7

powołanych sędziów kompetentnych, specjalistów w zakresie diagnostyki, terapii i

profilaktyki uzależnienia od alkoholu. Wyniki tych wstępnych badań posłużyły

udoskonaleniu instrukcji i stwierdzeń SUA.

Następnie sędziowie kompetentni, w oparciu o swoją fachową wiedzę na temat

używania alkoholu i przebiegu uzależniania się oraz dostarczony im szczegółowy opis

(charakterystykę) skali zaangażowania w używanie alkoholu, z wyróżnionymi pięcioma

punktami krytycznymi, dokonali oceny mocy diagnostycznej każdej odpowiedzi zawartej w

kwestionariuszu, przypisując im jedną z możliwych ocen od 0 do 4. Zbadano zgodność ocen

dokonanych przez sędziów posługując się współczynnikiem W – Kendalla (Brzeziński, 1978)

i uzyskano jego wartość dla poszczególnych ocen od 0,83 do 0,98 przy p<0,05, co wskazuje

na bardzo wysoką ich zgodność. Następnie w oparciu o test z o rozkładzie bimodalnym ocen

przydzielanych przez sędziów poszczególnym odpowiedziom, ustalono rangi-wagi

diagnostyczne każdej odpowiedzi (niektóre uzyskały rangi wiązane), które przyjęły wartości

od 0 do 4.

Ocena właściwości psychometrycznych SUA

Przeprowadzono badania empiryczne z wykorzystaniem SUA w czterech grupach

osób badanych. Pierwszą (1) grupę stanowiło 1300 dorastających uczniów (szkół

ponadpodstawowych), w wieku od 16 do 21 lat (średnia wieku = 17,44). W próbie tej było ok.

49% dziewcząt i 51% chłopców. Druga (2) grupa składała się z 230 niedostosowanych

społecznie dorastających, w wieku od 14 do 20 lat (średnia = 16,34), przebywających w

specjalistycznych ośrodkach socjoterapeutycznych i resocjalizacyjnych3. W próbie tej

znalazło się ok. 44% dziewcząt i 56% chłopców. Trzecia (3) grupa badanych to 866 osób z

próby dorosłych, w wieku 18-60 lat (średnia wieku = 30,02). W próbie tej znalazło się ok.

55% kobiet i 45% mężczyzn. Grupa ta obejmowała w ponad 60% osoby studiujące w trybie

stacjonarnym (dziennym) i niestacjonarnym (dziennym i zaocznym) na różnych uczelniach

2 W starym systemie edukacyjnym w Polsce z 8-letnią szkołą podstawową.

3 Na udział w badaniach uczniów niepełnoletnich zgodę wyrazili ich szkolni/ośrodkowi wychowawcy i

opiekunowie.

10

wyższych Dolnego Śląska oraz w ok. 40% osób pracujące i niestudiujące. Czwartą (4) grupę

stanowiło 97 osób z rozpoznanym klinicznie piciem szkodliwym lub uzależnieniem od

alkoholu, będących aktualnie we wstępnej fazie pierwszy raz podjętej terapii uzależnienia, w

Wojewódzkiej Poradni Uzależnień we Wrocławiu lub na Oddziale Terapeutycznym Zakładu

Karnego nr 1 we Wrocławiu (23 osoby). Do badań celowo dobierano tylko tych pacjentów,

którzy – w opinii terapeutów-diagnostów – znajdowali się w jak najwcześniejszych fazach

rozwoju zaburzenia. W grupie tej ze względu na dostępność, jak i odmowy wzięcia udziału w

badaniach, znalazło się zaledwie 8 kobiet. Badani ci byli w wieku od 16 – 63 lat4, średnia

wieku wynosiła 33 lata, ponad 51% badanych było w wieku do 30 lat. Wszyscy powyżej

opisani badani byli mieszkańcami Dolnego Śląska.

Badanie rzetelności SUA

Analizę rzetelności SUA przeprowadzono na danych zgromadzonych w sumie od

1635 respondentów. Tabela 1 prezentuje wartości korelacji poszczególnych kryteriów

(pozycji) SUA z wynikiem ogólnym SUA, czyli tzw. moc dyskryminacyjną, która przyjmuje

wysokie wartości (por. Brzeziński, 1996). Bardzo wysokie są współczynniki zgodności

wewnętrznej, Alfa Cronbacha, jak również równoważności międzypołówkowej (rzetelności

połówkowej), przy korelacji między połówkami równej 0,90 (szczegóły patrz: Tabela 1).

Za pomocą techniki test-retest, czyli dwukrotnego badania w określonym odstępie

czasowym tej samej próby, zbadano stabilność bezwzględną SUA (patrz na ten temat:

Hornowska 2009). Badanie to przeprowadzono w celowo dobranej próbie 117 osób

dorosłych, w wieku od 21 do 51 lat, ze średnią wieku 28,76 lat. Znalazło się w niej 47

(40,2%) kobiet i 70 (59,8%) mężczyzn. Między badaniem testowym a retestowym była

miesięczna przerwa. Stabilność bezwzględna odpowiedzi w poszczególnych kryteriach jest

wysoka i w zależności od kryterium wynosi od 0,60 do 0,84. Stabilność bezwzględna wyniku

ogólnego SUA jest bardzo wysoka i wynosi 0,86 (wszystkie korelacje z p<0,001).

Wyniki wszystkich tych analiz wskazują na wysokie parametry rzetelności narzędzia.

Tabela 1. Wyniki analizy rzetelności SUA (N=1635).

Kryteria diagnostyczne: rit

1) zmiany temporalne w piciu 0,675

2) częstotliwość picia 0,736

3) przeciętna ilość 0,793

4) częstotliwość upijania się 0,814

4 Na udział w badaniach niepełnoletnich osób będących w terapii wyrazili zgodę ich terapeuci.

11

5) motywacja picia 0,760

6) konsekwencje picia 0,693

7) efekty psychofizjologiczne 0,777

8) sposób i kontrola picia 0,826

9) tolerancja alkoholu 0,771

10) samoocena picia 0,815

11)atrybuowana innym ocena picia 0,717

Alfa Cronbacha 0,943

rzetelność połówkowa 0,949

Źródło: opracowanie własne.

Badanie trafności SUA

Narzędzie, które ma służyć diagnozie stopnia zaangażowania w używanie alkoholu nie

tylko musi służyć temu celowi rzetelnie, ale przede wszystkim musi być trafne. Stad też

problemowi trafności poświęcono szczególną uwagę.

Trafność czynnikowa SUA

Ponieważ SUA ma mierzyć stopień zaangażowania w używanie alkoholu w oparciu o

11 kryteriów diagnostycznych, niezbędnym wskaźnikiem trafności i rzetelności narzędzia jest

potwierdzona statystycznie jednoczynnikowa, homogeniczna struktura wyników

uzyskiwanych z sumowanych wskaźników cząstkowych (patrz: Hornowska, 2009).

Przeprowadzono eksploracyjną analizę czynnikową, metodą czynników głównych oraz

konfirmacyjną analizę czynnikową, w celu sprawdzenia i potwierdzenia homogeniczności

metody i trafności doboru kryteriów szczegółowych do diagnozy stopnia zaangażowania w

używanie alkoholu, określanego wynikiem ogólnym SUA. Analizy te wykazały i potwierdziły

jednoczynnikową konstrukcję narzędzia oraz bardzo wysoką wartość ładunkową każdego z

kryteriów cząstkowych w określaniu wyniku ogólnego SUA. Bardzo wysoka jest wartość

własna utworzonego czynnika, który wyjaśnia prawie 62% wariancji wyników metody (patrz:

Tabela 2). W konfirmacyjnej analizie czynnikowej uzyskano wysokie parametry jakości

dopasowania danych empirycznych do założonego modelu teoretycznego: Funkcja

rozbieżności = 0,082, RMSEA = 0,035, GFI=0,997, AGFI=0,995. Wszystkie założone ścieżki

posiadają wysokie wartości ocenianego parametru i odpowiadają wynikom analizy

eksploracyjnej (por: Tabela 2). Sposób i kontrola picia (kryterium 8), częstotliwość upajania

się (kryterium 4) i samoocena własnego picia (kryterium 10) okazują się, według podanej

kolejności, najsilniejszym wskaźnikiem stopnia zaangażowania w używanie alkoholu.

Natomiast najsłabszym, ale również o wysokich parametrach statystycznych, są temporalne

zmiany w piciu alkoholu (kryterium 1).

12

Tabela 2. Wyniki eksploracyjnej i konfirmacyjnej analizy czynnikowej SUA (N=1635).

Kryteria diagnostyczne:

Analiza

eksploracyjna

Analiza

konfirmacyjna

ładunki

czynnikowe ocena

parametru

1) zmiany temporalne w piciu -0,694 0,697 2) częstotliwość picia -0,759 0,757 3) przeciętna ilość -0,818 0,817 4) częstotliwość upijania się -0,838 0,842 5) motywacja picia -0,791 0,788 6) konsekwencje picia -0,721 0,719 7) efekty psychofizjologiczne -0,805 0,804 8) sposób i kontrola picia -0,848 0,848 9) tolerancja alkoholu -0,793 0,792 10) samoocena picia -0,835 0,838 11) atrybuowana innym ocena picia -0,735 0,737

Wartość własna 6,814

Udział 0,619

wszystkie ścieżki istotne z p<0,001


Trafność teoretyczna i kryterialna SUA

Założono, że jeśli SUA jest narzędziem trafnie rozpoznającym stopień zaangażowania

w używanie alkoholu, to powinny występować istotne statystycznie różnice w rozkładzie

wyniku ogólnego SUA, jak i w cząstkowych z poszczególnych jedenastu kryteriów, między

celowo dobranymi grupami porównawczymi. To znaczy najwyższy poziom zaangażowania w

alkohol w porównywanych grupach powinien charakteryzować osoby uzależnione od

alkoholu (grupa 4). Młodzież niedostosowana społecznie (grupa 2), której jednym z istotnych

symptomów niedostosowania jest nadużywanie alkoholu (Jessor, 1984; 1987), powinna być

zaangażowane w używanie alkoholu istotnie mocniej niż młodzież z próby normatywnej

(grupa 1), a nawet mocniej niż dorośli z próby normatywnej. Z kolei osoby dorosłe z próby

normatywnej (grupa 3) powinny uzyskiwać wyższe wyniki w SUA, niż dorastający z próby

normatywnej (Quigley, Marlatt, 2000). To ostatnie założenie może być trudne do

potwierdzenia, gdyż próbę normatywną dorosłych w ponad 60% stanowiły osoby aktualnie

studiujące, tak więc z założenia lepiej społecznie przystosowane i zdrowsze, niż można by

tego oczekiwać od próby reprezentatywnej dla populacji dorosłych. Ponadto grupa

dorastających i dorosłych zazębiały się w zakresie wieku badanych od 18 do 21 roku życia.

Dokładnie 46,4% badanych z próby dorastających było właśnie w tym przedziale wieku. Z

kolei grupa dorosłych zawiera już osoby od 18 roku życia. Podstawą rozróżnienia obu grup

13

było bycie uczniem wśród dorastających.

Założono również, że w próbach normatywnych zaangażowanie w używanie alkoholu

mężczyzn będzie wyższe w stosunku do kobiet. Ponadto różnica ta powinna utrzymywać się

w całym przekroju wieku osób badanych (Martin, Winters, 2003; Chodkiewicz, 2006;

Juczyński, Chodkiewicz, Pisarski, Juczyński, 2006; Czapiński, 2009; Sierosławski, 2007;

Keyes, Grant, Hasin, 2008; Poprawa, 2011).

Oczekiwano również, że w próbach normatywnych zaangażowanie w używanie

alkoholu będzie rosło wraz z wiekiem badanych do około 18-20 rok życia, na który przypada

szczyt tego zaangażowania, a następnie po 24 roku życia nastąpi jego istotne obniżenie, by w

końcu najbardziej osłabnąć po 50 roku życia (Masten i in., 2009).

Wyniki badania trafności SUA i ich interpretacja

Zbadano rozkład statystyczny wyników SUA w czterech wyżej wyróżnionych

grupach, których wyniki zostały następnie między sobą porównane. Zestawione w tabelach 3

i 4 wyniki badania SUA w wyróżnionych grupach, ogólnie potwierdzają przyjęte założenia,

co świadczy o trafności teoretycznej i kryterialnej omawianego narzędzia. Uzależnieni i

nadużywający problemowo (grupa 4) uzyskują statystycznie istotnie najwyższe wyniki SUA

w porównaniu z pozostałymi porównywanymi grupami. Istotnie różnią się oni w wyniku SUA

nie tylko od osób z prób normatywnych, ale też od grupy niedostosowanej społecznie

młodzieży. Dorastający niedostosowani społecznie (grupa 2) są istotnie mocniej

zaangażowani w używanie alkoholu, niż ich rówieśnicy z próby normatywnej, jak i badani

określeni jako dorośli. Przeciwnie, dorastający (grupa 1) i dorośli (grupa 3) z próby

normatywnej uzyskują w porównaniu do grup nienormatywnych (4 i 2) istotnie niższe wyniki

SUA.

Tabela 3. Opis statystyczny wyników SUA w czterech grupach badanych i wyniki analizy

różnic międzypłciowych.

Wynik ogólny

SUA w próbie: N M Me Min. Max. Q1 Q3

Odch.

Std.

Błąd

Std. d t/z

a df

1) normatywna

dorastających 1300 1,12 1,24 0,00 3,22 0,50 1,68 0,75 0,02 0,11**

dziewczęta 627 0,97 1,04 0,00 3,17 0,35 1,52 0,68 0,02 0,11** -7,06***

chłopcy 664 1,27 1,40 0,00 3,22 0,72 1,85 0,78 0,03 0,11**

2) niedostosow.

dorastających 230 1,63 1,85 0,00 3,05 1,21 2,30 0,83 0,05 0,11**

dziewczęta 95 1,52 1,64 0,00 2,87 0,82 2,21 0,86 0,08 0,12* 1,59 226

chłopcy 133 1,70 1,93 0,00 3,05 1,28 2,31 0,81 0,07 0,12**

14

3) normatywna

dorosłych 866 1,09 1,09 0,00 3,62 0,60 1,52 0,65 0,02 0,04*

kobiety 475 0,91 0,90 0,00 3,44 0,44 1,28 0,60 0,02 0,06* 8,99*** 860

mężczyźni 387 1,30 1,32 0,00 3,62 0,88 1,74 0,64 0,03 0,03

4) uzależnieni 97 2,76 2,77 1,84 3,57 2,54 3,02 0,34 0,03 0,08

kobiety 8 2,80 2,82 2,08 3,50 2,51 3,10 0,45 0,16 0,19 -0,36 95

mężczyźni 89 2,76 2,77 1,84 3,57 2,54 3,02 0,33 0,03 0,08

N – liczebność; M – średnia; Me – mediana; Q1 – kwartyl dolny; Q3 – kwartyl górny; d – test K-S; t – test t

Studenta, z – wartość testu U Manna-Whitneya; df – liczba stopni swobody a – w grupach nie spełniających wymagań dla testów parametrycznych zastosowano testy nieparametryczne.

Istotność statystyczna: *p<0,05, **p<0,01, ***p<0,001


Tabela 4. Wyniki analizy istotności różnic w średnich wynikach kryterialnych i w wyniku

ogólnym SUA między czterema porównywanymi grupami badanych pijących alkohol (bez

abstynentów). Grupy:

Kryterium diagnozy :

średnie Test różnic międzygrupowych (wartości z)

1 2 3 4 1vs2 1vs3 1vs4 2vs3 2vs4 3vs4

1) zmiany temporalne 1,51 2,10 1,08 3,72 4,00*** 7,16*** 13,88*** 8,06*** 9,65*** 16,58***

2) częstotliwość picia 0,94 1,39 1,04 2,35 4,68*** 3,49** 13,51*** 2,46 8,95*** 11,85***

3) przeciętna ilość 1,45 2,02 1,38 2,85 5,04*** 0,11 11,32*** 4,93*** 6,84*** 11,18***

4) częstotl. nadużywania 1,46 2,44 1,12 3,70 9,54*** 5,28*** 14,16*** 12,23*** 6,19*** 16,11***

5) nałogowa motywacja 0,91 1,41 0,77 2,23 6,88*** 2,86* 14,23*** 8,32*** 8,28*** 15,16***

6) negat. konsekwencje 0,68 1,88 0,66 2,84 13,09*** 0,93 16,21*** 12,08*** 6,32*** 15,56***

7) efekty psychofizjologicz. 1,63 2,22 1,46 2,83 5,59*** 3,98*** 12,48*** 7,74*** 7,52*** 13,90***

8) sposób i kontrola picia 1,67 2,48 1,67 3,45 8,48*** 0,35 13,07*** 8,42*** 5,94*** 13,00***

9) tolerancja alkoholu 1,85 2,72 1,82 3,51 8,88*** 0,89 11,71*** 9,11*** 4,54*** 11,89***

10) samoocena picia 1,44 2,24 1,38 3,80 7,87*** 0,97 15,15*** 8,18*** 8,11*** 15,31***

11) atrybuowana ocena 1,10 1,79 1,18 3,47 7,97*** 1,07 15,58*** 7,11*** 8,40*** 14,88***

Wynik ogólny SUA 1,16 1,85 1,09 2,76 8,91*** 1,80 16,03*** 9,66*** 8,67*** 16,50***

*p<0,05, **p<0,01, ***p<0,001

Porównywane grupy: 1) próba normatywna dorastających (N=1261); 2) próba niedostosowanych dorastających

(N=197); 3) próba normatywna dorosłych (N=861); 4) próba uzależnionych od alkoholu (N=97).


Wbrew hipotezom nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy w przeciętnej

wysokości wyniku ogólnego SUA między uczącymi się dorastającymi a dorosłymi z próby

normatywnej. Dorośli jedynie – zgodnie z przewidywaniami – częściej piją alkohol niż

dorastający. Co nie jest zaskakujące w kontekście większej, prawnej dostępności alkoholu dla

dorosłych (pełnoletnich). Wynik ten jest zgodny z rezultatami wielu badań omawianych przez

Ann S.Masten i współprac. (2009), które dowodzą, że młodzież pije rzadziej niż dorośli, ale

więcej przy jednej okazji. Brak istotnych różnic w zaangażowaniu w picie alkoholu

dorastających i dorosłych, tak jak przewidywano, może wynikać z zazębiania się wieku obu

badanych grup, co najpewniej zaciera różnice miedzy porównywanymi grupami. Według

danych z badań amerykańskich, na okres od 18 do 20 lat przypada szczyt intensywności picia

(Masten i in., 2009). Właśnie może z tych powodów, w zakresie sześciu kryteriów

15

diagnostycznych stopnia zaangażowania w picie dorośli nie różnią się istotnie od

dorastających. Natomiast w czterech kryteriach SUA dorastających uzyskują nawet wyniki

istotnie wyższe niż dorośli. Przede wszystkim dotyczy to temporalnych zmian w piciu

alkoholu (kryterium 1), co wydaje się oczywiście w kontekście rozwojowego charakteru

zaangażowania w picie alkoholu wraz z przechodzeniem przez fazy rozwoju, szczególnie w

okresie od dorastania do wschodzącej i wczesnej dorosłości (Faden, Goldman, 2004/2005;

Maggs, Schulenberg, 2004/2005; Brown i in., 2009; Masten i in., 2009).

Tabela 5. Wyniki analizy różnic międzypłciowych w kryteriach diagnozy stopnia

zaangażowania w używanie alkoholu wśród dorastających (Ndziewcząt=509, Nchłopców=550) i

dorosłych (Nkobiet=449, Nmężczyzn=371) z normatywnej próby, bez abstynentów.

Kryteria diagnozy średnia chłopców

średnia dziewcząt

Z średnia

mężczyzn średnia kobiet

Z

1) zmiany temporalne w piciu 1,96 1,60 5,15 1,40 0,91 6,23 2) przeciętna częstotliwość picia 1,27 0,93 7,79 1,28 0,93 6,91 3) przeciętna ilość wypijanego alkoholu 2,02 1,37 10,53 1,78 1,17 9,13 4) częstotliwość upijania się 2,02 1,40 8,34 1,49 0,92 7,72 5) natężenie nałogowej motywacji picia 1,16 0,97 4,66 0,93 0,70 5,03 6) nasilenie negatywnych konsekwencji picia 0,95 0,65 6,14 0,90 0,52 7,74 7) nasilenie doświadczanych

efektów psychofizjologicznych 2,01 1,85 2,99** 1,73 1,37 6,29

8) nałogowy sposób picia

i nasilenie problemów z kontrolą picia 2,26 1,65 9,10 2,13 1,44 9,31

9) zmieniająca się tolerancja alkoholu 2,51 1,84 9,67 2,35 1,54 9,43 10) wzmagająca się negatywna

samoocena picia 1,94 1,44 6,91 1,85 1,12 8,25

11) wzmagająca się przypisywana innym

negatywna ocena własnego picia 1,43 1,16 4,81 1,49 1,03 6,24

Wynik ogólny SUA 1,53 1,20 8,81 1,36 0,97 9,26 Z – wynik testu U Manna-Whitneya

Wszystkie różnice są istotne statystycznie z p<0,001, a oznaczone ** p<0,01.


Zgodnie z przewidywaniami stwierdzono istotne statystycznie różnice międzypłciowe

w grupie normatywnej uczącej się młodzieży, jak i dorosłych. Dorastający i dorośli

mężczyźni są istotnie silniej zaangażowani w używanie alkoholu niż dorastające i dorosłe

kobiety (patrz wyniki w: Tabela 3 i 5; por. też: Poprawa, 2011). Różnice w stopniu

zaangażowania w używanie alkoholu między kobietami a mężczyznami są istotne w całym

analizowanym zakresie wieku, od 16 do 60 lat (patrz: Tabela 6).

Wyniki analiz istotności różnic w SUA w zależności od wieku osób badanych zawiera

tabela 6. Najsilniej zaangażowani w używanie alkoholu są mężczyźni w wieku od 18 do 19 lat

oraz 16-latkowie. Dorastający w wieku od 16 do 19 lat nie różnią się istotnie statystycznie

16

miedzy sobą stopniem zaangażowania w picie. Nie różnią się też od młodych mężczyzn w

wieku powyżej 19 do 21 lat. Stopień zaangażowania w picie alkoholu mężczyzn

systematycznie obniża się po 19 roku życia. Jednakże nieznacznie rośnie w grupie 7 –

pomiędzy 24 a 30 rokiem życia, aby gwałtownie obniżyć się w grupie 8 – powyżej 30 do 40

roku życia. Ta ostania z wymienionych grup badanych mężczyzn (grupa 8) jest najsłabiej ze

wszystkich porównywanych grup zaangażowana w picie alkoholu. Nie różni się ona istotnie

statystycznie od najstarszych badanych mężczyzn, powyżej 40 roku życia (grupa 9), którzy są

słabiej zaangażowani w picie niż osoby między 16 a 19 rokiem życia.

Tabela 6. Wyniki analizy istotności różnic w wyniku ogólnym SUA w zależności od wieku

dorastających i dorosłych z prób normatywnych (wartości p testu NIR jednoczynnikowej

ANOVA).

Grupy wieku ♂ 1 2 3 4 5 6 7 8 9

♀ N 46 234 200 39 70 115 107 62 84

M 1,09 1,21 1,20 1,16 0,97 1,04 0,97 0,98 0,86

1) 16 64 1,52

0,194 0,233 0,596 0,254 0,579 0,242 0,332 0,024

2) 17 186 1,47 0,542

0,880 0,586 0,001 0,007 <0,001 0,005 <0,001

3) 18 232 1,56 0,613 0,104

0,649 0,003 0,012 <0,001 0,008 <0,001

4) 19 75 1,57 0,601 0,195 0,895

0,097 0,253 0,086 0,137 0,006

5) >1921 61 1,45 0,478 0,794 0,168 0,211

0,430 0,947 0,875 0,220

6) >2124 94 1,36 0,087 0,135 0,004 0,018 0,359

0,414 0,558 0,026

7) >2430 81 1,44 0,414 0,716 0,107 0,159 0,953 0,353

0,913 0,153

8) >3040 52 1,18 0,001 0,001 <0,001 <0,001 0,015 0,077 0,012

0,178

9) >40 74 1,29 0,021 0,026 <0,001 0,003 0,123 0,456 0,110 0,294

N - liczebność grupy; M – średnia

Różnice istotne statystycznie lub na poziomie tendencji do istotności wyróżniono pogrubieniem.

Wyniki kobiet – prawa górna część tabeli – kursywą na szarym tle; wyniki mężczyzn – lewa dolna część tabeli.


Wśród kobiet najsilniejsze zaangażowanie w picie alkoholu występuje wśród 17 i 18-

latek oraz 19-latek, które nie różnią się między sobą, a także nie różnią się od 16-latek. 17 i

18-latki są statystycznie mocniej zaangażowane w picie niż wszystkie badane grupy kobiet

powyżej 19 roku życia. 19-latki różnią się silniejszym zaangażowaniem w picie tylko na

poziomie tendencji do istotności statystycznej od grupy 5 i 7. Istotne statystycznie różnice

występują przy porównaniu grupy 5 z grupą 9. Grupa 9 –najstarszych badanych kobiet –

powyżej 40 roku życia, jest najsłabiej zaangażowana w picie alkoholu.

Omawiane powyżej rezultaty badań SUA w przekroju wieku badanych respondentów,

chociaż pokrywają się ogólnie z danymi z badań amerykańskich (Quigley, Marlatt, 2000;

Masten i in., 2009), różnią się z wynikami sondażowych badań socjologicznych,

17

prowadzonych w reprezentatywnych próbach Polaków, w zakresie określania wieku szczytu

intensywności picia alkoholu (por. Moskalewicz, 2006; Wzory konsumpcji, 2008; Czapiński,

2009). Badania sondażowe przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznych

(CBOS), na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

(PARPA), w 2008 roku na reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków (powyżej 18 roku

życia) wykazują, że najintensywniej piją mężczyźni w wieku 30-39 i 40-49 lat. Kobiety

generalnie piją mniej niż mężczyźni, ale szczyt intensywności ich picia przypada na wiek 18-

29 oraz 30-39 lat (Wzory konsumpcji, 2008). Dane te potwierdzają wyniki badań GUS z 2004

roku (Moskalewicz, 2006), według których mężczyźni piją dużo intensywnej niż kobiety i

szczyt ich intensywności picia przypada na wiek 30-49 lat. Natomiast szczyt intensywności

picia u kobiet przypada na wiek od 20-29 lat. Podobne dane uzyskano w „Diagnozie

społecznej 2009” wskazujące, że alkohol najczęściej jest nadużywany przez Polaków

będących w wieku 35-44 lat. Przy czym dotyczy to głównie mężczyzn. Wśród kobiet

nadużywanie alkoholu jest istotnie słabsze i jego szczyt przypada na wiek od 16 do 24 lat

(Czapiński, 2009). Wraz z wejściem w okres później dorosłości i starości, według danych z

polskich badań socjologicznych, generalnie obniża się intensywność konsumpcji alkoholu, co

jest zgodne zarówno z wynikami badań amerykańskich, jak i własnych za pomocą SUA

(Quigley, Marlatt, 2000; Moskalewicz, 2006; Czapiński, 2009; Masten i in., 2009).

Pojawia się uzasadnione pytanie skąd wzięły się powyższe rozbieżności w określaniu

wieku szczytowego zaangażowania w picie, czy też szczytowej konsumpcji alkoholu? Należy

zauważyć, że rozbieżności z wynikami badań własnych dotyczą głównie szacowania wieku

najintensywniejszego picia u mężczyzn, a nie u kobiet. W odniesieniu do kobiet w badaniach

sondażowych szacuje się, że wiek ich najintensywniejszego picia przypada na wcześniejszy

okres życia niż u mężczyzn i obejmuje dość szeroki przedział wieku od 16 do aż 29 roku

życia, co generalnie pokrywa się z danymi z badań własnych. Przyczyny stwierdzanych

rozbieżności w wynikach badań są najprawdopodobniej dwie. Po pierwsze, nie wykluczone,

że pewien wpływ na tę rozbieżność może mieć omówiona powyżej niereprezentatywność

próby normatywnej w badaniach własnych, w zakresie wieku badanych powyżej 19 roku

życia, gdzie przeważały osoby aktualnie studiujące. Po drugie, przyczyna rozbieżności tkwi w

różnicach metodologicznych i w odmiennym celu badań. Socjologiczne badania sondażowe

prowadzone w reprezentatywnych próbach, zmierzają głównie od oceny „wielkości

konsumpcji napojów alkoholowych” w określonej populacji i najczęściej posługują się

metodą szacowania „częstości-ilości” i „ostatniej okazji”. Najogólniej mówiąc oznacza to, że

pyta się w nich respondentów o to jak często pili różne napoje alkoholowe ciągu ostatnich 12

18

miesięcy życia i ile przeciętnie wypijali tych napojów przy jednej okazji (Moskalewicz,

2006; Sierosławski, 2003; 2007; Wzory konsumpcji, 2008). W badaniach „Diagnozy

społecznej” pomiar intensywności picia opierał się jedynie na dwóch pytaniach, po pierwsze,

o subiektywnie oceniane „nadużywanie alkoholu” w ciągu minionego roku i po drugie, o

picie alkoholu jako „sposobu na kłopoty życiowe” (Czapiński, 2009).

Za pomocą SUA ocenia się stopień zaangażowania w używanie alkoholu, a wnioski o

tym zaangażowaniu wyciąga się w oparciu o 11 ważonych, sumowanych wskaźników. SUA

nie mierzy sensu stricte „wielkość konsumpcji” i nie posługuje się ani metodą „ostatniej

okazji” picia, ani metodą szacowania jego „częstości i ilości”. Co prawda SUA zawiera

pytania o przeciętną częstotliwość picia (kryterium 2), ilość jednorazowo wypijanych różnych

rodzajów napojów alkoholowych (kryterium 3) oraz częstotliwości przekraczania progu

trzeźwości (kryterium 4), ale sposób ich pomiaru jest odmienny od procedur z badań

socjologiczno-sondażowych. Stąd też duża rozbieżność w szacowaniu stopnia zaangażowania

w picie alkoholu w badaniach własnych, wobec szacowania „wielkości konsumpcji” z badań

sondażowych, w zależności od wieku badanych. Jak dowodzą badania amerykańskie

największa powszechność picia występuje w wieku od 26 – 34 lat. Przy czym epizody

ryzykownego, hulaszczego, intensywnego picia najczęściej występują między 18 a 25 rokiem

życia (Quigley, Marlatt, 2000; Courtney, Polich, 2009; Masten i in., 2009). SUA mierzy

stopień ryzykowności, szkodliwości picia, a nie wielkość spożycia alkoholu.

Inne wskaźniki trafności z badań korelacyjnych

Badania za pomocą SUA wykazały istotne statystycznie różnice w stopniu

zaangażowania w używanie alkoholu w zależności od toku kształcenia młodzieży. Najwyższe

zaangażowanie w alkohol występuje wśród uczniów zasadniczych zawodowych toków

kształcenia, a następnie średnich zawodowych i ogólnokształcących. Ponadto wyniki SUA

pozytywnie istotnie statystycznie korelują w próbie normatywnej dorastających z częstością

palenia papierosów (r=0,37) i wypalaną ich ilością (r=0,33), z częstością zażywania różnych

środków odurzających, takich jak marihuana (r=0,45), halucynogeny (r=0,40) i innych (od

r=0,14 do r=0,29) (wszystkie korelacje istotne z p<0,01) (Poprawa, 1999; 2000). Wszystkie te

wyniki są zgodne z wnioskami płynącymi z badań wykorzystujących inne metody pomiaru

ryzyka problematycznego angażowania się w używanie alkoholu i struktury używania

alkoholu wśród młodzieży oraz jego związków z używaniem innych środków odurzających

(por. Stępień, Frączek, 1992; Stępień, 2001; Okulicz-Kozaryn, Ostaszewski, 1999; Lowe,

Foxcroft, Sibley, 2000; Chassin, DeLucia, 2000; Bobrowski, 2005; O`Malley, Johnston,

19

Bachman, 2003; Ostaszewski, 2003; Sierosławski, 2003; 2007).

Sposób obliczania, normalizacja i interpretacja wyników SUA

Ostateczny wynik badania SUA otrzymuje się przez zsumowanie przeliczonych

(zamienionych) na wagi wszystkich odpowiedzi badanego i podzielenie tej sumy przez ilość

wag (tj. 35)5. Jest to średnia sumy wag udzielonych przez badanego odpowiedzi na wszystkie

jedenaście pytań. Ponieważ najwyższe możliwe do uzyskania wagi odpowiedzi w dwóch

pytaniach (5 – o motywy picia i 7 – o psychofizjologiczne skutki picia) nie są w każdej

podskali równe 4, stąd realnie zakres sumy możliwych do uzyskania w SUA punktów

rozciąga się od 0 do 129, co w przeliczeniu na średnie daje maksymalny możliwy wynik

równy 3,685 (a nie 4 jak teoretycznie zakłada skala opisu stopni zaangażowania w używanie

alkoholu).

Wyniki SUA interpretuje się zgodnie z opisem skali stopnia zaangażowania w

używanie alkoholu w ten sposób, że im wyższa średnia suma wag, tym większe

zaangażowanie i uwikłanie w picie alkoholu, a tym samym ryzyko problemów z tego

wynikających i uzależnienia.

Testowanie dopasowania rozkładu wyników SUA do rozkładu normalnego wykazuje,

że w próbach nienormatywnych (niedostosowanej społecznie młodzieży i osób szkodliwie

pijących oraz uzależnionych) rozkład wyników SUA ma charakter rozkładu normalnego.

Natomiast w próbach normatywnych rozkład wyników SUA jest wyraźnie odchylony w lewo

od normalnego, na co wpływają abstynenci (patrz: Tabela 3). Po wykluczeniu abstynentów z

prób normatywnych, test dopasowania rozkładu wyników SUA do normalnego w całej

badanej próbie respondentów nie daje podstaw do odrzucenia hipotezy mówiącej o równości

z rozkładem normalnym (d=0,023, p<0,20). Tak więc przedział normy dla SUA, po

wyłączeniu abstynentów, może wyznaczać średnia, skorygowana o granice przedziału

ufności, wraz z odchyleniami standardowymi (Hornowska, 2009; patrz szczegóły: Tabela 7).

Tabela 7. Opis statystyczny wyników SUA w całej badanej próbie z wyłączeniem

abstynentów.

Wynik ogólny

SUA N M Min. Max.

Ufność

-95%

Ufność

+95%

Odch.

stand.

Błąd

stand. d p

cała próba 2192 1,39 0,01 3,62 1,36 1,42 0,69 0,014 0,023 <0,20

kobiety 1048 1,16 0,01 3,50 1,12 1,19 0,62 0,019 0,033 <0,20

mężczyźni 1130 1,61 0,02 3,62 1,57 1,65 0,68 0,020 0,027 >0,20

5 Przeliczenie odpowiedzi na wagi jest zdaniem dość kłopotliwym przy większej liczbie badanych, ale problem

ten doskonale rozwiązuje posłużenie się jednym z wielu programów komputerowych do tworzenia baz danych

lub prostym arkuszem kalkulacyjnym. Autor sam wykorzystuje w tym celu Excel.

20

N – liczebność; M – średnia; d – wartość testu Kołmogorowa-Smirnowa; p – istotność statystyczna


Ponieważ rozkład wyników SUA bez grupy abstynentów jest zbliżony do normalnego,

pozwala to na przełożenie ich na normy standardowe. Tabela 8 prezentuje rezultaty

przeliczenia wyników surowych SUA na skalę standardową z i interpretację utworzonych tą

drogą przedziałów wyników.

Tabela 8. Normy SUA.

przedziały

WS z liczeb. % wyniki interpretacja

0

301 12,07 poza zakresem abstynenci

0,01-0,69 -2z < -1z 363 14,56 niskie pijący symbolicznie

0,70-2,09

-1z < 1z

1490

59,77

przeciętne

pijący od poziomu umiarkowanego do

mocnego, ale w granicach normatywnych

2,10-2,77 1z < 2z 273 10,95 wysokie bardzo mocno, ryzykownie pijący

2,78-3,44 2z < 3z 63 2,53 bardzo wysokie

szkodliwie pijący i prawdopodobnie

uzależnieni

3,45-3,68 3z 3 0,12 skrajnie wysokie uzależnieni


Problem interpretacji wyników SUA komplikuje kwestia płci, gdyż jak to powyżej

wielokrotnie wykazano, kobiety uzyskują statystycznie istotnie niższe wyniki, niż mężczyźni

(patrz: Tabela 3 i 5). Według kryteriów czysto statystycznych (średnia skorygowana o

przedział ufności + 1SD), górna granica normy dla mężczyzn wynosi 2,33, a dla kobiet 1,81

pkt.. Jest między nimi ok. 0,5 pkt. różnicy. Według norm standardowych dla całej próby

górna granica normy zaczyna się od 2,10 pkt. Tak więc przyjęte przedziały standaryzowanych

wyników mogą nieco niedoszacowywać rezultaty uzyskiwane przez mężczyzn i chłopców

oraz nieco przeszacowywać rezultaty uzyskiwane przez kobiety i dziewczęta, co należałoby

uwzględniać przy interpretacji wyników.

Podsumowanie

Opierając się na wynikach powyższych analiz można rekomendować SUA jako

narzędzie diagnozy stopnia zaangażowania w używanie alkoholu od abstynencji po

uzależnienie i szacowania ryzyka problemów alkoholowych, nie tylko wśród dorastających i

osób we wschodzącej dorosłości, jak pierwotnie zamierzano, ale w ogólnej próbie populacji

osób od 14 do 60 roku życia.

Należy pamiętać o szczególnych trudnościach i ograniczeniach dotyczących

rozpoznawania i określania ryzyka rozwoju problemów alkoholowych wśród osób w późnym

21

okresie dorastania, wchodzących w dorosłość i młodych dorosłych. Jest to co prawda okres

najbardziej sprzyjający powstawianiu problemów alkoholowych, okres epizodów bardzo

ryzykownego, hulaszczego picia, ale jego charakter, intensywność, motywy picia mogą i

często zmieniają się wraz z wkroczeniem w dorosłość i wiążącym się z tym podjęciem

nowych zadań rozwojowych, zmianą okoliczności i wymagań życiowych. Badania

prospektywne wskazują na dużą dynamikę zachowań związanych z używaniem alkoholu, jak

i pewną przejściowość problemów, jakie ono może powodować u przeważającej części

badanych (por. Quigley, Marlatt, 2000; Martin, Winters, 2003a; Maggs, Schulenberg,

2004/2005; White, Jackson, 2004/2005; Masten i in., 2009).

SUA bazuje na subiektywnej ocenie własnych zachowań alkoholowych, ich efektów i

przyczyn. Przede wszystkim właśnie z tego powodu jest ograniczoną metodą diagnozy

stopnia zaangażowania w picie alkoholu i ryzyka uzależniania. Co prawda, odwołuje się do

istotnych determinant rozwoju problemu uzależnienia, takich jak na przykład motywacja

picia, oczekiwane efekty picia, tolerancja alkoholu i trudności z samokontrolą własnego

zaangażowania w picie alkoholu. Stara się ponadto uchwycić stałe tendencje w zachowaniu

pijących. Jednakże pełna diagnoza ryzyka powinna obejmować specjalistyczną ocenę

zewnętrzną i uwzględniać też inne czynniki podmiotowe i poza podmiotowe oraz ich

wzajemne powiązania. Uwarunkowania ryzyka problemów alkoholowych i uzależnienia są

bardzo szerokie i obejmują wiele powiązanych i współdziałających w określonych układach

czynników. Czynniki ryzyka badane i omawiane w literaturze (m.in.: (Jessor, 1987; Abrams,

Niaura, 1987; Marlatt i in., 1988; Tarter, Vanyukov 1997; Lowe, Foxcroft, Sibley, 2000; IX

Raport, 2002; Miasto, Carey, Bradizza, 2003; Sher, Grekin, Williams, 2005; Faden, Goldman,

2004/2005; White, Jackson, 2004/2005; Brown i in., 2009; Masten i in., 2009;

Cierpiałkowska, Ziarko, 2010) to przede wszystkim:

wczesny wiek inicjacji picia,

rodzinna historia używania alkoholu, problemów alkoholowych a szczególnie

uzależnienia i powiązane z nią predyspozycje dziedziczone genetycznie i społecznie,

zaburzone funkcjonowanie w rodzinie i relacje rodzinne (w tym szczególnie brak

kontroli i troski rodzicielskiej),

dostępność okazji i modeli picia, w tym społeczna zachęta do picia,

nasilenie szczególnie takich cech osobowościowych i temperamentalnych jak:

impulsywność/rozhamowanie oraz negatywna emocjonalność/neurotyczność,

stanowiących, z jednej strony, predyspozycje do używania alkoholu, wzmacniających

22

efekty picia, a z drugiej, stanowiących deficyty czy wręcz defekty skutecznej regulacji

zachowania związanego z piciem i adaptacyjnego, proaktywnego i profilaktycznego

radzenia sobie z wymaganiami życia,

w końcu, występowanie innych, powiązanych zachowań problemowych i zaburzeń

zachowania oraz zaburzeń osobowości.

Pomimo tych ograniczeń, w świetle dotychczasowych badań nad SUA i w porównaniu

do innych metod określania stopnia zaangażowania i ryzyka problemów alkoholowych,

można ją rekomendować jako wieloaspektowe, o wysokich walorach psychometrycznych,

wartościowe narzędzie rozpoznawania nasilenia problemów alkoholowych i szacowania

ryzyka uzależniania wśród młodzieży i dorosłych.

Literatura

Abrams, D., Niaura, R. (1987). Social learning theory of alcohol use and abuse. [W:]

H.T.Blane, K.E. Leonard (red.), Psychological theories of drinking and alcoholism

(s.131-178). New York: Guilford Press.

Alcohol Alert (1997). Youth drinking: Risk factors and consequences. Vol. 37. National

Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. Dostępne 24.01.11 pod adresem:

http://www.niaaa.nih.gov/Publications/AlcoholAlerts/Pages/default.aspx.

Alcohol Alert (2002). Screening for Alcohol Problems—An Update. Vol. 56. National

Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. Dostępne 24.01.11 pod adresem:

http://pubs.niaaa.nih.gov/publications/aa56.htm.

Alcohol Alert (2005). Screening for alcohol use and alcohol-related problems. Vol. 65.

National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. Dostępne 24.01.11, po adresem:

http://www.niaaa.nih.gov/Publications/AlcoholAlerts/Documents/AA65.pdf.

Babor, T. F., de la Fuente, R.J., Saunders, J., Grant, M. (1996). Test rozpoznawania zaburzeń

związanych z piciem alkoholu – AUDIT. Przewodnik dla podstawowej opieki

zdrowotnej. Warszawa: PARPA.

Babor, T.F., Higgins-Biddle, J.C., Saunders, J.B., Monteiro, M.G. (2001). AUDIT. The

Alcohol Use Disorders Identification Test. Guidelines for use in primary care (wyd.

2). World Health Organization. Department of Mental Health and Substance

Dependence.

Bałabuszko-Sławińska J. (1990). Analiza związków między wybranymi cechami osobowości

studentów a ryzykiem uzależnienia od alkoholu. Prace Psychologiczne, t. 27. Wrocław:

Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

23

Brown, S.A., McGue, M., Maggs, J. I in., (2009). Underage alcohol use. Summary of

developmental processes and mechanisms: Ages 16–20. Alcohol Research and Health,

32(1), 41-52.

Brzeziński, J. (1978). Elementy metodologii badań psychologicznych. Warszawa: Państwowe

Wydawnictwo Naukowe.

Brzeziński, J. (1996). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.

Bobrowski, K. (2005). Używanie substancji psychoaktywnych i inne zachowania problemowe

młodzieży gimnazjalnej. Zmiany pomiędzy 14. a 16. rokiem życia. Alkoholizm i

Narkomania, 18(1-2), 27-38.

Chassin, L., DeLucia, C. (2000). Picie w okresie dojrzewania. [W:] Picie w różnych okresach

życia. Alkohol a zdrowie, t.25 (s.84-100). Warszawa: PARPA.

Cherpitel, C.J., Ye, Y. Moskalewicz, J. Świątkiewicz. G. (2005). Screening for alcohol

problems in two emergency service samples in Poland: comparison of the RAPS4,

CAGE and AUDIT. Drug and Alcohol Dependence, 80(2), 201-207.

Chodkiewicz, J. (2006). Picie alkoholu oraz wiedza o jego działaniu wśród studentów

łódzkich szkół wyższych. Alkoholizm i Narkomania, 19(2), 107-119.

Chodkiewicz, J., Juczyński, Z. (2002). Problem używania środków psychoaktywnych przez

młodzież. Badania uczniów szkół łódzkich. Alkoholizm i Narkomania, 15(4), 409-420.

Cierpiałkowska, L., Ziarko, M. (2010). Psychologia uzależnień – alkoholizm. Warszawa:

Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.

Courtney, K.E., Polich, J. (2009). Binge drinking in young adults: Data, definitions, and

determinants. Psychological Bulletin, 135(1), 142-156.

Cox, W.M., Klinger, E. (1988) A motivational model of alcohol use. Journal of Abnormal

Psychology, 97(2), 168-180.

Czapiński, J. (2009). Cechy osobowości i styl życia. [W:] J.Czapiński, T.Panek (red.),

Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków (s.196-229). Warszawa:

Rada Monitoringu Społecznego.

Dufour, M.C. (1999). What is moderate drinking? Defining “drinks” and drinking levels.

Alcohol Research and Health, 23(1), 5-14.

IX Raport Specjalny dla Kongresu USA. (2002). Alkohol a zdrowie, nr 28. Warszawa:

PARPA.

Faden, V.B., Goldman, M. (2004/2005) (red.). Alcohol and Development in Youth—

A Multidisciplinary Overview. Alcohol Research and Health, 28(3).

24

Frączek, A. (1994). Wiek inicjacji do picia alkoholu a późniejsze funkcjonowanie

dorastających. Alkoholizm i Narkomania, 17(3), 279-288.

Fudała, J. (2007). Czy twoje picie jest bezpieczne? Warszawa: PARPAMEDIA.

George, S.M., Connor, J.P., Gullo, M.J., Young, R.McD. (2010). A prospective study of

personality features predictive of early adolescent alcohol misuse. Personality and

Individual Differences, 49(3), 204‐209.

Gilpin, N.W., Koob, G.F. (2008). Neurobiology of alcohol dependence. Focus on

motivational mechanisms. Alcohol Research and Health, 31(3), 185-195.

Goldman, M.S., Del Boca, F.K., Darkes, J. (2003). Teoria oczekiwań wobec alkoholu:

zastosowanie neurofizjologii poznawczej. [W:] K.E.Leonard, H.T.Blane (red.), Picie i

alkoholizm w świetle teorii psychologicznych (s.255-305). Warszawa: PARPA.

Grant, V.V., Stewart, S.H., Mohr, C.D. (2009). Coping-anxiety and coping-depression

motives predict different daily mood-drinking relationships. Psychology of Addictive

Behaviors, 23(2). 226-237.

Habrat, B. (1996). Szkody zdrowotne spowodowane alkoholem. Warszawa: Springer PWN.

Hornowska, E. (2009). Testy psychologiczne. Teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe „Scholar”.

Jellinek, E. M. (1960). The disease concept of alcoholism. Highland Park, NJ: Hillhouse

Press.

Jellinek, E. (1993). Stadia nałogu alkoholowego. [W:] A.Dodziuk (red.), Wybrane spojrzenia

na alkoholizm i jego leczenie (s.32-46). Warszawa: IPZiT.

Jessor, R. (1984). Adolescent development and behavioral health. [W:] J.D.Matarazzo,

S.M.Weiss, J.A.Herd, N.E.Miller i S.M.Weiss (red.), Behavioral health: A handbook

of health enhancement and disease prevention (s.69-90). New York: Wiley.

Jessor, R. (1987). Problem - Behavior Theory. Psychosocial development, and adolescent

problem drinking. British Journal of Addiction, 82(4), s.331-342.

Juczyński, Z., Chodkiewicz, J., Pisarski, A., Juczyński, A. (2006). Od próbowania do

zażywania środków psychoaktywnych. Badania dzieci i młodzieży ze środowiska

wielkomiejskiego. [W:] N. Ogińska-Bulik (red.), Zachowania ryzykowne dzieci i

młodzieży (s.9-23). Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-

Ekonomicznej w Łodzi.

Keyes, K.M., Grant, B.F., Hasin, D.S. (2008). Evidence for a closing gender gap in alcohol

use, abuse, and dependence in the United States population. Drug and Alcohol

Dependence, 93(1-2), 21-29.

25

Kuntsche, E., Knibbe, R., Gmel, G., Engels, R. (2005). Why do young people drink? A

review of drinking motives. Clinical Psychology Review,25, 841-861.

Lowe, G., Foxcroft, D.R., Sibley, D. (2000). Picie młodzieży a style życia w rodzinie.

Warszawa: PARPA.

Maggs, J.L., Schulenberg, J.E. (2004/2005). Trajectories of alcohol use during the transition

to adulthood. Alcohol Research and Health, 28(4), 195-201.

Maisto, S.A., Carey, K.B., Bradizza, C.M. (2003). Społeczna teoria uczenia się. [W:]

K.E.Leonard, H.T.Blane (red.), Picie i alkoholizm w świetle teorii psychologicznych

(s.133-208). Warszawa: PARPA.

Marlatt, G.A. (1999). Alcohol, the magic elixir? [W:] S.Peele, M.Grant (red.), Alcohol and

pleasure: A health perspective (s.233-248). Philadelphia: Brunner/Mazel.

Marlatt, G.A., Baer, J.S., Donovan, D.M., Kivlahan, D.R. (1988). Addictive behaviors:

Etiology and treatment. Annual Review Psychological, 39, 223 - 252.

Marlatt, G.A., Witkiewitz, K. (2002). Harm reduction approaches to alcohol use: Health

promotion, prevention, and treatment. Addictive Behaviors, 27, 867-886.

Martin, C.S., Earleywine, M., Musty, R.E., Perrine, M.W., Swift, R.M. (1993). Development

and validation of the Biphasic Alcohol Effects Scale. Alcoholism: Clinical and

Experimental Research, 17(1), 140-146.

Martin, C., Winters, K.C. (2003). Rozpoznanie i ocena zaburzeń związanych z piciem

alkoholu wśród młodocianych. [W:] Alkohol i młodzież. Alkohol a zdrowie, t. 29 (s.28-

50). Warszawa: PARPA.

Masten, A.S., Faden, V.B., Zucker, R.A., Spear, L.P. (2009). A developmental perspective on

underage alcohol use. Alcohol Research and Health, 32 (1), 3-15.

Mayer, J., Filstead, W.J. (1979). The Adolescent Alcohol Involvement Scale: An instrument

for measuring adolescent use and misuse of alcohol. Journal of Studies on Alcohol, 40,

291-300.

Moberg, D.P. (1983). Identifying adolescents with alcohol problems. A field test of

Adolescent Alcohol Involvement Scale. Journal of Studies on Alcohol, 44, 701-721.

Moskalewicz, J. (2006). Spożycie alkoholu. [W:] Stan zdrowia ludności Polski w 2004 r.

(s.38-43). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.

Okulicz-Kozaryn, K., Ostaszewski, K. (1999). Czynniki związane z piciem alkoholu przez

młodzież w wieku 13 – 14 lat. Alkoholizm i Narkomania, 36(3), 377-397.

26

O`Malley, P.M., Johnston, L.D., Bachman, J.G. (2003). Spożycie alkoholu wśród dorastającej

młodzieży. [W:] Alkohol i młodzież. Alkohol a zdrowie, t.29 (s.9-27). Warszawa:

PARPA.

Ostaszewski, K. (2003). Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Ostaszewski, K., Bobrowski, K., Borucka, A., Pisarska, A. (2002). Subiektywne normy a

intencja używania substancji psychoaktywnych przez nastolatków. Alkoholizm i

Narkomania, 15(3), 305-325.

Poprawa, R. (1999). Używanie środków odurzających wśród młodzieży miasta Oława i jego

wybrane psychospołeczne uwarunkowania. Wrocław: Instytut Psychologii

Uniwersytetu Wrocławskiego / Pełnomocnik Burmistrza Miasta Oława

(niepublikowany raport z badań).

Poprawa, R. (2000). Psychospołeczne uwarunkowania używania i nadużywania alkoholu

przez dorastających. [W:] R.Poprawa (red.), Psychologiczna analiza wybranych

problemów funkcjonowania społecznego młodzieży (s.89-115). Prace Psychologiczne,

t.51. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Poprawa, R. (2006). Analiza roli motywów picia w ryzyku uzależniania się od alkoholu. [W:]

T.Pasikowski, H.Sęk (red.), Psychologia zdrowia: teoria, metodologia i empiria

(s.129-140). Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.

Poprawa, R. (2008). Przekonania i wiedza na temat alkoholu a ryzyko problemów

alkoholowych wśród dorastającej młodzieży. [W:] A.Grabowiec, J.Bogucki,

A.Bochniarz (red.), Zdrowa szkoła - zdrowy uczeń. Edukacja wobec współczesnych

zagrożeń zdrowia (s. 91 – 106). Lublin: Wydawnictwo NeuroCentrum.

Poprawa, R. (2010). Zasoby szczęścia a motywacja picia i ryzyko problemów alkoholowych

wśród studentów. Alkoholizm i Narkomania, 23(1), 27-49.

Poprawa, R. (2011). Kobiety i mężczyźni wobec ryzyka problemów alkoholowych. [W:]

B.Bartosz (red.), Wymiary kobiecości i męskości. Od psychobiologii do kultury (s.343-

365). Warszawa: Eneteia Wydawnictwo Psychologii i Kultury.

Quigley,L.A., Marlatt,G.A. (2000). Picie alkoholu wśród ludzi dorosłych w młodym wieku.

[W:] Picie w różnych okresach życia. Alkohol a zdrowie, t.25 (s.112-128). Warszawa:

PARPA.

Schuckit, M.A. (2000). Genetics of the risk for alcoholism. The American Journal on

Addictions, 9(2), 103-112.

27

Sher, K.J., Grekin, E.R., Williams, N.A. (2005). The developmental of alcohol use disorders.

Annual Review of Clinical Psychology, 1, 493-523.

Sierosławski, J. (1993). Rozmiary i wzory konsumpcji napojów alkoholowych. Alkoholizm i

Narkomania, 13, 17-31.

Sierosławski, J. (2003). Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z

ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2003 r. Europejski program

badań ankietowych w szkołach ESPAD. [W:] Alkohol a zachowania problemowe

młodzieży. Opinie i badania (s.127-208). Warszawa: Wydawnictwo Edukacyjne

PARPA.

Sierosławski, J. (2007). Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z

ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2007 r. Europejski program

badań ankietowych w szkołach ESPAD. Warszawa: Krajowe Biuro ds.

Przeciwdziałania Narkomanii i Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów

Alkoholowych.

Stacy, A.W., Widaman, K.F., Marlatt, G.A. (1990). Expectancy models of alcohol use.

Journal of Personality and Social Psychology, 58(5), 918-928.

Stewart, S.H., Connors, G.J. (2004/2005). Screening for alcohol problems. What makes a test

effective? Alcohol Research and Health, 28(1), 5-16.

Stępień, E. (2001). Doświadczenia i przekonania związane z alkoholem z okresu dorastania a

intensywność picia alkoholu przez młodych dorosłych. Badania katamnestyczne.

Alkoholizm i Narkomania,14(2), 289-300.

Stępień, E., Frączek, A. (1992). Palenie i picie a inne zachowania związane ze zdrowiem i

antynormatywne wśród dorastających. Nowiny Psychologiczne, 1, 29-36.

Taracha, E., Habrat, B., Smela, J., Gruszczyński, W. (2002). Badania przesiewowe żołnierzy

zasadniczej służby wojskowej w kierunku nadużywania alkoholu. Próba zastosowania

oznaczania aktywności -heksozoaminidazy w moczu jako markera przewlekłego

picia alkoholu. Alkoholizm i Narkomania 15(1), 83-94.

Tarter, R.E., Vanyukov, M. (1997). Alcoholism: A developmental disorder. [W:] G.A.Marlatt,

G.R.VandenBos (red.), Addictive behaviors: Readings on etiology, prevention and

treatment (s.43-67). Washington, DC, US: American Psychological Association.

White, H.R., Jackson, K. (2004/2005). Social and psychological influences on emerging adult

drinking behavior. Alcohol Research and Health, 28(4), 182-190.

28

Whiteside, S. P., Lynam, D. R. (2003). Understanding the role of impulsivity and

externalizing psychopathology in alcohol abuse: Application of the UPPS Impulsive

Behavior Scale. Experimental and Clinical Psychopharmacology, 11( 3), 210–217.

Windle, M., Spear, L.P., Fuligni, A.J., Angold, A., Brown, J.D., Pine, ., Smith, C.T., Giedd,

J., Dahl, R.E. (2009). Transitions into underage and problem drinking. Summary of

developmental processes and mechanisms: Age 10-15. Alcohol Research and Health,

32(1), 30-40.

Wolniewicz-Grzelak, B., Grzelak, J. (1996). Skale do badań skuteczności edukacyjnych,

alkoholowych programów profilaktycznych. Alkoholizm i Narkomania, 3(24), 343-

360.

Woronowicz, B.T. (2009). Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia. Poznań -

Warszawa: Media Rodzina and PARPAMEDIA.

Wzory konsumpcji alkoholu w Polsce 2008. Dostępne 24.01.11, po adresem:

http://www.parpa.pl/download/wzory%202008%20wnioski%20.pdf.

Poprawa R. Skala Używania Alkoholu

Documents

Transcript of Poprawa R. Skala Używania Alkoholu