1
Ryszard Poprawa
Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego
POMIAR STOPNIA ZAANGAŻOWANIA W UŻYWANIE ALKOHOLU.
BADANIA WŁAŚCIWOŚCI PSYCHOMETRYCZNYCH
SKALI UŻYWANIA ALKOHOLU
Od używania do uzależnienia od alkoholu
Inicjacja picia alkoholu dla większości ludzi z zachodniego kręgu kulturowego ma
miejsce zazwyczaj w okresie dorastania, czasami nawet wczesnego (Jessor, 1984; Frączek,
1994; Alcohol Alert, 1997, vol.37; Poprawa, 2000; Bobrowski, 2005). Chociaż może wiązać
się z incydentalnym nadużyciem alkoholu, użyciem ryzykownym, to jednakże droga do
problemów alkoholowych typu nadużywanie (picie szkodliwe) i uzależnienie jest zazwyczaj
dość długa. Dochodzenie do picia szkodliwego i uzależnienia jest procesem, trwającym wiele
lat, o zmiennej dynamice i stopniowalnie nasilających się objawach (Jellinek, 1960; 1993;
Woronowicz, 2009; Cierpiałkowska, Ziarko, 2010). Zawsze zaczyna się od używania alkoholu
o mniej lub bardziej normatywnym charakterze. To czy zachowanie to uznamy za
normatywne zależy m.in. od wieku pijących, ilości, częstości i czasu trwania picia,
okoliczności w jakich ono się odbywa oraz zagrożeń jakie stwarza i szkód jakie powoduje.
Chociaż nie każde nadmierne i ryzykowne picie alkoholu przechodzi w systematyczne
nadużywanie, a to z kolei w uzależnienie, ale właśnie taka jest zazwyczaj droga rozwoju
uzależnienia. Dynamika zmian związanych z używaniem i nadużywaniem alkoholu przez
ludzi wpleciona jest w kontekst psychospołecznego rozwoju jednostki, jej zdolności
społecznego przystosowania się i podołania wymogom życia, w kontekst okoliczności
życiowych, wpływu otoczenia społecznego oraz psychologicznych (osobowościowych) i
neurobiologicznych predyspozycji do doświadczania efektów picia alkoholu i
zapotrzebowania na te efekty (Jessor, 1987; Tarter, Vanyukov 1997; Faden, Goldman,
2004/2005; Maggs, Schulenberg, 2004/2005; White, Jackson, 2004/2005; Masten i in., 2009).
Uzależnienie i picie szkodliwe są postępującymi zaburzeniami funkcjonowania
psychospołecznego i neurobiologicznego jednostki. Pociągają za sobą szereg destruktywnych
Adres do korespondencji: R.Poprawa, Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Dawida 1, 50-527
Wrocław; e-mali: [email protected]. Opublikowane w: J.Chodkiewicz, K.Gąsior (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii alkoholizmu (s.13-41).
Difin.Warszawa, 2013.
2
zmian w funkcjonowaniu społecznym oraz w osobowości i organizmie jednostki (IX Raport,
2002; Sher, Grekin, Williams, 2005; Woronowicz, 2009; Gilpin, Koob, 2008;
Cierpiałkowska, Ziarko, 2010). Rozwój szkodliwego picia i uzależniania od alkoholu
najczęściej rozpoczyna się w okresie późnego dorastania czy wczesnej dorosłości (Faden,
Goldman, 2004/2005; Brown i in., 2009). Badanie nastolatków którzy zaczynają używać
alkoholu i pić ryzykownie, doświadczając z tego tytułu pierwszych szkód, jest ważnym
zadaniem z perspektywy zdrowia społecznego, rozwoju młodych ludzi i ich przystosowania
społecznego. Rozpoznając ryzyko rozwoju problemów alkoholowych wśród dorastającej
młodzieży będziemy mogli nie tylko poznać mechanizmy uzależniana się ludzi w ogóle, ale
też szukać sposobów na przeciwdziałanie patologicznym procesom i podejmować szybkie
interwencje (Marlatt, Witkiewitz, 2002; Martin, Winters, 2003).
Narzędzia pomiaru stopnia używania alkoholu
Istnieje szereg narzędzi kwestionariuszowych wstępnego i wczesnego rozpoznawania
problemów alkoholowych, w tym i uzależnienia. Opierają się one bezpośrednio na kryteriach
rozpoznawania picia szkodliwego i uzależnienia opisanych w podręcznikach diagnostycznych
zaburzeń, takich jak DSM-III, DSM-IV czy ICD10 (Habrat, 1996). Obejmują one badanie nie
tylko zaburzeń związanych z używaniem alkoholu, ale i wzorców picia alkoholu (częstości i
ilości) oraz zachowań, które mogą być związane ze zwiększonym ryzykiem niekorzystnych
zmian zdrowotnych (tj. picia ryzykownego) lub alkoholizmu. Ich szczegółowe opisy można
znaleźć w wielu podręcznikach i fachowych opracowaniach dostępnych polskiemu
czytelnikowi (np. Habrat, 1996; Martin, Winters, 2003; Alcohol Alert, 2002, vol.56; 2005,
vol.65; Woronowicz, 2009). Narzędzia te służą badaniom przesiewowym (screening)
prowadzonym w różnych próbach ogólnej populacji w celu wczesnego rozpoznania
zagrożenia problemami alkoholowymi i uzależnieniem. Rekomenduje się wykorzystywanie
ich głównie w pracy lekarzy pierwszego kontaktu, służb ratowniczych, w poradnictwie
prenatalnym, wśród osadzonych w więzieniach i dokonujących przestępstw oraz wśród
studentów i uczniów, czyli wszędzie tam gdzie można w jak największym zakresie spotkać
się ze szkodami spowodowanymi nadużywaniem alkoholu i gdzie to nadużywanie stanowi
poważne zagrożenie i przyczynę problemów zdrowotnych i przystosowawczych (Stewart,
Connors, 2004/2005; Alcohol Alert, 2005, vol.65).
Dla przykładu, jednym z najbardziej znanych narzędzi tego typu, co więcej
uznawanych za jedno z najlepszych, czyli o wysokiej rzetelności i trafności, jest AUDIT
(Alcohol Use Disorders Identification Test) - Test Rozpoznawania Zaburzeń Związanych z
3
Używaniem Alkoholu (Babor, Higgins-Biddle, Saunders, Monteiro, 2001). Został on
przetłumaczony na język polski i jest rekomendowany do prowadzenia badań przesiewowych
również w Polsce, głównie w praktyce lekarza pierwszego kontaktu (Habrat, 1996; Cherpitel,
Ye, Moskalewicz, Świątkiewicz, 2005; Fudała, 2007). Wykorzystuje się go również do
rozpoznawania problemów alkoholowych w specyficznych grupach społecznych, takich jak
na przykład żołnierze (Taracha, Habrat, Smela, Gruszczyński, 2002). Metoda ta została
opracowana na zlecenie Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w 1989 roku (Babor, de la
Fuente, Saunders, Grant, 1996). Składa się z dwóch części, pierwszej będącej samoopisowym
10-stwierdzeniowym kwestionariuszem i drugiej, dotyczącej oceny klinicznej
przeprowadzanej przez specjalistę (lekarza). Najczęściej wykorzystywana część pierwsza
kwestionariusza AUDIT zawiera pytania charakteryzujące używanie alkoholu, jego wzorzec
(ilości, częstotliwości picia oraz przekraczanie progu trzeźwości), negatywne skutki picia
(problemy spowodowane piciem) oraz objawy uzależnienia (takich jak: upośledzenie kontroli,
usuwanie alkoholem objawów odstawienia, czy występowanie palimpsestów alkoholowych).
Służy ona nie tyle rozpoznawaniu osób już uzależnionych od alkoholu, co raczej pijących
ryzykownie lub szkodliwie, czyli będących na drodze do uzależnienia. Chociaż przeznaczona
jest głównie do badań przesiewowych wśród osób dorosłych, może też być stosowana wśród
starszej młodzieży. Wykorzystuje się ją również w badaniach empirycznych, których celem
jest poszukiwanie przyczyn rozwoju problemów alkoholowych, jako wskaźnik nasilenia czy
zagrożenia tymi problemami (np. Whiteside, Lynam, 2003; George i in., 2010).
Specyfika okresu dorastania, wchodzenia w proces uzależniania się powodują, że w
stosunku do dorastających (nastolatków) nie można stosować tych samych kryteriów i
narzędzi diagnostycznych problemów alkoholowych, jakie stosuje się wobec dorosłych,
szkodliwie pijących czy uzależnionych od alkoholu (Martin, Winters, 2003). Narzędzia te
wymagają uwzględnienia procesualnego charakteru problemu uzależniania się, skupienia na
predykatorach picia szkodliwego i uzależnienia, a nie jedynie na ich symptomach i
uwzględnienia naturalnej, rozwojowej dynamiki i zmienności używania alkoholu i
problemów alkoholowych dorastających i wchodzących w dorosłość młodych ludzi.
Zaangażowanie w używanie alkoholu
Zaangażowanie w używanie alkoholu jest to całokształt aktywności behawioralnej i
poznawczo-motywacyjnej dotyczącej picia alkoholu oraz jego stopniowalnych skutków
psychologicznych, fizjologicznych, społecznych i zdrowotnych, ujętych na skali od
abstynencji (czyli braku zaangażowania) aż po uzależnienie (czyli najwyższy stopień
4
zaangażowania). Na stopień zaangażowania człowieka (w szczególności młodych ludzi) w
używanie alkoholu wskazuje szereg zmiennych, między innymi takich jak:
Intensywność picia, na którą składa się przeciętna częstotliwość picia, ilość zazwyczaj
wypijanego alkoholu oraz częstotliwość przekraczania progu trzeźwości (czyli upijania
się) (Alcohol Alert, 2002; 2005; Martin, Winters, 2003; Stewart, Connors, 2004/2005).
Czas poświęcany aktywności związanej z piciem alkoholu. Zarówno czas związany z
organizowaniem i poszukiwaniem okazji do picia, jak i czas spędzany na bezpośrednim
piciu alkoholu (Jellinek, 1960; 1993; Habrat, 1996; Woronowicz, 2009).
Utrwalone oczekiwania dotyczące efektów picia alkoholu. Przede wszystkim nasilenie
oczekiwań pozytywnych efektów picia (Stacy, Widaman, Marlatt, 1990; Goldman, Del
Boca, Darkes, 2003; Poprawa, 2006; 2008).
Przekonania na temat wartościowości picia i bycia pijącym oraz społecznej dostępności
tego zachowania, często określane jako przekonania normatywne na temat picia (np. Stacy,
Widaman, Marlatt, 1990; Ostaszewski, Bobrowski, Borucka, Pisarska, 2002; Poprawa,
2006; 2008).
Motywacja picia alkoholu. Szczególnie natężenie motywów związanych z regulacją emocji
i radzeniem sobie ze stresem. Na największe zaangażowanie w używanie alkoholu
wskazują motywy picia aby radzić sobie z dystresem, czyli stresem wywołującym takie
negatywne emocje jak lęk, bezradność, smutek, cierpienie, itp. (np. Cox, Klinger, 1988;
Kuntsche i in., 2005; Poprawa, 2006; 2010; Grant, Stewart, Mohr, 2009).
Zmiany tolerancji alkoholu, polegające na jej podwyższaniu się w miarę zwiększania się
zaangażowania w picie alkoholu. W stadiach chronicznych uzależnienia następuje spadek
tolerancji alkoholu (Jellinek, 1960,1993; Habrat, 1996; Woronowicz, 2009). U osób
genetycznie predysponowanych do angażowania się w używanie alkoholu jest ona
wyjściowo na wyższym poziomie niż w normie populacyjnej (Schuckit, 2000;
Cierpiałkowska, Ziarko, 2010).
Powiązane z oczekiwaniami efektów picia i tolerancją alkoholu oraz zależne od dawki
konsumowanego alkoholu doświadczane psychofizjologiczne efekty używania alkoholu.
Mogą one być stymulujące (pozytywnie pobudzające) i sedatywne (negatywnie
osłabiające). W związku z tym pełnią funkcję wzmacniającą nawyk picia i hamującą lub
utrwalającą nałóg (Martin i in., 1993; Marlatt, 1999; Cierpiałkowska, Ziarko, 2010).
Konsekwencje psychospołeczne i zdrowotne używania alkoholu, czyli nasilenie
problemów i szkód jakie powoduje picie alkoholu (Habrat, 1996; Woronowicz, 2009).
5
Sposób picia i samokontrola używania alkoholu, które w najwyższym stadium
zaangażowania w picie są zaburzone (następuje upośledzenie kontroli picia i pojawiają się
ciągi opilcze) (Jellinek, 1960; 1993; Habrat, 1996; Woronowicz, 2009).
Zmiany temporalne w sposobie i intensywności picia polegające na nasilaniu się
intensywności picia, zmianach tolerancji alkoholu i pogłębiających się zaburzeniach
kontroli używania alkoholu, wzmaganiu ilości czasu poświęcanego piciu alkoholu i
usuwaniu skutków jego nadużywania, itp. (Jellinek, 1960; 1993; Habrat, 1996;
Woronowicz, 2009; Cierpiałkowska, Ziarko, 2010).
Na skali zaangażowania w używanie alkoholu wskazującej na postępujące nasilanie
się zachowań, reakcji (motywów, oczekiwań, przeżyć, ocen) i skutków używania alkoholu od
abstynencji aż do problematycznego picia i uzależnienia można wyróżnić pięć krytycznych
punków: 0 – abstynencję, 1 – okazjonalno-towarzyskie, nieryzykowne, umiarkowane picie, 2
– mocne picie towarzyskie, mogące rodzić już pewne problemy, 3 – nadużywanie
problemowe, stwarzające wysokie ryzyko uzależnienia, 4 – zaangażowanie w używanie
alkoholu podobne do uzależnienia lub będące uzależnieniem.
Podstawy opracowania narzędzia pomiaru stopnia zaangażowania w używanie alkoholu
W bardzo wielu badaniach naukowych ocenę ryzyka czy nasilenia problemów
alkoholowych wśród dorastających i młodych dorosłych ogranicza się do trzech, ewentualnie
czterech wskaźników ilościowych, którymi są: intensywność picia, czyli częstotliwość i ilość
konsumowanego alkoholu oraz częstość przekraczania progu trzeźwości, które odnosi się do
ostatniego miesiąca życia lub uśrednia (odnosi do tego jak jest zazwyczaj). Często w
badaniach dołącza się jeszcze ocenę częstości występowania różnych problemów
spowodowanych przez nadużywanie alkoholu. Ponadto pyta się badanych o wiek inicjacji
picia oraz o ich wiedzę czy przekonania na temat picia alkoholu (np. Okulicz-Kozaryn,
Ostaszewski, 1999; Chodkiewicz, Juczyński, 2002; Ostaszewski, Bobrowski, Borucka,
Pisarska, 2002; Bobrowski, 2005; Chodkiewicz, 2006; Juczyński, Chodkiewicz, Pisarski,
Juczyński, 2006).
Celem badań własnych było opracowanie narzędzia pomiaru stopnia zaangażowania w
używanie alkoholu, czyli nasilenia ryzyka problemów alkoholowych i uzależnienia
odwołującego się do powyżej przedstawionej definicji i ujmującego jak największą liczbę
opisanych powyżej istotnych wskaźników tego zaangażowania. Co więcej, narzędzie to z
założenia miało służyć do oceny stopnia zaangażowania w używanie alkoholu i szacowania
ryzyka problemów alkoholowych i uzależniania wśród młodzieży w okresie późnego
6
dorastania (late adolescent) i wschodzącej dorosłości (emerging adulthood), czyli w wieku od
16 do 21 roku życia. Tak więc powinno ono uwzględnić rozwojową dynamikę i
procesualność problemu angażowania się w używanie alkoholu. Dzięki niemu powinno być
możliwe odróżnienie problematycznego używania alkoholu, czyli takiego, które rodzi
problemy przystosowawcze (społeczne), zdrowotne i psychologiczne, stwarzającego wysokie
ryzyko uzależnienia, od nieproblematycznego, czyli nie stwarzającego takich problemów i
ryzyka.
Opracowanie nowego narzędzia pomiaru stopnia zaangażowania w używanie alkoholu
zostało bezpośrednio zainspirowane i oparte na niektórych pozycjach Adolescent Alcohol
Involvement Scale (Skali Zaangażowania Dorastających w Alkohol) Mayer’a i Filstead’a
(1979) oraz jej zmodyfikowanej wersji w opracowaniu Moberg’a (1983). Przy formułowaniu
pozycji narzędzia korzystano też z Kwestionariusza ”A” R.C.Engs, w polskim przekładzie
Bałabuszko-Sławińskiej (1990), opracowanego do badań problemów alkoholowych wśród
młodzieży uczącej się i studiującej. Ponadto oparto się też na kryteriach diagnostycznych
picia szkodliwego (nadużywania alkoholu) oraz uzależnienia wg ICD-10 i DSM-IV (patrz:
Habrat, 1996), opisie symptomów i przebiegu rozwoju uzależniania, według klasycznego
modelu Jellinka (1960; 1993), opisie specyficznych uwarunkowań, charakterystyki i
rozwojowej dynamiki używania i nadużywania alkoholu przez dorastających i młodych
dorosłych (Jessor, 1984; 1987; Chassin, DeLucia, 2000; Masten, Faden, Zucker, Spear, 2009;
Windle i in., 2009), wynikach badań nad bezpośrednimi determinantami rozwoju problemów
alkoholowych, głównie w modelu motywacyjnym i poznawczej teorii społecznego uczenia się
(Abrams, Niaura 1987; Cox, Klinger, 1988; Maisto, Carey, Bradizza, 2003) oraz pozycjach
Testu Rozpoznawania Zaburzeń Związanych ze Spożywaniem Alkoholu AUDIT (Babor i in.,
2001).
Procedura konstruowania i opis metody
Bazując na powyższych źródłach i wskaźnikach zaangażowania w używanie alkoholu
opracowano następujące kryteria diagnostyczne skali pomiaru stopnia zaangażowania w
używanie alkoholu:
1. temporalne zmiany zachowania wobec alkoholu;
2. częstotliwość używania różnych rodzajów napojów alkoholowych, od mających
najmniejszą do najwyższej zawartości alkoholu etylowego (czyli a) piwa, b) wina i
tym podobnych napojów, c) drinków, czyli mieszanek napojów wysokoalkoholowych
z napojami bezalkoholowymi i likierów, oraz c) wódki i innych napojów
7
wysokoalkoholowych);
3. przeciętna ilość alkoholu wypijanego przy jednej okazji, w zależności od wyżej
wymienionych rodzajów napojów alkoholowych;
4. częstotliwość nadużywania alkoholu (upijania się);
5. motywy picia alkoholu (natężenie motywacji picia, od degustacji i celebracji, aż po
nałogowy przymus picia);
6. konsekwencje psychospołeczne używania alkoholu (tj. problemy spowodowane
używaniem alkoholu);
7. doświadczane psychofizjologiczne efekty używania alkoholu;
8. sposób i samokontrola używania alkoholu;
9. tolerancja alkoholu (ocena własnych możliwości picia);
10. ogólna ocena własnego używania alkoholu;
11. przypisywana innym ocena własnego używania alkoholu.
Opracowano też szczegółową charakterystykę (opis) każdego z wyżej krótko
scharakteryzowanych 5-ciu krytycznych punktów skali zaangażowania w używanie alkoholu,
od 0 – abstynencji po 4 – picie podobne do uzależnienia, lub będące już uzależnieniem.
Charakterystykę tą wykorzystano w badaniach mających na celu określenie rangi – wagi
diagnostycznej każdej z możliwych odpowiedzi na pytana diagnostyczne.
Do wymienionych jedenastu kryteriów diagnostycznych sformułowano odpowiednie
pytania diagnostyczne. Na przykład, do kryterium 4 pytano: „Jak często, średnio licząc,
upijasz się (tzn. czujesz się upity lub inni mówią, że byłeś upity)?”, a do kryterium 6 pytano:
„Jakie miałeś problemy z powodu picia alkoholu?”. Następnie do każdego pytania
opracowano odpowiedzi stanowiące zoperacjonalizowane wskaźniki wyżej wymienionych
kryteriów. Odpowiedzi sformułowano w taki sposób, aby dały się ująć na skali stopnia
zaangażowania w używanie alkoholu od 0 – abstynencji po 4 – uzależnienie. Na przykład, do
pytania operacjonalizującego kryterium 5: „Co skłania cię do sięgania po alkohol” podano
dziewięć odpowiedzi: od a) „lubię kosztować alkohol (spróbować jego smak), do i) „trudno
mi jest nie pić, bez wypicia alkoholu czułbym się źle”. Dodatkowo w tym pytaniu (kryterium)
do każdej z możliwych odpowiedzi dołączono pięciopunktową skalę szacunkową (od 1- nigdy
do 5 – prawie zawsze) oceny częstości każdego z dziewięciu motywów picia. Z kolei, na
przykład do pytania operacjonalizującego kryterium 8: „W jaki sposób zwykle pijesz alkohol
w towarzystwie innych ludzi?”, podano siedem możliwych odpowiedzi: od a) „nie piję w
ogóle” do g) „pomimo że zamierzałem wypić niewiele, z chwilą gdy zaczynam pić, piję aż do
upicia się lub tak długo jak jest alkohol”, z koniecznością wskazania jednej z nich.
8
Formułując odpowiedzi do pytań diagnostycznych dbano o to, aby były rozłączne,
sformułowane jednoznacznie i jasne. Ułożono je pod każdym pytaniem w porządku
hierarchicznym nasilenia stopnia zaangażowania w picie alkoholu i ryzyka uzależnienia,
według wyżej opisanej skali stopni zaangażowania w używanie alkoholu (od 0 – abstynencji
po 4 – uzależnienie), zgodnie z jej treściową charakterystyką. W celu zwiększenia rzetelności
uzyskiwanych odpowiedzi umieszczono je w poszczególnych pytaniach w zmiennej
kolejności nasilenia wskaźnika oceny ryzyka, według zasad przedstawianych przez
Brzezińskiego (1996).
Odpowiadając na większość pytań badany ma za zadanie wskazać tylko jedną
odpowiedź do każdego z nich. Pytanie o częstotliwość picia (kryterium 2) i przeciętną ilość
konsumowanego alkoholu (kryterium 3) wymaga niezależnej oceny w odniesieniu do
każdego czterech wyróżnionych typów napojów alkoholowych. Przyjęte rozwiązanie
zwiększa precyzję odpowiedzi i ich rzetelność. Jak wiadomo z innych badań, pijący różnią się
preferencjami napojów alkoholowych, a w przypadku młodzieży chodzi też o ich dostępność.
Co więcej badanym łatwiej jest odnieść się w ocenie własnego picia do konkretnych napojów
alkoholowych, niż do picia jakiś napojów w ogóle (Sierosławski, 1993; 2003; Wolniewicz-
Grzelak, Grzelak 1996; Okulicz-Kozaryn, Ostaszewski, 1999). Dodatkowo w pytaniu 3
posłużono się, na wzór AUDIT, standardową porcją alkoholu1, która pozwala rzetelniej
określić ilość wypijanego przy jednej okazji alkoholu, a tym samym ocenić stopień
ryzykowność tego zachowania (Babor i in., 2001; patrz też: Dufour, 1999; Fudała, 2007). W
pytaniach dotyczących motywacji picia (kryterium 5), problemów psychospołecznych
powodowanych piciem (kryterium 6) oraz doświadczanych efektów psychofizjologicznych
picia (kryterium 7), zadaniem badanego jest ocenić, na 5-punktowej skali od 1 – nigdy do 5 –
prawie zawsze, nasilenie częstości każdej z opisanych możliwych przyczyn, jak i każdego z
opisanych efektu używania alkoholu. Założono, że poszczególne motywy, oczekiwane efekty,
jak i negatywne skutki picia mogą występować u danej osoby w różnym nasileniu.
Pytania oparzono odpowiednimi instrukcjami dotyczącymi sposobu udzielania
odpowiedzi oraz sformułowano ogólną instrukcję wprowadzająca do badania, zakładającą
jego anonimowość i dobrowolność. Dołączono też pytania o wiek, płeć, wykształcenie/profil
edukacji oraz datę przeprowadzenia badania. Na końcu kwestionariusza zmieszczono 12-te
pytanie kontrolne, dotyczące szczerość udzielnych odpowiedzi, z możliwymi dwoma
odpowiedziami: tak lub nie.
1 1 standardowa porcja alkoholu = ok. 10 g czystego alkoholu etylowego, znajduje się w ok. 250 ml 5% piwa,
lub 100 ml 12% wina, lub 30 ml 40% wódki (Fudała, 2007).
9
Tak utworzony kwestionariusz nazwano Skalą Używania Alkoholu i poddano ocenie
i sondażowemu badaniu wśród dorastających z czterech klas szkolnych (licealnej, średniej
zawodowej, zasadniczej zawodowej oraz 8-ej podstawowej2). Celem tego badania było
sprawdzenie zrozumiałości instrukcji, treści poszczególnych pytań i sposobu udzielania
odpowiedzi. Podobną ocenę treściową i formalną przeprowadziło też niezależnie 7
powołanych sędziów kompetentnych, specjalistów w zakresie diagnostyki, terapii i
profilaktyki uzależnienia od alkoholu. Wyniki tych wstępnych badań posłużyły
udoskonaleniu instrukcji i stwierdzeń SUA.
Następnie sędziowie kompetentni, w oparciu o swoją fachową wiedzę na temat
używania alkoholu i przebiegu uzależniania się oraz dostarczony im szczegółowy opis
(charakterystykę) skali zaangażowania w używanie alkoholu, z wyróżnionymi pięcioma
punktami krytycznymi, dokonali oceny mocy diagnostycznej każdej odpowiedzi zawartej w
kwestionariuszu, przypisując im jedną z możliwych ocen od 0 do 4. Zbadano zgodność ocen
dokonanych przez sędziów posługując się współczynnikiem W – Kendalla (Brzeziński, 1978)
i uzyskano jego wartość dla poszczególnych ocen od 0,83 do 0,98 przy p<0,05, co wskazuje
na bardzo wysoką ich zgodność. Następnie w oparciu o test z o rozkładzie bimodalnym ocen
przydzielanych przez sędziów poszczególnym odpowiedziom, ustalono rangi-wagi
diagnostyczne każdej odpowiedzi (niektóre uzyskały rangi wiązane), które przyjęły wartości
od 0 do 4.
Ocena właściwości psychometrycznych SUA
Przeprowadzono badania empiryczne z wykorzystaniem SUA w czterech grupach
osób badanych. Pierwszą (1) grupę stanowiło 1300 dorastających uczniów (szkół
ponadpodstawowych), w wieku od 16 do 21 lat (średnia wieku = 17,44). W próbie tej było ok.
49% dziewcząt i 51% chłopców. Druga (2) grupa składała się z 230 niedostosowanych
społecznie dorastających, w wieku od 14 do 20 lat (średnia = 16,34), przebywających w
specjalistycznych ośrodkach socjoterapeutycznych i resocjalizacyjnych3. W próbie tej
znalazło się ok. 44% dziewcząt i 56% chłopców. Trzecia (3) grupa badanych to 866 osób z
próby dorosłych, w wieku 18-60 lat (średnia wieku = 30,02). W próbie tej znalazło się ok.
55% kobiet i 45% mężczyzn. Grupa ta obejmowała w ponad 60% osoby studiujące w trybie
stacjonarnym (dziennym) i niestacjonarnym (dziennym i zaocznym) na różnych uczelniach
2 W starym systemie edukacyjnym w Polsce z 8-letnią szkołą podstawową.
3 Na udział w badaniach uczniów niepełnoletnich zgodę wyrazili ich szkolni/ośrodkowi wychowawcy i
opiekunowie.
10
wyższych Dolnego Śląska oraz w ok. 40% osób pracujące i niestudiujące. Czwartą (4) grupę
stanowiło 97 osób z rozpoznanym klinicznie piciem szkodliwym lub uzależnieniem od
alkoholu, będących aktualnie we wstępnej fazie pierwszy raz podjętej terapii uzależnienia, w
Wojewódzkiej Poradni Uzależnień we Wrocławiu lub na Oddziale Terapeutycznym Zakładu
Karnego nr 1 we Wrocławiu (23 osoby). Do badań celowo dobierano tylko tych pacjentów,
którzy – w opinii terapeutów-diagnostów – znajdowali się w jak najwcześniejszych fazach
rozwoju zaburzenia. W grupie tej ze względu na dostępność, jak i odmowy wzięcia udziału w
badaniach, znalazło się zaledwie 8 kobiet. Badani ci byli w wieku od 16 – 63 lat4, średnia
wieku wynosiła 33 lata, ponad 51% badanych było w wieku do 30 lat. Wszyscy powyżej
opisani badani byli mieszkańcami Dolnego Śląska.
Badanie rzetelności SUA
Analizę rzetelności SUA przeprowadzono na danych zgromadzonych w sumie od
1635 respondentów. Tabela 1 prezentuje wartości korelacji poszczególnych kryteriów
(pozycji) SUA z wynikiem ogólnym SUA, czyli tzw. moc dyskryminacyjną, która przyjmuje
wysokie wartości (por. Brzeziński, 1996). Bardzo wysokie są współczynniki zgodności
wewnętrznej, Alfa Cronbacha, jak również równoważności międzypołówkowej (rzetelności
połówkowej), przy korelacji między połówkami równej 0,90 (szczegóły patrz: Tabela 1).
Za pomocą techniki test-retest, czyli dwukrotnego badania w określonym odstępie
czasowym tej samej próby, zbadano stabilność bezwzględną SUA (patrz na ten temat:
Hornowska 2009). Badanie to przeprowadzono w celowo dobranej próbie 117 osób
dorosłych, w wieku od 21 do 51 lat, ze średnią wieku 28,76 lat. Znalazło się w niej 47
(40,2%) kobiet i 70 (59,8%) mężczyzn. Między badaniem testowym a retestowym była
miesięczna przerwa. Stabilność bezwzględna odpowiedzi w poszczególnych kryteriach jest
wysoka i w zależności od kryterium wynosi od 0,60 do 0,84. Stabilność bezwzględna wyniku
ogólnego SUA jest bardzo wysoka i wynosi 0,86 (wszystkie korelacje z p<0,001).
Wyniki wszystkich tych analiz wskazują na wysokie parametry rzetelności narzędzia.
Tabela 1. Wyniki analizy rzetelności SUA (N=1635).
Kryteria diagnostyczne: rit
1) zmiany temporalne w piciu 0,675
2) częstotliwość picia 0,736
3) przeciętna ilość 0,793
4) częstotliwość upijania się 0,814
4 Na udział w badaniach niepełnoletnich osób będących w terapii wyrazili zgodę ich terapeuci.
11
5) motywacja picia 0,760
6) konsekwencje picia 0,693
7) efekty psychofizjologiczne 0,777
8) sposób i kontrola picia 0,826
9) tolerancja alkoholu 0,771
10) samoocena picia 0,815
11)atrybuowana innym ocena picia 0,717
Alfa Cronbacha 0,943
rzetelność połówkowa 0,949
Źródło: opracowanie własne.
Badanie trafności SUA
Narzędzie, które ma służyć diagnozie stopnia zaangażowania w używanie alkoholu nie
tylko musi służyć temu celowi rzetelnie, ale przede wszystkim musi być trafne. Stad też
problemowi trafności poświęcono szczególną uwagę.
Trafność czynnikowa SUA
Ponieważ SUA ma mierzyć stopień zaangażowania w używanie alkoholu w oparciu o
11 kryteriów diagnostycznych, niezbędnym wskaźnikiem trafności i rzetelności narzędzia jest
potwierdzona statystycznie jednoczynnikowa, homogeniczna struktura wyników
uzyskiwanych z sumowanych wskaźników cząstkowych (patrz: Hornowska, 2009).
Przeprowadzono eksploracyjną analizę czynnikową, metodą czynników głównych oraz
konfirmacyjną analizę czynnikową, w celu sprawdzenia i potwierdzenia homogeniczności
metody i trafności doboru kryteriów szczegółowych do diagnozy stopnia zaangażowania w
używanie alkoholu, określanego wynikiem ogólnym SUA. Analizy te wykazały i potwierdziły
jednoczynnikową konstrukcję narzędzia oraz bardzo wysoką wartość ładunkową każdego z
kryteriów cząstkowych w określaniu wyniku ogólnego SUA. Bardzo wysoka jest wartość
własna utworzonego czynnika, który wyjaśnia prawie 62% wariancji wyników metody (patrz:
Tabela 2). W konfirmacyjnej analizie czynnikowej uzyskano wysokie parametry jakości
dopasowania danych empirycznych do założonego modelu teoretycznego: Funkcja
rozbieżności = 0,082, RMSEA = 0,035, GFI=0,997, AGFI=0,995. Wszystkie założone ścieżki
posiadają wysokie wartości ocenianego parametru i odpowiadają wynikom analizy
eksploracyjnej (por: Tabela 2). Sposób i kontrola picia (kryterium 8), częstotliwość upajania
się (kryterium 4) i samoocena własnego picia (kryterium 10) okazują się, według podanej
kolejności, najsilniejszym wskaźnikiem stopnia zaangażowania w używanie alkoholu.
Natomiast najsłabszym, ale również o wysokich parametrach statystycznych, są temporalne
zmiany w piciu alkoholu (kryterium 1).
12
Tabela 2. Wyniki eksploracyjnej i konfirmacyjnej analizy czynnikowej SUA (N=1635).
Kryteria diagnostyczne:
Analiza
eksploracyjna
Analiza
konfirmacyjna
ładunki
czynnikowe ocena
parametru
1) zmiany temporalne w piciu -0,694 0,697 2) częstotliwość picia -0,759 0,757 3) przeciętna ilość -0,818 0,817 4) częstotliwość upijania się -0,838 0,842 5) motywacja picia -0,791 0,788 6) konsekwencje picia -0,721 0,719 7) efekty psychofizjologiczne -0,805 0,804 8) sposób i kontrola picia -0,848 0,848 9) tolerancja alkoholu -0,793 0,792 10) samoocena picia -0,835 0,838 11) atrybuowana innym ocena picia -0,735 0,737
Wartość własna 6,814
Udział 0,619
wszystkie ścieżki istotne z p<0,001
Źródło: opracowanie własne.
Trafność teoretyczna i kryterialna SUA
Założono, że jeśli SUA jest narzędziem trafnie rozpoznającym stopień zaangażowania
w używanie alkoholu, to powinny występować istotne statystycznie różnice w rozkładzie
wyniku ogólnego SUA, jak i w cząstkowych z poszczególnych jedenastu kryteriów, między
celowo dobranymi grupami porównawczymi. To znaczy najwyższy poziom zaangażowania w
alkohol w porównywanych grupach powinien charakteryzować osoby uzależnione od
alkoholu (grupa 4). Młodzież niedostosowana społecznie (grupa 2), której jednym z istotnych
symptomów niedostosowania jest nadużywanie alkoholu (Jessor, 1984; 1987), powinna być
zaangażowane w używanie alkoholu istotnie mocniej niż młodzież z próby normatywnej
(grupa 1), a nawet mocniej niż dorośli z próby normatywnej. Z kolei osoby dorosłe z próby
normatywnej (grupa 3) powinny uzyskiwać wyższe wyniki w SUA, niż dorastający z próby
normatywnej (Quigley, Marlatt, 2000). To ostatnie założenie może być trudne do
potwierdzenia, gdyż próbę normatywną dorosłych w ponad 60% stanowiły osoby aktualnie
studiujące, tak więc z założenia lepiej społecznie przystosowane i zdrowsze, niż można by
tego oczekiwać od próby reprezentatywnej dla populacji dorosłych. Ponadto grupa
dorastających i dorosłych zazębiały się w zakresie wieku badanych od 18 do 21 roku życia.
Dokładnie 46,4% badanych z próby dorastających było właśnie w tym przedziale wieku. Z
kolei grupa dorosłych zawiera już osoby od 18 roku życia. Podstawą rozróżnienia obu grup
13
było bycie uczniem wśród dorastających.
Założono również, że w próbach normatywnych zaangażowanie w używanie alkoholu
mężczyzn będzie wyższe w stosunku do kobiet. Ponadto różnica ta powinna utrzymywać się
w całym przekroju wieku osób badanych (Martin, Winters, 2003; Chodkiewicz, 2006;
Juczyński, Chodkiewicz, Pisarski, Juczyński, 2006; Czapiński, 2009; Sierosławski, 2007;
Keyes, Grant, Hasin, 2008; Poprawa, 2011).
Oczekiwano również, że w próbach normatywnych zaangażowanie w używanie
alkoholu będzie rosło wraz z wiekiem badanych do około 18-20 rok życia, na który przypada
szczyt tego zaangażowania, a następnie po 24 roku życia nastąpi jego istotne obniżenie, by w
końcu najbardziej osłabnąć po 50 roku życia (Masten i in., 2009).
Wyniki badania trafności SUA i ich interpretacja
Zbadano rozkład statystyczny wyników SUA w czterech wyżej wyróżnionych
grupach, których wyniki zostały następnie między sobą porównane. Zestawione w tabelach 3
i 4 wyniki badania SUA w wyróżnionych grupach, ogólnie potwierdzają przyjęte założenia,
co świadczy o trafności teoretycznej i kryterialnej omawianego narzędzia. Uzależnieni i
nadużywający problemowo (grupa 4) uzyskują statystycznie istotnie najwyższe wyniki SUA
w porównaniu z pozostałymi porównywanymi grupami. Istotnie różnią się oni w wyniku SUA
nie tylko od osób z prób normatywnych, ale też od grupy niedostosowanej społecznie
młodzieży. Dorastający niedostosowani społecznie (grupa 2) są istotnie mocniej
zaangażowani w używanie alkoholu, niż ich rówieśnicy z próby normatywnej, jak i badani
określeni jako dorośli. Przeciwnie, dorastający (grupa 1) i dorośli (grupa 3) z próby
normatywnej uzyskują w porównaniu do grup nienormatywnych (4 i 2) istotnie niższe wyniki
SUA.
Tabela 3. Opis statystyczny wyników SUA w czterech grupach badanych i wyniki analizy
różnic międzypłciowych.
Wynik ogólny
SUA w próbie: N M Me Min. Max. Q1 Q3
Odch.
Std.
Błąd
Std. d t/z
a df
1) normatywna
dorastających 1300 1,12 1,24 0,00 3,22 0,50 1,68 0,75 0,02 0,11**
dziewczęta 627 0,97 1,04 0,00 3,17 0,35 1,52 0,68 0,02 0,11** -7,06***
chłopcy 664 1,27 1,40 0,00 3,22 0,72 1,85 0,78 0,03 0,11**
2) niedostosow.
dorastających 230 1,63 1,85 0,00 3,05 1,21 2,30 0,83 0,05 0,11**
dziewczęta 95 1,52 1,64 0,00 2,87 0,82 2,21 0,86 0,08 0,12* 1,59 226
chłopcy 133 1,70 1,93 0,00 3,05 1,28 2,31 0,81 0,07 0,12**
14
3) normatywna
dorosłych 866 1,09 1,09 0,00 3,62 0,60 1,52 0,65 0,02 0,04*
kobiety 475 0,91 0,90 0,00 3,44 0,44 1,28 0,60 0,02 0,06* 8,99*** 860
mężczyźni 387 1,30 1,32 0,00 3,62 0,88 1,74 0,64 0,03 0,03
4) uzależnieni 97 2,76 2,77 1,84 3,57 2,54 3,02 0,34 0,03 0,08
kobiety 8 2,80 2,82 2,08 3,50 2,51 3,10 0,45 0,16 0,19 -0,36 95
mężczyźni 89 2,76 2,77 1,84 3,57 2,54 3,02 0,33 0,03 0,08
N – liczebność; M – średnia; Me – mediana; Q1 – kwartyl dolny; Q3 – kwartyl górny; d – test K-S; t – test t
Studenta, z – wartość testu U Manna-Whitneya; df – liczba stopni swobody a – w grupach nie spełniających wymagań dla testów parametrycznych zastosowano testy nieparametryczne.
Istotność statystyczna: *p<0,05, **p<0,01, ***p<0,001
Źródło: opracowanie własne.
Tabela 4. Wyniki analizy istotności różnic w średnich wynikach kryterialnych i w wyniku
ogólnym SUA między czterema porównywanymi grupami badanych pijących alkohol (bez
abstynentów). Grupy:
Kryterium diagnozy :
średnie Test różnic międzygrupowych (wartości z)
1 2 3 4 1vs2 1vs3 1vs4 2vs3 2vs4 3vs4
1) zmiany temporalne 1,51 2,10 1,08 3,72 4,00*** 7,16*** 13,88*** 8,06*** 9,65*** 16,58***
2) częstotliwość picia 0,94 1,39 1,04 2,35 4,68*** 3,49** 13,51*** 2,46 8,95*** 11,85***
3) przeciętna ilość 1,45 2,02 1,38 2,85 5,04*** 0,11 11,32*** 4,93*** 6,84*** 11,18***
4) częstotl. nadużywania 1,46 2,44 1,12 3,70 9,54*** 5,28*** 14,16*** 12,23*** 6,19*** 16,11***
5) nałogowa motywacja 0,91 1,41 0,77 2,23 6,88*** 2,86* 14,23*** 8,32*** 8,28*** 15,16***
6) negat. konsekwencje 0,68 1,88 0,66 2,84 13,09*** 0,93 16,21*** 12,08*** 6,32*** 15,56***
7) efekty psychofizjologicz. 1,63 2,22 1,46 2,83 5,59*** 3,98*** 12,48*** 7,74*** 7,52*** 13,90***
8) sposób i kontrola picia 1,67 2,48 1,67 3,45 8,48*** 0,35 13,07*** 8,42*** 5,94*** 13,00***
9) tolerancja alkoholu 1,85 2,72 1,82 3,51 8,88*** 0,89 11,71*** 9,11*** 4,54*** 11,89***
10) samoocena picia 1,44 2,24 1,38 3,80 7,87*** 0,97 15,15*** 8,18*** 8,11*** 15,31***
11) atrybuowana ocena 1,10 1,79 1,18 3,47 7,97*** 1,07 15,58*** 7,11*** 8,40*** 14,88***
Wynik ogólny SUA 1,16 1,85 1,09 2,76 8,91*** 1,80 16,03*** 9,66*** 8,67*** 16,50***
*p<0,05, **p<0,01, ***p<0,001
Porównywane grupy: 1) próba normatywna dorastających (N=1261); 2) próba niedostosowanych dorastających
(N=197); 3) próba normatywna dorosłych (N=861); 4) próba uzależnionych od alkoholu (N=97).
Źródło: opracowanie własne.
Wbrew hipotezom nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy w przeciętnej
wysokości wyniku ogólnego SUA między uczącymi się dorastającymi a dorosłymi z próby
normatywnej. Dorośli jedynie – zgodnie z przewidywaniami – częściej piją alkohol niż
dorastający. Co nie jest zaskakujące w kontekście większej, prawnej dostępności alkoholu dla
dorosłych (pełnoletnich). Wynik ten jest zgodny z rezultatami wielu badań omawianych przez
Ann S.Masten i współprac. (2009), które dowodzą, że młodzież pije rzadziej niż dorośli, ale
więcej przy jednej okazji. Brak istotnych różnic w zaangażowaniu w picie alkoholu
dorastających i dorosłych, tak jak przewidywano, może wynikać z zazębiania się wieku obu
badanych grup, co najpewniej zaciera różnice miedzy porównywanymi grupami. Według
danych z badań amerykańskich, na okres od 18 do 20 lat przypada szczyt intensywności picia
(Masten i in., 2009). Właśnie może z tych powodów, w zakresie sześciu kryteriów
15
diagnostycznych stopnia zaangażowania w picie dorośli nie różnią się istotnie od
dorastających. Natomiast w czterech kryteriach SUA dorastających uzyskują nawet wyniki
istotnie wyższe niż dorośli. Przede wszystkim dotyczy to temporalnych zmian w piciu
alkoholu (kryterium 1), co wydaje się oczywiście w kontekście rozwojowego charakteru
zaangażowania w picie alkoholu wraz z przechodzeniem przez fazy rozwoju, szczególnie w
okresie od dorastania do wschodzącej i wczesnej dorosłości (Faden, Goldman, 2004/2005;
Maggs, Schulenberg, 2004/2005; Brown i in., 2009; Masten i in., 2009).
Tabela 5. Wyniki analizy różnic międzypłciowych w kryteriach diagnozy stopnia
zaangażowania w używanie alkoholu wśród dorastających (Ndziewcząt=509, Nchłopców=550) i
dorosłych (Nkobiet=449, Nmężczyzn=371) z normatywnej próby, bez abstynentów.
Kryteria diagnozy średnia chłopców
średnia dziewcząt
Z średnia
mężczyzn średnia kobiet
Z
1) zmiany temporalne w piciu 1,96 1,60 5,15 1,40 0,91 6,23 2) przeciętna częstotliwość picia 1,27 0,93 7,79 1,28 0,93 6,91 3) przeciętna ilość wypijanego alkoholu 2,02 1,37 10,53 1,78 1,17 9,13 4) częstotliwość upijania się 2,02 1,40 8,34 1,49 0,92 7,72 5) natężenie nałogowej motywacji picia 1,16 0,97 4,66 0,93 0,70 5,03 6) nasilenie negatywnych konsekwencji picia 0,95 0,65 6,14 0,90 0,52 7,74 7) nasilenie doświadczanych
efektów psychofizjologicznych 2,01 1,85 2,99** 1,73 1,37 6,29
8) nałogowy sposób picia
i nasilenie problemów z kontrolą picia 2,26 1,65 9,10 2,13 1,44 9,31
9) zmieniająca się tolerancja alkoholu 2,51 1,84 9,67 2,35 1,54 9,43 10) wzmagająca się negatywna
samoocena picia 1,94 1,44 6,91 1,85 1,12 8,25
11) wzmagająca się przypisywana innym
negatywna ocena własnego picia 1,43 1,16 4,81 1,49 1,03 6,24
Wynik ogólny SUA 1,53 1,20 8,81 1,36 0,97 9,26 Z – wynik testu U Manna-Whitneya
Wszystkie różnice są istotne statystycznie z p<0,001, a oznaczone ** p<0,01.
Źródło: opracowanie własne.
Zgodnie z przewidywaniami stwierdzono istotne statystycznie różnice międzypłciowe
w grupie normatywnej uczącej się młodzieży, jak i dorosłych. Dorastający i dorośli
mężczyźni są istotnie silniej zaangażowani w używanie alkoholu niż dorastające i dorosłe
kobiety (patrz wyniki w: Tabela 3 i 5; por. też: Poprawa, 2011). Różnice w stopniu
zaangażowania w używanie alkoholu między kobietami a mężczyznami są istotne w całym
analizowanym zakresie wieku, od 16 do 60 lat (patrz: Tabela 6).
Wyniki analiz istotności różnic w SUA w zależności od wieku osób badanych zawiera
tabela 6. Najsilniej zaangażowani w używanie alkoholu są mężczyźni w wieku od 18 do 19 lat
oraz 16-latkowie. Dorastający w wieku od 16 do 19 lat nie różnią się istotnie statystycznie
16
miedzy sobą stopniem zaangażowania w picie. Nie różnią się też od młodych mężczyzn w
wieku powyżej 19 do 21 lat. Stopień zaangażowania w picie alkoholu mężczyzn
systematycznie obniża się po 19 roku życia. Jednakże nieznacznie rośnie w grupie 7 –
pomiędzy 24 a 30 rokiem życia, aby gwałtownie obniżyć się w grupie 8 – powyżej 30 do 40
roku życia. Ta ostania z wymienionych grup badanych mężczyzn (grupa 8) jest najsłabiej ze
wszystkich porównywanych grup zaangażowana w picie alkoholu. Nie różni się ona istotnie
statystycznie od najstarszych badanych mężczyzn, powyżej 40 roku życia (grupa 9), którzy są
słabiej zaangażowani w picie niż osoby między 16 a 19 rokiem życia.
Tabela 6. Wyniki analizy istotności różnic w wyniku ogólnym SUA w zależności od wieku
dorastających i dorosłych z prób normatywnych (wartości p testu NIR jednoczynnikowej
ANOVA).
Grupy wieku ♂ 1 2 3 4 5 6 7 8 9
♀ N 46 234 200 39 70 115 107 62 84
M 1,09 1,21 1,20 1,16 0,97 1,04 0,97 0,98 0,86
1) 16 64 1,52
0,194 0,233 0,596 0,254 0,579 0,242 0,332 0,024
2) 17 186 1,47 0,542
0,880 0,586 0,001 0,007 <0,001 0,005 <0,001
3) 18 232 1,56 0,613 0,104
0,649 0,003 0,012 <0,001 0,008 <0,001
4) 19 75 1,57 0,601 0,195 0,895
0,097 0,253 0,086 0,137 0,006
5) >1921 61 1,45 0,478 0,794 0,168 0,211
0,430 0,947 0,875 0,220
6) >2124 94 1,36 0,087 0,135 0,004 0,018 0,359
0,414 0,558 0,026
7) >2430 81 1,44 0,414 0,716 0,107 0,159 0,953 0,353
0,913 0,153
8) >3040 52 1,18 0,001 0,001 <0,001 <0,001 0,015 0,077 0,012
0,178
9) >40 74 1,29 0,021 0,026 <0,001 0,003 0,123 0,456 0,110 0,294
N - liczebność grupy; M – średnia
Różnice istotne statystycznie lub na poziomie tendencji do istotności wyróżniono pogrubieniem.
Wyniki kobiet – prawa górna część tabeli – kursywą na szarym tle; wyniki mężczyzn – lewa dolna część tabeli.
Źródło: opracowanie własne.
Wśród kobiet najsilniejsze zaangażowanie w picie alkoholu występuje wśród 17 i 18-
latek oraz 19-latek, które nie różnią się między sobą, a także nie różnią się od 16-latek. 17 i
18-latki są statystycznie mocniej zaangażowane w picie niż wszystkie badane grupy kobiet
powyżej 19 roku życia. 19-latki różnią się silniejszym zaangażowaniem w picie tylko na
poziomie tendencji do istotności statystycznej od grupy 5 i 7. Istotne statystycznie różnice
występują przy porównaniu grupy 5 z grupą 9. Grupa 9 –najstarszych badanych kobiet –
powyżej 40 roku życia, jest najsłabiej zaangażowana w picie alkoholu.
Omawiane powyżej rezultaty badań SUA w przekroju wieku badanych respondentów,
chociaż pokrywają się ogólnie z danymi z badań amerykańskich (Quigley, Marlatt, 2000;
Masten i in., 2009), różnią się z wynikami sondażowych badań socjologicznych,
17
prowadzonych w reprezentatywnych próbach Polaków, w zakresie określania wieku szczytu
intensywności picia alkoholu (por. Moskalewicz, 2006; Wzory konsumpcji, 2008; Czapiński,
2009). Badania sondażowe przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznych
(CBOS), na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych
(PARPA), w 2008 roku na reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków (powyżej 18 roku
życia) wykazują, że najintensywniej piją mężczyźni w wieku 30-39 i 40-49 lat. Kobiety
generalnie piją mniej niż mężczyźni, ale szczyt intensywności ich picia przypada na wiek 18-
29 oraz 30-39 lat (Wzory konsumpcji, 2008). Dane te potwierdzają wyniki badań GUS z 2004
roku (Moskalewicz, 2006), według których mężczyźni piją dużo intensywnej niż kobiety i
szczyt ich intensywności picia przypada na wiek 30-49 lat. Natomiast szczyt intensywności
picia u kobiet przypada na wiek od 20-29 lat. Podobne dane uzyskano w „Diagnozie
społecznej 2009” wskazujące, że alkohol najczęściej jest nadużywany przez Polaków
będących w wieku 35-44 lat. Przy czym dotyczy to głównie mężczyzn. Wśród kobiet
nadużywanie alkoholu jest istotnie słabsze i jego szczyt przypada na wiek od 16 do 24 lat
(Czapiński, 2009). Wraz z wejściem w okres później dorosłości i starości, według danych z
polskich badań socjologicznych, generalnie obniża się intensywność konsumpcji alkoholu, co
jest zgodne zarówno z wynikami badań amerykańskich, jak i własnych za pomocą SUA
(Quigley, Marlatt, 2000; Moskalewicz, 2006; Czapiński, 2009; Masten i in., 2009).
Pojawia się uzasadnione pytanie skąd wzięły się powyższe rozbieżności w określaniu
wieku szczytowego zaangażowania w picie, czy też szczytowej konsumpcji alkoholu? Należy
zauważyć, że rozbieżności z wynikami badań własnych dotyczą głównie szacowania wieku
najintensywniejszego picia u mężczyzn, a nie u kobiet. W odniesieniu do kobiet w badaniach
sondażowych szacuje się, że wiek ich najintensywniejszego picia przypada na wcześniejszy
okres życia niż u mężczyzn i obejmuje dość szeroki przedział wieku od 16 do aż 29 roku
życia, co generalnie pokrywa się z danymi z badań własnych. Przyczyny stwierdzanych
rozbieżności w wynikach badań są najprawdopodobniej dwie. Po pierwsze, nie wykluczone,
że pewien wpływ na tę rozbieżność może mieć omówiona powyżej niereprezentatywność
próby normatywnej w badaniach własnych, w zakresie wieku badanych powyżej 19 roku
życia, gdzie przeważały osoby aktualnie studiujące. Po drugie, przyczyna rozbieżności tkwi w
różnicach metodologicznych i w odmiennym celu badań. Socjologiczne badania sondażowe
prowadzone w reprezentatywnych próbach, zmierzają głównie od oceny „wielkości
konsumpcji napojów alkoholowych” w określonej populacji i najczęściej posługują się
metodą szacowania „częstości-ilości” i „ostatniej okazji”. Najogólniej mówiąc oznacza to, że
pyta się w nich respondentów o to jak często pili różne napoje alkoholowe ciągu ostatnich 12
18
miesięcy życia i ile przeciętnie wypijali tych napojów przy jednej okazji (Moskalewicz,
2006; Sierosławski, 2003; 2007; Wzory konsumpcji, 2008). W badaniach „Diagnozy
społecznej” pomiar intensywności picia opierał się jedynie na dwóch pytaniach, po pierwsze,
o subiektywnie oceniane „nadużywanie alkoholu” w ciągu minionego roku i po drugie, o
picie alkoholu jako „sposobu na kłopoty życiowe” (Czapiński, 2009).
Za pomocą SUA ocenia się stopień zaangażowania w używanie alkoholu, a wnioski o
tym zaangażowaniu wyciąga się w oparciu o 11 ważonych, sumowanych wskaźników. SUA
nie mierzy sensu stricte „wielkość konsumpcji” i nie posługuje się ani metodą „ostatniej
okazji” picia, ani metodą szacowania jego „częstości i ilości”. Co prawda SUA zawiera
pytania o przeciętną częstotliwość picia (kryterium 2), ilość jednorazowo wypijanych różnych
rodzajów napojów alkoholowych (kryterium 3) oraz częstotliwości przekraczania progu
trzeźwości (kryterium 4), ale sposób ich pomiaru jest odmienny od procedur z badań
socjologiczno-sondażowych. Stąd też duża rozbieżność w szacowaniu stopnia zaangażowania
w picie alkoholu w badaniach własnych, wobec szacowania „wielkości konsumpcji” z badań
sondażowych, w zależności od wieku badanych. Jak dowodzą badania amerykańskie
największa powszechność picia występuje w wieku od 26 – 34 lat. Przy czym epizody
ryzykownego, hulaszczego, intensywnego picia najczęściej występują między 18 a 25 rokiem
życia (Quigley, Marlatt, 2000; Courtney, Polich, 2009; Masten i in., 2009). SUA mierzy
stopień ryzykowności, szkodliwości picia, a nie wielkość spożycia alkoholu.
Inne wskaźniki trafności z badań korelacyjnych
Badania za pomocą SUA wykazały istotne statystycznie różnice w stopniu
zaangażowania w używanie alkoholu w zależności od toku kształcenia młodzieży. Najwyższe
zaangażowanie w alkohol występuje wśród uczniów zasadniczych zawodowych toków
kształcenia, a następnie średnich zawodowych i ogólnokształcących. Ponadto wyniki SUA
pozytywnie istotnie statystycznie korelują w próbie normatywnej dorastających z częstością
palenia papierosów (r=0,37) i wypalaną ich ilością (r=0,33), z częstością zażywania różnych
środków odurzających, takich jak marihuana (r=0,45), halucynogeny (r=0,40) i innych (od
r=0,14 do r=0,29) (wszystkie korelacje istotne z p<0,01) (Poprawa, 1999; 2000). Wszystkie te
wyniki są zgodne z wnioskami płynącymi z badań wykorzystujących inne metody pomiaru
ryzyka problematycznego angażowania się w używanie alkoholu i struktury używania
alkoholu wśród młodzieży oraz jego związków z używaniem innych środków odurzających
(por. Stępień, Frączek, 1992; Stępień, 2001; Okulicz-Kozaryn, Ostaszewski, 1999; Lowe,
Foxcroft, Sibley, 2000; Chassin, DeLucia, 2000; Bobrowski, 2005; O`Malley, Johnston,
19
Bachman, 2003; Ostaszewski, 2003; Sierosławski, 2003; 2007).
Sposób obliczania, normalizacja i interpretacja wyników SUA
Ostateczny wynik badania SUA otrzymuje się przez zsumowanie przeliczonych
(zamienionych) na wagi wszystkich odpowiedzi badanego i podzielenie tej sumy przez ilość
wag (tj. 35)5. Jest to średnia sumy wag udzielonych przez badanego odpowiedzi na wszystkie
jedenaście pytań. Ponieważ najwyższe możliwe do uzyskania wagi odpowiedzi w dwóch
pytaniach (5 – o motywy picia i 7 – o psychofizjologiczne skutki picia) nie są w każdej
podskali równe 4, stąd realnie zakres sumy możliwych do uzyskania w SUA punktów
rozciąga się od 0 do 129, co w przeliczeniu na średnie daje maksymalny możliwy wynik
równy 3,685 (a nie 4 jak teoretycznie zakłada skala opisu stopni zaangażowania w używanie
alkoholu).
Wyniki SUA interpretuje się zgodnie z opisem skali stopnia zaangażowania w
używanie alkoholu w ten sposób, że im wyższa średnia suma wag, tym większe
zaangażowanie i uwikłanie w picie alkoholu, a tym samym ryzyko problemów z tego
wynikających i uzależnienia.
Testowanie dopasowania rozkładu wyników SUA do rozkładu normalnego wykazuje,
że w próbach nienormatywnych (niedostosowanej społecznie młodzieży i osób szkodliwie
pijących oraz uzależnionych) rozkład wyników SUA ma charakter rozkładu normalnego.
Natomiast w próbach normatywnych rozkład wyników SUA jest wyraźnie odchylony w lewo
od normalnego, na co wpływają abstynenci (patrz: Tabela 3). Po wykluczeniu abstynentów z
prób normatywnych, test dopasowania rozkładu wyników SUA do normalnego w całej
badanej próbie respondentów nie daje podstaw do odrzucenia hipotezy mówiącej o równości
z rozkładem normalnym (d=0,023, p<0,20). Tak więc przedział normy dla SUA, po
wyłączeniu abstynentów, może wyznaczać średnia, skorygowana o granice przedziału
ufności, wraz z odchyleniami standardowymi (Hornowska, 2009; patrz szczegóły: Tabela 7).
Tabela 7. Opis statystyczny wyników SUA w całej badanej próbie z wyłączeniem
abstynentów.
Wynik ogólny
SUA N M Min. Max.
Ufność
-95%
Ufność
+95%
Odch.
stand.
Błąd
stand. d p
cała próba 2192 1,39 0,01 3,62 1,36 1,42 0,69 0,014 0,023 <0,20
kobiety 1048 1,16 0,01 3,50 1,12 1,19 0,62 0,019 0,033 <0,20
mężczyźni 1130 1,61 0,02 3,62 1,57 1,65 0,68 0,020 0,027 >0,20
5 Przeliczenie odpowiedzi na wagi jest zdaniem dość kłopotliwym przy większej liczbie badanych, ale problem
ten doskonale rozwiązuje posłużenie się jednym z wielu programów komputerowych do tworzenia baz danych
lub prostym arkuszem kalkulacyjnym. Autor sam wykorzystuje w tym celu Excel.
20
N – liczebność; M – średnia; d – wartość testu Kołmogorowa-Smirnowa; p – istotność statystyczna
Źródło: opracowanie własne.
Ponieważ rozkład wyników SUA bez grupy abstynentów jest zbliżony do normalnego,
pozwala to na przełożenie ich na normy standardowe. Tabela 8 prezentuje rezultaty
przeliczenia wyników surowych SUA na skalę standardową z i interpretację utworzonych tą
drogą przedziałów wyników.
Tabela 8. Normy SUA.
przedziały
WS z liczeb. % wyniki interpretacja
0
301 12,07 poza zakresem abstynenci
0,01-0,69 -2z < -1z 363 14,56 niskie pijący symbolicznie
0,70-2,09
-1z < 1z
1490
59,77
przeciętne
pijący od poziomu umiarkowanego do
mocnego, ale w granicach normatywnych
2,10-2,77 1z < 2z 273 10,95 wysokie bardzo mocno, ryzykownie pijący
2,78-3,44 2z < 3z 63 2,53 bardzo wysokie
szkodliwie pijący i prawdopodobnie
uzależnieni
3,45-3,68 3z 3 0,12 skrajnie wysokie uzależnieni
Źródło: opracowanie własne.
Problem interpretacji wyników SUA komplikuje kwestia płci, gdyż jak to powyżej
wielokrotnie wykazano, kobiety uzyskują statystycznie istotnie niższe wyniki, niż mężczyźni
(patrz: Tabela 3 i 5). Według kryteriów czysto statystycznych (średnia skorygowana o
przedział ufności + 1SD), górna granica normy dla mężczyzn wynosi 2,33, a dla kobiet 1,81
pkt.. Jest między nimi ok. 0,5 pkt. różnicy. Według norm standardowych dla całej próby
górna granica normy zaczyna się od 2,10 pkt. Tak więc przyjęte przedziały standaryzowanych
wyników mogą nieco niedoszacowywać rezultaty uzyskiwane przez mężczyzn i chłopców
oraz nieco przeszacowywać rezultaty uzyskiwane przez kobiety i dziewczęta, co należałoby
uwzględniać przy interpretacji wyników.
Podsumowanie
Opierając się na wynikach powyższych analiz można rekomendować SUA jako
narzędzie diagnozy stopnia zaangażowania w używanie alkoholu od abstynencji po
uzależnienie i szacowania ryzyka problemów alkoholowych, nie tylko wśród dorastających i
osób we wschodzącej dorosłości, jak pierwotnie zamierzano, ale w ogólnej próbie populacji
osób od 14 do 60 roku życia.
Należy pamiętać o szczególnych trudnościach i ograniczeniach dotyczących
rozpoznawania i określania ryzyka rozwoju problemów alkoholowych wśród osób w późnym
21
okresie dorastania, wchodzących w dorosłość i młodych dorosłych. Jest to co prawda okres
najbardziej sprzyjający powstawianiu problemów alkoholowych, okres epizodów bardzo
ryzykownego, hulaszczego picia, ale jego charakter, intensywność, motywy picia mogą i
często zmieniają się wraz z wkroczeniem w dorosłość i wiążącym się z tym podjęciem
nowych zadań rozwojowych, zmianą okoliczności i wymagań życiowych. Badania
prospektywne wskazują na dużą dynamikę zachowań związanych z używaniem alkoholu, jak
i pewną przejściowość problemów, jakie ono może powodować u przeważającej części
badanych (por. Quigley, Marlatt, 2000; Martin, Winters, 2003a; Maggs, Schulenberg,
2004/2005; White, Jackson, 2004/2005; Masten i in., 2009).
SUA bazuje na subiektywnej ocenie własnych zachowań alkoholowych, ich efektów i
przyczyn. Przede wszystkim właśnie z tego powodu jest ograniczoną metodą diagnozy
stopnia zaangażowania w picie alkoholu i ryzyka uzależniania. Co prawda, odwołuje się do
istotnych determinant rozwoju problemu uzależnienia, takich jak na przykład motywacja
picia, oczekiwane efekty picia, tolerancja alkoholu i trudności z samokontrolą własnego
zaangażowania w picie alkoholu. Stara się ponadto uchwycić stałe tendencje w zachowaniu
pijących. Jednakże pełna diagnoza ryzyka powinna obejmować specjalistyczną ocenę
zewnętrzną i uwzględniać też inne czynniki podmiotowe i poza podmiotowe oraz ich
wzajemne powiązania. Uwarunkowania ryzyka problemów alkoholowych i uzależnienia są
bardzo szerokie i obejmują wiele powiązanych i współdziałających w określonych układach
czynników. Czynniki ryzyka badane i omawiane w literaturze (m.in.: (Jessor, 1987; Abrams,
Niaura, 1987; Marlatt i in., 1988; Tarter, Vanyukov 1997; Lowe, Foxcroft, Sibley, 2000; IX
Raport, 2002; Miasto, Carey, Bradizza, 2003; Sher, Grekin, Williams, 2005; Faden, Goldman,
2004/2005; White, Jackson, 2004/2005; Brown i in., 2009; Masten i in., 2009;
Cierpiałkowska, Ziarko, 2010) to przede wszystkim:
wczesny wiek inicjacji picia,
rodzinna historia używania alkoholu, problemów alkoholowych a szczególnie
uzależnienia i powiązane z nią predyspozycje dziedziczone genetycznie i społecznie,
zaburzone funkcjonowanie w rodzinie i relacje rodzinne (w tym szczególnie brak
kontroli i troski rodzicielskiej),
dostępność okazji i modeli picia, w tym społeczna zachęta do picia,
nasilenie szczególnie takich cech osobowościowych i temperamentalnych jak:
impulsywność/rozhamowanie oraz negatywna emocjonalność/neurotyczność,
stanowiących, z jednej strony, predyspozycje do używania alkoholu, wzmacniających
22
efekty picia, a z drugiej, stanowiących deficyty czy wręcz defekty skutecznej regulacji
zachowania związanego z piciem i adaptacyjnego, proaktywnego i profilaktycznego
radzenia sobie z wymaganiami życia,
w końcu, występowanie innych, powiązanych zachowań problemowych i zaburzeń
zachowania oraz zaburzeń osobowości.
Pomimo tych ograniczeń, w świetle dotychczasowych badań nad SUA i w porównaniu
do innych metod określania stopnia zaangażowania i ryzyka problemów alkoholowych,
można ją rekomendować jako wieloaspektowe, o wysokich walorach psychometrycznych,
wartościowe narzędzie rozpoznawania nasilenia problemów alkoholowych i szacowania
ryzyka uzależniania wśród młodzieży i dorosłych.
Literatura
Abrams, D., Niaura, R. (1987). Social learning theory of alcohol use and abuse. [W:]
H.T.Blane, K.E. Leonard (red.), Psychological theories of drinking and alcoholism
(s.131-178). New York: Guilford Press.
Alcohol Alert (1997). Youth drinking: Risk factors and consequences. Vol. 37. National
Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. Dostępne 24.01.11 pod adresem:
http://www.niaaa.nih.gov/Publications/AlcoholAlerts/Pages/default.aspx.
Alcohol Alert (2002). Screening for Alcohol Problems—An Update. Vol. 56. National
Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. Dostępne 24.01.11 pod adresem:
http://pubs.niaaa.nih.gov/publications/aa56.htm.
Alcohol Alert (2005). Screening for alcohol use and alcohol-related problems. Vol. 65.
National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. Dostępne 24.01.11, po adresem:
http://www.niaaa.nih.gov/Publications/AlcoholAlerts/Documents/AA65.pdf.
Babor, T. F., de la Fuente, R.J., Saunders, J., Grant, M. (1996). Test rozpoznawania zaburzeń
związanych z piciem alkoholu – AUDIT. Przewodnik dla podstawowej opieki
zdrowotnej. Warszawa: PARPA.
Babor, T.F., Higgins-Biddle, J.C., Saunders, J.B., Monteiro, M.G. (2001). AUDIT. The
Alcohol Use Disorders Identification Test. Guidelines for use in primary care (wyd.
2). World Health Organization. Department of Mental Health and Substance
Dependence.
Bałabuszko-Sławińska J. (1990). Analiza związków między wybranymi cechami osobowości
studentów a ryzykiem uzależnienia od alkoholu. Prace Psychologiczne, t. 27. Wrocław:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
23
Brown, S.A., McGue, M., Maggs, J. I in., (2009). Underage alcohol use. Summary of
developmental processes and mechanisms: Ages 16–20. Alcohol Research and Health,
32(1), 41-52.
Brzeziński, J. (1978). Elementy metodologii badań psychologicznych. Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe.
Brzeziński, J. (1996). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Bobrowski, K. (2005). Używanie substancji psychoaktywnych i inne zachowania problemowe
młodzieży gimnazjalnej. Zmiany pomiędzy 14. a 16. rokiem życia. Alkoholizm i
Narkomania, 18(1-2), 27-38.
Chassin, L., DeLucia, C. (2000). Picie w okresie dojrzewania. [W:] Picie w różnych okresach
życia. Alkohol a zdrowie, t.25 (s.84-100). Warszawa: PARPA.
Cherpitel, C.J., Ye, Y. Moskalewicz, J. Świątkiewicz. G. (2005). Screening for alcohol
problems in two emergency service samples in Poland: comparison of the RAPS4,
CAGE and AUDIT. Drug and Alcohol Dependence, 80(2), 201-207.
Chodkiewicz, J. (2006). Picie alkoholu oraz wiedza o jego działaniu wśród studentów
łódzkich szkół wyższych. Alkoholizm i Narkomania, 19(2), 107-119.
Chodkiewicz, J., Juczyński, Z. (2002). Problem używania środków psychoaktywnych przez
młodzież. Badania uczniów szkół łódzkich. Alkoholizm i Narkomania, 15(4), 409-420.
Cierpiałkowska, L., Ziarko, M. (2010). Psychologia uzależnień – alkoholizm. Warszawa:
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Courtney, K.E., Polich, J. (2009). Binge drinking in young adults: Data, definitions, and
determinants. Psychological Bulletin, 135(1), 142-156.
Cox, W.M., Klinger, E. (1988) A motivational model of alcohol use. Journal of Abnormal
Psychology, 97(2), 168-180.
Czapiński, J. (2009). Cechy osobowości i styl życia. [W:] J.Czapiński, T.Panek (red.),
Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków (s.196-229). Warszawa:
Rada Monitoringu Społecznego.
Dufour, M.C. (1999). What is moderate drinking? Defining “drinks” and drinking levels.
Alcohol Research and Health, 23(1), 5-14.
IX Raport Specjalny dla Kongresu USA. (2002). Alkohol a zdrowie, nr 28. Warszawa:
PARPA.
Faden, V.B., Goldman, M. (2004/2005) (red.). Alcohol and Development in Youth—
A Multidisciplinary Overview. Alcohol Research and Health, 28(3).
24
Frączek, A. (1994). Wiek inicjacji do picia alkoholu a późniejsze funkcjonowanie
dorastających. Alkoholizm i Narkomania, 17(3), 279-288.
Fudała, J. (2007). Czy twoje picie jest bezpieczne? Warszawa: PARPAMEDIA.
George, S.M., Connor, J.P., Gullo, M.J., Young, R.McD. (2010). A prospective study of
personality features predictive of early adolescent alcohol misuse. Personality and
Individual Differences, 49(3), 204‐209.
Gilpin, N.W., Koob, G.F. (2008). Neurobiology of alcohol dependence. Focus on
motivational mechanisms. Alcohol Research and Health, 31(3), 185-195.
Goldman, M.S., Del Boca, F.K., Darkes, J. (2003). Teoria oczekiwań wobec alkoholu:
zastosowanie neurofizjologii poznawczej. [W:] K.E.Leonard, H.T.Blane (red.), Picie i
alkoholizm w świetle teorii psychologicznych (s.255-305). Warszawa: PARPA.
Grant, V.V., Stewart, S.H., Mohr, C.D. (2009). Coping-anxiety and coping-depression
motives predict different daily mood-drinking relationships. Psychology of Addictive
Behaviors, 23(2). 226-237.
Habrat, B. (1996). Szkody zdrowotne spowodowane alkoholem. Warszawa: Springer PWN.
Hornowska, E. (2009). Testy psychologiczne. Teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe „Scholar”.
Jellinek, E. M. (1960). The disease concept of alcoholism. Highland Park, NJ: Hillhouse
Press.
Jellinek, E. (1993). Stadia nałogu alkoholowego. [W:] A.Dodziuk (red.), Wybrane spojrzenia
na alkoholizm i jego leczenie (s.32-46). Warszawa: IPZiT.
Jessor, R. (1984). Adolescent development and behavioral health. [W:] J.D.Matarazzo,
S.M.Weiss, J.A.Herd, N.E.Miller i S.M.Weiss (red.), Behavioral health: A handbook
of health enhancement and disease prevention (s.69-90). New York: Wiley.
Jessor, R. (1987). Problem - Behavior Theory. Psychosocial development, and adolescent
problem drinking. British Journal of Addiction, 82(4), s.331-342.
Juczyński, Z., Chodkiewicz, J., Pisarski, A., Juczyński, A. (2006). Od próbowania do
zażywania środków psychoaktywnych. Badania dzieci i młodzieży ze środowiska
wielkomiejskiego. [W:] N. Ogińska-Bulik (red.), Zachowania ryzykowne dzieci i
młodzieży (s.9-23). Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-
Ekonomicznej w Łodzi.
Keyes, K.M., Grant, B.F., Hasin, D.S. (2008). Evidence for a closing gender gap in alcohol
use, abuse, and dependence in the United States population. Drug and Alcohol
Dependence, 93(1-2), 21-29.
25
Kuntsche, E., Knibbe, R., Gmel, G., Engels, R. (2005). Why do young people drink? A
review of drinking motives. Clinical Psychology Review,25, 841-861.
Lowe, G., Foxcroft, D.R., Sibley, D. (2000). Picie młodzieży a style życia w rodzinie.
Warszawa: PARPA.
Maggs, J.L., Schulenberg, J.E. (2004/2005). Trajectories of alcohol use during the transition
to adulthood. Alcohol Research and Health, 28(4), 195-201.
Maisto, S.A., Carey, K.B., Bradizza, C.M. (2003). Społeczna teoria uczenia się. [W:]
K.E.Leonard, H.T.Blane (red.), Picie i alkoholizm w świetle teorii psychologicznych
(s.133-208). Warszawa: PARPA.
Marlatt, G.A. (1999). Alcohol, the magic elixir? [W:] S.Peele, M.Grant (red.), Alcohol and
pleasure: A health perspective (s.233-248). Philadelphia: Brunner/Mazel.
Marlatt, G.A., Baer, J.S., Donovan, D.M., Kivlahan, D.R. (1988). Addictive behaviors:
Etiology and treatment. Annual Review Psychological, 39, 223 - 252.
Marlatt, G.A., Witkiewitz, K. (2002). Harm reduction approaches to alcohol use: Health
promotion, prevention, and treatment. Addictive Behaviors, 27, 867-886.
Martin, C.S., Earleywine, M., Musty, R.E., Perrine, M.W., Swift, R.M. (1993). Development
and validation of the Biphasic Alcohol Effects Scale. Alcoholism: Clinical and
Experimental Research, 17(1), 140-146.
Martin, C., Winters, K.C. (2003). Rozpoznanie i ocena zaburzeń związanych z piciem
alkoholu wśród młodocianych. [W:] Alkohol i młodzież. Alkohol a zdrowie, t. 29 (s.28-
50). Warszawa: PARPA.
Masten, A.S., Faden, V.B., Zucker, R.A., Spear, L.P. (2009). A developmental perspective on
underage alcohol use. Alcohol Research and Health, 32 (1), 3-15.
Mayer, J., Filstead, W.J. (1979). The Adolescent Alcohol Involvement Scale: An instrument
for measuring adolescent use and misuse of alcohol. Journal of Studies on Alcohol, 40,
291-300.
Moberg, D.P. (1983). Identifying adolescents with alcohol problems. A field test of
Adolescent Alcohol Involvement Scale. Journal of Studies on Alcohol, 44, 701-721.
Moskalewicz, J. (2006). Spożycie alkoholu. [W:] Stan zdrowia ludności Polski w 2004 r.
(s.38-43). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
Okulicz-Kozaryn, K., Ostaszewski, K. (1999). Czynniki związane z piciem alkoholu przez
młodzież w wieku 13 – 14 lat. Alkoholizm i Narkomania, 36(3), 377-397.
26
O`Malley, P.M., Johnston, L.D., Bachman, J.G. (2003). Spożycie alkoholu wśród dorastającej
młodzieży. [W:] Alkohol i młodzież. Alkohol a zdrowie, t.29 (s.9-27). Warszawa:
PARPA.
Ostaszewski, K. (2003). Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Ostaszewski, K., Bobrowski, K., Borucka, A., Pisarska, A. (2002). Subiektywne normy a
intencja używania substancji psychoaktywnych przez nastolatków. Alkoholizm i
Narkomania, 15(3), 305-325.
Poprawa, R. (1999). Używanie środków odurzających wśród młodzieży miasta Oława i jego
wybrane psychospołeczne uwarunkowania. Wrocław: Instytut Psychologii
Uniwersytetu Wrocławskiego / Pełnomocnik Burmistrza Miasta Oława
(niepublikowany raport z badań).
Poprawa, R. (2000). Psychospołeczne uwarunkowania używania i nadużywania alkoholu
przez dorastających. [W:] R.Poprawa (red.), Psychologiczna analiza wybranych
problemów funkcjonowania społecznego młodzieży (s.89-115). Prace Psychologiczne,
t.51. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Poprawa, R. (2006). Analiza roli motywów picia w ryzyku uzależniania się od alkoholu. [W:]
T.Pasikowski, H.Sęk (red.), Psychologia zdrowia: teoria, metodologia i empiria
(s.129-140). Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.
Poprawa, R. (2008). Przekonania i wiedza na temat alkoholu a ryzyko problemów
alkoholowych wśród dorastającej młodzieży. [W:] A.Grabowiec, J.Bogucki,
A.Bochniarz (red.), Zdrowa szkoła - zdrowy uczeń. Edukacja wobec współczesnych
zagrożeń zdrowia (s. 91 – 106). Lublin: Wydawnictwo NeuroCentrum.
Poprawa, R. (2010). Zasoby szczęścia a motywacja picia i ryzyko problemów alkoholowych
wśród studentów. Alkoholizm i Narkomania, 23(1), 27-49.
Poprawa, R. (2011). Kobiety i mężczyźni wobec ryzyka problemów alkoholowych. [W:]
B.Bartosz (red.), Wymiary kobiecości i męskości. Od psychobiologii do kultury (s.343-
365). Warszawa: Eneteia Wydawnictwo Psychologii i Kultury.
Quigley,L.A., Marlatt,G.A. (2000). Picie alkoholu wśród ludzi dorosłych w młodym wieku.
[W:] Picie w różnych okresach życia. Alkohol a zdrowie, t.25 (s.112-128). Warszawa:
PARPA.
Schuckit, M.A. (2000). Genetics of the risk for alcoholism. The American Journal on
Addictions, 9(2), 103-112.
27
Sher, K.J., Grekin, E.R., Williams, N.A. (2005). The developmental of alcohol use disorders.
Annual Review of Clinical Psychology, 1, 493-523.
Sierosławski, J. (1993). Rozmiary i wzory konsumpcji napojów alkoholowych. Alkoholizm i
Narkomania, 13, 17-31.
Sierosławski, J. (2003). Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z
ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2003 r. Europejski program
badań ankietowych w szkołach ESPAD. [W:] Alkohol a zachowania problemowe
młodzieży. Opinie i badania (s.127-208). Warszawa: Wydawnictwo Edukacyjne
PARPA.
Sierosławski, J. (2007). Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z
ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2007 r. Europejski program
badań ankietowych w szkołach ESPAD. Warszawa: Krajowe Biuro ds.
Przeciwdziałania Narkomanii i Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów
Alkoholowych.
Stacy, A.W., Widaman, K.F., Marlatt, G.A. (1990). Expectancy models of alcohol use.
Journal of Personality and Social Psychology, 58(5), 918-928.
Stewart, S.H., Connors, G.J. (2004/2005). Screening for alcohol problems. What makes a test
effective? Alcohol Research and Health, 28(1), 5-16.
Stępień, E. (2001). Doświadczenia i przekonania związane z alkoholem z okresu dorastania a
intensywność picia alkoholu przez młodych dorosłych. Badania katamnestyczne.
Alkoholizm i Narkomania,14(2), 289-300.
Stępień, E., Frączek, A. (1992). Palenie i picie a inne zachowania związane ze zdrowiem i
antynormatywne wśród dorastających. Nowiny Psychologiczne, 1, 29-36.
Taracha, E., Habrat, B., Smela, J., Gruszczyński, W. (2002). Badania przesiewowe żołnierzy
zasadniczej służby wojskowej w kierunku nadużywania alkoholu. Próba zastosowania
oznaczania aktywności -heksozoaminidazy w moczu jako markera przewlekłego
picia alkoholu. Alkoholizm i Narkomania 15(1), 83-94.
Tarter, R.E., Vanyukov, M. (1997). Alcoholism: A developmental disorder. [W:] G.A.Marlatt,
G.R.VandenBos (red.), Addictive behaviors: Readings on etiology, prevention and
treatment (s.43-67). Washington, DC, US: American Psychological Association.
White, H.R., Jackson, K. (2004/2005). Social and psychological influences on emerging adult
drinking behavior. Alcohol Research and Health, 28(4), 182-190.
28
Whiteside, S. P., Lynam, D. R. (2003). Understanding the role of impulsivity and
externalizing psychopathology in alcohol abuse: Application of the UPPS Impulsive
Behavior Scale. Experimental and Clinical Psychopharmacology, 11( 3), 210–217.
Windle, M., Spear, L.P., Fuligni, A.J., Angold, A., Brown, J.D., Pine, ., Smith, C.T., Giedd,
J., Dahl, R.E. (2009). Transitions into underage and problem drinking. Summary of
developmental processes and mechanisms: Age 10-15. Alcohol Research and Health,
32(1), 30-40.
Wolniewicz-Grzelak, B., Grzelak, J. (1996). Skale do badań skuteczności edukacyjnych,
alkoholowych programów profilaktycznych. Alkoholizm i Narkomania, 3(24), 343-
360.
Woronowicz, B.T. (2009). Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia. Poznań -
Warszawa: Media Rodzina and PARPAMEDIA.
Wzory konsumpcji alkoholu w Polsce 2008. Dostępne 24.01.11, po adresem:
http://www.parpa.pl/download/wzory%202008%20wnioski%20.pdf.
Top Related