PERCEPCJA NIEWIELKICH ZBIORNIKÓW I CIEKÓW WODNYCH W HISTORI I TOŻSAMOŚCI MIAST

Daria BRĘCZEWSKA-KULESZA*

PERCEPCJA NIEWIELKICH ZBIORNIKÓW I CIEKÓW

WODNYCH W HISTORI I TOŻSAMOŚCI MIAST

Od tysiącleci rola wody w kształtowaniu miast była ogromna i miała zasadnicze

znaczenie dla ich rozwoju. Rzadko zwraca się jednak uwagę na występujące licznie w

miastach małe zbiorniki i cieki wodne jak stawy, glinianki czy strumyki. Nie miały one tak

spektakularnego znaczenia, jednak były wykorzystywane na wiele sposobów. Strumyki

dostarczały czystej wody do miast, kanałami doprowadzano wodę do fos, niewielkie

jeziorka czy stawy służyły hodowli ryb, a także celom rekreacyjnym, będąc ozdobą

parków. Odpowiednio ujęte w planach zagospodarowania miast stanowiły pozytywny

akcent w XIX wiecznych dzielnicach mieszkaniowych, zapewniając mieszkańcom kontakt

z naturą. Wpisały się w historyczny krajobraz miast, a zadbane i wypielęgnowane do dzisiaj

stanowią cenne miejsce do wypoczynku i rekreacji. Przykłady takich miejsc zostały

zaprezentowane w artykule.

Słowa kluczowe: woda – miasto, park, historia; wody lecznicze

1.WPROWADZENIE

Na przestrzeni wieków człowiek na różne sposoby kształtował środowisko

wokół swoich osad. W wyniku gospodarczej działalności związanej z eksploatacją

surowców skalnych, wykorzystaniem energii wód, regulacją rzek i

retencjonowaniem wody, na obszarach polskich miast pojawiły się skupiska

niewielkich zbiorników wodnych. Pierwotnie użyteczne, obecnie często są

nieużytkami utrudniającymi prawidłowe zagospodarowanie terenów miejskich. To

samo dotyczy wielu przekopanych w celach użytkowych kanałów, rzeczek o

zmienionym biegu czy wykorzystywanych do czerpania zdrowej, pitnej wody

strumieni. Niestety często bywają zasypywane, osuszane, prowadzone

* Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy.

Daria Bręczewska-Kulesza 2

podziemnymi kanałami, zamieniają się w ścieki czy wysypiska śmieci.

Alternatywą, stosowaną już przez poprzednie pokolenia, jest adaptacja do nowych

funkcji, wykorzystanie ich walorów krajobrazowych i specyficznego

mikroklimatu, tak potrzebnego w zatłoczonym mieście. Zaadaptowane przy

projektowaniu zieleńców i parków stanowią doskonałe miejsce rekreacji i

odpoczynku dla mieszkańców. Przekształcone w ekologiczne użytki stają się

siedliskiem wielu gatunków zwierząt i roślin. Często rzeczki, kanały czy jeziorka

związane są z dziejami miast, z miejscowymi legendami. Wtedy oprócz

wspomnianych wyżej walorów niosą jeszcze treści historyczne, przypominają o

tożsamości miast i ich mieszkańców.

Osadnictwo miejskie od początku związane było z wodą. Miasta

najstarszych kultur jak np. starożytna Mezopotamia czy Egipt położone były w

dolinach rzek. Dogodne było także posadowienie nad morską zatoką lub na

wyspie. To właśnie na Krecie powstało pierwsze ognisko kultury miejskiej w

Europie. W okresie średniowiecza chętnie wznoszono miasta na wzgórzach nad

rzekami. Wzniesienia jak np. Wzgórze Wawelskie, pełniły funkcję obronną, u

podnóży rozwijały się osady targowe. Innym sposobem lokowania miast było

umieszczanie grodów na wysepkach opływanych przez ramiona rzek lub

półwyspach usytuowanych w ich zakolach. Tu wykorzystywano wodę do

podniesienia obronności miast. Rzeki służyły transportowi, dostarczały ryb,

poruszały koła wodne. Duża rzeka tworzyła rozległą, wolną przestrzeń, co dawało

pożądany walor estetyczny W końcu XIX w. nad rzeki zaczęto wprowadzać zieleń,

sadzono szeregi drzew, ustawiano ławki, wykorzystując tereny nadrzeczne dla

szerokiej publiczności. Dostrzeżono urok zieleni nad wodą, co wzbogacało i

zhumanizowało krajobraz miejski. [10]

W kształtowaniu miast miały swój udział również mniejsze rzeczki,

strumyki czy kanały. Dostarczały czystej wody pitnej, spiętrzone poruszały koła

młyńskie, napełniały obronne fosy, stawały się ozdobą parków i ogrodów. Na

przestrzeni wieków ich funkcja w mieście zmieniała się, przeistaczając się

najczęściej z użytkowej na ozdobną i rekreacyjną, podnoszącą walory

krajobrazowe okolicznych terenów. Często na obrzeżach miast znajdowały się

cegielnie, w pobliżu, których wydobywano glinę. Powstałe w ten sposób zalane

wodą glinianki, przekształcone w parkowe oczka wodne stanowiły pozytywny

akcent wśród miejskiej zabudowy. Również dawne stawy rybne włączano do

ogrodów nadając im ozdobny charakter. Wpływ na rozwój miast miały tak zwane

wody lecznicze, solanki czy gorące źródła. Na przestrzeni XVII-XIX w., kiedy

upowszechniła się balneologia, powstawały uzdrowiska ze specyficzną architekturą

i mnóstwem zieleni. Innym przykładem wykorzystania wód głębinowych o dużej

zawartości soli były tężnie, służące pierwotnie do zagęszczania solanki przy

produkcji soli kuchennej. W XIX w. zauważono ich walory lecznicze. Wzrost

znaczenia balneologii w lecznictwie spowodował, że tężnie stały się miejscem

służącym do zażywania inhalacji.[1]

2. WODA W MIASTACH WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-

POMORSKIEGO

Przykładów transformacji rzek, kanałów, strumieni, stawów i oczek

wodnych można znaleźć bardzo dużo. Niektóre wrosły na trwałe w krajobrazy

miast i stanowią cenne elementy podnoszące estetykę oraz walory krajobrazowe

dzielnic mieszkaniowych i parków. Czasem zostały ściśle związane z historią

miasta bądź legendami. Inne, jak na przykład solanki z tężniami zdeterminowały

charakter miast uzdrowiskowych. Jeszcze inne zaniedbane, zamieniły się w

wysypiska śmieci, trudne do zagospodarowania nieużytki, bądź płynące

podziemnymi kanałami, zapomniane cieki wodne. Zaprezentowane poniżej

przykłady rzeczek, kanałów i zbiorników wodnych z miast z terenu województwa

kujawsko – pomorskiego ukazują historyczne funkcje i przeobrażenia, jakim uległy

na przestrzeni wieków. Pokazują, że cenną wodę w mieście można wykorzystać na

różne sposoby, utrwalając jej historyczne funkcje i wykorzystując współczesne

walory.

2.1. Rzeki i kanały

Do celów obronnych wykorzystana została płynąca nieopodal Torunia

rzeka Struga Toruńska. Pierwotnie uchodziła do Drwęcy pod Lubiczem. Około

połowy XIII w. Krzyżacy dokonali rozdziału wód rzeki, część kierując

wykonanym przez siebie, sztucznym kanałem do Torunia. Doprowadzona w ten

sposób do miasta woda zasilała zamkowe fosy, umożliwiała pracę młynom

miejskim i browarom, a następnie uchodziła do Wisły. Obecnie Struga Toruńska

częściowo tylko płynie na powierzchni. Pod terenem Śródmieścia i Starego Miasta

rzeka została skanalizowana. Historyczną pamiątką po niej jest Most Pauliński -

ulica znajdująca się na fragmentach dawnego, średniowiecznego mostu łączącego

Stare i Nowe Miasto. Murowany most, zbudowany w 1386 r., stał na oddzielającej

oba miasta fosie, wypełnionej wodą Strugi. Do dziś zachowały się cztery arkady

mostu, piąte przęsło, zapewne drewniane uległo zniszczeniu. Szerokość mostu

wynosiła ponad 15 m i już od końca XIV w. był wykorzystywany przez kramarzy,

a po obu jego stronach stał szereg niewielkich domków. Zapewne już w XVII w.

zasypano odcinek fosy przed Bramą Paulińską prowadzącą do Starego Miasta, a

Strugę poprowadzono krytym kanałem. W latach 80. XIX w. ostatecznie

zlikwidowano układ fos w mieście i południową część mostu. Obecnie Struga jest

widoczna przez okno w podłodze restauracji w budynku przy ul. Most Pauliński 2.

W 2007 r. nastąpiło odsłonięcie fragmentu koryta Strugi na ul. Przedzamcze przy

zbiegu z ul. Szeroką. Na powierzchni uregulowana rzeka ze znajdującym się na


niej niewielkim zbiornikiem wodnym przepływa malowniczo przez park

usytuowany w centrum miasta, tzw. Doliną Marzeń. Pomimo, że rzeka straciła

znaczenie gospodarczo–obronne nadal wykorzystywane są jej walory

krajobrazowe. Na terenie Starego i Nowego Miasta pozostała, jako pamiątka

historyczna w nazwach ulic i zrobionych niedawno odkrywkach. [6]

1.Toruń. Domy przy ul. Most Pauliński i Struga Toruńska w Dolinie Marzeń

Podobną rolę pełnił zbudowany w XVI w. kanał Trynka, przepływający

przez Grudziądz, łączący Osę z Wisłą. Według legendy, kanał zaprojektował

Mikołaj Kopernik. Grudziądz, pomimo, że położony nad Wisłą, cierpiał na brak

pitnej wody. Mieszczanie dwukrotnie w XIII i XIV w. doprowadzili wodę do

miasta, jednak na początku XVI w. źródła zostały wyczerpane, zaś wody Wisły

powodowały epidemie cholery. W 1522 r. w Grudziądzu odbywał się sejmik

generalny, na który przybył Mikołaj Kopernik. Po przestudiowaniu map

zaproponował wybudowanie kanału, który prowadziłby wody z rzeki Osy do

miasta i dalej do Wisły. Otwarcie kanału nastąpiło w 1552 r. podczas pobytu w

Grudziądzu króla Zygmunta Augusta, który wydał zezwolenie na inwestycję. [2]

Niegdyś Trynka miała duże znaczenie gospodarcze dla życia miasta. Nie tylko

dostarczała wody pitnej jego mieszkańcom i odprowadzała ścieki, ale także

poruszała sukiennicze folusze i dwa młyny oraz ożywiała cztery miejskie fontanny.

W 1935 r. wzdłuż nabrzeża kanału otwarto ogród dendrologiczny obsadzony

różnymi gatunkami drzew, kwietnymi dywanami i wzbogacony o basenik z

rybkami. Park im. Króla Jana III Sobieskiego, po II wojnie światowej odbudowano

i zamieniono w ogród botaniczny. [11] Obecnie odznacza się walorami

rekreacyjnymi i krajobrazowymi, z piękną aleją spacerową wzdłuż Trynki. Kanał

w innych rejonach miasta został częściowo przykryty w latach 80. XX w.

2.Grudziądz. Park nad kanałem Trynka

Problemy z czystą wodą mieli także mieszczanie bydgoscy. Wody

gruntowe szybko się wyczerpywały i zanieczyszczały, konieczne było, więc

sprowadzenie wody spoza stref intensywnej zabudowy miejskiej. O podjęciu

decyzji zaważyły interesy bydgoskich piwowarów. Po otrzymaniu królewskiego

przywileju zbudowano pierwszy, drewniany wodociąg. Wodę ciągnięto z nisko

położonej wyspy na Brdzie, co nastręczało dużych trudności i nie zaspokajało

potrzeb. Wodociąg szybko podupadł. W połowie XVI w. podjęto się rekonstrukcji

zdewastowanych instalacji. Tym razem wodę pociągnięto ze strumienia

Żnińskiego, spływającego do Brdy z wysokiej skarpy graniczącej z miastem od

południa. Wodociąg istniał zapewne do początku XIX w. W połowie stulecia

strumień został wykorzystany przez właściciela podmiejskiego folwarku

Górzyskowo, przez który przepływał, do utworzenia i zasilania hodowlanych

stawów rybnych. [7] Na początku XX w. w związku z planami włączenia

podmiejskich gmin do miasta Josef Stübben wykonał na zamówienie magistratu

„Ogólny plan zagospodarowania Bydgoszczy” (1912 - 1915). Plan objął również

Górzyskowo, wchodzące w skład gminy Szwederowo, będącej wówczas

przedmieściem zamieszkanym głównie przez ludność robotniczą. Urbanista zdawał

sobie sprawę z ogromnego znaczenia terenów zieleni w dzielnicy robotniczej.

Uznał, że dogodnym miejscem na założenie parkowe będzie ciąg wspomnianych

wyżej pięciu stawów. Stübben wkomponował oczka wodne w biegnące wzdłuż

nich założenie zielone, rozpoczęte dużą łąką z boiskiem sportowym. Po obu

stronach szeregu stawów znajdowały się malowniczo przebiegające alejki

spacerowe. Założenie kontynuowane było dalej wzdłuż strumienia, w rezultacie


czego ciągnęło się nieregularną linią przez znaczną część dzielnicy. W sąsiedztwie

stawów oprócz zabudowy mieszkaniowej umieścił kościół, którego gmach miał

odbijać się od powierzchni wody, a po drugiej stronie budynek szkoły.1 W ten

sposób miało powstać bardzo oryginalne założenie zielone. Niestety realizację

planu Stübbena uniemożliwił kryzys spowodowany wojną. W okresie 20.

międzywojennego był to teren wypoczynku mieszkańców Szwederowa, nazywany

Doliną Pięciu Stawów. [9] Po II wojnie światowej stawy zostały zdewastowane,

zarośnięte oraz używane, jako wysypiska odpadów. Dopiero w latach 2001 – 2008

dokonano rekultywacji oczek wodnych i odtąd Dolina Pięciu Stawów stanowi

zadbany obszar parkowy, uznawany za wzorcowy przykład zagospodarowania wód

otwartych na terenie miasta. [5]

3.Bydgoszcz. Dolina Pięciu Stawów

2.2. Oczka wodne

Już na początku XX w., a również i wcześniej zdawano sobie sprawę z

faktu, że zagospodarowanie miejskich stawów wraz z ich otoczeniem prowadzi do

powstania doskonałych terenów rekreacyjno–wypoczynkowych, tak potrzebnych

na obszarach miast. Najstarszym stawem zagospodarowanym do celów

rekreacyjnych w Bydgoszczy był staw rybny znajdujący się w klasztornym

ogrodzie sióstr klarysek, które przybyły do miasta w 1615 r. Po kasacji zakonu, w

1835 r. ogród zamieniono na zamknięty park należący do regencji bydgoskiej. W

1 Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Akta miasta Bydgoszczy, sygn. 816; Plan zago-

spodarowania Szwederowa i Górzyskowa, 1915 r., zb. Muzeum Okręgowego w Bydgosz-

czy, nr inw. MOB H/A 1432.

latach 1900-1901 park przebudowano i udostępniono społeczności miejskiej.

Wykorzystano drzewa i krzewy rosnące w ogrodzie od XVII w., a także nasadzono

wiele nowych roślin. Ważnym elementem parku była woda. W dwóch stawach

pływały łabędzie i karpie. Największą atrakcją stała się umieszczona tam w 1904 r.

fontanna „Potop”, autorstwa berlińskiego rzeźbiarza Ferdinanda Lepckego. [9]

4.Bydgoszcz. Park im. Kaziemierza Wielkiego

Kolejnym przykładem terenów zieleni funkcjonujących jeszcze w okresie

międzywojennym był zespół parkowy w otoczeniu folwarku Osowa Góra (obecnie

dzielnica Bydgoszczy), w którego skład wchodziło kilka oczek polodowcowych,

widocznych na planie z 1876 r. Na początku XXI w. władze miejskie rozpoczęły

proces adaptacji miejscowych terenów zieleni dla urządzenia osiedlowego parku

rekreacyjno-wypoczynkowego. Zrekonstruowano dawny park z trzema stawami,

wytyczono ścieżki spacerowe, zorganizowano małą architekturę i plac zabaw,

uzupełniono nasadzenia zieleni. [5]

W prawie każdym polskim mieście znajdują się tzw. glinianki, będące

pozostałością po odkrywkowej eksploatacji gliny na potrzeby cegielni. Już w

minionych stuleciach planowano przekształcanie ich w rekreacyjne rezerwuary

wodne, upiększające założenia parkowe. Przykładem takiego zbiornika jest staw w

Parku Miejskim w Grudziądzu. Na początku lat 60. XIX w. na Park Miejski

wydzielono część lasu położonego między ulicami Cegielnianą a Radzyńską (dziś

Hallera). Utworzono park w stylu angielskim, zachowując naturalny drzewostan i

układ terenu, zaś w dawnej leśniczówce uruchomiono letnią restaurację. Park

został otwarty dla publiczności w 1907 r. Na jego terenie znajdowały się korty

tenisowe, plac sportowy i staw, a od 1914 r. ogród róż. Park zniszczony podczas

działań wojennych w 1945 r., odbudowany po wojnie do dziś cieszy mieszkańców

Grudziądza. [11]


Również toruński Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu posiadał

charakter naturalnego założenia typu angielskiego. Powstał około 1822 r. Został

usytuowany na skarpie, w urozmaiconym, falistym terenie, gdzie formy

krajobrazowe powiązano z układem regularnych klombów i kwietników. Całość

dopełniały stawy, będące pozostałościami po dawnych wyrobiskach cegielni. [4]

5.Grudziądz. Park Miejski

6.Toruń. Park Miejski na Przedmieściu Bydgoskim

Także współcześnie dokonuje się takich adaptacji. Na początku lat

osiemdziesiątych XX w. przekształcono w osiedlowy park tereny wokół dość

dużego stawu poeksploatacyjnego na bydgoskich Bartodziejach. Jezioro zwane

„Balaton” powstało, jako glinianka po cegielni, funkcjonującej tu od 1886 r.

Zagospodarowania akwenu dla celów rekreacyjnych podjęto się w latach 70. XX

w., równocześnie z budową osiedla mieszkaniowego. Wokół stawu wytyczono

trakt spacerowy i pas zieleni. [5]

2.3. Podziemne wody lecznicze

Oprócz wód powierzchniowych duże znaczenie dla rozwoju niektórych

miast miały również leżące głęboko pod ziemią pokłady wód mineralnych.

Województwo kujawsko–pomorskie jest jednym z 3. głównych rejonów

występowania solanki w Polsce. I właśnie ona w znacznym stopniu wpłynęła na

rozwój dwóch miast regionu – Ciechocinka i Inowrocławia.

Ciechocińskie solanki, początkowo surowiec do produkcji soli jadalnej bardzo

szybko zyskały uznanie ze względu na swoje właściwości lecznicze. Za początek

działalności uzdrowiskowej Ciechocinka przyjmuje się 1836 r. Wtedy to właśnie w

miejscowym zajeździe zainstalowano cztery miedziane wanny lecznicze. Wkrótce

zaczęto budować specjalne obiekty wyposażone w wanny do zażywania kąpieli

oraz urządzenia do gazowania i wysycenia solanki. Do lat 70. XIX w. w Ciecho-

cinku funkcjonowały już cztery Łazienki, w murowanych i drewnianych budyn-

kach, o specyficznej, historyzującej architekturze. W Łazienkach oferowano róż-

nego rodzaju kąpiele oraz zabiegi, a także ćwiczenia ruchowe. Pojawiły się też

pijalnie wód. Dookoła wyrastały skąpane w zieleni liczne, niewielkie, drewniane i

murowane pensjonaty, w duchu architektury malowniczej.

7. Ciechocinek. Tężnie

Jednym z etapów produkcji soli było zagęszczenie, do czego służyły

drewniane tężnie. Dwie pierwsze ciechocińskie tężnie wybudowano w 1828 r.,


trzecia powstała w roku 1859. Już pod koniec XIX stulecia uznano tężnie za

unikalną budowlę balneotechniczną. Pierwsze badania powietrza sfery

okołotężniowej przeprowadził Odo Bujwid na początku lat 80. XIX w. Z biegiem

lat tężnie stawały się coraz bardziej doceniane w balneologii. Do dzisiaj funkcja

uzdrowiskowa rzutuje na rozwój i charakter miasta. [1]

Również uzdrowisko inowrocławskie wiąże swoją historię z pokładami

soli. Inowrocław już w średniowieczu był ośrodkiem warzenia soli. Według

legendy tu właśnie wyleczyła się kąpielami solankowymi z niepłodności żona króla

Władysława Hermana Judyta, po czym urodziła syna – Bolesława Krzywoustego.

W XV i XVI w. Inowrocław wymieniany był w dokumentach, jako miasto

posiadające łaźnie miejskie, z wodą o wybitnych walorach leczniczych. [3]

8.Inowrocław. Budynek Zakładu Przyrodoleczniczego

W 1873 r. po odkryciu pokładów soli powstała warzelnia, a następnie

kopalnia soli. 2 lata później z inicjatywy Zygmunta Wilkońskiego zarejestrowano

Towarzystwo Akcyjne "Solanki Inowrocławskie", które dało początek uzdrowisku.

W 1876 r. oddany został do użytku pierwszy budynek wyposażony w 14 wanien,

gdzie można było poddawać się kąpielom solankowym. Rok później powstał drugi

obiekt, wyposażony w 15 wanien dla dzieci, a w 1880 r. trzeci – Dom Kuracyjny.

Budynki wzniesiono w duchu architektury willowej włoskiego renesansu,

popularnej w II poł. XIX w. na terenie państw niemieckich. Całość została

otoczona parkiem. Inowrocław w 20. międzywojennym stał się jednym z

popularniejszych, polskich uzdrowisk. Pobudowano wiele nowych obiektów

leczniczych, będących przykładami świetnej architektury klasycyzującego

akademizmu lat 20. czy funkcjonalizmu lat 30. XX w. Powstała dzielnica zdrojowa

z szeregiem interesujących will – pensjonatów.

Atrakcją jest również Park Solankowy, którego początki sięgają 1876 r.

Początkowo zajmował powierzchnię 5 ha, a jego głównym elementem był budynek

łazienek – Solanki. W połowie lat 20. XX w. park powiększono o 42,5. ha teren

przylegający do jego południowej granicy, na którym położony był rozległy staw, z

sztuczną wyspą, połączoną drewnianym mostkiem z brzegiem jeziora. W latach 30.

XX w. na wyspie zbudowano miniaturową latarnię. Rozległy Park Solankowy do

dziś cieszy kuracjuszy. Obecnie wyspę zasiedliły łabędzie, a przeciwległe brzegi

stawu łączy długi, drewniany most. Najnowszym obiektem jest otwarta we

wrześniu 2001 r. tężnia solankowa. To usytuowane w parku inhalatorium przyciąga

kuracjuszy walorami leczniczymi i oryginalnością konstrukcji. [3, 8]

9.Inowrocław. Widok na tężnie z „lotu ptaka”

W województwie kujawsko – pomorskim, w Grudziądzu zlokalizowana

jest jeszcze jedna, otwarta w 2006 r. tężnia solankowa. Nadano jej nietypową dla

tego typu obiektów formę architektoniczną. Jest to zamknięta, szklana piramida we

wnętrzu, której znajduje się 9. metrowy słup pokryty tarniną. Tężnia działa w

oparciu o solankę pompowaną ze źródła we wsi Marusza, odkrytego w 1972 r. przy

okazji poszukiwania ropy naftowej. [2] Wewnątrz piramidy naraz może przebywać

około 40. osób. Jednocześnie z tężnią udostępniono Grotę Solankową

zapewniającą możliwość grupowych kąpieli oraz gimnastyki w solance i 4 baseny

z solanką o różnym stężeniu. W ten sposób przypadkowe odkrycie pokładów wód

mineralnych spowodowało poszerzenie zakresu usług Regionalnego

Specjalistycznego Szpitala w Grudziądzu.


10. Grudziądz. Tężnia, widok z zewnątrz i wnętrza

3. PODSUMOWANIE

Rejony występowania zbiorników wodnych mają oprócz oczywistych

walorów estetycznych i krajobrazowych, także korzystny mikroklimat,

charakteryzujący się zwiększoną wilgotnością oraz mniejszą amplitudą wahań

temperatury powietrza. Dzięki temu stanowią wspaniałe miejsca do wypoczynku

zwłaszcza w czasie upalnych dni, które są szczególnie uciążliwe na obszarach

miejskich. Zbiorniki wodne mogą również pełnić funkcje retencyjne, przyjmując

spływy deszczowe i roztopowe z terenów zabudowanych. Zaadaptowanie oczek

wodnych, niewielkich rzek, kanałów czy strumieni pozwala na zwiększenie

powierzchni i wzrost atrakcyjności miejskich terenów zielonych. Działania te są

kosztowne, jednak wobec licznych płynących z nich korzyści, adaptacja małych

zbiorników wodnych wydaje się konieczną do rozważenia alternatywą wobec

utrzymywania ich w postaci zdegradowanych nieużytków bądź skanalizowanych

cieków. Również stymulująco na rozwój miast mogą wpływać pokłady wód

mineralnych, wykorzystywanych w balneologii. Związane z „wodą” miejsca,

wydarzenia i postacie tworzą legendy, opowiadają historię miast. Niepowtarzalne

miejsca stają się również atrakcjami turystycznymi. Dlatego też należy

pielęgnować „wodę” w mieście pod każdą postacią. Jest cenna z różnych

względów, a nawet niewielki strumień czy oczko wodne odpowiednio zadbane i

wyeksponowane będzie stwarzać swoistą tożsamość miejsca i służyć zdrowiu

człowieka.

LITERATURA

[1] Ciechocinek. Dzieje uzdrowiska, praca zbiorowa pod red. S. Kubiaka, Włocławek,

Oficyna Wydawnicza LEGA 2001.

[2] Dzieje Grudziądza, praca zbiorowa pod red. J. Danielewicza, Grudziądz, Grudziądzkie

Towarzystwo Kultury, 1992.

[3] Dzieje Inowrocławia. T. 1 i 2, pod red. Mariana Biskupa, Warszawa-Poznań,

Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1978, 1982.

[4] Gimińska K., Park miejski na bydgoskim Przedmieściu w Toruniu, Toruń, Regionalny

Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego1997.

[5] Gorączko M., Wybrane problemy funkcjonowania małych zbiorników wodnych na

obszarach zurbanizowanych, „Nauka. Przyroda. Technologie”, Poznań, Wydawnictwo

Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu 2007.

[6] Historia Torunia, pod red. Mariana Biskupa, t. 1-3, Toruń 1999-2006., Wydawnictwo

Towarzystwa Naukowego w Toruniu

[7] Historia wodociągów i kanalizacji w Bydgoszczy do 1945 r., praca zbiorowa,

Bydgoszcz, Wojewódzki Ośrodek Kultury w Bydgoszczy, 2004.

[8] Inowrocław - miasto uzdrowiskowe, Bydgoszcz, PCS Electronics, 2002.

[9] Kuczma R. Zieleń w dawnej Bydgoszczy, Bydgoszcz, Instytut Wydawniczy

„Świadectwo” 1995.

[10] Ostrowski W., Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko,

Warszawa, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej 2001.

[11] Wajler A., Grudziądzkie parki, „Rocznik Grudziądzki”, t. XV, Grudziądz,

Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Historycznego 2003.


Daria BRĘCZEWSKA-KULESZA*

THE PERCEPTION OF SMALL RESERVOIRS AND

WATERCOURSES IN THE HISTORY AND IDENTITY OF

CITIES

For ages “water” have played a significant role in shaping the identity of cities and have

had a crucial impact on their development. More seldom the attention is paid to a big

number of smaller reservoirs or watercourses such as ponds, clay-pits or brooks. Their

significance was not of such importance, however, they were exploited in many ways.

Brooks supplied cities with clear water, little lakes or ponds were used for fish breeding and

recreational purposes. Their proper incorporation in the land use planning was an advantage

of the 19th

century city districts, which ensured contact with nature to their citizens. They

have also become a part of historical scenery of cities and since well-kept and cared, have

been an ideal place for relax and recreation. This article presents examples of such places.

Key words: water – city, park, history; underground water

1.INTRODUCTION

Over the ages, a man has been shaping the environment around his settlements

in many ways. Due to the economic activity, concerning the exploitation of rock

raw materials, water energy, control of rivers and retention of water for various

purposes, the centers of small reservoirs started to appear in Polish cities. Useful at

first, now they very often are an obstacle for proper urban area development. The

same problem concerns many canals, rivers with changed route or brooks, used as

a source of healthy, drinkable water. Very often, unfortunately, they are filled,

drained, directed to underground canals, transformed into sewage and rubbish

dump. Subsequently people started to adapt them to new functions, make use of

their landscape qualities and specific microclimate, which the citizens needed at

that time. As a result, they have become a great place for recreation and relaxation.

As ecological areas, they have been a habitat for many species of animals and

plants. The rivers, canals or lakes are very often connected with history of cities

*Institute of Architecture and Town Planning, University of Economy in Bydgoszcz

and urban legends. In this scope, they are also of historical value, they remind peo-

ple about the identity of cities and their citizens.

The urban colonization has always been related with water, like for example the

Ancient Mesopotamia and Egypt. Since year 2000 b. c. many cities started to de-

velop at natural bays, at the see. An island, was also a good solution as it improved

transportation and was an advantage when defending from enemies. On Crete the

first urban culture centre in Europe was created. In the Middle Ages, people built

cities on hills close to rivers. The hills protected the citizens and at their foot, trade

colonies were established. The example of such a location is Wzgórze Wawelskie

(the Wawel Hill) above the main course of Wisła river (the Vistula river). Another

perfect location for establishing cities were islands, surrounded by rivers, or penin-

sulas, located in the meanders. Here, people used water to defend their cities. Riv-

ers were used as means of transport, provided fish and set the water wheels in mo-

tion. A big river gave a huge free space, which provided the desirable aesthetic

value. At the end of the 19th century, people started to plant green and rows of trees

there. They also placed benches and used riverside areas for the public. The charm

of such areas was finally noticed, which, consequently, enriched and humanized

the urban landscape. [10]

Also smaller rivers, brooks or canals shaped cities. They provided clear drinka-

ble water, set the water wheels in motion, filled the defensive moats and became a

decoration of parks and gardens. Over the ages, their urban function was changing

mostly from utilitarian to decorative and recreational. This increased the landscape

value of the neighboring areas. There were brickyards, usually located in the out-

skirts of cities, in the area of which clay was extracted. Very often clay-pits,

changed into park water gardens, were a positive aspect of urban development and

an ideal place for the local people to relax. Old fish ponds became parts of gardens

and gave them decorative look. Curative water, brines or hot springs also had an

impact on the development and special character of the cities. When in the 17th and

19th century Balneology started to become more popular, many health resorts, with

specific architecture and lots of greenery, started to be built. Another example of

the use of deep groundwater with high content of salt were graduation towers,

which initially were used to thicken brines in the process of kitchen salt production.

In the 19th century people noticed their healing aspects. Due to the rise of signifi-

cance of Balneology treatment, graduation towers became a popular place to bene-

fit from inhalation. [1]


2.”WATER” IN THE CITIES IN KUJAWSKO-POMORSKIE

PROVINCE

There are many examples of transformation of rivers, canals, brooks,

ponds and water gardens. Some of them, have become a part of the urban

landscape and are a valuable element of districts and parks, thanks to which

they are even more attractive. With time, they have also become a part of

history of cities or legends. Brines and graduation towers, on the other hand,

determined the character of the health resorts. The ones that were neglected

were changed into waste dumps, wastelands or useless underground water-

courses. The examples of rivers, canals and reservoirs from the province of

kujawsko-pomorskie, presented below, show their historical functions and

transformations over the years. They prove that water in cities can be used

in various ways, can preserve historical functions and emphasize its present

qualities.

2.1. Rivers and canals

Struga Toruńska river (close to Toruń) was used for defensive purposes. Ini-

tially, it had its mouth in Drwęca river, near Lubicz. Around second half of the 13th

century Teutonic Knights build an artificial canal, which directed part of the water

to Toruń. This water supplied castle moats, urban mills and brewery and then had

its mouth in Wisła river. In 1454 the castle was taken by force by the townsmen

and destroyed. The river lost its significance. Now, Struga Toruńska only partially

flows on the surface as it was canalized underneath the city centre. The Pauliński

bridge is a great historic reminder of that time. It is a street located on the old, me-

dieval bridge connecting the Old Town with the New Town. The bridge was on the

moat of Struga river, which separated these two cities. In 1386 over Struga river, a

brick bridge was built, whose four arcades can be admired till today. The fifth span

of the bridge is said to be wooden and it is this span that the river runs through. The

bridge was over 15metres wide and at the end of the 14th century, it was used by

the hucksters. Rows of little houses were located on both sides of the bridge. Prob-

ably in the 17th century a part of the moat, before the Paulińska gate that led to the

Old Town, was filled and Struga river was led by the underground canal. In the 80s

of the 19th century the system of moats and the southern part of the bridge were

finally closed. Now Struga can be seen from the window in the floor of a restaurant

at Most Pauliński street no. 2 (the Pauliński Bridge). In 2007 a part of Struga’s

course at Przedzamcze street was unveiled. The river and a small reservoir run

through the so called Dolina Marzeń (the Valley of Dreams) in the centre of Toruń.

Although the river has lost its economic and defensive functions, it still has got

great scenic values. One can find its historic remains in the names of the streets and

newly exposures. [6]

1.Toruń. Houses at Most Pauliński street and Struga Toruńska river in Dolina Marzeń

(photos author)

A similar function was assigned to the Trynka canal, which was built in the

16th century. It run through Grudziądz and connected Osa with Wisła. According to

the legend, this canal was designed by Mikołaj Kopernik. Grudziądz, although

located at Wisła river, lacked drinking water. Both in the 13th and 14

th centuries the

townsmen tried to supply the city with water however, at the end of 16th century the

resources run out and Wisła river brought cholera epidemic. In 1522 in Grudziądz a

general council took place, which Mikołaj Kopernik attended. After detailed study

of maps, Kopernik introduced the idea of building a canal, which would lead the

water from Osa river to the city and Wisła. The canal was opened in 1552, during

king’s Zygmunt August (Sigismund Augustus), who gave consent to this invest-

ment, visit in Grudziądz. In the old days Trynka was of great economic importance

for the city. Not only did it provide the city with drinking water and drain sewage

but also moved the fulling-mills, two mills and livened up the four city fountains.

[2] In 1935, along Trynka’s wharf a dendrological garden was opened, with lots of

species of trees, flowers and equipped with a fish basin. The Park named after King

Jan Sobieski the IIIrd. After world war the second the park was changed into a

botanical garden. [11] Now, the Park has got many recreational and landscape val-

ues and a beautiful walking alley along Trynka river. In the 80s of the 20th century,

the canal, in other parts of the city, was partially covered.


2.Grudziądz. Trynka canal (source www.fotoforum.gazeta.pl)

Townsmen from Bydgoszcz also had problems with drinkable water. The sub-

soil water not only was running down quickly but it was also contaminated. That is

why, it was necessary to use water from outside the urban area. The main factor for

taking this decision was the interest of brewers from Bydgoszcz. The initial idea

was to draw the water from Brda river. After receiving the king’s consent, the first

wooden waterworks was built. This, however, did not satisfy people’s needs and

the waterworks was brought to ruin. In the 16th century there was an attempt to

rebuild some of the devastated installations. This time, water was drawn from

Żniński brook. This waterworks is said to exist till the beginning of the 19th centu-

ry. After that the brook was used by the owner of a suburban farm of Górzyskowo,

who created and supplied the fish ponds. [7] At the beginning of the 20th century,

due to the plans of incorporating the suburban communities into the city, “The

general plan of Bydgoszcz development” (1912-1915) was created. The plan in-

cluded also Górzyskowo, which was a part of Szwederowo district, which at that

time was an area occupied mainly by workers. Josef Stübben from Berlin was the

author of the plan. He thought that the area of five ponds would be a perfect place

to create a park. Stübben incorporated the water gardens in the green areas and

created a large meadow and a football pitch. On both sides of ponds walking alleys

appeared. He continued his project along the brook in the result of which, the green

area was visible in the most of the district. Apart from residential buildings, Stüb-

ben placed there a church, whose structure was suppose to be reflected in the water,

and a school on the other side of it. In this way, he wanted to fulfill his idea of

green district.2 The World War I, unfortunately, made this plan impossible. During

the interwar period (1918-1939) it was a recreational area for the citizens of

Szwederowo district, also called the “Valley of Five Ponds”. [9] After 1945, the

ponds were devastated, overgrown and used as waste dumps. Only in 2001-2008

the remediation of water gardens was made and since then the Valley has been a

well-kept park area recognized as an exemplary model of the development of open

water area within a city. [5]

3.Bydgoszcz. Valley of Five Ponds (photo author)

2.2. Urban ponds

At the beginning of the 20th century and also much earlier people understood

that the development of urban ponds and their surroundings would lead to creating

great recreational areas, so needed in the cities. The oldest recreational pond in

Bydgoszcz was a fish pond in the monastic garden of Sisters of Saint Clara, who

came to Bydgoszcz in 1615. After the monastery was closed, in 1835 the garden

was changed into a closed park, which belonged to the regency of Bydgoszcz. In

years 1900-1901 the park was rebuilt and made public. The park had trees, bushes

and many new plants. Water was a very important element of the park. There were

two ponds with swans and carps. The biggest attraction was a fountain named

“Flood” by Ferdinand Lepcke, a sculptor from Berlin. [9]

2 The State Archive in Bydgoszcz, Akta miasta Bydgoszczy, sygn. 816; District Museum in Byd-

goszcz, Plan zagospodarowania Szwederowa i Górzyskowa, 1915 r., nr inw. MOB H/A 1432.


Another example of green areas from the end of 19th

century was a group of

parks near Osowa Góra (now a district of Bydgoszcz), which consisted of a few

post-glacial water gardens which can be seen in the maps dated 1876. At the be-

ginning of the 21th century, the municipal authorities initiated the process of adapt-

ing the local green areas into a recreational park. To achieve this, a former park

with three ponds was rebuilt, walking paths were created, some elements of archi-

tectural details were introduced and greenery was planted. [5]

4.Bydgoszcz. The King Kaziemierz Wielki Park (photo author)

Almost every Polish city has got a clayt-pits, which are remains after an open-

cast exploitation of clay. Even in the previous centuries there were plans to change

them into recreational reservoirs. The example of such reservoir is the pond in Mu-

nicipial Park in Grudziądz. At the beginning of the 60s of the 19th century, the park

was suppose to cover a part of the forest, located between Cegielniana and

Radzyńska streets (present Hallera street). A park in an English style was created

there, which kept the natural forest stand. The former forester’s lodge was made

into a summer restaurant. The park was made public in 1907. It had 4 tennis courts,

sports, square and a big pond; and since 1914 also a rose-garden. The park was

destroyed during war in 1945 and rebuilt after. Till now it has been a pride of citi-

zens of Grudziądz. [11]

Toruń Municipial Park in the Bydgoskie Przedmieście (a district in Toruń)

was also arranged in English style. It was founded in 1822 on a scarp on a very

undulating area, where the landscape forms were connected with the system of

regular flowerbeds. There were groups of trees, forests, groves, extensive green

and a few ponds, former clayt-pits. [4]

Such arrangements are popular even today. For example, at the beginning of

the 80s of the 20th century a large area, near a big pond (a former loam mine) in

Bartodzieje district in Bydgoszcz, was made into a local park. The lake called “Ba-

laton” originated as a clayt-pit of a former brickyard. Near the pond a walking alley

and green belts appeared. [5]

5.Grudziądz. Municipial Park (source http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Parkb_cg_hdr.jpg)

6.Toruń. Municipial Park in the Bydgoskie Przedmieście (photo author)


2.3. Underground mineral water

Apart from the surface water, also the underground mineral water was signifi-

cant for the development of some of the cities. The province of kujawsko-

pomorskie, is one of the three major areas, where brine appeared. Due to this fact,

Ciechocinek and Inowrocław developed significantly.

The brine in Ciechocinek, was initially used to produce eatable salt. It soon

gained recognition due to its curative properties. Ciechocienk started to function as

a health resort in 1836. At that time, 4 copper curative baths were installed in a

local guesthouse. In the 70s of the 19th century Ciechocienk already had 4 places

equipped with special baths and devices used to carbo-nate and saturate the brine.

The wood and brick buildings resembled specific, historic architecture. These plac-

es called “Baths” offered various treatments, baths and physical training. There

were also mineral water houses. New, picturesque guesthouses started to develop

all around.

7.Graduation tower in Ciechocinek (photo author)

One of the stages of salt production was the condensation of brine. For this

purpose big wooden constructions, called the graduation towers, were used. The

first two graduation towers in Ciechocinek were built in 1828 and the third one in

1859. At the end of the 19th century, graduation towers were acknowledged as

unique, inhalational buildings. Odo Bujwid was the first person, who, at the begin-

ning of the 80s of the 19th century, examined the air near the graduation towers.

With time, the graduation towers became more popular and acknowledged by the

balneology. Even now the health resort is the main factor determining the devel-

opment of the city. [1]

A similar history of sanatorium power concerns Inowrocław. In the Middle

Ages Inowrocław was a centre of craftsmanship and trade. According to the leg-

end, the brine cured Judyta, the wife of the king Władysław Herman, of infertility.

She gave birth to a son and the heir to the throne Bolesław Krzywousty. In the

documents from the 15th and the 16

th century Inowrocław was known for having

bath houses supplied with water of curative properties. [3]

8.Inowrocław. Health resort

(post card from the beginning of the 20th century, private collection)

In 1873 a saltworks was established, which later was made into a salt mine.

Two years later, thanks to Zygmunt Wilkoński, the society “Inowrocław’s brine”

was established, which later gave rise to a health resort. The first building, with

over 14 baths, was made public in 1876. The second place of this type was opened

in 1877 and equipped with 15 baths for children. 1880 was a year, when the third

building, also called the “Health House”, appeared. All the buildings were built in

the villa style of the Italian Reneissance, which was popular in the mid 19th century

in German region.

In the second decade of the 20th century Inowrocław became one of the most

popular Polish health resorts. There were many new buildings, which are now the


examples of the academic art of the 20s or functionalism of the 30s of the 20th cen-

tury. A new district with guesthouses was built.

The Salt Park, built in 1876, was another attraction of that area. Initially, the

park had a space of 5 hectares with the bathhouse, as its main feature. In the mid

20s of the 20th century the space was increased with another 42,5 hectare of the

land, which included a large pond with island. A miniature lighthouse was built on

the island next decade. Now there is a house for swans and a long, wooden bridge

that joins both sides of the pond. In 2001, after seven years of construction, a saline

graduation tower was opened, which is now the latest attraction of the park. [3,8]

9.Inowrocław. Complex of graduation towersand pound (source

http://www.inowroclaw.pl)

Another saline graduation tower, opened in 2006, is located in Grudziądz. It

has a very unusual architectural form. The form resembles a closed glass pyramid,

which has got a 9meter pillar, covered with blackthorn, inside. This place works on

the basis of brine, which is pumped by pipes from Marusza village. The springs

were discovered in 1972 while searching for oil. [2] The pyramid can serve approx.

40 people in one time. In the same time a saline cave and another 4 pools with

brine were opened. As a result mineral waters have a crucial impact on the expan-

sion of hospital services in Grudziądz.

10.Graduation tower in Grudziądz exterior and interior (source

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Solanki_grudziadz)

BIBLIOGRAPHY

[1] Ciechocinek. Dzieje uzdrowiska, praca zbiorowa pod red. S. Kubiaka, Włocławek,

Oficyna Wydawnicza LEGA 2001.

[2] Dzieje Grudziądza, praca zbiorowa pod red. J. Danielewicza, Grudziądz, Grudziądzkie

Towarzystwo Kultury, 1992.

[3] Dzieje Inowrocławia. T. 1 i 2, pod red. Mariana Biskupa, Warszawa-Poznań,

Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1978, 1982.

[4] Gimińska K., Park miejski na bydgoskim Przedmieściu w Toruniu, Toruń, Regionalny

Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego1997.

[5] Gorączko M., Wybrane problemy funkcjonowania małych zbiorników wodnych na

obszarach zurbanizowanych, „Nauka. Przyroda. Technologie”, Poznań, Wydawnictwo

Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu 2007.

[6] Historia Torunia, pod red. Mariana Biskupa, t. 1-3, Toruń 1999-2006., Wydawnictwo

Towarzystwa Naukowego w Toruniu

[7] Historia wodociągów i kanalizacji w Bydgoszczy do 1945 r., praca zbiorowa,

Bydgoszcz, Wojewódzki Ośrodek Kultury w Bydgoszczy, 2004.

[8] Inowrocław - miasto uzdrowiskowe, Bydgoszcz, PCS Electronics, 2002.

[9] Kuczma R. Zieleń w dawnej Bydgoszczy, Bydgoszcz, Instytut Wydawniczy

„Świadectwo” 1995.

[10] Ostrowski W., Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko,

Warszawa, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej 2001.

[11] Wajler A., Grudziądzkie parki, „Rocznik Grudziądzki”, t. XV, Grudziądz,

Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Historycznego 2003.

PERCEPCJA NIEWIELKICH ZBIORNIKÓW I CIEKÓW WODNYCH W HISTORI I TOŻSAMOŚCI MIAST

Documents

Transcript of PERCEPCJA NIEWIELKICH ZBIORNIKÓW I CIEKÓW WODNYCH W HISTORI I TOŻSAMOŚCI MIAST