Daria BRĘCZEWSKA-KULESZA*
PERCEPCJA NIEWIELKICH ZBIORNIKÓW I CIEKÓW
WODNYCH W HISTORI I TOŻSAMOŚCI MIAST
Od tysiącleci rola wody w kształtowaniu miast była ogromna i miała zasadnicze
znaczenie dla ich rozwoju. Rzadko zwraca się jednak uwagę na występujące licznie w
miastach małe zbiorniki i cieki wodne jak stawy, glinianki czy strumyki. Nie miały one tak
spektakularnego znaczenia, jednak były wykorzystywane na wiele sposobów. Strumyki
dostarczały czystej wody do miast, kanałami doprowadzano wodę do fos, niewielkie
jeziorka czy stawy służyły hodowli ryb, a także celom rekreacyjnym, będąc ozdobą
parków. Odpowiednio ujęte w planach zagospodarowania miast stanowiły pozytywny
akcent w XIX wiecznych dzielnicach mieszkaniowych, zapewniając mieszkańcom kontakt
z naturą. Wpisały się w historyczny krajobraz miast, a zadbane i wypielęgnowane do dzisiaj
stanowią cenne miejsce do wypoczynku i rekreacji. Przykłady takich miejsc zostały
zaprezentowane w artykule.
Słowa kluczowe: woda – miasto, park, historia; wody lecznicze
1.WPROWADZENIE
Na przestrzeni wieków człowiek na różne sposoby kształtował środowisko
wokół swoich osad. W wyniku gospodarczej działalności związanej z eksploatacją
surowców skalnych, wykorzystaniem energii wód, regulacją rzek i
retencjonowaniem wody, na obszarach polskich miast pojawiły się skupiska
niewielkich zbiorników wodnych. Pierwotnie użyteczne, obecnie często są
nieużytkami utrudniającymi prawidłowe zagospodarowanie terenów miejskich. To
samo dotyczy wielu przekopanych w celach użytkowych kanałów, rzeczek o
zmienionym biegu czy wykorzystywanych do czerpania zdrowej, pitnej wody
strumieni. Niestety często bywają zasypywane, osuszane, prowadzone
* Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy.
Daria Bręczewska-Kulesza 2
podziemnymi kanałami, zamieniają się w ścieki czy wysypiska śmieci.
Alternatywą, stosowaną już przez poprzednie pokolenia, jest adaptacja do nowych
funkcji, wykorzystanie ich walorów krajobrazowych i specyficznego
mikroklimatu, tak potrzebnego w zatłoczonym mieście. Zaadaptowane przy
projektowaniu zieleńców i parków stanowią doskonałe miejsce rekreacji i
odpoczynku dla mieszkańców. Przekształcone w ekologiczne użytki stają się
siedliskiem wielu gatunków zwierząt i roślin. Często rzeczki, kanały czy jeziorka
związane są z dziejami miast, z miejscowymi legendami. Wtedy oprócz
wspomnianych wyżej walorów niosą jeszcze treści historyczne, przypominają o
tożsamości miast i ich mieszkańców.
Osadnictwo miejskie od początku związane było z wodą. Miasta
najstarszych kultur jak np. starożytna Mezopotamia czy Egipt położone były w
dolinach rzek. Dogodne było także posadowienie nad morską zatoką lub na
wyspie. To właśnie na Krecie powstało pierwsze ognisko kultury miejskiej w
Europie. W okresie średniowiecza chętnie wznoszono miasta na wzgórzach nad
rzekami. Wzniesienia jak np. Wzgórze Wawelskie, pełniły funkcję obronną, u
podnóży rozwijały się osady targowe. Innym sposobem lokowania miast było
umieszczanie grodów na wysepkach opływanych przez ramiona rzek lub
półwyspach usytuowanych w ich zakolach. Tu wykorzystywano wodę do
podniesienia obronności miast. Rzeki służyły transportowi, dostarczały ryb,
poruszały koła wodne. Duża rzeka tworzyła rozległą, wolną przestrzeń, co dawało
pożądany walor estetyczny W końcu XIX w. nad rzeki zaczęto wprowadzać zieleń,
sadzono szeregi drzew, ustawiano ławki, wykorzystując tereny nadrzeczne dla
szerokiej publiczności. Dostrzeżono urok zieleni nad wodą, co wzbogacało i
zhumanizowało krajobraz miejski. [10]
W kształtowaniu miast miały swój udział również mniejsze rzeczki,
strumyki czy kanały. Dostarczały czystej wody pitnej, spiętrzone poruszały koła
młyńskie, napełniały obronne fosy, stawały się ozdobą parków i ogrodów. Na
przestrzeni wieków ich funkcja w mieście zmieniała się, przeistaczając się
najczęściej z użytkowej na ozdobną i rekreacyjną, podnoszącą walory
krajobrazowe okolicznych terenów. Często na obrzeżach miast znajdowały się
cegielnie, w pobliżu, których wydobywano glinę. Powstałe w ten sposób zalane
wodą glinianki, przekształcone w parkowe oczka wodne stanowiły pozytywny
akcent wśród miejskiej zabudowy. Również dawne stawy rybne włączano do
ogrodów nadając im ozdobny charakter. Wpływ na rozwój miast miały tak zwane
wody lecznicze, solanki czy gorące źródła. Na przestrzeni XVII-XIX w., kiedy
upowszechniła się balneologia, powstawały uzdrowiska ze specyficzną architekturą
i mnóstwem zieleni. Innym przykładem wykorzystania wód głębinowych o dużej
zawartości soli były tężnie, służące pierwotnie do zagęszczania solanki przy
produkcji soli kuchennej. W XIX w. zauważono ich walory lecznicze. Wzrost
znaczenia balneologii w lecznictwie spowodował, że tężnie stały się miejscem
służącym do zażywania inhalacji.[1]
2. WODA W MIASTACH WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-
POMORSKIEGO
Przykładów transformacji rzek, kanałów, strumieni, stawów i oczek
wodnych można znaleźć bardzo dużo. Niektóre wrosły na trwałe w krajobrazy
miast i stanowią cenne elementy podnoszące estetykę oraz walory krajobrazowe
dzielnic mieszkaniowych i parków. Czasem zostały ściśle związane z historią
miasta bądź legendami. Inne, jak na przykład solanki z tężniami zdeterminowały
charakter miast uzdrowiskowych. Jeszcze inne zaniedbane, zamieniły się w
wysypiska śmieci, trudne do zagospodarowania nieużytki, bądź płynące
podziemnymi kanałami, zapomniane cieki wodne. Zaprezentowane poniżej
przykłady rzeczek, kanałów i zbiorników wodnych z miast z terenu województwa
kujawsko – pomorskiego ukazują historyczne funkcje i przeobrażenia, jakim uległy
na przestrzeni wieków. Pokazują, że cenną wodę w mieście można wykorzystać na
różne sposoby, utrwalając jej historyczne funkcje i wykorzystując współczesne
walory.
2.1. Rzeki i kanały
Do celów obronnych wykorzystana została płynąca nieopodal Torunia
rzeka Struga Toruńska. Pierwotnie uchodziła do Drwęcy pod Lubiczem. Około
połowy XIII w. Krzyżacy dokonali rozdziału wód rzeki, część kierując
wykonanym przez siebie, sztucznym kanałem do Torunia. Doprowadzona w ten
sposób do miasta woda zasilała zamkowe fosy, umożliwiała pracę młynom
miejskim i browarom, a następnie uchodziła do Wisły. Obecnie Struga Toruńska
częściowo tylko płynie na powierzchni. Pod terenem Śródmieścia i Starego Miasta
rzeka została skanalizowana. Historyczną pamiątką po niej jest Most Pauliński -
ulica znajdująca się na fragmentach dawnego, średniowiecznego mostu łączącego
Stare i Nowe Miasto. Murowany most, zbudowany w 1386 r., stał na oddzielającej
oba miasta fosie, wypełnionej wodą Strugi. Do dziś zachowały się cztery arkady
mostu, piąte przęsło, zapewne drewniane uległo zniszczeniu. Szerokość mostu
wynosiła ponad 15 m i już od końca XIV w. był wykorzystywany przez kramarzy,
a po obu jego stronach stał szereg niewielkich domków. Zapewne już w XVII w.
zasypano odcinek fosy przed Bramą Paulińską prowadzącą do Starego Miasta, a
Strugę poprowadzono krytym kanałem. W latach 80. XIX w. ostatecznie
zlikwidowano układ fos w mieście i południową część mostu. Obecnie Struga jest
widoczna przez okno w podłodze restauracji w budynku przy ul. Most Pauliński 2.
W 2007 r. nastąpiło odsłonięcie fragmentu koryta Strugi na ul. Przedzamcze przy
zbiegu z ul. Szeroką. Na powierzchni uregulowana rzeka ze znajdującym się na
Daria Bręczewska-Kulesza 4
niej niewielkim zbiornikiem wodnym przepływa malowniczo przez park
usytuowany w centrum miasta, tzw. Doliną Marzeń. Pomimo, że rzeka straciła
znaczenie gospodarczo–obronne nadal wykorzystywane są jej walory
krajobrazowe. Na terenie Starego i Nowego Miasta pozostała, jako pamiątka
historyczna w nazwach ulic i zrobionych niedawno odkrywkach. [6]
1.Toruń. Domy przy ul. Most Pauliński i Struga Toruńska w Dolinie Marzeń
Podobną rolę pełnił zbudowany w XVI w. kanał Trynka, przepływający
przez Grudziądz, łączący Osę z Wisłą. Według legendy, kanał zaprojektował
Mikołaj Kopernik. Grudziądz, pomimo, że położony nad Wisłą, cierpiał na brak
pitnej wody. Mieszczanie dwukrotnie w XIII i XIV w. doprowadzili wodę do
miasta, jednak na początku XVI w. źródła zostały wyczerpane, zaś wody Wisły
powodowały epidemie cholery. W 1522 r. w Grudziądzu odbywał się sejmik
generalny, na który przybył Mikołaj Kopernik. Po przestudiowaniu map
zaproponował wybudowanie kanału, który prowadziłby wody z rzeki Osy do
miasta i dalej do Wisły. Otwarcie kanału nastąpiło w 1552 r. podczas pobytu w
Grudziądzu króla Zygmunta Augusta, który wydał zezwolenie na inwestycję. [2]
Niegdyś Trynka miała duże znaczenie gospodarcze dla życia miasta. Nie tylko
dostarczała wody pitnej jego mieszkańcom i odprowadzała ścieki, ale także
poruszała sukiennicze folusze i dwa młyny oraz ożywiała cztery miejskie fontanny.
W 1935 r. wzdłuż nabrzeża kanału otwarto ogród dendrologiczny obsadzony
różnymi gatunkami drzew, kwietnymi dywanami i wzbogacony o basenik z
rybkami. Park im. Króla Jana III Sobieskiego, po II wojnie światowej odbudowano
i zamieniono w ogród botaniczny. [11] Obecnie odznacza się walorami
rekreacyjnymi i krajobrazowymi, z piękną aleją spacerową wzdłuż Trynki. Kanał
w innych rejonach miasta został częściowo przykryty w latach 80. XX w.
2.Grudziądz. Park nad kanałem Trynka
Problemy z czystą wodą mieli także mieszczanie bydgoscy. Wody
gruntowe szybko się wyczerpywały i zanieczyszczały, konieczne było, więc
sprowadzenie wody spoza stref intensywnej zabudowy miejskiej. O podjęciu
decyzji zaważyły interesy bydgoskich piwowarów. Po otrzymaniu królewskiego
przywileju zbudowano pierwszy, drewniany wodociąg. Wodę ciągnięto z nisko
położonej wyspy na Brdzie, co nastręczało dużych trudności i nie zaspokajało
potrzeb. Wodociąg szybko podupadł. W połowie XVI w. podjęto się rekonstrukcji
zdewastowanych instalacji. Tym razem wodę pociągnięto ze strumienia
Żnińskiego, spływającego do Brdy z wysokiej skarpy graniczącej z miastem od
południa. Wodociąg istniał zapewne do początku XIX w. W połowie stulecia
strumień został wykorzystany przez właściciela podmiejskiego folwarku
Górzyskowo, przez który przepływał, do utworzenia i zasilania hodowlanych
stawów rybnych. [7] Na początku XX w. w związku z planami włączenia
podmiejskich gmin do miasta Josef Stübben wykonał na zamówienie magistratu
„Ogólny plan zagospodarowania Bydgoszczy” (1912 - 1915). Plan objął również
Górzyskowo, wchodzące w skład gminy Szwederowo, będącej wówczas
przedmieściem zamieszkanym głównie przez ludność robotniczą. Urbanista zdawał
sobie sprawę z ogromnego znaczenia terenów zieleni w dzielnicy robotniczej.
Uznał, że dogodnym miejscem na założenie parkowe będzie ciąg wspomnianych
wyżej pięciu stawów. Stübben wkomponował oczka wodne w biegnące wzdłuż
nich założenie zielone, rozpoczęte dużą łąką z boiskiem sportowym. Po obu
stronach szeregu stawów znajdowały się malowniczo przebiegające alejki
spacerowe. Założenie kontynuowane było dalej wzdłuż strumienia, w rezultacie
Daria Bręczewska-Kulesza 6
czego ciągnęło się nieregularną linią przez znaczną część dzielnicy. W sąsiedztwie
stawów oprócz zabudowy mieszkaniowej umieścił kościół, którego gmach miał
odbijać się od powierzchni wody, a po drugiej stronie budynek szkoły.1 W ten
sposób miało powstać bardzo oryginalne założenie zielone. Niestety realizację
planu Stübbena uniemożliwił kryzys spowodowany wojną. W okresie 20.
międzywojennego był to teren wypoczynku mieszkańców Szwederowa, nazywany
Doliną Pięciu Stawów. [9] Po II wojnie światowej stawy zostały zdewastowane,
zarośnięte oraz używane, jako wysypiska odpadów. Dopiero w latach 2001 – 2008
dokonano rekultywacji oczek wodnych i odtąd Dolina Pięciu Stawów stanowi
zadbany obszar parkowy, uznawany za wzorcowy przykład zagospodarowania wód
otwartych na terenie miasta. [5]
3.Bydgoszcz. Dolina Pięciu Stawów
2.2. Oczka wodne
Już na początku XX w., a również i wcześniej zdawano sobie sprawę z
faktu, że zagospodarowanie miejskich stawów wraz z ich otoczeniem prowadzi do
powstania doskonałych terenów rekreacyjno–wypoczynkowych, tak potrzebnych
na obszarach miast. Najstarszym stawem zagospodarowanym do celów
rekreacyjnych w Bydgoszczy był staw rybny znajdujący się w klasztornym
ogrodzie sióstr klarysek, które przybyły do miasta w 1615 r. Po kasacji zakonu, w
1835 r. ogród zamieniono na zamknięty park należący do regencji bydgoskiej. W
1 Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Akta miasta Bydgoszczy, sygn. 816; Plan zago-
spodarowania Szwederowa i Górzyskowa, 1915 r., zb. Muzeum Okręgowego w Bydgosz-
czy, nr inw. MOB H/A 1432.
latach 1900-1901 park przebudowano i udostępniono społeczności miejskiej.
Wykorzystano drzewa i krzewy rosnące w ogrodzie od XVII w., a także nasadzono
wiele nowych roślin. Ważnym elementem parku była woda. W dwóch stawach
pływały łabędzie i karpie. Największą atrakcją stała się umieszczona tam w 1904 r.
fontanna „Potop”, autorstwa berlińskiego rzeźbiarza Ferdinanda Lepckego. [9]
4.Bydgoszcz. Park im. Kaziemierza Wielkiego
Kolejnym przykładem terenów zieleni funkcjonujących jeszcze w okresie
międzywojennym był zespół parkowy w otoczeniu folwarku Osowa Góra (obecnie
dzielnica Bydgoszczy), w którego skład wchodziło kilka oczek polodowcowych,
widocznych na planie z 1876 r. Na początku XXI w. władze miejskie rozpoczęły
proces adaptacji miejscowych terenów zieleni dla urządzenia osiedlowego parku
rekreacyjno-wypoczynkowego. Zrekonstruowano dawny park z trzema stawami,
wytyczono ścieżki spacerowe, zorganizowano małą architekturę i plac zabaw,
uzupełniono nasadzenia zieleni. [5]
W prawie każdym polskim mieście znajdują się tzw. glinianki, będące
pozostałością po odkrywkowej eksploatacji gliny na potrzeby cegielni. Już w
minionych stuleciach planowano przekształcanie ich w rekreacyjne rezerwuary
wodne, upiększające założenia parkowe. Przykładem takiego zbiornika jest staw w
Parku Miejskim w Grudziądzu. Na początku lat 60. XIX w. na Park Miejski
wydzielono część lasu położonego między ulicami Cegielnianą a Radzyńską (dziś
Hallera). Utworzono park w stylu angielskim, zachowując naturalny drzewostan i
układ terenu, zaś w dawnej leśniczówce uruchomiono letnią restaurację. Park
został otwarty dla publiczności w 1907 r. Na jego terenie znajdowały się korty
tenisowe, plac sportowy i staw, a od 1914 r. ogród róż. Park zniszczony podczas
działań wojennych w 1945 r., odbudowany po wojnie do dziś cieszy mieszkańców
Grudziądza. [11]
Daria Bręczewska-Kulesza 8
Również toruński Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu posiadał
charakter naturalnego założenia typu angielskiego. Powstał około 1822 r. Został
usytuowany na skarpie, w urozmaiconym, falistym terenie, gdzie formy
krajobrazowe powiązano z układem regularnych klombów i kwietników. Całość
dopełniały stawy, będące pozostałościami po dawnych wyrobiskach cegielni. [4]
5.Grudziądz. Park Miejski
6.Toruń. Park Miejski na Przedmieściu Bydgoskim
Także współcześnie dokonuje się takich adaptacji. Na początku lat
osiemdziesiątych XX w. przekształcono w osiedlowy park tereny wokół dość
dużego stawu poeksploatacyjnego na bydgoskich Bartodziejach. Jezioro zwane
„Balaton” powstało, jako glinianka po cegielni, funkcjonującej tu od 1886 r.
Zagospodarowania akwenu dla celów rekreacyjnych podjęto się w latach 70. XX
w., równocześnie z budową osiedla mieszkaniowego. Wokół stawu wytyczono
trakt spacerowy i pas zieleni. [5]
2.3. Podziemne wody lecznicze
Oprócz wód powierzchniowych duże znaczenie dla rozwoju niektórych
miast miały również leżące głęboko pod ziemią pokłady wód mineralnych.
Województwo kujawsko–pomorskie jest jednym z 3. głównych rejonów
występowania solanki w Polsce. I właśnie ona w znacznym stopniu wpłynęła na
rozwój dwóch miast regionu – Ciechocinka i Inowrocławia.
Ciechocińskie solanki, początkowo surowiec do produkcji soli jadalnej bardzo
szybko zyskały uznanie ze względu na swoje właściwości lecznicze. Za początek
działalności uzdrowiskowej Ciechocinka przyjmuje się 1836 r. Wtedy to właśnie w
miejscowym zajeździe zainstalowano cztery miedziane wanny lecznicze. Wkrótce
zaczęto budować specjalne obiekty wyposażone w wanny do zażywania kąpieli
oraz urządzenia do gazowania i wysycenia solanki. Do lat 70. XIX w. w Ciecho-
cinku funkcjonowały już cztery Łazienki, w murowanych i drewnianych budyn-
kach, o specyficznej, historyzującej architekturze. W Łazienkach oferowano róż-
nego rodzaju kąpiele oraz zabiegi, a także ćwiczenia ruchowe. Pojawiły się też
pijalnie wód. Dookoła wyrastały skąpane w zieleni liczne, niewielkie, drewniane i
murowane pensjonaty, w duchu architektury malowniczej.
7. Ciechocinek. Tężnie
Jednym z etapów produkcji soli było zagęszczenie, do czego służyły
drewniane tężnie. Dwie pierwsze ciechocińskie tężnie wybudowano w 1828 r.,
Daria Bręczewska-Kulesza 10
trzecia powstała w roku 1859. Już pod koniec XIX stulecia uznano tężnie za
unikalną budowlę balneotechniczną. Pierwsze badania powietrza sfery
okołotężniowej przeprowadził Odo Bujwid na początku lat 80. XIX w. Z biegiem
lat tężnie stawały się coraz bardziej doceniane w balneologii. Do dzisiaj funkcja
uzdrowiskowa rzutuje na rozwój i charakter miasta. [1]
Również uzdrowisko inowrocławskie wiąże swoją historię z pokładami
soli. Inowrocław już w średniowieczu był ośrodkiem warzenia soli. Według
legendy tu właśnie wyleczyła się kąpielami solankowymi z niepłodności żona króla
Władysława Hermana Judyta, po czym urodziła syna – Bolesława Krzywoustego.
W XV i XVI w. Inowrocław wymieniany był w dokumentach, jako miasto
posiadające łaźnie miejskie, z wodą o wybitnych walorach leczniczych. [3]
8.Inowrocław. Budynek Zakładu Przyrodoleczniczego
W 1873 r. po odkryciu pokładów soli powstała warzelnia, a następnie
kopalnia soli. 2 lata później z inicjatywy Zygmunta Wilkońskiego zarejestrowano
Towarzystwo Akcyjne "Solanki Inowrocławskie", które dało początek uzdrowisku.
W 1876 r. oddany został do użytku pierwszy budynek wyposażony w 14 wanien,
gdzie można było poddawać się kąpielom solankowym. Rok później powstał drugi
obiekt, wyposażony w 15 wanien dla dzieci, a w 1880 r. trzeci – Dom Kuracyjny.
Budynki wzniesiono w duchu architektury willowej włoskiego renesansu,
popularnej w II poł. XIX w. na terenie państw niemieckich. Całość została
otoczona parkiem. Inowrocław w 20. międzywojennym stał się jednym z
popularniejszych, polskich uzdrowisk. Pobudowano wiele nowych obiektów
leczniczych, będących przykładami świetnej architektury klasycyzującego
akademizmu lat 20. czy funkcjonalizmu lat 30. XX w. Powstała dzielnica zdrojowa
z szeregiem interesujących will – pensjonatów.
Atrakcją jest również Park Solankowy, którego początki sięgają 1876 r.
Początkowo zajmował powierzchnię 5 ha, a jego głównym elementem był budynek
łazienek – Solanki. W połowie lat 20. XX w. park powiększono o 42,5. ha teren
przylegający do jego południowej granicy, na którym położony był rozległy staw, z
sztuczną wyspą, połączoną drewnianym mostkiem z brzegiem jeziora. W latach 30.
XX w. na wyspie zbudowano miniaturową latarnię. Rozległy Park Solankowy do
dziś cieszy kuracjuszy. Obecnie wyspę zasiedliły łabędzie, a przeciwległe brzegi
stawu łączy długi, drewniany most. Najnowszym obiektem jest otwarta we
wrześniu 2001 r. tężnia solankowa. To usytuowane w parku inhalatorium przyciąga
kuracjuszy walorami leczniczymi i oryginalnością konstrukcji. [3, 8]
9.Inowrocław. Widok na tężnie z „lotu ptaka”
W województwie kujawsko – pomorskim, w Grudziądzu zlokalizowana
jest jeszcze jedna, otwarta w 2006 r. tężnia solankowa. Nadano jej nietypową dla
tego typu obiektów formę architektoniczną. Jest to zamknięta, szklana piramida we
wnętrzu, której znajduje się 9. metrowy słup pokryty tarniną. Tężnia działa w
oparciu o solankę pompowaną ze źródła we wsi Marusza, odkrytego w 1972 r. przy
okazji poszukiwania ropy naftowej. [2] Wewnątrz piramidy naraz może przebywać
około 40. osób. Jednocześnie z tężnią udostępniono Grotę Solankową
zapewniającą możliwość grupowych kąpieli oraz gimnastyki w solance i 4 baseny
z solanką o różnym stężeniu. W ten sposób przypadkowe odkrycie pokładów wód
mineralnych spowodowało poszerzenie zakresu usług Regionalnego
Specjalistycznego Szpitala w Grudziądzu.
Daria Bręczewska-Kulesza 12
10. Grudziądz. Tężnia, widok z zewnątrz i wnętrza
3. PODSUMOWANIE
Rejony występowania zbiorników wodnych mają oprócz oczywistych
walorów estetycznych i krajobrazowych, także korzystny mikroklimat,
charakteryzujący się zwiększoną wilgotnością oraz mniejszą amplitudą wahań
temperatury powietrza. Dzięki temu stanowią wspaniałe miejsca do wypoczynku
zwłaszcza w czasie upalnych dni, które są szczególnie uciążliwe na obszarach
miejskich. Zbiorniki wodne mogą również pełnić funkcje retencyjne, przyjmując
spływy deszczowe i roztopowe z terenów zabudowanych. Zaadaptowanie oczek
wodnych, niewielkich rzek, kanałów czy strumieni pozwala na zwiększenie
powierzchni i wzrost atrakcyjności miejskich terenów zielonych. Działania te są
kosztowne, jednak wobec licznych płynących z nich korzyści, adaptacja małych
zbiorników wodnych wydaje się konieczną do rozważenia alternatywą wobec
utrzymywania ich w postaci zdegradowanych nieużytków bądź skanalizowanych
cieków. Również stymulująco na rozwój miast mogą wpływać pokłady wód
mineralnych, wykorzystywanych w balneologii. Związane z „wodą” miejsca,
wydarzenia i postacie tworzą legendy, opowiadają historię miast. Niepowtarzalne
miejsca stają się również atrakcjami turystycznymi. Dlatego też należy
pielęgnować „wodę” w mieście pod każdą postacią. Jest cenna z różnych
względów, a nawet niewielki strumień czy oczko wodne odpowiednio zadbane i
wyeksponowane będzie stwarzać swoistą tożsamość miejsca i służyć zdrowiu
człowieka.
LITERATURA
[1] Ciechocinek. Dzieje uzdrowiska, praca zbiorowa pod red. S. Kubiaka, Włocławek,
Oficyna Wydawnicza LEGA 2001.
[2] Dzieje Grudziądza, praca zbiorowa pod red. J. Danielewicza, Grudziądz, Grudziądzkie
Towarzystwo Kultury, 1992.
[3] Dzieje Inowrocławia. T. 1 i 2, pod red. Mariana Biskupa, Warszawa-Poznań,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1978, 1982.
[4] Gimińska K., Park miejski na bydgoskim Przedmieściu w Toruniu, Toruń, Regionalny
Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego1997.
[5] Gorączko M., Wybrane problemy funkcjonowania małych zbiorników wodnych na
obszarach zurbanizowanych, „Nauka. Przyroda. Technologie”, Poznań, Wydawnictwo
Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu 2007.
[6] Historia Torunia, pod red. Mariana Biskupa, t. 1-3, Toruń 1999-2006., Wydawnictwo
Towarzystwa Naukowego w Toruniu
[7] Historia wodociągów i kanalizacji w Bydgoszczy do 1945 r., praca zbiorowa,
Bydgoszcz, Wojewódzki Ośrodek Kultury w Bydgoszczy, 2004.
[8] Inowrocław - miasto uzdrowiskowe, Bydgoszcz, PCS Electronics, 2002.
[9] Kuczma R. Zieleń w dawnej Bydgoszczy, Bydgoszcz, Instytut Wydawniczy
„Świadectwo” 1995.
[10] Ostrowski W., Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko,
Warszawa, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej 2001.
[11] Wajler A., Grudziądzkie parki, „Rocznik Grudziądzki”, t. XV, Grudziądz,
Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Historycznego 2003.
Daria Bręczewska-Kulesza 14
Daria BRĘCZEWSKA-KULESZA*
THE PERCEPTION OF SMALL RESERVOIRS AND
WATERCOURSES IN THE HISTORY AND IDENTITY OF
CITIES
For ages “water” have played a significant role in shaping the identity of cities and have
had a crucial impact on their development. More seldom the attention is paid to a big
number of smaller reservoirs or watercourses such as ponds, clay-pits or brooks. Their
significance was not of such importance, however, they were exploited in many ways.
Brooks supplied cities with clear water, little lakes or ponds were used for fish breeding and
recreational purposes. Their proper incorporation in the land use planning was an advantage
of the 19th
century city districts, which ensured contact with nature to their citizens. They
have also become a part of historical scenery of cities and since well-kept and cared, have
been an ideal place for relax and recreation. This article presents examples of such places.
Key words: water – city, park, history; underground water
1.INTRODUCTION
Over the ages, a man has been shaping the environment around his settlements
in many ways. Due to the economic activity, concerning the exploitation of rock
raw materials, water energy, control of rivers and retention of water for various
purposes, the centers of small reservoirs started to appear in Polish cities. Useful at
first, now they very often are an obstacle for proper urban area development. The
same problem concerns many canals, rivers with changed route or brooks, used as
a source of healthy, drinkable water. Very often, unfortunately, they are filled,
drained, directed to underground canals, transformed into sewage and rubbish
dump. Subsequently people started to adapt them to new functions, make use of
their landscape qualities and specific microclimate, which the citizens needed at
that time. As a result, they have become a great place for recreation and relaxation.
As ecological areas, they have been a habitat for many species of animals and
plants. The rivers, canals or lakes are very often connected with history of cities
*Institute of Architecture and Town Planning, University of Economy in Bydgoszcz
and urban legends. In this scope, they are also of historical value, they remind peo-
ple about the identity of cities and their citizens.
The urban colonization has always been related with water, like for example the
Ancient Mesopotamia and Egypt. Since year 2000 b. c. many cities started to de-
velop at natural bays, at the see. An island, was also a good solution as it improved
transportation and was an advantage when defending from enemies. On Crete the
first urban culture centre in Europe was created. In the Middle Ages, people built
cities on hills close to rivers. The hills protected the citizens and at their foot, trade
colonies were established. The example of such a location is Wzgórze Wawelskie
(the Wawel Hill) above the main course of Wisła river (the Vistula river). Another
perfect location for establishing cities were islands, surrounded by rivers, or penin-
sulas, located in the meanders. Here, people used water to defend their cities. Riv-
ers were used as means of transport, provided fish and set the water wheels in mo-
tion. A big river gave a huge free space, which provided the desirable aesthetic
value. At the end of the 19th century, people started to plant green and rows of trees
there. They also placed benches and used riverside areas for the public. The charm
of such areas was finally noticed, which, consequently, enriched and humanized
the urban landscape. [10]
Also smaller rivers, brooks or canals shaped cities. They provided clear drinka-
ble water, set the water wheels in motion, filled the defensive moats and became a
decoration of parks and gardens. Over the ages, their urban function was changing
mostly from utilitarian to decorative and recreational. This increased the landscape
value of the neighboring areas. There were brickyards, usually located in the out-
skirts of cities, in the area of which clay was extracted. Very often clay-pits,
changed into park water gardens, were a positive aspect of urban development and
an ideal place for the local people to relax. Old fish ponds became parts of gardens
and gave them decorative look. Curative water, brines or hot springs also had an
impact on the development and special character of the cities. When in the 17th and
19th century Balneology started to become more popular, many health resorts, with
specific architecture and lots of greenery, started to be built. Another example of
the use of deep groundwater with high content of salt were graduation towers,
which initially were used to thicken brines in the process of kitchen salt production.
In the 19th century people noticed their healing aspects. Due to the rise of signifi-
cance of Balneology treatment, graduation towers became a popular place to bene-
fit from inhalation. [1]
Daria Bręczewska-Kulesza 16
2.”WATER” IN THE CITIES IN KUJAWSKO-POMORSKIE
PROVINCE
There are many examples of transformation of rivers, canals, brooks,
ponds and water gardens. Some of them, have become a part of the urban
landscape and are a valuable element of districts and parks, thanks to which
they are even more attractive. With time, they have also become a part of
history of cities or legends. Brines and graduation towers, on the other hand,
determined the character of the health resorts. The ones that were neglected
were changed into waste dumps, wastelands or useless underground water-
courses. The examples of rivers, canals and reservoirs from the province of
kujawsko-pomorskie, presented below, show their historical functions and
transformations over the years. They prove that water in cities can be used
in various ways, can preserve historical functions and emphasize its present
qualities.
2.1. Rivers and canals
Struga Toruńska river (close to Toruń) was used for defensive purposes. Ini-
tially, it had its mouth in Drwęca river, near Lubicz. Around second half of the 13th
century Teutonic Knights build an artificial canal, which directed part of the water
to Toruń. This water supplied castle moats, urban mills and brewery and then had
its mouth in Wisła river. In 1454 the castle was taken by force by the townsmen
and destroyed. The river lost its significance. Now, Struga Toruńska only partially
flows on the surface as it was canalized underneath the city centre. The Pauliński
bridge is a great historic reminder of that time. It is a street located on the old, me-
dieval bridge connecting the Old Town with the New Town. The bridge was on the
moat of Struga river, which separated these two cities. In 1386 over Struga river, a
brick bridge was built, whose four arcades can be admired till today. The fifth span
of the bridge is said to be wooden and it is this span that the river runs through. The
bridge was over 15metres wide and at the end of the 14th century, it was used by
the hucksters. Rows of little houses were located on both sides of the bridge. Prob-
ably in the 17th century a part of the moat, before the Paulińska gate that led to the
Old Town, was filled and Struga river was led by the underground canal. In the 80s
of the 19th century the system of moats and the southern part of the bridge were
finally closed. Now Struga can be seen from the window in the floor of a restaurant
at Most Pauliński street no. 2 (the Pauliński Bridge). In 2007 a part of Struga’s
course at Przedzamcze street was unveiled. The river and a small reservoir run
through the so called Dolina Marzeń (the Valley of Dreams) in the centre of Toruń.
Although the river has lost its economic and defensive functions, it still has got
great scenic values. One can find its historic remains in the names of the streets and
newly exposures. [6]
1.Toruń. Houses at Most Pauliński street and Struga Toruńska river in Dolina Marzeń
(photos author)
A similar function was assigned to the Trynka canal, which was built in the
16th century. It run through Grudziądz and connected Osa with Wisła. According to
the legend, this canal was designed by Mikołaj Kopernik. Grudziądz, although
located at Wisła river, lacked drinking water. Both in the 13th and 14
th centuries the
townsmen tried to supply the city with water however, at the end of 16th century the
resources run out and Wisła river brought cholera epidemic. In 1522 in Grudziądz a
general council took place, which Mikołaj Kopernik attended. After detailed study
of maps, Kopernik introduced the idea of building a canal, which would lead the
water from Osa river to the city and Wisła. The canal was opened in 1552, during
king’s Zygmunt August (Sigismund Augustus), who gave consent to this invest-
ment, visit in Grudziądz. In the old days Trynka was of great economic importance
for the city. Not only did it provide the city with drinking water and drain sewage
but also moved the fulling-mills, two mills and livened up the four city fountains.
[2] In 1935, along Trynka’s wharf a dendrological garden was opened, with lots of
species of trees, flowers and equipped with a fish basin. The Park named after King
Jan Sobieski the IIIrd. After world war the second the park was changed into a
botanical garden. [11] Now, the Park has got many recreational and landscape val-
ues and a beautiful walking alley along Trynka river. In the 80s of the 20th century,
the canal, in other parts of the city, was partially covered.
Daria Bręczewska-Kulesza 18
2.Grudziądz. Trynka canal (source www.fotoforum.gazeta.pl)
Townsmen from Bydgoszcz also had problems with drinkable water. The sub-
soil water not only was running down quickly but it was also contaminated. That is
why, it was necessary to use water from outside the urban area. The main factor for
taking this decision was the interest of brewers from Bydgoszcz. The initial idea
was to draw the water from Brda river. After receiving the king’s consent, the first
wooden waterworks was built. This, however, did not satisfy people’s needs and
the waterworks was brought to ruin. In the 16th century there was an attempt to
rebuild some of the devastated installations. This time, water was drawn from
Żniński brook. This waterworks is said to exist till the beginning of the 19th centu-
ry. After that the brook was used by the owner of a suburban farm of Górzyskowo,
who created and supplied the fish ponds. [7] At the beginning of the 20th century,
due to the plans of incorporating the suburban communities into the city, “The
general plan of Bydgoszcz development” (1912-1915) was created. The plan in-
cluded also Górzyskowo, which was a part of Szwederowo district, which at that
time was an area occupied mainly by workers. Josef Stübben from Berlin was the
author of the plan. He thought that the area of five ponds would be a perfect place
to create a park. Stübben incorporated the water gardens in the green areas and
created a large meadow and a football pitch. On both sides of ponds walking alleys
appeared. He continued his project along the brook in the result of which, the green
area was visible in the most of the district. Apart from residential buildings, Stüb-
ben placed there a church, whose structure was suppose to be reflected in the water,
and a school on the other side of it. In this way, he wanted to fulfill his idea of
green district.2 The World War I, unfortunately, made this plan impossible. During
the interwar period (1918-1939) it was a recreational area for the citizens of
Szwederowo district, also called the “Valley of Five Ponds”. [9] After 1945, the
ponds were devastated, overgrown and used as waste dumps. Only in 2001-2008
the remediation of water gardens was made and since then the Valley has been a
well-kept park area recognized as an exemplary model of the development of open
water area within a city. [5]
3.Bydgoszcz. Valley of Five Ponds (photo author)
2.2. Urban ponds
At the beginning of the 20th century and also much earlier people understood
that the development of urban ponds and their surroundings would lead to creating
great recreational areas, so needed in the cities. The oldest recreational pond in
Bydgoszcz was a fish pond in the monastic garden of Sisters of Saint Clara, who
came to Bydgoszcz in 1615. After the monastery was closed, in 1835 the garden
was changed into a closed park, which belonged to the regency of Bydgoszcz. In
years 1900-1901 the park was rebuilt and made public. The park had trees, bushes
and many new plants. Water was a very important element of the park. There were
two ponds with swans and carps. The biggest attraction was a fountain named
“Flood” by Ferdinand Lepcke, a sculptor from Berlin. [9]
2 The State Archive in Bydgoszcz, Akta miasta Bydgoszczy, sygn. 816; District Museum in Byd-
goszcz, Plan zagospodarowania Szwederowa i Górzyskowa, 1915 r., nr inw. MOB H/A 1432.
Daria Bręczewska-Kulesza 20
Another example of green areas from the end of 19th
century was a group of
parks near Osowa Góra (now a district of Bydgoszcz), which consisted of a few
post-glacial water gardens which can be seen in the maps dated 1876. At the be-
ginning of the 21th century, the municipal authorities initiated the process of adapt-
ing the local green areas into a recreational park. To achieve this, a former park
with three ponds was rebuilt, walking paths were created, some elements of archi-
tectural details were introduced and greenery was planted. [5]
4.Bydgoszcz. The King Kaziemierz Wielki Park (photo author)
Almost every Polish city has got a clayt-pits, which are remains after an open-
cast exploitation of clay. Even in the previous centuries there were plans to change
them into recreational reservoirs. The example of such reservoir is the pond in Mu-
nicipial Park in Grudziądz. At the beginning of the 60s of the 19th century, the park
was suppose to cover a part of the forest, located between Cegielniana and
Radzyńska streets (present Hallera street). A park in an English style was created
there, which kept the natural forest stand. The former forester’s lodge was made
into a summer restaurant. The park was made public in 1907. It had 4 tennis courts,
sports, square and a big pond; and since 1914 also a rose-garden. The park was
destroyed during war in 1945 and rebuilt after. Till now it has been a pride of citi-
zens of Grudziądz. [11]
Toruń Municipial Park in the Bydgoskie Przedmieście (a district in Toruń)
was also arranged in English style. It was founded in 1822 on a scarp on a very
undulating area, where the landscape forms were connected with the system of
regular flowerbeds. There were groups of trees, forests, groves, extensive green
and a few ponds, former clayt-pits. [4]
Such arrangements are popular even today. For example, at the beginning of
the 80s of the 20th century a large area, near a big pond (a former loam mine) in
Bartodzieje district in Bydgoszcz, was made into a local park. The lake called “Ba-
laton” originated as a clayt-pit of a former brickyard. Near the pond a walking alley
and green belts appeared. [5]
5.Grudziądz. Municipial Park (source http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Parkb_cg_hdr.jpg)
6.Toruń. Municipial Park in the Bydgoskie Przedmieście (photo author)
Daria Bręczewska-Kulesza 22
2.3. Underground mineral water
Apart from the surface water, also the underground mineral water was signifi-
cant for the development of some of the cities. The province of kujawsko-
pomorskie, is one of the three major areas, where brine appeared. Due to this fact,
Ciechocinek and Inowrocław developed significantly.
The brine in Ciechocinek, was initially used to produce eatable salt. It soon
gained recognition due to its curative properties. Ciechocienk started to function as
a health resort in 1836. At that time, 4 copper curative baths were installed in a
local guesthouse. In the 70s of the 19th century Ciechocienk already had 4 places
equipped with special baths and devices used to carbo-nate and saturate the brine.
The wood and brick buildings resembled specific, historic architecture. These plac-
es called “Baths” offered various treatments, baths and physical training. There
were also mineral water houses. New, picturesque guesthouses started to develop
all around.
7.Graduation tower in Ciechocinek (photo author)
One of the stages of salt production was the condensation of brine. For this
purpose big wooden constructions, called the graduation towers, were used. The
first two graduation towers in Ciechocinek were built in 1828 and the third one in
1859. At the end of the 19th century, graduation towers were acknowledged as
unique, inhalational buildings. Odo Bujwid was the first person, who, at the begin-
ning of the 80s of the 19th century, examined the air near the graduation towers.
With time, the graduation towers became more popular and acknowledged by the
balneology. Even now the health resort is the main factor determining the devel-
opment of the city. [1]
A similar history of sanatorium power concerns Inowrocław. In the Middle
Ages Inowrocław was a centre of craftsmanship and trade. According to the leg-
end, the brine cured Judyta, the wife of the king Władysław Herman, of infertility.
She gave birth to a son and the heir to the throne Bolesław Krzywousty. In the
documents from the 15th and the 16
th century Inowrocław was known for having
bath houses supplied with water of curative properties. [3]
8.Inowrocław. Health resort
(post card from the beginning of the 20th century, private collection)
In 1873 a saltworks was established, which later was made into a salt mine.
Two years later, thanks to Zygmunt Wilkoński, the society “Inowrocław’s brine”
was established, which later gave rise to a health resort. The first building, with
over 14 baths, was made public in 1876. The second place of this type was opened
in 1877 and equipped with 15 baths for children. 1880 was a year, when the third
building, also called the “Health House”, appeared. All the buildings were built in
the villa style of the Italian Reneissance, which was popular in the mid 19th century
in German region.
In the second decade of the 20th century Inowrocław became one of the most
popular Polish health resorts. There were many new buildings, which are now the
Daria Bręczewska-Kulesza 24
examples of the academic art of the 20s or functionalism of the 30s of the 20th cen-
tury. A new district with guesthouses was built.
The Salt Park, built in 1876, was another attraction of that area. Initially, the
park had a space of 5 hectares with the bathhouse, as its main feature. In the mid
20s of the 20th century the space was increased with another 42,5 hectare of the
land, which included a large pond with island. A miniature lighthouse was built on
the island next decade. Now there is a house for swans and a long, wooden bridge
that joins both sides of the pond. In 2001, after seven years of construction, a saline
graduation tower was opened, which is now the latest attraction of the park. [3,8]
9.Inowrocław. Complex of graduation towersand pound (source
http://www.inowroclaw.pl)
Another saline graduation tower, opened in 2006, is located in Grudziądz. It
has a very unusual architectural form. The form resembles a closed glass pyramid,
which has got a 9meter pillar, covered with blackthorn, inside. This place works on
the basis of brine, which is pumped by pipes from Marusza village. The springs
were discovered in 1972 while searching for oil. [2] The pyramid can serve approx.
40 people in one time. In the same time a saline cave and another 4 pools with
brine were opened. As a result mineral waters have a crucial impact on the expan-
sion of hospital services in Grudziądz.
10.Graduation tower in Grudziądz exterior and interior (source
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Solanki_grudziadz)
BIBLIOGRAPHY
[1] Ciechocinek. Dzieje uzdrowiska, praca zbiorowa pod red. S. Kubiaka, Włocławek,
Oficyna Wydawnicza LEGA 2001.
[2] Dzieje Grudziądza, praca zbiorowa pod red. J. Danielewicza, Grudziądz, Grudziądzkie
Towarzystwo Kultury, 1992.
[3] Dzieje Inowrocławia. T. 1 i 2, pod red. Mariana Biskupa, Warszawa-Poznań,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1978, 1982.
[4] Gimińska K., Park miejski na bydgoskim Przedmieściu w Toruniu, Toruń, Regionalny
Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego1997.
[5] Gorączko M., Wybrane problemy funkcjonowania małych zbiorników wodnych na
obszarach zurbanizowanych, „Nauka. Przyroda. Technologie”, Poznań, Wydawnictwo
Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu 2007.
[6] Historia Torunia, pod red. Mariana Biskupa, t. 1-3, Toruń 1999-2006., Wydawnictwo
Towarzystwa Naukowego w Toruniu
[7] Historia wodociągów i kanalizacji w Bydgoszczy do 1945 r., praca zbiorowa,
Bydgoszcz, Wojewódzki Ośrodek Kultury w Bydgoszczy, 2004.
[8] Inowrocław - miasto uzdrowiskowe, Bydgoszcz, PCS Electronics, 2002.
[9] Kuczma R. Zieleń w dawnej Bydgoszczy, Bydgoszcz, Instytut Wydawniczy
„Świadectwo” 1995.
[10] Ostrowski W., Wprowadzenie do historii budowy miast. Ludzie i środowisko,
Warszawa, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej 2001.
[11] Wajler A., Grudziądzkie parki, „Rocznik Grudziądzki”, t. XV, Grudziądz,
Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Historycznego 2003.
Top Related