Moryń – archeologiczny przyczynek do dziejów średniowiecznego miasta

www.Wydawnictwo-Jasne.pl

Pomorze wczoraj – dziś – jutroMiasta i miasteczka pomorskie

Pommern Gestern – Heute – morGenPommersche Städte und Städtchen


Pomorze wczoraj – dziś – jutroMiasta i miasteczka pomorskie

Pommern Gestern – Heute – morGenPommersche Städte und Städtchen

Stargard – PruSzcz gdańSki

2010

materiały pod redakcjąarlety majewskiej

materialien unter der redaktionvon arleta majewska


kolegium redakcyjne wydawnictw muzeum w Stargardzie

jolanta aniszewska, andrzej Bierca, arleta majewska (sekretarz redakcji),

marcin majewski (przewodniczący)

recenzenci

prof. dr hab. radosław Gazińskiprof. dr hab. jarosław jarzewiczprof. dr hab. marian rębkowski

korekta

w j. polskim: andrzej chludziński, Katarzyna wodzikowskaw j. niemieckim: monika dąbrowska-Piesik

tłumaczenia

ewa Piasek

okładka

dorota okroj, koncepcja – cyprian rysz

Skład

monika Burakiewicz

oPracowanie graficzne

Wydawnictwo JASNE

ul. międzyrzeckiego 19, 83-000 Pruszcz Gdański, tel. 58 301 72 57e-mail: [email protected]; www.wydawnictwo-jasne.pl

wydawca

muzeum w stargardzierynek staromiejski 2–4, 73-110 stargarde-mail: [email protected]; www.muzeum-stargard.pl

wydano Przy finanSowym wSParciu

Fundacji współpracy Polsko-niemieckiej

HerauSgegeben mit finanzieller unterStützung

der stiftung für deutsch-polnische zusammenarbeit

wydanie i

© copyright by muzeum in stargard and authors, 2010© copyright by Wydawnictwo JASNE, Pruszcz Gdański, 2010

iSbn 978-83-61456-27-7, 978-83-61508-14-4

5www.Wydawnictwo-Jasne.pl

spis treści / inhaltsverzeichnis

od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Artykuły / Vorträge

ulricH müller

Die Seestädte in Pommern – Teil der hochmittelalterlichen Urbanisierungdes Ostseeraumes / Miasta nadmorskie Pomorza jako częśćpóźnośredniowiecznego procesu urbanizacji wybrzeża Bałtyku . . . . . . . . . . . . . .13

ernSt badStübner

Kościoły w mieście – znaczenie ich struktury architektonicznej w kształtowaniuprzestrzeni śródmiejskiej / Kirchen in der Stadt – die Bedeutung ihrer Baugestaltfür die innerstädtische Raumbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

juStyna gralak

Nierzetelni rzemieślnicy i nieuczciwi kupcy? – oszustwa i fałszerstwaw miastach pomorskich w średniowieczu / Unehrliche Handwerkerund betrügerische Kaufleute? – Betrug und Fälschung in den mittelalterlichenpommerschen Städten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37

marek dworaczyk

Gryfice – stare czy nowe miasto nad Regą? Głos archeologa w dyskusji /Greifenberg – eine neue oder eine alte Stadt am Fluss Rega?Die Stellungnahme eines Archäologen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51

anna b. kowalSka

Moryń – archeologiczny przyczynek do dziejów średniowiecznego miasta / Mohrin – archäologischer Beitrag zur Geschichte der mittelalterlichen Stadt . . . . . . .61

6 www.Wydawnictwo-Jasne.pl

beata wywrot-wySzkowSka

Średniowieczne i wczesnonowożytne urządzenia wodociągowe w Kołobrzegu /Mittelalterliche und neuzeitige Wasserversorgungssysteme in Kolberg . . . . . . . . . . .73

barbara ocHendowSka-grzelak

Zmiany w krajobrazie miast pomorskich i próby jego ochronyw XIX i pierwszym trzydziestoleciu XX wieku / Veränderungen im Stadtbildder pommerschen Städte und die Versuche ihn zu schützen im 19. Jh.und im ersten Drittel des 20. Jahrhunderts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

burkHard kunkel

Wie nöthig die ausgezeichnete Beachtung von Denkmalenund deren Schutz jetzt wird– von Alterthümersammlungen und Weltkulturerbe . Der Beitrag Stralsundszur Bewahrung pommerscher Geschichte / „Wie nöthig die ausgezeichnete Beachtungvon Denkmalen und deren Schutzjetzt wird” – o starożytnych zbiorach i światowymdziedzictwie kultury. Wkład Stralsundu w ochronę pomorskiej historii . . . . . . . . . 115

wojciecH grobelSki

Militarne dzieje Koszalina od średniowiecza do 1945 roku / Köslins Militärgeschichtevom Mittelalter bis 1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

jolanta aniSzewSka

Przedstawienia miasteczek dawnego powiatu szadzkiego na pocztówkach(przełom XIX/XX wieku– pierwsza połowa XX wieku) / Die Städtchen des ehemaligen Landkreises Saatzig (Szadzko) in Postkartenansichten(19./20. Jh. – 1. Hälfte des 20. Jhs.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

andrzej mielcarek

Telefonia w Stargardzie przed 1914 rokiem / Telefonie in Stargard vor 1914 . . . . . 189

Petra clemens

Zwangsarbeit polnischer Bürger in Stralsund . Zur Rekonstruktion einer Topographie / Praca przymusowa obywateli polskich w Stralsundzie. Rekonstrukcja topografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201


Piotr tarnawSki

Dr Jerzy Cieśla – jego działalność sportowa i naukowa / Dr. Jerzy Cieśla– seine Tätigkeit als Sportfunktionär und Wissenschaftler . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

andrzej cHludzińSki

Nazwy osobowe mieszkańców Kamienia Pomorskiego w Liber beneficiorumDomus Corone Marie prope Rugenwold (1406–1528) / Die Personennamender Einwohner Cammins in „Liber beneficiorum Domus Corone Marieprope Rugenwold (1406–1528)” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

jerzy grzelak

Polskie nazewnictwo ulic w miastach Pomorza Zachodniego w latach 1945–1948jako narzędzie oswajania przestrzeni kulturowej . Zarys problematyki na przykładziewybranych ośrodków / Polnische Straßennamen in den westpommerschen Städtenzwischen1945–1948 als ein Werkzeug für die Domestizierung des Kulturraumes.Abriss der Problematik (am Beispiel der ausgewählten Städte) . . . . . . . . . . . . . . 241

bożena Stramek

Nazwy ulic Stargardu Szczecińskiego / Straßennamen in Stargard . . . . . . . . . . . 297

Miasto z perspektywy… / Die staDt aus Der perspektiVe…

tadeuSz białecki

Wspomnienia z moich wędrówek po Pomorzu Zachodnim w latach 1956–1960 /Erinnerungen an meine Wanderungen durch Westpommernin den Jahren 1956–1960 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

adam m. SzymSki

Trauma miast i miasteczek Pomorza 1939–1961 / Trauma der Städteund der Städtchen in Pommern 1939–1961 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365

wieSława m. kruPińSka

Aktywizacja obszarów wiejskich i małych miast a regionalny produkt turystyczny /Revitalisierung der Kleinstädte und ländlicher Räumeund das regionale touristische Produkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381

Pomorze wczoraj – dziś – jutroPommern Gestern – Heute – morGen

stargard 2009–2010


anna b. kowalSka (Szczecin)inStytut arcHeologii i etnologii Pan oddział w Szczecinie

moryń – archeologiczny przyczynek do dziejów średniowiecznego miasta

Miasteczko Moryń położone jest w południowo-zachodniej części wojewódz-twa zachodniopomorskiego, na Pojezierzu Myśliborskim, w bezpośrednim są-siedztwie jednego z najgłębszych w Polsce jezior – Morzycko . Ten lakoniczny geo-graficzny opis nie jest w stanie oddać urody okolic Morynia i jego położenia wśród wysokich pagórków morenowych i licznych, niewielkich jezior, ukształtowanych w tzw . pomorskiej fazie ostatniego zlodowacenia bałtyckiego1 (il . 1 .) .

Dzisiejszy Moryń wyróżnia zachowana na całym obwodzie linia kamiennych, średniowiecznych murów obronnych . Z daleka dobrze widoczna jest wieża ko-ścioła farnego, a zachowany układ przestrzenny zabudowy powiela w zasadniczym zrębie układ kwartałów średniowiecznych . Właścicielami miasta byli kolejno książęta pomorscy, margrabiowie brandenburscy, Krzyżacy, a także wielkie szla-checkie rody pomorskie i brandenburskie von Schönebecków, Papsteinów i von Mühlenheimów2 .

Burzliwe dzieje Morynia doczekały się drobiazgowych, stosunkowo licznych opracowań historycznych, podobnie jak unikatowe zabytki architektury i sztuki . Do materiałów historycznych i architektonicznych w ostatnim czasie dołączyły

1 J . Kondracki, Geografia Polski: mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa, 1994, s . 31 .2 K . Ślaski, Przemiany etniczne na Pomorzu Zachodnim w rozwoju dziejowym, Poznań, 1954, s . 26 .

Początki miasta dość powszechnie łączone były z Górą Zamkową, zwaną też Zamczyskiem, gdzie do dziś widoczne są ruiny zamku Stolzenburg, zbudowanego pod koniec XIV w .; Z . Radacki, Śre-dniowieczne zamki Pomorza Zachodniego, Warszawa, 1976, s . 229–230 . W trakcie badań powojen-nych nie znalazła potwierdzenia informacja zawarta w literaturze przedwojennej, iż poniżej ruin zamku nie ma śladów starszego osadnictwa; E . Rymar, Średniowieczny Moryń, „Przegląd Zachod-niopomorski”, 1999, t . XIV, s . 23, przyp . 2 . Właśnie tam, ok . 1 km na północ od centrum dzisiejsze-go miasta, na półwyspie (dawnej wyspie) wcinającym się w jezioro Morzycko polscy archeolodzy odkryli grodzisko o regularnym kolistym zarysie, otoczone fosą o szerokości do 10 m .


także źródła archeologiczne, pozyskane w trakcie ratowniczych prac wykopalisko-wych przeprowadzonych w obrębie Placu Wolności w zachodniej części miasta . Pomimo iż skala odkryć jest niewielka, warto zaznaczyć, że są to pierwsze zacho-wane i udokumentowane ślady osadnictwa średniowiecznego z terenu Morynia . Skąpych, aczkolwiek interesujących danych dostarczyły także obserwacje przepro-wadzane w trakcie tzw . nadzorów archeologicznych nad pracami budowlanymi prowadzonymi w obrębie murów miejskich3, we wschodniej części miasta .

Początki średniowiecznego miasta nie są dostatecznie wyraźne w świetle źró-deł pisanych . W najstarszym dla Morynia, problematycznym źródle z 1263 roku pojawia się jedynie krótka wzmianka na temat kościoła4 . Badacze średniowiecz-nych dziejów miasta domyślają się istnienia w drugiej połowie XIII wieku osady o cechach miejskich, rozlokowanej we wschodniej części dzisiejszego Morynia, nad brzegiem jeziora, w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła (il . 2 .) . Zasadniczą przesłanką takiego domniemania jest sam kościół z rozbudowanym programem

3 W obrębie posesji przy ulicach Szkolnej, Piaskowej, Chopina, Rynkowej, Żeromskiego i Pszcze-larskiej, Archiwum Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (ZWKZ) w Szczecinie .

4 J . Spors, Studia nad wczesnośredniowiecznymi dziejami Pomorza Zachodniego. XII – pierwsza po-łowa XIII w., Słupsk, 1988, s . 327; E . Rymar, Średniowieczny Moryń…, s . 24–25 (tam dyskusja na ten temat) . Niektórzy badacze kwestionują prawdziwość tego dokumentu . Książę pomorski Barnim I miał w nim potwierdzić wcześniejsze nadanie mnichom zakonu św . Wiktora Paryskiego z klasztoru we Wkryujściu patronatu nad ecclesiam in Morin; E . Rymar, Średniowieczny Moryń…, s . 24–25 .

anna b. kowalSka

il. 1. maksymalny zasięg terytorialny Księstwa Pomorskiego w Xii – 1. połowie Xiii wieku i położenie morynia w jego południowej części; mapa wg m. rębkowski, Chrystianizacja Pomorza Zachodniego. Studium archeologiczne, szczecin, 2007, s. 16


dużej świątyni z prezbiterium i transeptem, który nie mógł przecież powstać w próż-ni osadniczej5 . W literaturze przedmiotu pojawiają się także poglądy, iż świątynię wzniesiono w obrębie wczesnośredniowiecznej, otwartej osady targowej, która od wschodu przylegała do jeziora Morzycko, od północy zaś ograniczona była pasem bagien w rejonie Przyjezierza . Osada ta miała postać rozciągniętej na osi północ–południe owalnicy . W drugiej połowie XIII wieku w północnej części tej-że osady podjęta została budowa wzmiankowanego w źródłach historycznych ko-ścioła . W tym świetle dość jasno wschodnia część miasta jawi się jako najstarsza .

Rozpoznanie archeologiczne tej części średniowiecznego Morynia przed-stawia się bardzo skromnie . Nieliczne inwestycje budowlane objęte nadzo-rami archeologiczno-konserwatorskimi z reguły ograniczały się do obser-wacji profili wykopów pod fundamenty budynków lub pod media . Mimo że w żadnym z tych wykopów nie natrafiono na nawarstwienia średnio-wieczne (ani starsze), nawet te skromne obserwacje dostarczyły istotnych z punktu widzenia rozwoju średniowiecznego miasta informacji . W połu-dniowo-wschodniej części miasta, w obrębie dwóch posesji przy dzisiejszej ul . Chopina, bezpośrednio przylegających do murów miejskich, natrafiono na znaczne ilości fragmentów ceramiki siwej, które ogólnie datować można na XIV

–XV wiek .

5 Moryń, oprac . K . Kalita-Skwirzyńska, M . Opęchowski, T . Wolender, Szczecin, 1997, s . 7 .

Moryń – archeologiczny przyczynek…

il. 2. domniemany zasięg najstarszego osadnictwa na planie morynia z 1938 roku; wg Moryń…, s. 16


W kontekście uwag na temat początków Morynia warto zauważyć, iż jest to południowa część rejonu, w którym lokalizuje się otwartą osadę poprzedzającą powstanie obwarowanego miasta . Nie natrafiono tutaj na żadne ślady budownic-twa mieszkalnego czy gospodarczego lub na warstwy spalenizny, sugerujące poża-ry . Wśród bardzo licznych ułamków ceramiki nie było także fragmentów naczyń wczesnośredniowiecznych . Pamiętać jednak należy, iż poczynione obserwacje ograniczone były do niewielkich przestrzeni6 .

Rozwój urbanistyczny średniowiecznego Morynia miał polegać na stopniowym przejmowaniu pod zabudowę mieszkalną terenów położonych na zachód od otwartej osady . Zabudowa koncentrowała się w obrębie dużych i nieregularnych kwartałów przedzielonych ulicami . Pod koniec XIII i na początku XIV stulecia istniejącą zabu-dowę otoczono systemem umocnień, a w centralnej części miasta wytyczono rynek . Aż do 2007 roku również w tej części miasta nie przeprowadzono żadnych badań archeologicznych, do momentu podjęcia decyzji o odnowieniu dzisiejszego rynku w Moryniu – Placu Wolności, zlokalizowanego w zachodniej części dzisiejszego miasta . Program rewitalizacji tego zabytkowego centrum obejmował m .in . cał-kowitą wymianę nawierzchni i postawienie pomnika-fontanny, co wiązało się z wykopami pod instalację wodną i elektryczną oraz nasadzeniem nowych drzew wokół rynku . Prace ziemne polegały na usunięciu dotychczasowej nawierzchni, wykonaniu wykopów pod media (woda, sieć energetyczna) oraz wykonaniu punk-towych wykopów pod drzewa . Projekt ten stwarzał możliwość – pierwszą na tak dużą skalę w Moryniu – obserwacji archeologicznych .

Zniesienie współczesnej nawierzchni rynku ujawniło przemieszaną warstwę, w której skład wchodził piasek, humus, gruz ceglany i szklany, spalenizna, kamie-nie polne i glina zalegająca na całej powierzchni pod dotychczasowym brukiem . Wyraźnie jednak zarysował się podział na część północną i południową rynku .

6 Sprawozdania z nadzorów archeologicznych w archiwum ZWKZ w Szczecinie .

il. 3. Plac wolności w moryniu po zdjęciu nawierzchni z widocznym zarysem stropu obiektu śre-dniowiecznego; fot. a. B. Kowalska

anna b. kowalSka


W północnej części Placu Wolności, poniżej podsypki pod bruk, natrafiono na głęboko zalegające warstwy przemieszane, wiążące się z destrukcją dawnych budynków, najpewniej funkcjonującej w tym miejscu w okresie międzywojennym stacji paliw . Nie znaleziono tu źródeł archeologicznych . W miejscu, w którym miała powstać fontanna, występował jedynie biały, lotny piasek z licznymi wytrą-ceniami żelazistymi . Do badań archeologicznych wytypowano dwie, wyraźnie wi-doczne na powierzchni duże plamy, zawierające spaleniznę i polepę, zlokalizowane w południowej i południowo-wschodniej części rynku, oznaczone jako obiekty nr 1 i 2 (il . 3 .) .

Obiekt nr 1 w stropie rysował się jako ciemna plama o nieregularnym kształ-cie ze znaczną domieszką spalenizny w części stropowej . Po odczyszczeniu stropu na obrzeżach obiektu odkryto trzy niewielkie zagłębienia (w części wschodniej i zachodniej) oznaczone jako obiekty 1a, 1b i 1c . Cięcia profilowe ujawniły, iż obiekt 1a zagłębiony był nieckowato w podłoże, a jego wypełniskiem była piasz-czysta próchnica ze spalenizną . Tuż obok niego odkryto niewielkie, okrągłe za-głębienie wypełnione próchnicą, oznaczone jako obiekt 1b . Obiekt nr 1c w prze-kroju miał bardziej regularny kształt, prawie prostokątny, z płasko zarysowanym dnem . W jego wypełnisku znalazła się głównie próchnica z intensywną spalenizną . W obiekcie nr 1 wyróżniono sekwencję warstw (od stropu): szarą próchnicę piasz-czysto-gliniastą z pojedynczymi kamieniami i plamami spalenizny; żółtą glinę z wtrętami spalenizny i kamieniami; biały piasek; białawy piasek oddzielony

il. 4. Lokalizacja obiektu nr 1 w obrębie inwestycji na Placu wolności, rzut poziomy i profil obiektu nr 1; rys. a. B. Kowalska



Nrinw. Lokalizacja

Zawartość

Ceramikanaczyniowa

Inneprzedmioty Polepa Kości zwie-

rzęcePrzedmioty metalowe

1/07 bez kontekstu 3 fragmenty naczyń siwych 1 fragment 1 fragment

2/07 obiekt nr 1warstwa i

89 fragmentów, w tym: 86 fragmen-tów naczyń siwych, 1 fragment kamion-ki siegburskiej, 1 fragment kamionki siwej angobowanej (dolna saksonia), 1 fragment kamionki żółtej angobowanej

1 bryłka żużla, 4 frag-menty szkła (naczynia?), 1 fragment przedmiotu brązowego

6 fragmen-tów

70 fragmen-tów

2 fragmenty gwoździ żela-znych, 2 frag-menty podkowy żelaznej, 1 frag-ment przedmio-tu żelaznego

3/07 obiekt nr 1warstwa ii

25 fragmentów, w tym: 23 fragmen-ty naczyń siwych, 1 fragment kamionki siwej angobowanej (dolna saksonia), 1 fragment kamionki rearen? / Frechen?

15 fragmen-tów

1 fragment przedmiotu żelaznego (sko-bel?), 1 fragment trzpienia noża żelaznego, 1 frag-ment gwoździa żelaznego

4/07 obiekt nr 1warstwa i

3 fragmenty, w tym: 2 fragmenty naczyń siwych, 1 fragment naczynia czerwone-go szkliwionego

104 frag-menty

1 fragment

5/07 obiekt nr 1warstwa Vi

4 fragmenty naczyń siwych

2 fragmenty 2 fragmenty

6/07 obiekt nr 1warstwa ii

39 fragmentów, w tym: 29 fragmen-tów naczyń siwych, 6 fragmentów kamionki siegbur-skiej, 4 fragmenty kamionki siwej an-gobowanej (dolna saksonia)

1 przedmiot krzemienny,1 fragment dachówki (gąsiora?) ceglastej

8 fragmen-tów

1 fragment

7/07 obiekt nr 1warstwa Vi

7 fragmentów, w tym: 5 fragmen-tów naczyń siwych, 2 fragmenty ka-mionki siwej an-gobowanej (dolna saksonia)

tabela. Źródła ruchome odkryte w obiekcie nr 1

anna b. kowalSka


od poprzedniej warstwy żółtawym przewarstwieniem; białawo-szary piasek; bru-natną próchnicę z plamami piasku oraz białawy, miejscami żelazisty piasek (calec) (il . 4 .) . W wyróżnionych warstwach odkryto źródła ruchome – fragmenty cerami-ki naczyniowej, przedmioty metalowe, fragmenty przedmiotów szklanych, kości zwierzęce (tabela) .

Niezwykle trudne jest ustalenie funkcji tego obiektu (jama odpadowa?) . Zachowane na jego obwodzie niewielkie zagłębienia sugerują, że pierwotnie mógł to być obiekt zadaszony, z dachem wspartym na słupach . Istotne jest datowanie obiektu ustalone na podstawie zbioru fragmentów ceramiki7 (il . 5 .) . Większość stanowiły ułamki naczyń siwych, którym towarzyszyły fragmenty importowanych naczyń kamionkowych . Siwaki pochodziły z garnków kulistodennych i dzbanów o dnach płaskich . W sumie części siwaków z naczyń o dnach kulistych przeważały nad ułamkami naczyń płaskodennych .

Wzorem innych średniowiecznych miast pomorskich, często znacznie od-dalonych od terenów Nowej Marchii8, w garncarstwie Morynia zaobserwować można oddziaływania ośrodków produkcji naczyń siwych z terenów północnych i środkowych Niemiec . Z obszarami północnymi łączą się naczynia kulistodenne, ze środkowymi i wschodnimi – garnki z płaskimi dnami . Obszary produkcji na-czyń płaskodennych nie pokrywały się z obszarami produkcji naczyń kulistoden-nych, ale w średniowieczu istniały też ośrodki, w których użytkowano obie formy naczyń9 . Na podstawie znalezisk z obiektu nr 1 można domyślać się podobnej sy-tuacji w Moryniu .

Interesujące są ponadto fragmenty naczyń kamionkowych . Jak sama nazwa wskazuje, naczynia te wyróżniały się twardością i jako najlepsze produkty garn-carskie średniowiecza były towarami szczególnie pożądanymi10 . W Moryniu zna-leziono fragmenty naczyń wyrabianych na terenach Dolnej Saksonii oraz charak-terystyczne ułamki naczyń siegburskich, naczyń z kamionki siwej angobowanej i żółtej angobowanej . Ogół informacji na temat fragmentów ceramiki pozwala datować obiekt odkryty w południowej części rynku ramowo na XIV–XV, a być może także XVI wiek11 . Jest on – jak dotąd – najstarszym i jedynym reliktem śre-dniowiecznym odkrytym w zachodniej części miasta, która w XIV–XV stuleciu była najpewniej rejonem peryferycznym w granicach murów miejskich .

Wytypowany do badań archeologicznych obiekt nr 2 po dokładnym odczyszczeniu stropu zarysował się jako niewielkie, czworoboczne, regularne miejsce . Natrafiono tu jedynie na fragmenty kości zwierzęcych oraz współczesnej ceramiki zalegające pod warstwą intensywnej spalenizny z gruzem ceglanym i szklanym . W obiekcie

7 Ceramikę opracował mgr Marek Dworaczyk z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Oddział w Szczecinie; aneks do sprawozdania z badań w archiwum ZWKZ .

8 M . Rębkowski, Średniowieczna ceramika miasta lokacyjnego w Kołobrzegu, Kołobrzeg, 1995, s . 84 .9 Tamże, s . 78–80 .10 Tamże, s . 39 .11 H . J . Janssen, Later medieval pottery production in the Netherlands, w: Ceramics and Trade, ed .

P . Davey, R . Hodges, Sheffield, 1983, s . 121–185; H .-G . Stephan, The development and production of medieval stoneware in Germany, w: tamże, s . 95–120; M . Rębkowski, Średniowieczna cerami-ka…; H . Lüdtke, Grauware des 12. bis 15. Jahrhunderts, w: Handbuch zur mittelalterlichen Keramik in Nordeuropa, hrsg . H . Lüdtke, K . Schietzel, Neumünster, 2001, s . 83–173 .



nr 2 nie znaleziono źródeł średniowiecznych . Uznany został za destrukt funkcjo-nującego tu, bliżej nieokreślonego współczesnego obiektu, który uległ całkowicie spaleniu . Na pozostałym obszarze, bezpośrednio pod warstwą przemieszaną wy-stępującą pod brukiem, zalegał biały piasek .

W wykopach pod drzewa wykonanych wokół rynku (o niewielkich średnicach, dochodzących do około 0,6 m i głębokości nieprzekraczającej 0,8 m) zaobserwo-wano przede wszystkim próchnicę z gruzem ceglanym i szklanym, niekiedy z nie-wielką ilością spalenizny oraz piaskiem . W wykopach tych także nie natrafiono na źródła archeologiczne .

il. 5. wybór ceramiki z warstw i (a, B) i ii (c, d); rys. i. sukiennicka

anna b. kowalSka


Dane archeologiczne pozostają w wyraźnej opozycji do informacji zawartych w źródłach historycznych, zgodnie z którymi Moryń już w początkach XIV stule-cia musiał być miastem dostatecznie bogatym, by konkurować w zawieraniu trans-akcji z takimi ośrodkami jak Chojna, Trzcińsko czy Mieszkowice12 . Prawa miejskie miasto otrzymało na przełomie XIII/XIV wieku13, przypuszcza się, że pomiędzy 1270 a 1306 rokiem14 . W tym czasie Moryń pojawia się w źródłach pisanych już jako civitas .

Pomyślny rozwój i dobrobyt miasta z jednej strony, położenie na terenach przygranicznych z drugiej, spowodowały, iż Moryń w początkach XIV stulecia stał się areną nieustannych walk . O jego sile świadczy włączenie do związku miast no-womarchijskich – do którego należała też wspomniana wyżej Chojna, Trzcińsko i Mieszkowice – gwarantującego wzajemną pomoc w przypadku napaści książąt sa-skich czy pomorskich, rywalizujących o nowomarchijski spadek po Askańczykach . Ostatecznie książęta pomorscy zostali wyparci z Nowej Marchii, a panowanie przejął margrabia brandenburski Ludwik Starszy z dynastii Wittelsbachów15 .

Niezależnie od perturbacji politycznych, XIV wiek w dziejach Morynia uznaje się za wyjątkowo pomyślny16 . Dopiero pod koniec tego stulecia Marchia Brandenburska z rąk Wittelsbachów przeszła w ręce Luksemburgów, stając się w ich państwie obszarem peryferycznym17 . Kres samodzielności Morynia jako 12 E . Rymar, Średniowieczny Moryń…, s . 26 .13 Prawa miejskie miasto otrzymało od margrabiego Ottona z dynastii askańskiej w odmianie standhalskiej,

a miastem macierzystym, za pośrednictwem którego Moryń prawa te otrzymał, była Chojna, która z kolei otrzymała je za pośrednictwem wkrzańskiego Prenzlau; E . Rymar, Początki Chojny (1235–1244) w ramach miejskiej reformy w księstwie Barnima I zachodniopomorskiego, „Materiały Zachodniopo-morskie”, 1987, t . XXXIII, s . 185–187; tenże, Niektóre momenty dziejowe Chojny i Ziemi Chojeńskiej w średniowieczu, w: Chojna i okolice na przestrzeni wieków, red . R . Skrycki, Chojna – Zielona Góra, 2007, s . 37–63 . Symbol margrabiów askańskich – brandenburski orzeł – przetrwał w Moryniu do początków XVII w ., kiedy został zastąpiony obecnym herbem, na którym widnieje czerwony zamek z dwoma cylindrycznymi wieżami, otwartą srebrną bramą i czarnym orłem między wieżami . W prawym skrzydle bramy widnieje połowa czerwonego orła, w lewym niebieska ryba sieja; T . Białecki, Herby miast Pomorza Zachodniego, Szczecin, 1991, s . 90 .

14 E . Rymar, Średniowieczny Moryń…, s . 26 .15 Tamże, s . 28–29 .16 W pobliżu rozbudowanego kościoła farnego powstał szpital Św . Ducha, z którego część dochodów

margrabia Ludwik przeznaczył miastu . W tym okresie ukształtowano ostatecznie obwarowania miej-skie złożone z systemu wałów, fos i murów obronnych, wzniesiono także nową zabudowę mieszkalną . W połowie XIV w . Moryń zyskał nawet – co prawda na krótko – prawo bicia własnej monety . Jest to także okres budowy – z inicjatywy margrabiego Ottona Leniwego – zamku obronnego Stolzenburg na miejscu grodu wczesnośredniowiecznego, por . E . Rymar, „Stolec” (Stolzenburg) – Różanki to gorzowskie czy zawsze zamek koło Morynia?, „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny”, 2002, nr 9, s . 249–253, który stał się rezydencją rycerzy z rodów Mörner, Plötz, Gustiebiese i El-sholtz . Wraz z tytułami burgrabiów otrzymali oni znaczne posiadłości w sąsiedztwie miasta, wokół którego powstały liczne dwory rycerskie i wsie (np . Przyjezierze i Gądno) . Na krótko, bo na kil-kanaście lat, Moryń stał się jednym z ważniejszych ośrodków politycznych w regionie; Moryń…, s . 8 .

17 Zamek moryński został całkowicie zniszczony, a król Ludwik Węgierski (wówczas jeszcze mar-grabia brandenburski) powierzył Stolzenburg wraz z wioskami Przyjezierze i Błeszyn rycerzowi Mikołajowi von Sack z Przyjezierza . Kłopoty finansowe skłoniły władców Brandenburgii do sprze-daży Nowej Marchii państwu polskiemu lub zakonowi krzyżackiemu . Ostatecznie w początkach



miasta wyznaczają czasy krzyżackie18, zaś druga połowa XV wieku to okres stop-niowego przechodzenia miasta w ręce prywatnych właścicieli19 .

Można w tym miejscu zadać pytanie, dlaczego tej pomyślnej koniunktury śre-dniowiecznego miasta, wzmiankowanej w źródłach pisanych, nie odzwierciedlają źródła archeologiczne? Jedna z przyczyn to oczywiście wspominany już wyżej nie-dostatek badań wykopaliskowych . Nie można jednakże wykluczyć i takiej ewen-tualności, iż w kolejnych fazach rozwoju miasta nawarstwienia i relikty zabudowy średniowiecznej uległy – przynajmniej na niektórych odcinkach – zniszczeniu, wynikającemu na przykład z niwelacji pagórkowatego terenu .

Rozwiązanie niektórych niejasnych bądź spornych kwestii w dziejach śre-dniowiecznego Morynia (również domniemania zniszczeń pozostałości średnio-wiecznych) mogłyby przynieść wyniki systematycznych badań archeologicznych na obszarze niezajętym obecnie przez zabudowę (na przykład w obrębie kwartału zlokalizowanego na wschód od ratusza) . Na rozstrzygnięcie wciąż oczekuje ważny problem początków miasta i relacji przestrzennych pomiędzy osadnictwem wcze-snośredniowiecznym a ośrodkiem lokacyjnym . W oparciu o źródła archeologicz-ne można byłoby podjąć wiele wątków w ogóle nieobecnych w źródłach pisanych, takich jak życie codzienne zwykłych mieszczan, ich zajęcia, ubiór, wyposażenie domów, rozrywki itp . Każde nowe odkrycie archeologiczne przybliżać nas będzie do rozwiązania tych kwestii .

—

anna b. kowalSka (Stettin)

mohrin – archäologischer Beitrag zur Geschichte der mittelalterlichen stadt

zuSammenfaSSung

Das Städtchen Mohrin (Moryń) liegt im Südwesten der Wojewodschaft West-pommern in der Soldiner Seenplatte (Pojezierze Myśliborskie) . Mohrin fällt heute durch die im ganzen Umfang erhaltenen steinernen, mittelalterlichen Wehrmauer

XV w . Nowa Marchia dostała się pod panowanie krzyżackie, do ok . połowy XV w . całą prowincją zarządzał wójt krzyżacki; Moryń…, s . 8–9 .

18 Spustoszenia, jakich dokonali Czesi w latach 30 . XV w . w odwecie za spalenie na stosie Jana Husa, dotknęły także Moryń i okoliczne wioski . Wójt krzyżacki podjął nawet decyzję o zlikwidowaniu murów i odebraniu Moryniowi praw miejskich . Tylko dzięki zdecydowanej postawie mieszczan odstąpiono od tej decyzji, a nawet ok . połowy XV w . nastąpiło potwierdzenie dotychczasowych przywilejów miejskich, a krótko potem Krzyżacy opuścili Moryń, oddając miasto ponownie pod zwierzchnictwo margrabiów brandenburskich . Nową Marchię wykupił bowiem elektor branden-burski Fryderyk II; E . Rymar, Śred-niowieczny Moryń…, s . 41 n .

19 Tamże .

anna b. kowalSka


auf . Von weitem ist der Turm der Stadtkirche zu sehen und die moderne Bebauung deckt sich grundsätzlich mit den mittelalterlichen Stadtteilen .

Über die Stadt herrschten nacheinander die pommerschen Herzöge, Ordensritter sowie die adligen pommerschen und brandenburgischen Familien . Laut Überlieferung entstand die mittelalterliche Stadt in der zweiten Hälfte des 13 . Jahrhunderts in der Nähe einer frühmittelalterlichen Siedlung . Die Forscher, die sich mit der mittelalterlichen Geschichte von Mohrin beschäftigen, vermuten, dass eine frühmittelalterliche Siedlung am See, im Osten der heutigen Stadt gele-gen, den Ursprung für die Stadt bildete . Innerhalb dieser Siedlung, in der zwei-ten Hälfte des 13 . Jahrhunderts wurde eine Kirche gebaut . Die weitere städtische Entwicklung von Mohrin bestand in der allmählichen Übernahme der westlich von dieser Siedlung gelegenen Gebiete für das Bauland . Die Stadtrechte wurden der Stadt Mohrin an der Wende vom 13 . zum 14 . Jahrhundert verliehen . Die schlechte finanzielle Lage gegen Ende des 14 . Jahrhunderts zwang die branden-burgischen Herrscher das Neumark an den deutschen Ritterorden zu verpfänden . Die Ordenszeiten markieren das Ende der Souveränität der Stadt Mohrin .

Bis zum Jahr 2007 wurden hier keine fundierten archäologischen Untersuchungen durchgeführt . Genau in diesem Jahr wurde beschlossen der heutige Marktplatz von Mohrin – Plac Wolności zu sanieren . Das Revitalisierungsprogramm gab zum ers-ten Mal in solchem Umfang die Möglichkeit einer archäologischen Beobachtung . Es wurden hier die Überreste eines großen, tiefliegenden Objektes unbekannter Zwecksbestimmung (Metzgerei, Kramladen?) entdeckt . Anhand der Analyse von Keramikfragmenten wurde das Objekt ins 14 .–15 . Jh . und vielleicht auch in das 16 . Jh . datiert . Bei der Zusammenfassung der Stellungnahmen zum mittelalterlichen Mohrin, die durch archäologische Untersuchungen gewonnenen wurden, ist an-zumerken, dass in keiner der Baugruben eine mittelalterliche Kulturschicht festge-stellt wurde . Bis jetzt wurden auch keine Überreste der mittelalterlichen Gebäude entdeckt . Die älteste Keramik datiert in die zweite Hälfte des 13 .–14 . Jahrhunderts und wurde im Osten, dort, wo die zukünftige Stadt entstand, gefunden . Die ein-zige Spur der ältesten Siedlungsphase im Westteil der Stadt wurde im Süden des heutigen Wolności-Platz festgestellt .


Moryń – archeologiczny przyczynek do dziejów średniowiecznego miasta

Documents

Transcript of Moryń – archeologiczny przyczynek do dziejów średniowiecznego miasta