Z dziejów wystroju rzeźbiarskiego kościoła Św. Katarzyny na Służewiu

425

Ratunkowy remont kościoła św. Katarzyny w latach 1995-2001

Z dziejów wystroju rzeźbiarskiego kościoła św. Katarzyny na Służewie

Służewski kościół parafi alny św. Katarzyny – świątynia o jednej z naj-

starszych metryk w stolicy1, złożonych dziejach budowlanych i niemniej

burzliwych późniejszych losach – przechował w swych murach niezwykle

ciekawy barokowy wystrój rzeźbiarski (il. 1). Takie zachowane in situ daw-

ne urządzenie wnętrza sakralnego w Warszawie – dotkniętej kataklizmem

niewyobrażalnych zniszczeń wojennych, a wcześniej rozlicznych kasat, roz-

biórek i zwykłych zaniedbań – należą do wielkiej rzadkości. Tym bardziej

zasługuje na uwagę zespół stanowiący świadectwo wysokiego poziomu war-

szawskiego ośrodka artystycznego w czasach przedrozbiorowych. Na pod-

niesienie zasługuje fakt częściowego zachowania się źródeł archiwalnych,

zwłaszcza akt wizytacyjnych2, rzucających nieco światła na dzieje wewnętrz-

nego urządzenia kościoła św. Katarzyny.

Zniszczenia doby potopu szwedzkiego z lat 1655-56 spowodowały ko-

nieczność odbudowy średniowiecznego kościoła służewskiego wraz z jego

1 M. Piber, Służew średniowieczny. Dzieje parafi i i wsi Służew w ziemi warszawskiej,

Warszawa 2001; R. M. Kunkel, Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2006,

s. 327-329.

2 Warszawa, Archiwum parafi alne kościoła św. Katarzyny (dalej APŚK): wizytacje,

pełne i skrócone protokoły wizytacyjne, kwestionariusze wizytacyjne z lat 1675, 1680,

1684, 1710, 1712, 1728, 1737, 1777, 1781 1782, 1784, 1785, 1789.

Jakub Sito

(Instytut Sztuki PAN)

426

Jakub Sito

wystrojem3. Nie sposób wskazać na ścisłą datę jego ówczesnego urządzenia

– poprzedzającego wystrój dzisiejszy – można jedynie przypuszczać, że stało

się to w latach 60. XVII wieku. Wizytacja biskupa Święcickiego z 1675 roku

po raz pierwszy odnotowała istnienie kompletnego, w pełni ukończonego

wyposażenia świątyni4. Opisany w tej, jak również w kolejnych wizytacjach

3 A. Bartczakowa, Kościół w Służewie koło Warszawy, „Biuletyn Historii Sztuki”

XVI, 1954, z. 3, s. 340-341.

4 APŚK, Wizytacja biskupa Stanisława Święcickiego z 1675 r. (odpis z 1819 r.), s. nlb.

(dalej: Wizytacja 1675): “Altare Maius decentis structura et sculptura, nigro colore de-

pict, in certis partibus destructum continent Imaginem sculptam Beata Mariae Virgi-

nis assumpta in Caelum totam inauratma, Mensa Altaris murata non consecrate […]

gradus Altaris duo lignei in eodem Altari Ciborium ligneum unius structurae cum Al-

tari, nigro colore depictum […] In Maiori Choro Altare Beatae Mariae Virginis nimis

exiguum versus meridiem in mensa murata positum […] ex opposite ambona simplex

tappetae veteri Perscio cooperta”.

1. Warszawa, kościół par. Św. Katarzyny na Służewie, widok wnętrza.

Fot. E. Kozłowska 1949 (zbiory Instytutu Sztuki PAN).

427

Z dziejów wystroju rzeźbiarskiego kościoła św. Katarzyny na Służewiu

(z lat 17285 i 17376), ołtarz główny snycerskiej roboty, malowany zgodnie

z duchem wczesnego baroku na czarno, z białym snycerskim detalem, ujęty

był z obu stron parami kolumn, w polu głównym widniał nie – jak to bywało

najczęściej – obraz, ale złocone, rzeźbiarskie przedstawienie Wniebowzię-

cia Matki Boskiej wśród obłoków, z parą asystujących aniołów po bokach,

w zwieńczeniu zaś przedstawienie Boga Ojca, fl ankowane fi gurami św. Jana

Chrzciciela i św. Stanisława biskupa. Na strychu kościoła zachowały się do dziś

ażurowe uszaki ołtarzowe z ornamentu chrząstkowo-małżowinowego7; nie-

mal z całą pewnością można przyjąć, że – umiejscowione po bokach kolumn –

fl ankowały one strukturę ołtarza wielkiego. W nawie kościoła, po prawej stro-

nie, stał przy ścianie niewielki ołtarzyk Matki Boskiej „w ramach czarnych”8,

5 APŚK, Inventarium Ecclesiae Służeviensis Anno Domini Millesimo Septingentesimo

Vigesiom Octavo per me […] Francisci Libowicz […] fi deliter connotatum et descriptum,

s. nlb (dalej: Wizytacja 1728): “Ambona simplex […] Altaria in hac Ecclesia sunt duo.

Maius cum Imagine Genitricis Virginis Mariae tota deaurata. Mensa ufi tur portatili

consecrato sustinet Tabernaculum ligneum in Pixide Argentea intus deaurata. Sacro-

sanctum Eucharistaie Sacramentum intra 15 diem renovari solitum continens sub bona

Clausura. Altare minus ad Cornu Epistolae Maioris Altaris cum Imagine BV Mariae

Mensa adtilet portatili consecrato sine fundatione. Baptisterium ligneum aeram bapti-

malem in pelvicula cupra dealbata bene occludit”.

6 APŚK, Visitatio Ecclesiae Parochialis Służeviensis per Perillmem Rndus Guilhelmum

Robertson Gnesnen Lowicen Varsavien Canonicum […] Anno Domini Millesimo Septin-

gentesimo Trigesimo Septimo, s. nlb. (dalej: Wizytacja 1737): „Altare Maius in hac Eccle-

sia ma w sobie Statuam Assumptionis Bmae Virginis Mariae pozłocistą po stronach po

dwóch aniołów itidem pozłocistych. Sam zaś ołtarz czarno farbowany, maiący po dwie

kolumnie, a partibus biało farbowane iako y sztuki niektóre takowąż farbą farbowane

mieyscami pozłacane. In superfi cie ołtarza in nubibus DEI Patris fi gura lignea, a late-

ribis statuae duae, a cornu Ewangely – Statua Sancti Joannis Baptistae, która spadła

na ziemie, Statua a cornu epistolae Sancti Stanislai, hoc opus dawnością y starością

nadruinowane. W tym ołtarzu cyborium pro Pyxide, y na monstrancyą staroświeckie,

iednakże pro conservatione ieszcze aptum fores eius sera interna clauduntur. Mensa

Altaris Murata […] Gradusy dobre drewniane do tego ołtarza […] Ambona w kościele

desek białych […] gradus na ambonę obite antependiami dwiema zółtymi […] w Wiel-

kim Chórze a Cornu Epistolae przy murze ołtarz Najświętszey Panny piastuiącey Pana

Jezusa, in mensa Murata postawiony, w ramach czarnych cum antependio nakryty, gra-

dusy do tego ołtarza drewniane dobre”.

7 Dr. hab. Tadeuszowi Bernatowiczowi dziękuję za zwrócenie uwagi na ten zabytek.

8 APŚK, Wizytacja 1675, s. nlb.

428

Jakub Sito

zaś naprzeciwko niego, po lewej stronie nawy, usytuowana była ambona: zbu-

dowana z biało malowanych desek, tak prosta, że musiała być zdobiona teksty-

liami: w 1675 roku dywanami9, w 1737 roku „antependiami dwiema żółtymi”10.

Opisany tu wystrój został w ciągu XVIII wieku kompletnie wymieniony.

Zachowane do dziś późnobarokowe wyposażenie kościoła składa się z oł-

tarza głównego, pary ołtarzy bocznych – Matki Boskiej Niepokalanej Po-

czętej po lewej i św. Franciszka z Asyżu po prawej stronie oraz ambony. Te

interesujące, a w pewnym zakresie nawet znaczące artystycznie obiekty małej

architektury i rzeźby pozostawały niemal zupełnie nie zauważane w literatu-

rze naukowej. Jedynie Aldona Bartczakowa, na marginesie swego krótkiego

artykułu sprzed blisko 60 lat o architekturze kościoła św. Katarzyny, jednym

zdaniem, bez jakiegokolwiek uzasadnienia, związała cały wystrój kościoła

z osobą Johanna Georga Plerscha, warszawskiego rzeźbiarza okresu roko-

ka11. W rzeczywistości autorstwo, kształt artystyczny i dzieje zachowanego

do dziś urządzenia świątyni są zagadnieniem znacznie bardziej skompliko-

wanym, wprost zagmatwanym, domagającym się historycznej, artystycznej

i konserwatorskiej, nader uważnej analizy. Dodajmy zresztą z pokorą, iż

w dalszym ciągu nie znajdującym kompletnej odpowiedzi.

Jeśli brać pod uwagę jedynie twarde, potwierdzone archiwalnie fakty hi-

storyczne, dotyczące późnobarokowego kościoła św. Katarzyny i jego wystroju,

to zbyt wiele nie wiemy. Znajdujący się w kompleksie podwarszawskich dóbr

wojewody ruskiego, Aleksandra Augusta Czartoryskiego (1697-1781)12 kościół

służewski należał do jednej ze znaczniejszych świątyń kolatorskich księcia13. Po-

łożony przy ważnym trakcie, niedaleko ośrodka o pierwszorzędnym znaczeniu,

jakim była rodowa rezydencja w Wilanowie, kościół w Służewie szybko ściągnął

9 Tamże, s. nlb.

10 APŚK, Wizytacja 1737, s. nlb.

11 A. Bartczakowa, Kościół…, s. 341. Autorka pomyłkowo – myśląc zapewne o synu

rzeźbiarza, Janie Bogumile – użyła w artykule niewłaściwych inicjałów artysty – J.B.

12 W. Konpoczyński, Czartoryski August Alekander, w: Czartoryscy. Trzydzieści sześć

życiorysów, Kraków 1938, s. 64-75; K. Kuras, Współpracownicy i klienci Augusta A.

Czartoryskiego w czasach saskich, Kraków 2010.

13 J. Nowak, Dobra wilanowskie za Elżbiety Sieniawskiej 1720-1729 w świetle archiwa-

liów Biblioteki Czartoryskich, „Studia Wilanowskie” XIV 2003, s. 53-89 (o Służewie

na s. 82-83).

429


na siebie uwagę Czartoryskiego – od 1731 roku właściciela dóbr. Książę, wkrótce

po ustaniu zawirowań politycznych w związku z sukcesją tronu, wraz ze stabili-

zacją w 1735 roku rządów Augusta III, przystąpił wówczas do niezbędnych in-

westycji budowlano-remontowych w swych dobrach warszawsko-wilanowskich,

koncentrując się m. in. na kościele służewskim. Z punktu widzenia historii ar-

chitektury i sztuki niewątpliwie najważniejsza jest dla nas domniemana data

kontraktu z książęcym architektem Janem Zygmuntem Deyblem na budowę

nowego korpusu kościoła służewskiego z kwietnia 1743 roku, kiedy to na poczet

inwestycji zostało mu zapłacone 8000 tynfów14. Ważną informację zawiera list

do księcia od Stanisława Boguckiego, ekonoma w wilanowskich dobrach Czar-

toryskich, z 24 października 1743 roku mówiący o zadaszonym, niemal już go-

towym kościele służewskim15. Można przyjąć, że prace, m. in. przy tynkowaniu

wnętrza trwały jeszcze jeden, następny sezon, a więc do 1744 roku. Wyposaża-

nie kościoła w sprzęty liturgiczne mogło nastąpić tuż po zakończeniu robót bu-

dowlanych, w połowie lat czterdziestych, może nieznacznie później. Materiałów

źródłowych z połowy wieku niestety brak. Tymczasem niezwykle zaskakująco

brzmią informacje z kolejnego protokołu wizytacyjnego kościoła św. Katarzy-

ny, tym razem z 1777 roku, spisywanego wyjątkowo sumiennie i szczegółowo,

z udziałem ówczesnego proboszcza służewskiego ks. Antoniego Górskiego16.

Protokół głosi co następuje: „Ołtarze roku 1775 postawione, tych trzy: Ołtarz

Wielki z krucyfi ksem rżniętym, kolorem czarnym, kolumny złotem malarskim

pokryte, gloria na wierzchu z fi gurami, po bokach dwie fi gury S. Sebestiana y

Kalasantego, drugi ołtarz po prawej stronie z Nayświętszey Panny obrazem y

14 Kraków, Biblioteka Czartoryskich [dalej: B.Cz.] 6006, t.VI: Kasa Generalna Augu-

sta Aleksandra Czartoryskiego 1738-45: „18 April 1743 P.Capitanowi Deibel ad rationem

kontraktu o kościół w Służewie 8000 Tynfów z całey sumy należy 16500 tynfów”.

15 BCz., tzw. Korespondencja Sieniawska 5765 (listy Stanisława Boguckiego), 2225 (list

z 24 października 1743): „Kościół służewski cały już jest dachem przykryty. Facyaty

dwie tylna y na środku kościoła między większym y mnieyszym chórem dach dzieląca

iuż skończone y dachówką pokryte trzeciey facyaty przedniey dokańczają. Słyszałem

od JM X Mohla że wkrótce maią okna stanąć, a po skończoney robocie mularskiey ab

extra, że w tych czasach ma kazać dawać, trynkowanie Im Pan Architekt, ab intra w ko-

ściele y podsiębitkę na którą gotuią tarcice; widziałem intus y wierzch dany nie bardzo

atoli iednak gdyby go sworniami mocnemi żelaznemi przez balki do sztybrów z kro-

kwiami odwiązanych umocniono byłby nierównie fundamentalnieyszy”.

16 APŚK, Kwestionariusz wizytacji kościoła 1777, s. nlb.

430

Jakub Sito

sukienką srebrną, trzeci ołtarz S. Katarzyny P. M. po lewey stronie złotem ma-

larskim i kolorami przyozdobione”. Dalej protokół wizytacji wspomina iż: „am-

bona częścią wyzłacana, częścią posrebrzana, w roku 1770 przybyła”. A zatem

zgodnie z powyższym źródłem, obecny wystrój kościoła, bo o nim tu wyraźnie

mowa (dodajmy, że odnotowywany odtąd nieprzerwanie przez wszystkie kolejne

wizytacje17), miał się pojawić dopiero w latach 70. XVIII wieku. Z drugiej strony

cechy formalne wszystkich trzech ołtarzy, jak i ambony przeczą tak późnemu da-

towaniu. Zarówno ich struktura kompozycyjna, detal stolarsko-architektonicz-

ny, ornamentyka, jak i zdobiąca je rzeźba fi guralna, a w końcu czytelne, dające

się stosunkowo łatwo dowieść autorstwo, wskazują na czas powstania wcześniej-

szy o trzydzieści, a nawet pięćdziesiąt

lat. Świadczyłoby to o ich wtórnym

użyciu na Służewiu, o pochodzeniu

po prostu z innych świątyń Warszawy

czy też jej okolic18.

Z drugiej strony – niejako wbrew

cytowanemu źródłu – można stwier-

dzić istnienie w obecnym wystroju

służewskiej świątyni także elemen-

tów przeznaczonych do niej celowo.

Dotyczy to ołtarza głównego (il.

2), który stanowi nota bene w całej

omawianej grupie największe wy-

zwanie badawcze, bo też dzieje jego

powstania wydają się najbardziej

zawikłane. Złożony jest on dzisiaj

17 Por. przyp. 2.

18 Dawne wyposażenia warszawskich świątyń przechodziły wyjątkowo burzliwe dzie-

je w ciągu XIX-XX w., przenoszone z kościoła do kościoła, często wywożone poza sto-

licę, nawet do odległych miejsc – wszystko to w związku z kasatami zakonów, rozbiór-

kami budowli sakralnych czy naturalną wymianą wyposażeń. Proceder ów jakkolwiek

szkodliwy, dezintegrujący historyczną i artystyczną wartość obiektów, paradoksalnie

pozwolił ocaleć licznym zabytkom ruchomym z Warszawy przed zagładą lat 1944-45.

Na ten temat m.in. W. Łyjak, Organy, w: Kultura artystyczna Warszawy XVII-XXI w.

red. Z. Michalczyk, A. Pieńkos, M. Wardzyński, Warszawa 2010.

2. Warszawa, kościół par. Św. Katarzyny na

Służewie, ołtarz główny. Fot. J. Sito 2013.

431


z dwóch zasadniczo odmiennych

części – dość wątłej, silnie spłaszczo-

nej nastawy kolumnowo-pilastrowej

w kształcie aediculi i bogatej, do-

minującej nad nią późnobarokowej

glorii wokół kolistego okna prezbi-

terium (il. 3-4), złożonej z obłoków

i promieni, aniołów i puttów. Wła-

śnie owa gloria jest w moim prze-

konaniu elementem pierwotnym,

istniejącym tu na pewno od po-

czątku barokowego przekształcenia

kościoła przez Jana Zygmunta Dey-

bla, i najpewniej przezeń zapro-

jektowanym. Silnie zintegrowana

z architekturą prezbiterium, dosto-

sowana do kolistego kształtu okna,

stanowiła ona, jak sądzę, główny element pierwotnej aranżacji, pochodzącej

przypuszczalnie z 2. połowy lat 40. XVIII wieku. Odnotowane w roku 1775

„postawienie” ołtarza wielkiego dotyczyć musiało zatem chyba jedynie części

dolnej, aediculowej (il. 5), zapewne przeniesionej wówczas z innego kościoła,

3. Warszawa, kościół par.

Św. Katarzyny na Służewie, ołtarz

główny – gloria, wyk. Johann Georg

Plersch, ok. 1745-50. Fot. E. Kozłowska

1949 (zbiory Instytutu Sztuki PAN).

4. Warszawa, kościół par. Św. Katarzyny

na Służewie, ołtarz główny – gloria wyk.

Johann Georg Plersch, ok. 1745-50.

Fot. J. Sito 2011.


Służewie, ołtarz główny – część dolna, ok.

1700-20. Fot. J. Sito 2011.

432

Jakub Sito

datującej się na czas znacznie wcześniejszy, jak przypuszczam na początek

XVIII wieku. Wskazywałby na to zupełnie odmienny swym charakterem

od wspomnianej glorii typ struktury architektonicznej, zbliżony nieco

do bocznych ołtarzy z warszawskiego kościoła Świętego Krzyża19, a zwłasz-

cza ich licznych mazowieckich powtórzeń (np. w ołtarzach bocznych kole-

giaty w Łowiczu)20, również wspomniana w wizytacji czarno-złota kolorysty-

ka (potwierdzona nota bene badaniami konserwatorskimi21). W przypadku

tego akurat ołtarza nie myliła się Aldona Bartczakowa wiążąc znakomitej

klasy rzeźbę fi guralną glorii z osobą prominentnego rzeźbiarza warszawskie-

go XVIII wieku – Johanna Georga Plerscha22. Na Plerscha wskazuje zarów-

no ogólny, z ducha rzymski, późnobarokowy charakter śmiałej, dynamicznej

kompozycji i jej świetnego wykonania, wskazują nań też relacje do innych,

nieznacznie wcześniejszych dzieł artysty, jak choćby w przypadku dolnej

pary aniołów z glorii (il. 6-8) do niemal identycznych fi gur z tabernaku-

lum kościoła karmelitów bosych w Warszawie z około 1749 roku (il. 9-10).23

Wskazana tu analogia jest zresztą na tyle bliska, że można się zastanawiać

czy owa para adorujących aniołów z glorii służewskiej również nie pochodzi-

ła z pierwotnego, później rozebranego tabernakulum. Jak wyglądała reszta

ołtarza głównego zanim przeniesiono tu dzisiejszą strukturę, a więc przed

19 K. i M. Wardzyńscy, Ołtarze ŚŚ. Rocha i Sebastiana oraz Św. Michała Archanioła

i Wszystkich Aniołów 1705, w: Serce Miasta. Kościół Św. Krzyża w Warszawie, red. K.

Sztarbałło i M. Wardzyński, Warszawa 2010, s. 192-197.

20 K. i M. Wardzyńscy, Recepcja ołtarzy świętokrzyskich w sztuce pierwszej połowy XVIII

wieku w Rzeczypospolitej (poza Prusami Królewskimi i Warmią), w: Tamże, s. 198-201.

21 Za informację dziękuję konserwatorowi Panu Mariuszowi Makowieckiemu.

22 Por. przyp. 11. Odkrywcą i pierwszym monografi stą Plerscha był Zygmunt Batow-

ski: Z. Batowski, Pomnik Tarły w kościele jezuickim w Warszawie i jego twórca. Przy-

czynek do dziejów rzeźby w Polsce w XVIII wieku, Warszawa 1933, s. 6-7. Bogata litera-

tura na jego temat w haśle „Plersch”: K. Mikocka-Rachubowa, Plersch (Plech, Pleichs,

Pleisch, Plejsz, Plersz, Plesch, Plesz, Pleys, Pleysz) Johann Georg (Jan Jerzy), w: Słownik

artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeź-

biarze, grafi cy, t. 7, red. H. Makowska, Warszawa 2003. s. 276–283 (na temat rzeźb ko-

ścioła św. Katarzyny patrz s. 281).

23 J. Sito, Ołtarze główny i przytęczowe kościoła pokarmelickiego (seminaryjnego)

w Warszawie. Wartości historyczne i artystyczne (dokumentacja naukowo-historyczna

– mpis), Warszawa 2012.

433



Służewie, ołtarz główny – lewy anioł w glorii,

wyk. Johann Georg Plersch, ok. 1745-50.

Fot. J. Sito 2011.

7. Warszawa, kościół par. Św.

Katarzyny na Służewie, ołtarz

główny – głowa lewego anioła

w glorii, wyk. Johann Georg

Plersch, ok. 1745-50. Fot. J. Sito

2011.


Służewie, ołtarz główny – prawy anioł w glorii,

wyk. Johann Georg Plersch, ok. 1745-50. Fot. J.

Sito 2011.

9. Warszawa, kościół

pokarmelicki (seminaryjny),

ołtarz główny – lewy anioł przy

tabernakulum, wyk. Johann

Georg Plersch, ok. 1749. Fot. J.

Sito 2011.

434

Jakub Sito

10. Warszawa, kościół pokarmelicki

(seminaryjny), ołtarz główny – prawy anioł

przy tabernakulum, wyk. Johann Georg

Plersch, ok. 1749. Fot. J. Sito 2011.

rokiem 1775, można jedynie spe-

kulować. Mogła to być na przy-

kład, nie tak rzadka w ówcze-

snej sztuce Warszawy i w kręgu

jej oddziaływania architektura

iluzjonistyczna (niem. Sche-

inarchitektur)24. Ołtarz w swej

zasadniczej części byłby wów-

czas po prostu malowidłem na-

ściennym, np. w technice fresku,

uzupełnianym przez okazałe

elementy plastyczne – glorię

i wspomniane tabernakulum.

Po usunięciu tynków w ramach

ostatniej restauracji kościoła,

nie da się już tego, rzecz jasna,

ustalić. Obecnie brakuje w ołta-

rzu głównym rzeźbionego kru-

cyfi ksu jaki odnotował inwen-

tarz z 1777 roku25, a jaki widoczny jest częściowo na zdjęciu z 1947 roku, brak

także fi gur bocznych św. św. Sebastiana i Józefa Kalasantego wspominanych

w inwentarzu26. Czy pochodziły one z fazy rokokowej i były autorstwa Pler-

scha, czy też raczej przynależały do owego przeniesionego tu retabulum –

nie sposób dziś orzec.

Para ołtarzy bocznych (il. 11-13), zgodnie z inwentarzem umieszczonych

w kościele służewskim w 1775 roku27, a niewątpliwie pochodzących z innej

świątyni, nosi wszelkie cechy twórczości innego, działającego wcześniej niż

Plersch warszawskiego rzeźbiarza okresu saskiego – Bartłomieja Michała

24 Por.: W. Hentschel, Die sächsische Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen, Berlin

1967, il. 474.


26 Tamże, s. nlb.

27 Tamże, s. nlb.

435



na Służewie, lewy ołtarz boczny, wyk.

warsztat Bartłomieja M. Bernatowicza,

ok. 1720. Fot. E. Kozłowska 1949 (zbiory

Instytutu Sztuki PAN).


Katarzyny na Służewie, lewy ołtarz

boczny (w trakcie konserwacji), wyk.


ok. 1720. Fot. J. Sito 2013.


na Służewie, lewy ołtarz boczny (w trakcie

konserwacji) – zwieńczenie, wyk. warsztat

Bartłomieja M. Bernatowicza, ok. 1720.

Fot. J. Sito 2013.

436

Jakub Sito


Katarzyny na Służewie, prawy ołtarz

boczny (w trakcie konserwacji), wyk.


ok. 1720. Fot. J. Sito 2011.

15. Prażmów k. Warszawy, kościół par.,

ołtarz boczny, pierwotnie w kościele

jezuitów w Warszawie), wyk. warsztat

Bartłomieja M. Bernatowicza, ok. 1714-

15. Fot. J. Sito 2011.


na Służewie, lewy ołtarz boczny

– kapitel kolumny, wyk. warsztat

Bartłomieja M. Bernatowicza, ok. 1720.

Fot. J. Sito 2011.

17. Łowicz, kościół pijarów, ołtarz

główny - kapitel kolumny, wyk. warsztat

Bartłomieja M. Bernatowicza, 1720-23.

Fot. J. Sito 2010.

437


Bernatowicza i pozwala się datować w przybliżeniu na około 1720 rok28. Do-

tyczy to także zdobiących pierwotnie ołtarz maryjny rzeźb św. św. Joachima

i Anny (obecnie umieszczonych pod chórem muzycznym). Struktury archi-

tektoniczno-stolarskie z odstawionymi ukośnie kolumnami, podobnymi

zwieńczeniami opatrzonymi dwiema parami wolut i zbliżonym typem orna-

mentyki z motywem wszechobecnych girland kwiatowych (il. 14), w znacz-

nym stopniu przypominają powstałe zbliżonym czasie Bernatowiczowskie

ołtarze boczne kościoła jezuitów na Świętojańskiej (obecnie w Prażmowie

pod Warszawą) z lat ok. 1714-15 i 1717 (il. 15)29. Niezwykle charakterystyczny

typ wysoce oryginalnych antropomorfi cznych kapiteli z motywem główek

anielskich, jakie zdobią ołtarze służewskie (il. 16), powtarza się nie tylko

we wspomnianych ołtarzach jezuickich, ale także w retabulum kościoła pi-

jarów w Łowiczu (il. 17) – archiwalnie potwierdzonym dziele Bernatowicza

z lat 1720-2330.

Ambona, zgodnie z przytaczanym inwentarzem, miała się pojawić w ko-

ściele służewskim w 1770 roku.31 Wtórnego jej użycia na Służewie i pochodze-

nia z innego kościoła dowodzi nie tylko forma (il. 18-20), wskazująca na znacz-

nie wcześniejszy czas powstania, ale również nie powiązanie skalą z ołtarzami

(zwłaszcza z sąsiadującymi z nią ołtarzami bocznymi), czy w końcu ewidentne

ślady adaptacji do obecnego wnętrza, np. niespasowanie zaplecka, zwężenie

o jedną ściankę sześciobocznego kosza ambony, co pociągnęło za sobą przycię-

cie główek anielskich, ornamentów, etc. Na uwagę zwraca bogaty program fi -

guralny, identyczny z odnotowanym przez XVIII-wieczny inwentarz: „u dołu

[czyli na koszu] czterech Doktorów, w koronie [czyli na baldachimie] czterech

Ewangelistów, na wierzchu [Chrystus] Salwator w promieniach”32. Podobnie

28 J. Sito, Bernatowicz Bartłomiej Michał, w: Allgemeines Künstler-Lexikon. Die Bil-

denden Künstler aller Zeiten und Völker, Bd 79, München-Leipzig 1994, s. 277-279; J.

Sito, A. Betlej, Lubelskie dzieła Bartłomieja Bernatowicza, w: Studia nad sztuką rene-

sansu i baroku, t. V, red. J. Lileyko. I. Rolska-Boruch, Lublin 2004, s.

29 Zgodnie z brzmieniem Kroniki Parafi alnej kościoła w Brwinowie ołtarze trafi ły

tu w 1819 r. z kościoła jezuitów w Warszawie.

30 H. Samsonowicz, Kościół pijarów w Łowiczu. Fazy budowy i architekci, „Kwartalnik

Architektury i Urbanistyki”, 1988, s. 245.


32 Tamże, s. nlb.

438

Jakub Sito


Katarzyny na Służewie, ambona,

wyk. warsztat Bartłomieja M.

Bernatowicza, ok. 1720-30. Fot. J.

Sito 2011.


na Służewie, kosz ambony, wyk. warsztat

Bartłomieja M. Bernatowicza, ok. 1720-30.

Fot. J. Sito 2011.

Il. 20. Warszawa, kościół par. Św. Katarzyny

na Służewie, baldachim ambony, wyk.

warsztat Bartłomieja M. Bernatowicza, ok.

1720-30. Fot. J. Sito 2011.

439


jak ołtarze boczne, również i kazalnica stanowi produkt warsztatu Bartłomieja

Bernatowicza, ze zbliżonego zresztą czasu (co może, choć nie musi być przy-

padkiem), to jest z lat około 1720-3033. Należy ona do grupy zbliżonych ambon

Bernatowiczowskich, operujących spiętrzoną, kilkukondygnacjową kompo-

zycją, z wysoką nadstawą baldachimu, zwieńczoną każdorazowo fi gurą bądź

to przepowiadającego Chrystusa, bądź któregoś ze świętych, odznaczających

33 J. Sito, M. Wardzyński, Recepcja twórczości grafi cznej Jeana Lepautre’a Mł. w sztuce

sakralnej Rzeczpospolitej XVII i XVIII wieku, w: Francusko-polskie relacje artystyczne

w epoce nowożytnej, red. A. Pieńkos, A. Rosales-Rodriguez, Warszawa 2010, s. 72-73.

Il. 21. Warszawa,

kościół pokarmelicki

(seminaryjny), ambona,

wyk. warsztat Bartłomieja

M. Bernatowicza, ok. 1720-

25. Fot. J. Sito 2011.

22. Siemiatycze, kościół

pomisjonarski, ambona,

wyk. warsztat Bartłomieja

M. Bernatowicza, ok. 1730.

Fot. J. Sito 2011.

23. Lublin, kościół

d. karmelitanek

trzewiczkowych

(obecnie szpitalny,

szarytek), ambona, wyk.

warsztat Bartłomieja M.

Bernatowicza, 1735. Fot. J.

Sito 2011.

440

Jakub Sito

się prostą stereometryczną bryłą kosza opartego na rzucie sześcioboku bądź

koła. Służewskiej bliskie są zwłaszcza kazalnice z kościoła karmelitów bosych

w Warszawie (ok. 1720-25) (il. 21), misjonarzy w Siemiatyczach34 (ok. 1730) (il.

22), a także z kościoła karmelitanek bosych w Lublinie35 (1735) (il. 23). Wszyst-

kie one są w znacznym stopniu zależne od grafi ki francuskiej 2 połowy XVII

wieku zwłaszcza od grawiur Jeane’a Le Pautre’a, czasem nieznacznie przetwo-

rzonych36. Ukłon w stronę środkowoeuropejskiej tradycji stanowią z kolei fan-

tazyjne zdobienia zaplecka i baldachimu, a takie elementy, jak – na Służewie

– gwiaździsty baldachim, mają genezę odleglejszą, jeszcze manierystyczną

XVI-wieczną.

Na temat pierwotnej lokalizacji elementów wystroju naszego kościoła

można obecnie jedynie spekulować. Nie wiadomo nawet z całą pewnością,

czy była to jedna czy też kilka świątyń. Można jedynie domniemywać, iż

ambona, przybyła tu o całe 5 lat wcześniej niż ołtarze, o mniejszej zresztą od

nich skali, pochodziła przypuszczalnie z innego, stosunkowo niewielkiego

kościoła. Rzeźbiony na zaplecku emblemat głowy św. Jana Chrzciciela na mi-

sie – godło archidiakonatu warszawskiego – wskazywałby na pochodzenie

z kościoła parafi alnego w najbliższej okolicy: w Warszawie bądź poza nią;

kusząco przedstawiałaby się w tym względzie propozycja nawet warszawskiej

kolegiaty (od 1798 roku katedry) Świętego Jana, gdyby nie rażąca dyspro-

porcja skali i dość niska klasa. Na dziś stosunkowo najbardziej prawdopo-

dobnym miejscem pochodzenia ambony wydaje się chyba stary, drewniany

kościół parafi alny w Wilanowie, właśnie w początku lat 70. XVIII wieku

rozbierany pod budowę nowej, murowanej świątyni. Z kolei ołtarze boczne,

wysokie, okazałe, na pewno pochodzić musiały z większego, przypuszczalnie

zakonnego kościoła, w którym modernizowano w tym czasie wystrój. Z uwa-

gi na uwydatniony wątek franciszkański –barokowe obrazy męczenników

franciszkańskich w obu zwieńczeniach – dopuszczałbym hipotezę, że mogły

34 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Seria Nowa t. XII: Województwo Białostockie,

z. 1. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, oprac. aut. M. Kałamajska-Saeed, Warszawa 1996,

s. 62, il. 93-94.

35 M. Nowak, Ikonografi a wystroju kościoła karmelitanek bosych pod wezwaniem Nie-

pokalanego Poczęcia NMP w Lublinie, „Ikonotheka. Prace Instytutu Historii Sztuki

Uniwersytetu Warszawskiego” V, 1993, s. 139-165.

36 Por. przyp. 33.

441


owe nastawy pochodzić z kościoła tej właśnie reguły; tu w grę wchodziła-

by przede wszystkim okazała świątynia bernardynów na Pradze37. Miejsca

pochodzenia retabulum ołtarza głównego umieszczonego pod Plerschowską

glorią – omówionego na początku wystąpienia – nie podejmuję się wskazać.

Niezależnie od pierwotnej lokalizacji służewskich ołtarzy i ambony,

w chwili obecnej niemożliwej do uchwycenia, a także dokonywanych prze-

kształceń, na podniesienie zasługuje fakt ich wysokiej klasy oraz związania

z pierwszoplanowymi stołecznymi warsztatami rzeźbiarskimi doby saskiej.

Jak na opłakany stan zachowania barokowej substancji zabytkowej Warsza-

wy – to bardzo dużo.

37 K. Guttmejer, Barokowy zespół architektoniczny bernardynów na Pradze, [w:] Na pra-

wym brzegu – dziedzictwo kulturowe warszawskiej Pragi, red. Z Michalczyk, Warszawa

2006, s. 9-42.

Z dziejów wystroju rzeźbiarskiego kościoła Św. Katarzyny na Służewiu

Documents

Transcript of Z dziejów wystroju rzeźbiarskiego kościoła Św. Katarzyny na Służewiu