Spuścizna Johanna Christopha Beckmanna (1641-1717) jako źródło do dziejów Nowej Marchii

NADWARCIAŃSKI ROCZNIKHISTORYCZNO-ARCHIWALNY

NR 20/2013

joanna A. KościelnaSzczecin

Spuścizna johanna christopha Beckmanna (1641–1717)jako źródło do dziejów Nowej Marchii

W dziale rękopisów i spuścizn Geheimes Staatsarchiv w Berlinie przechowy-wane są materiały do nigdy niewydanego trzeciego tomu Historii Brandenburgii przygotowywanej na polecenie króla Fryderyka I przez profesora Uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą Johanna Christopha Beckmanna.

Spuścizna Beckmanna to bardzo bogaty zbiór informacji, a dla Nowej Marchii wręcz bezcenny, warto więc zwrócić na nią uwagę, zwłaszcza w kontekście strat w nowomarchiskich archiwaliach, jakie spowodowała II wojna światowa.

johann christoph Beckmannszkic biograficzny

Johann Christoph Beckmann1 urodził się 2 IX 1641 roku2 roku w Zerbst, w księstwie Anhalt3. Jego ojciec Christian był pastorem, cenionym autorem dzieł fi-lologicznych, teologicznych i filozoficznych, a także poetą (poeta laureatus)4. Mat-

1 Pisownia nazwiska była różna: Beckman, Beckmann, Beckmann, Beckman, a wersji zlatynizowa-nej: Beckmannus Johannes (Joannes) Christophorus.

J. Ch. Beckmann posługiwał się także pseudonimami: Gratius Servesta-Anhaltinus, Ortuinus, Mas-sonius, Johannes Christophorus, Mosanus Hubertus, Thumbach Willibald, wg. CERL (Consortium of European Research Libraries) Thesaurus, http://thesaurus.cerl.org/record/cnp00101330 (dostęp od 5 III 2012).

2 Po zmianie kalendarza data urodzenia Beckmann to 13 IX 1641 r. W północnej części Rzeszy i w Danii kalendarz gregoriański zastąpił juliański 1 III 1700.

3 Podstawą przedstawionej tu biografii jest wydane po śmierci J. Ch. Beckmanna Monumentum Becmannianum hoc est vita, fama, scripts et funebria viri summe reverendi atque excellentissimi Jo-hannis Christophori Becmanni theologiae doctoris In Academia Viadrina primum graecae linguae, post historiarum, tandem theologiae professoris per annos quinquaginta meritissimi ac celeberrimi in gratami posteritatis ne memoria tanti viri excideret erectum. Francoforti ad Viadrum apud Joh. Godofredum Conradi, 1719. To poświęcone Beckmannowi dzieło składa się z okolicznościowego kazania (Christliche Leichen-Predigt) przygotowanego przez teologia kościoła ewangelicko-refor-mowanego, pastora na zamku w Kostrzynie, Friedricha Berga (Bergius), adresowanego do wdowy po profesorze, jego córek, zięciów i wnuków, pogrążonych w żałobie krewnych i przyjaciół. Kazanie, na modłę epoki, zawiera liczne odwołania do Biblii, literatury greckiej (Eurypides), rzymskiej i dzieł współczesnych. W drugiej części Monumentum, zatytułowanej „Personalien” przedstawiono biogram Beckmanna (s. 89-100). Monumentum (…) otwiera portret Beckmanna.

4 Christian Bec(k)mann ur. 20 IX 1580 r. w Steinbach (Miśnia/Meissen) był synem pastora Andreasa

112 113

ka Margarethe Encke, pochodziła z patrycjuszowskiej rodziny z Zerbst, a jej ojciec Gregorius Encke był urzędnikiem miejskim (Stadtkämmerer). Znana z pobożności i łagodnego charakteru, była bardzo szanowna w mieście5, to na nią spadł trud opieki i wychowania dzieci własnych i pasierbów po śmierci męża. W chwili śmierci ojca Johann Christoph miał zaledwie 7 lat.

Do ukończenia 15 roku życia Johann Christoph uczył się w szkole przy kościele św. Jana (St. Johannis) w Zerbst, kierowanej przez rektora Andreasa Marckmann (rektor w latach 1654–1680). Uczniowie szkoły corocznie stawali do egzaminów, a najlepsi wygłaszali publicznie łacińskie i greckie oracje. Na zdolnego ucznia zwrócił uwagę lekarz i profesor Jakob Röseler6, który skierował go na studia do Frankfur-tu nad Odrą. Młody Beckmann dotarł tam w lutym 1659 roku7. Studiował m.in. u sławnego teologa Eliasza (Elia) Grebenitza (1627–1689) 8. Stopień magistra uzyskał 18 IV 1661 r. Rok później otrzymał stypendium od Wielkiego Elektora Fryderyka Wilhelma (1640–1686) na dokończenie edukacji w wielkich ośrodkach naukowych

Becmanna (zm. w 1612 r.) i Sibylli Kirsten (zm. w 1591 r.). W 1595 r. rozpoczął naukę w szkole w Grimma, cztery lata później (1599 r.) immatrykulował się na Uniwersytecie w Lipsku, studiował także w Wittenberdze i w Jenie. W 1604 uzyskał w Lipsku tytuł magistra filozofii. Od 1608 roku był kierownikiem (rektorem) szkoły w Naumburgu (Saale), potem w Mühlhausen w Turyngii (od 1612), w Amsbergu (1615), w Bernburgu. W połowie lat 20. XVII w. przeszedł z luteranizmu na kalwinizm. Od maja 1625 r. pracował jako pastor w kościele św. Mikołaja (Nikolaikirche) w Zerbst, pełnił też urząd superintendenta (od 9 VIII 1625 r.). Od 1627 r. był profesorem teologii w Gim-nasium illustre (Anhaltische Landesuniversität mit Lateinschule; Francisceum) w Zerbst i aseso-rem Konsystorza. Gdy w roku 1645 doznał zawału serca musiał ograniczyć aktywność i przebywać głównie w domu. Zmarł 17 III 1648 r. w Zerbst. Był dwukrotnie żonaty; pierwsza żona Christine Lassmann (zm. 24 V 1637) była córką rektora szkoły św. Tomasza (Thomasschule) w Lipsku. Miał z nią 9 dzieci, z których wiek dojrzały osunęło tylko dwóch synów: Philipp, potem lekarz w Dessau, i Friedrich, profesor logiki i teologii na uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą. Drugi raz ożenił się 28 XI 1637 z Margarethe Encke, córką urzędnika miejskiego w Zerbst Gregora Encke. Ze związku z nią urodził się Johann Christian (ur. i zm. w 1640 r.) oraz Johann Christoph (1641–1717). Christian Beckmann był autorem licznych prac, dotyczących przede wszystkim języka łacińskiego (Man-ductio ad linguam latinam. Leipzig 1607, Christiani Becmani De Originibus Latinae linguae: et quòd ex illis eruatur germana significandi proprietas, Christianus Becmanus cum praef. Josephi Scaligeri, Wittebergae, 1609), a także teologii (Exercitationees theologicae. Zerbst 1639, Studiosi Theologiae. Hanau 1619). Angażował się w spory teologiczne z socynianami. Podstawowe dane biograficzne wg Wagenmann J. A., Becman Christian, w: Allgemeine Deutsche Biographie (dalej: ADB). Bd 2, 1875, s. 240. Beck J. Ch., Iselin J. Ch., Burtorff A. J., Neu-vermehrtes Historisch- und Geographisches Allge-meines Lexicn: in welchem das Leben und die Thaten der Patriarchen, Propheten, Apostel, Vätter der ersten Kirchen, Päbsten, Cardinälen, Bischöffen, Prälaten, vornehmer Gelehrten und Künstlern (...), A – Be, Basel, 1742, s. 858, Zedlers Universal-Lexicon, 1733, Bd. 3, s. 878. Syn wspomniał ojca w swojej Historii Anhaltu (Historie des Fürstenthums Anhalt), Th. VII, s. 325-330, gdzie nie tylko dokładnie omówił jego biografię, ale cytował też fragmenty jego poezji.

5 Monumentum Becmannianum, s. 89.6 Autor Momumentum... tytułuje go „Chur-Brandenb. und Hochfürstl. Anhalt. Leib-Medicus, Bur-

germ. zu Zerbst und Profess. Phys. und Moralius“, tamże, s 90. 7 W Frankfurcie studiował też jego przyrodni brat, Friedrich, Monumentum... s. 90.8 Elias Grebenitz (Grebnitz) był zaciekłym wrogiem Andreasa Müllera. Ich konflikt zakończony kata-

strofą sinologa przedstawiony jest w wielu opracowaniach poświęconych historii poznawania Chin i Dalekiego Wschodu w epoce wczesnonowożytnej, m.in. w pracach: David E. Mungello, Curious land: Jesuit accommodation and the origins of sinology, University of Hawaii Press, 1989, 230-235, Rens Bod, Jaap Maat, Thijs Weststeijn (red), The Making of the Humanities: Early Modern Europe, Vol. I, Amsterdam University Press, 2010, s. 154-155.

Joanna A. Kościelna

112 113

Europy. Podróż rozpoczął w maju 1662 roku w towarzystwie kolegi o nazwisku Buch. Odwiedził Hamburg, Bremę, Emden, Uniwersytet w Groningen, gdzie poznał sławnych uczonych: profesorów Samuela Maresa (Maresius)9, Antona Deusingiu-sa10, Martina Schoockiusa11. Buch pozostał w Groningen, a Beckmann udał się do Franecker12. Tam studiował u Nicolausa Arnoldi13 i Christiana Schotanusa14. Kolej-nymi etapami wojażu były Amsterdam i Leiden. W Leiden spędził semestr zimowy, słuchając wykładów profesorów Abrahama Heidenusa15, Johanna Hoornbecka16, Jo-hanna Friedricha Gronoviusa17 (był on niegdyś uczniem jego zmarłego ojca) i Geo-

9 Samuel des Marets (Desmarets, Maresius), ur. 9 VIII 1599 r. w Oisemont/Pikardia, zm. 8 V 1673 r. w Groningen, francuski teolog protestancki (hugenocki), profesor teologii w Akademii w Sedanie, potem na Uniwersytecie w Lejdzie (Leiden), od 1643 profesor na Uniwersytecie w Groningen i wielokrotny rektor tej uczelni. Z pasją angażował się w spory religijne z katolikami, socynianami, remonstrantami (arminianami) – także z ich najwybitniejszym współwyznawcą, Hugonem Grotiu-sem. Wrogo nastawiony był też do Kartezjusza. Biogram: Slee j. C. von, Maresius Samuel, w ADB, Bd 20, Leipzig 1884, s. 313-315 a także w książce Beckmanna Notitia universitatis Francofurtanae una cum iconibus personarum aliquot illustrium, 1707, s. 170-171.

10 Deusingius Antonius, Anton Deusing, ur. 15 X 1612 r. w Mörs (Księstwo Jülich) – zm. 30 I 1666 r.), filozof, matematyk, lekarz, znawca języków orientalnych (arabski, turecki, perski), profesor na uni-wersytetach w Harderwijk potem w Gröningen. Osbisty lekarz hrabiów Nassau. Biogram: Hirsch A., Deusing Anton, w: ANB, Bd. 5, 1877, s. 88-89.

11 Martin Schoock (ur. 2 IV 1614 w Utrechtcie, zm. w roku 1669 we Frankfurcie nad Odrą, polihistor holenderski, profesor uniwersytetu w Deventer (literatura klasyczna i historia), od 1640 r. w Gro-ningen wykładał logikę i fizykę. Wielki Elektor powołał go na stanowisko profesora Uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą, wcześniej obdarzając tytułem oficjalnego dziejopisa. Schoock był prze-ciwnikiem Kartezjusza. Biogram: Jacob Cornelis van Slee, Schoock Martin, w: ADB, Bd 32, Leipzig 1891, s. 324-325.

12 Franeker, Frjentsjer – miasto we Fryzji w północnej Holandii. W latach 1585–1811 działał tu uni-wersytet.

13 Nicolaus Arnoldi (1618–1680), teolog kalwinista, urodzony w Lesznie, większość życia spędził w Niderlandach. Uczyl się w Gdańsku, przez kilka lat był nauczycielem w szkole łacińskiej w Jabło-nowie na Ukrainie, w 1641 wyjechał na uniwersytet we Franeker (Niderlandy). Od 1651 profesor teologii tamże. Pełnił też funkcję nadwornego kaznodziei (Hofprediger) na dworze Wielkiego Elek-tora. Biogram: Joseph J., Arnoldi Nicolaus, w: ADB, Bd. I, 1875, s. 592-593.

14 Christian Schotanus, ur. 16 VIII 1603 r.w Schlugen we Fryzji (Friesland) teolog kalwinistyczny. Stu-diował na uniwersytecie we Franeker, gdzie w 1639 r. objął stanowisko profesora języka greckiego, w 1644 – dziejów kościoła, a w 1646 także teologii. Zmarł 12 XI 1671 r. Jako filozof był wrogiem Kartezjusza. Biogram: Slee J. C. van, Schotanus Christian, w: ADB, Bd. 32, 1891, s. 391.

15 Abraham Heidenus (Heidanus, ven Heidenn, ven Heiden), ur. 1597, zm. 1678 – teolog kalwinisty-czny. Studiował w Leiden, Heidelbergu, Genewie i w Paryżu. Od 1648 r. profesor Uniwersytetu w Leiden. Kartezjanista.

16 Johann Hoornbeck, ur. 1617 w Harlemie, zm. 1 IX 1666 w Utrechcie. Kaznodzieja, profesor teologii na uniwersytetach w Leiden i w Utrechcie. Biogram: Beck J. Ch., Iselin J. Ch., Burtorff A. J., Neu-vermehrtes Historisch- und Geographisches Allgemeines Lexicn: in welchem das Leben und die Thaten der Patriarchen, Propheten, Apostel, Vätter der ersten Kirchen, Päbsten, Cardinälen, Bischöffen, Prä-laten, vornehmer Gelehrten und Künstlern (...), A – Be, Basel, 1742, s. 858

17 Johann Friedrich Gronovius (Gronow), ur. 8 IX 1611 w Hamburgu, zm. 28 XII 1671 w Leiden. Fi-lolog klasyczny. Studiował w Jenie, Lipsku, Altdorf, Leiden i w Groningen, w czasie nauki odbył liczne podróże do Anglii, Holandii, Francji i do Włoch, od 1643 profesor retoryki i historii w Gym-nasium Illustre w Deventer, potem języka greckiego na uniwersytecie w Leiden, dwukrotny rektor tej uczelni, zasłużony bibliotekarz. Wydawca i komentator dzieł Plauta, Liwiusza, Tacyta, Aulusa Gelliusa, Seneki. Wydał też pracę Hugona Grotiusa De jure belli et pacis (1660). Biogram: Beneke O., Gronovius Johann Friedrich, w: ADB, Bd 9, Leipzig 1879, s. 721-723.

Spuścizna Johanna Christopha Beckmanna (1641–1717) jako źródło ...

114 115

rga Horniusa18. Latem 1633 pojechał do Amsterdamu i był tam pół roku, studiując u Rabbi Jacoba Abbendana19 język hebrajski, Talmud i nauki rabiniczne20. W Amster-damie uczęszczał na zajęcia do Studium Geographicum; poznał słynnych kartogra-fów Joana Blaeu21 i Friedricha de Witta22, odwiedzał też Schiffer-Beurse23, zaciekawiły go gabinety osobliwości przyrodniczych, jakie posiadali zamożni amsterdamczycy24. W maju 1664 wyjechał do Anglii. Najpierw odwiedził Londyn, w czerwcu był już w Oxfordzie. Tu zainteresowała go przede wszystkim sławna biblioteka i biblioteki kolegiów uniwersyteckich25. W Oxfordzie spędził prawie dwa lata, poświęcając się studiom historycznym, obracając się w kręgu interesujących ludzi, tak z towarzystwa (socjety), jak i uczonych: teologa Thomasa Barlowa26, dziekana Collegium Reginae27,

18 Georgius Hornius (Georg Horn), urodził się w roku1620 w Kemnath w Górnym Palatynacie (Oberpfalz), zm. 10 XI 1670 r. w Leiden. Niemiecki historyk, geograf, teolog. Profesor historii na uniwersytecie w Leiden. Na podstawie Starego Testamentu podzielił ludzkość na trzy wywodzące się od biblijnych przodków, synów Noego, rasy: białą od Jafeta, żołtą od Sema i czarną od Chama. Główne dzieła: Arca Noae, sive Historia imperiorum et regnorum ̀condito orbe ad nostra tempora. Officina Hackiana, Leiden 1666, Georgi Horni orbis politicus, imperiorum, regnorum, principatuum rerumpublicarum. 1668. Biogram: Schmitz-Aurbac, Horn Georg, w: ADB, Bd 13, Leipzig 1881, s. 137-138.

19 Jacob Abendana, ur. 1630 r. w Hiszpanii, zm. 12 IX 1695 w Londynie. Uczony i mędrzec, od 1680 r. do śmierci rabin gminy żydowskiej w Londynie (hakham of London). Rodzina dość często migro-wała; rodzice mieszkali czas jakiś w Hamburgu, potem przenieśli się do Hiszpanii (tu urodzili się Jakob i jego równie słynny brat Isaac Abendana ca. 1640–1710, nauczyciel hebrajskiego na Uniwer-sytecie w Cambridge, potem w Oksfordzie), wreszcie do Amsterdamu. Jacob Abendana pełnił tu urząd hachama (rabina) miejscowej gminy. Dużo publikował, m.in. mowę wygłoszoną ku pamięci męczenników z Cordoby, spalonych na stosie Marranosa Nunez i Almeyda Bernala, komentarze do Biblii, do ksiąg talmudycznych, do dzieł Mojżesza Majmonidesa (1135–1204). Prowadził rozległą korespondencję z uczonymi swego czasu. Biogram: The Jewish encyclopedia: a descriptive record of the history, religion, literature, and customs of the Jewish people from the earliest times to the present day, New York-London, Funk & Wagnalls Company, 1901–06, volume 1, p 53 (http://www.jewish-encyclopedia.com/articles/239-abendana-jacob).

20 Grosses vollständiges Unversal Lexicon Aller Wissenschafften und Künste, Welche bishero durch menschlichen Verstand und Witz erfunden und verbessert worden (…),Halle und Leipzig, Verlegts Johann Heinrich Zedle r(dalej: Zedlers Universal-Lexicon), 1734, Bd.4 (Supplement), s. 204.

21 Joan Blaeu (ur. 23 IX 1596, zm. 28 V 1673), syn Willema Janszoona Blaeu, który był także wielkim kartografem. Dziełem życia Blaeu był opublikowany w 1662 r. Atlas Maior, który zawierał 594 mapy i uważany był za szczytowe osiągnięcie kartografii swego czasu.

22 Frederik de Witt, ur. 1610, zm. 1698, holenderski wydawca map, rytownik i kartograf. Założy-ciel potężnej i zasłużonej firmy wydawniczej specjalizującej się w publikowaniu map i atlasów „De Witt“ w XVIII w. przejętej przez inne wydawnictwo, Covens & Mortier.

23 Amsterdamer Börse to giełda założona w 1602 r. przez Holenderską Kompanię Wschodnioindyjską (Vereenigde Oostindische Compagnie).

24 Monumentum... s. 91.25 Zdobytą wiedzę na temat opracowania zbiorów bibliotecznych i ich katalogowania wykorzysta, peł-

niąc bardzo cenioną przez siebie funkcję bibliotekarza (od 1676 do 1717 r.) w bibliotece Uniwersy-tetu we Frankfurcie nad Odrą (Frankfurter Universitätsbibliothek).

26 Thomas Barlow (1607–1691), angielski uczony i duchowny, biskup Lincoln. Jako teolog ulegał wpływom kalwinizmu; był nieprzejednanym wrogiem katolicyzmu. Główne dzieła to Exercitationes aliquot metaphysicae de Deo (1637), Plain reasons why a Protestant of the Church of England should not turn Roman Catholic (1688).

27 Provost of The Queen’s College in Oxford.


114 115

Johna Feahla28, dziekana Collegium Jesu Christi29, potem biskupa Oxfordu, znakomi-tego matematyka Thomasa Wallisa30. W kwietniu 1666 był z powrotem w Londynie i uczęszczał na wykłady Edmunda Castela31. Poznał wówczas Henryka Oldenburga32, Thomasa Hoocka33, słynnego autora pracy pt. Micrographiae, Theodora Hackena34, niegdyś ucznia jego ojca. W towarzystwie duńskiego dyplomaty (Dänische Envoye) Simona von Perckuma35 pojechał do Francji. W tym czasie otrzymał stypendium od króla Danii, które umożliwiło mu kontynuowanie podróży po Europie i zbieranie informacji o osobliwościach przyrodniczych, a także powrót do ojczyzny. Wracał do domu przez hiszpańskie Niderlandy (tam poznał księcia Cleve), dalej przez Wesel, Rinteln, Hameln, Hildesheim, Braunschweig, Helmstät, Magdeburg. Wielka podróż zakończyła się w 1666 r. we Frankfurcie nad Odrą36.

Cztery lata europejskiej eskapady, tak cenione od świtu niemieckich uniwersy-tetów Wanderjahre, a w swej istocie Lehrjahre, nasyciły go nie tylko wiedzą spot-kanych uczonych, ale także ich pasjami i stały się potężnym kapitałem, z którego czerpał przez całe życie, a ślady nauk spotkanych mistrzów widać w tematach ba-dawczych, jakie w późniejszych czasach podejmował i w polemikach, które toczył.

W styczniu 1667 r. uzyskał Beckmann stanowisko profesora historii, następnie greki na Uniwersytecie Viadrina we Frankfurcie nad Odrą, 30 I 1667 r. został powo-łany na członka senatu (in Senatu Academico publicae). Już jako profesor założył Collegium Geographicum juncta historia civili, gdzie m.in. opracowywano zasady

28 John Fell (ur. 23 VI 1625, zm. 10 VII 1686 r.) wpływowy duchowny (biskup Oxfordu) i uczony, mający reputację wybitnego znawcy literatury greckiej i rzymskiej.

29 Christ Church (Kościół Chrystusa) – jedno z kolegiów wchodzących w skład University of Oxford.30 Chyba pomyłka w imieniu, najpewniej chodzi o Johna Wallisa (ur. 23 XI 1616, zm. 28 X 1703),

matematyka, kryptografa i teologa, profesora geometrii na Uniwersytecie w Oksfordzie. Główne dzieło Wallisa to Arithmetica infiniorum. Interesował się też gramatykę języka angielskiego, wydał Grammatica linguae Anglicanae. Biogram: O’Connor J. J. I;. Robertson E. F., John Wallis, w: MacTu-tor History of Mathematics archive: http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Wallis.htm

31 Edmund Castell (1606–1685) angielski orientalista, profesor języka arabskiego. Pomógł biskupo-wi Brianowi Waltonowi wydać wielojęzyczną Biblię, tzw. Polyglott Bible (Poliglota londyńska lub waltońska), którą drukowano w latach 1653–1657 w drukarni Thomasa Roycrofta. Biblia ta zwiera teksty w językach arabskim, aramejskim, etiopskim, greckim, hebrajskim, łacińskim, perskim, sa-marytańskim, syryjskim.

32 Henry Oldenburg ur. ok. 1618/1619 w Bremie, zm. 5 IX 1677 w Londynie. Sekretarz naukowy Roy-al Society (Towarzystwa Królewskiego), teolog, dyplomata, filozof przyrody. Wydawca czasopisma Philosophical Transactions of the Royal Society, publikowanego przez Królewskie Towarzystwo Na-ukowe. Pierwszy numer ukazał się w 1665.

33 Robert (nie Thom) Hooke ur. 28 VIII 1635, zm. 3 III 1703, angielski filozof przyrody, architekt i uczony, członek Royal Society. W 1665 r. ukazała się jego praca Micrographia or Some physiological descriptions of minute bodies made by magnifying glasses, London, J. Martyn and J. Allestry, 1665.

34 Theodore Haak ur. 1605 w Neuhausen, zm. 1690 w Londynie. Niemiecki uczony, wyznawca kalwi-nizmu, tłumacz (dokonał przekładu Raju utraconego Johna Miltona na język niemiecki), członek Royal Society.

35 Możliwe, że chodzi o duńskiego dyplomatę, Simona de Petkum, zm. ca 1692, który przebywał w Anglii od 1661 r., a w 1666 wyjechał w misji dyplomatycznej do Paryża. Dansk Biografisk Leksikon:

http://www.denstoredanske.dk/Dansk_Biografisk_Leksikon/Samfund,_jura_og_politik/Myndi-gheder_og_politisk_styre/Diplomat/Simon_de_Petkum.

36 Monumentum... s. 92-93.


116 117

przygotowywania map37. Tytuł doktora uzyskał 15 X 1672 r. na podstawie rozprawy teologicznej pisanej pod kierunkiem starego mistrza Grebenitza; wkrótce potem, 16 I 1672 r. został po raz pierwszy wybrany na urząd rektora. Od roku 1676 pełnił też urząd bibliotekarza (Inspector der Bibliothec), jego dziełem jest zinwentaryzo-wanie zasobu bibliotecznego i publikacja katalogu38. Jako rektor Uniwersytetu po-zyskał słynną bibliotekę Christopha Pelargusa39, (Pelargische Bibliothek), znacząco powiększając tym samym uniwersytecki księgozbiór.

W 1677 elektor Fryderyk Wilhelm dał mu zgodę – i zapewne pomoc finansową – na kolejne naukowe eskapady obejmujące Śląsk, Morawy, Austrię, Czechy, Miśnię. W czasie podróży Beckmann zbierał i opisywał minerały, zioła, metale. Na Śląsku zwiedził Wrocław, Głogów, Legnicę (tu złożył uszanowanie owdowiałej księżnej legnickiej40), jego wielkie zaciekawienie wzbudziła kopalnia złota w Złotym Stoku (Reichensteinische Bergwercke), interesował się źródłami leczniczymi i cieplicami. W początkach lipca był w Wiedniu, podziwiał miasto, zwłaszcza bibliotekę cesar-ską, gdzie poznał bibliotekarza Petera Lambeciusa41 i zawarł z nim przyjaźń, kon-tynuowaną do śmierci wiedeńczyka. W drodze powrotnej zwiedził Pragę, Drezno, w połowie lipca był już we Frankfurcie. Przywiezione sadzonki roślin stały się pod-stawą założonego za specjalną zgodą Wielkiego Elektora, dla fakultetu medycznego Ogrodu Akademickiego, Hortus Academicus (1678)42. W 1679 r. wybrano go po raz drugi rektorem. Z jego inicjatywy zasadzono aleję lipową (Linden-Allee) między miastem a kartuzją (Karthause). W 1682 został profesorem filozofii, etyki i polityki.

37 Monumentum... s. 93-94.38 Beckmann J. C., Catalogus bibliothecae publica Universitatis Francofurtanae ad Oderam. Frankfurt

(Oder) 1676; 2. verm. Aufl. ebda. 1706; Monumentum... s. 94.39 Christoph Pelargus (Storch) ur. 3 VIII 1565 w Świdnicy, zm. 10 VI 1633 we Frankfurcie n/O. Te-

olog ewangelicki. Pochodzi z rodziny naukowców i teologów, uczył się w Wrocławiu, w Gimna-zjum Elżbietańskim (Elisabet-Gymnasium) kierowanym wówczas przez słynnego etyka i pedagoga Petrusa Vincentiusa (Peter Vietz), ucznia Lutra, Melanchtona i Bugenhagena. Pelargus studiował filozofię i teologię na uniwersytecie we Frankfurcie n/O. W 1596 elektor Jan Jerzy (Johann Georg) powołał go na stanowisko generalnego superintendenta Marchii Brandenburskiej, a od 1607 roku także na inspektora w Gimnazjum w Joachimstal, którego był współzałożycielem. Na macierzystej uczelni sześciokrotnie pełnił urząd rektora. Odegrał ważną rolę w okresie przechodzenia dynastii Hohenzollernów z luteranizmu na kalwinizm. Był znanym bibliofilem, jego wspaniała biblioteka przeszła dzięki staraniom Beckmanna na własność Uniwersytetu we Frankfurcie n/O. Biogram na podstawie: Schwarze R., Pelargus Christoph, w: ADB, Leipzig 1887, Bd 25, s. 328–330; Spieker Ch. W., Beschreibung und Geschichte der Marien- oder Oberkirche zu Frankfurt a. d. O., Frankfurt o.O., 1835, s. 254.

40 Louise von Anhalt-Dessau (1631–1680), córka księcia Johanna Kasimira von Anhalt-Dessau. W 1648 r. poślubiła księcia legnickiego Christiana z dynastii Piastów śląskich. Była matką ostatnich przedstawicieli tej dynastii: ks. Jerzego IV Wilhelma (1660–1675) i ks. Karoliny (1652–1707). Po śmierci męża sprawowała jako regentka władzę w księstwie. Słynęła z tolerancji religijnej. Po śmier-ci syna sfinansowała budowę Mauzoleum Piastów w Legnicy.

41 Peter Lambeck (Lambeccius) ur. 13 IV 1628 w Hamburgu, zm. 4 IV 1680 w Wiedniu; historyk I bibliotekarz Wiedeńskiej Biblioteki Dworskiej (Wiener Hofbibliothek). Biografia: Hoffmann F. L., Peter Lambeck (Lambecius) als bibliographisch-literarhistorischer Schriftsteller und Bibliothekar: Nebst biographischen Notizen, Soest, 1864.

42 Monumentum... s. 95-96. Beckmann pisze też o Ogrodzie w pracy Notitia universitatis Francofurta-nae, una cum iconibus Personarum aliquot illustrium etc, Frankfurt a. O. 1706, s. 38.


116 117

W 1690 po śmierci Grebenitza przejął jego katedrę profesora teologii43. Opiekował się i działał na rzecz gminy ewangelicko-reformowanej, współpracował z kaznodzie-ją dworskim Danielem Jablonskim44, m.in. opracowując nowy statut gimnazjum w Joachmistal45.

Prowadził bardzo żywą działalność naukową obejmującą takie dyscypliny wiedzy, jak: teologia, etyka, polityka, geografia i przede wszystkim historia. W 1695 r. otrzy-mał od książąt Anhaltu polecenie napisania historii księstwa, wydał ją w 2 tomach w 1710 r., a suplement (Accessiones Historae Anhaltinae) w roku 1717 r.46 W 1707 r. król Fryderyk I, doceniając jego dotychczasową działalność jako historyka, polecił mu przygotowanie wielkiego dzieła opisującego Brandenburgię47 (o czym niżej).

W 1671 Beckmann ożenił się48 z poznaną w listopadzie 1670 r. w Elisabeth Sy-billą Lang, córką Hermanna Langa, wysokiego urzędnika elektorskiego (Neumärck. Ambts-Cammer Raths und Kammermeiester), z którą miał 14 dzieci: Christiana Beckmanna, zmarłego w 1693 r., wieku 21 lat, studenta teologii, Elisabeth (w 1699 r., wyszła za mąż za profesora historii i polityki Simona Plesmanna i miała z nim kil-koro dzieci, zmarła w 1711 r.), Sibillę (w 1705 r. wyszła za mąż za pastora wspólnoty ewangelicko-reformowanej w Magdeburgu Johanna Ludwiga Stubenraucha, zmarła w 1710 r.), Mariannę (wyszła za mąż za adwokata, Neumärck. Cammer-Gerichts-Advocato zu Cüstrin, Erdmanna Würckera, miała z nim 2 synów, zmarła w 1712 r.), Sophie i Christinę (obie były pannami w 1719 r., w czasie pisania Monumentum Be-ckmanianium). Inne dzieci zmarły w dzieciństwie. Beckmann przejmował się swym potomstwem i starał się wpływać na jego wychowanie i naukę49.

W ostatnich miesiącach życia ciężko chorował, zmarł 6 III 1717 r. w wieku 75 lat, 5 miesięcy i 3 tygodni50.

Był jednym z najwybitniejszych uczonych swoich czasów, niestrudzonym ba-daczem, polemistą, angażował się w wiele spraw społecznie ważnych (np. w obro-nę Żydów). Katalog jego zainteresowań jako badacza budzi najwyższy szacunek dla szerokości horyzontów, rozległej wiedzy i ogromnej pracowitości; cechy te pozwoliły mu osiągnąć praktycznie w każdej z dziedzin znaczące wyniki, cenione przez innych naukowców51.

43 Monumentum... s. 96.44 Daniel Ernest Jabłoński (Jablonski), ur. 26 XI 1660 w Mokrym Dworze, zm. 25 V 1741 w Berlinie.

Był członkiem Jednoty Braci Czeskich, wnukiem Jana Amosa Komenskiego. Studiował teologię, filozofię i języki bliskowschodnie we Frankfurcie nad Odrą i na Uniwersytecie w Oksfordzie. Przez pięć lat (1686–1691) kierował jako rektor gimnazjum w Lesznie; od roku 1691 jako kaznodzieja dworski (Hofprediger) związany był z dworem Hohenzollernów. Do Berlina przeniósł się na stale w 1707 r. Wraz z kilkoma intelektualistami, m. in. Gottfriedem Leibnizem był współzałożycielem Pruskiej Akademii Nauk w Berlinie Königlich-Preussische Akademie der Wissenschaften (1700). Od 1713 r. członek Royal Society. Biogram: Schwarze R., Jablonski Daniel Ernst, w: ADB, Bd 13, Leipzig 1881, s. 523–526.

45 Monumentum... s. 98.46 Monumentum... s.98.47 Monumentum... s. 98.48 1 III 1671, wg nowego stylu 12 III 1671 r. (Monumentum... s. 99).49 Monumentum... s. 99-100.50 Monumentum... s. 100.51 Omówienie, choćby skrótowe, wszystkich dzieł J.Ch. Beckmanna wykracza poza ramy tego arty-


118 119

Historia Anhaltu „Historie des Fürstenthums Anhalt (…)“

Największą sławą cieszył się jako autor opracowań dotyczących historii. W 1676 r. napisał i wydał „Krótką historię sławnego miasta Frankfurtu nad Odrą“52. Wielkim i zasłużonym uznaniem cieszyło się studium historii zakonu joannitów, Anmerckungen von dem Ritterlichen Johanniter-Orden (…)53, ofiarowane księciu Karolowi Filipowi Hohenzollernowi, mistrzowi baliwatu brandenburskiego (Bal-ley Brandenburg) w latach 1693–169554. W 1706 ukazała się historia uniwersytetu frankfurckiego, Notitia universitatis Francofurtanae una cum iconibus personarum aliquot illustrium55 z dedykacją dla króla Fryderyka I, zawierającą spisy profesorów, ich życiorysy i portrety, a także przywileje i prawa uniwersytetu. Poważnym przed-sięwzięciem było opracowanie historii rodzinnego księstwa Anhaltu, które, jak pisze Uwe Czubatynski, ugruntowało jego sławę jako historyka56. Historia Anhaltu57 zo-

kułu. Pisał dzieła teologiczne (Dissertatio De Pietate Subditorum Erga Principem, Francofurti ad Viadrum, 1684, dotyczące polityki (Conspectus Doctrinae Politicae: Brevibus Thesibus Earumq[ue] Demonstrationibus, Francofurti ad Viadrum, 1691, Conspectus doctrinae politicae et moralis brevibus thesibus earumque demonstrationibus propositus a Joh. Christoph. Becmano, wyd. I 1691, wyd. III, Wittenberga 1718, Noticia dignitatum illustrium civilium, sacrarum, equestrium XVI. Dissertationi-bus academicis exposita à Joh. Christoph. Becmano, D. & P.P. in academia Francofurtana, Francofurti & Lipsiae, 1685, Meditationes politicae (...) Francofurti ad Oderam, 1693), geografii: Historia Orbis terrarum geographica et civilis, Francofurtum u.a. 1692, a także liczne prace poświęcone historii.

52 Publikacja była oparta na pracy Wolfganga Jobsta (1521–1575) Kurtze Beschreibung der alten lœblichen Stad Franckfurt an der Oder auch von jrer ersten Fundation Erbawung vnd herkommen vnd was sonst derselben gelegenheit vor alters gewesen vnd noch sey von der zeit des Keisers Antoni-ni Pij im Jar nach Christi Geburt 146. bis auff diese gegenwertige zeit. Durch Wolffgangum Jobsten der Ertzney Doctorem vnd Physices Professoren daselbs, Frankfurt/Oder, Johann Eichorn, 1561 r. Wydanie z roku 1706 r., uzupełnione zostało o historię biskupstwa lubuskiego, Kurtze Beschrei-bung der alten löblichen Stat Franckfurt an der Oder, auch von ihrer ersten Fundation, Erbauung und Herkommen und was sonst derselben Gelegenheit vor Alters gewesen und noch sey... durch Wolffgan-gum Jobsten,... Die 3te Edition, nebst unterschiedenen historischen Accessionen... hervorgegeben von Johann Christoph Beckmannen,... – Von dem Bischofthum ietzo Ampt und Stat Lebuss, Frankfurt an der Oder, 1706. W książce znajdują się ciekawe rysunki, m. in. poroża wyjątkowo potężnego jelenia upolowanego 18 IX 1696 r. przez elektora Fryderyka III na obszarze domeny w Biegen i serca rów-nie wielkiego, zabitego 13 IX 1686 r. przez jego żonę Dorotę, a także plan/mapę przebiegu kanału Odra-Szprewa sygnowany „M. G. del.”. plan Frankfurtu wykonany przez prof. Sturma, oraz ryciny przedstawiające pieczęcie miejskie, płyty nagrobne biskupów (sygnowane: G. Roth), panoramę Für-stenwalde wykonaną przez C. G. Hertela.

53 Anmerckungen von dem Ritterlichen Johanniter-Orden, und dessen absonderliche Beschaffenheit in dem Herren Meisterthum desselben in der Marck Sachsen, Pommern und Wendland Samt vorherge-henden General-Reflexionen über Die Ritterliche Kreutz-Orden insgesamt, Franckfurt an der Oder, Cöpselius, 1693 oraz Coburg, 1695.

54 Karl Philipp von Brandenburg-Schwedt, ur. 5 I 1673 w Sparnberg, zm. 23 VII 1695 w Casale Mon-ferrato trzeci syn Wielkiego Elektora i jego drugiej żony, Doroty Zofii. Biogram w pracy: Johann Daniel Ferdinand Neigebaur J. D. F., Die Heirath des Markgrafen Carl von Brandenburg mit der Markgräfin Catharina von Balbiano, Kern, 1856.

55 Beckmann J. Ch., Notitia universitatis Francofurtanae una cum iconibus personarum aliquot illustri-um, 1707.

56 Czubatynski U., Zum Reprint der Bekmannschen Chronik von 1753, http://www.uwe-czubatynski.homepage.t-online.de/bekmann.html

57 Beckmann J. Ch., Historie Des Fürstenthums Anhalt Von dessen Alten Einwohnern und einigen an-


118 119

stała zamówiona przez książąt Wiktora Amadeusza58, Wilhelma59, Karola Wilhel-ma60 i dwóch Leopoldów61.

Książka została bardzo starannie wydana, zawierała sztychy, mapy, portrety władców, widoki miast i rezydencji, a także piękną kartę tytułową. Zwraca uwagę jej bardzo starannie przemyślana konstrukcja. W części wstępnej (Praeliminar-Ab-handlung einiger zu der Anhaltischen Historie gehörigen Stücken samt Benennung etlicher Alten Einwohner dieser Gegenden und annoch daselbst befindlichen Alten Mo-numenten) Beckmann dokonuje przeglądu dziejopisarstwa anhaltckiego, wyjaśnia pochodzenie nazwy „Anhalt“, początki i rodowód dynastii Askańczyków, daje krót-ki, rzeczowy przegląd wiadomości zaczerpniętych ze źródeł starożytnych dotyczący najdawniejszych mieszkańców tej ziemi oraz tego, co po nich zostało, czyli cmenta-rzysk i megalitycznych budowli.

Kolejna cześć (II) poświecona jest środowisku przyrodniczemu (Das Ander Theil. Historia Naturalis des Fürstenthums Anhalt oder Benennung unterschiedener Stücke so von Natur in demselben befindlich), wymienione są tu i omówione rodzaje gleby, upraw, kopalnin.

Cześć trzecia (Historia Geographica, oder Land-Beschreibung des Fürstenthums Anhalt/ von dessen Antheilen Flüssen Seen Stäten Schlössern Flecken Dörfern) dzieli się na pięć podrozdziałów, w których opisano granice księstwa, hydrografię (opis rzek i jezior), miasta i domeny, historię dynastii, jej herb, sprawy heraldyczne (Heral-dica Anhaltina), system monetarny i rodzaje pieniędzy, sądownictwo, kwestie religii i kościołów.

Tom drugi, podobnie jak pierwszy, otwiera spis treści, a całość podzielona jest na cztery księgi, numerowane z zachowaniem kolejności, czyli od 5 do 7; piąta nosi tytuł: Zeit-Geschichten des Fürstlichen Hauses Anhalt i w trzech rozdziałach omawia autor panowanie poszczególnych władców: pierwszy rozdział: Von den Alten Anher-ren des Fürstlichen Hauses Anhalt und unterschiedenen Linien desselben, drugi: Von den Fürsten zu Anhalt ins besondere biß auf Fürst Joachim Ernsten, trzeci: Von Fürst Joachim Ernsten und dessen sämptlichen Hoch-Fürstl. Nachkommen biß auf ietzige Zeiten.

Część szósta poświęcona jest sprawom religii od czasów pogańskich po współ-czesne (Von der Religion und Gottesdienst im Fürstenthum Anhalt), a siódma dotyczy książęcych urzędników, rodów szlacheckich, wybitnych uczonych pochodzących z Anhaltu lub tu działających, a także zasłużonych rodzin mieszczańskich księstwa

noch verhandenen Alten Monumenten Natürlicher Bütigkeit Eintheilung Flüssen Stäten Flecken und Dörfern Fürstl. Hoheit Geschichten der Fürstl. Personen Religions-Handlungen Fürstlichen Ministris, Adelichen Geschlechtern Gelehrten und andern Bürger-Standes Vornehmen Leuten. Zerbst 1710.

58 Viktor I Amadeus (1634–1718) z dynastii askańskiej, rządził księstwem Anhalt-Bernburg. Biogram: Kindscher F., Victor I. Amadeus, w: ADB, Bd 39, Leipzig 1895, s. 673–675.

59 Wilhelm von Anhalt-Bernburg-Harzgerode (1643–1709) ostatni książę Anhalt-Harzgerode, bio-gram: Siebigk F., Friedrich (Fürst zu Anhalt-Bernburg), w: ADB, Bd 7, Leipzig 1877, s. 453–455.

60 Karl Wilhelm (1652–1718) od 1677 r. książę Anhalt-Zerbst. Biogram: Siebigk F., Karl Wilhelm, w: ADB, Bd 15, Leipzig 1882, s. 226 -227.

61 Jeden z nich to Leopold I., zwany „Starym Dessauczykiem“ „Der Alte Dessauer“ (1676–1747), ksią-żę Anhalt-Dessau. Biogram: Siebigk F., Leopold I., (Fürst von Anhalt-Dessau), w: ADB, Bd 18, Leipzig 1883, s. 336–352


120 121

Anhalt (Von den Fürstl. Ministris, Adelichen Geschlechtern Gelehrten und andern Wohlverdienten Männern und Familien in dem Fürstenthum Anhalt). Całość dopeł-nia indeks osób i spraw, errata oraz informacja o licznych ilustracjach i mapach za-mieszczonych w obu tomach62.

Historia Anhaltu Beckmanna jest po dziś dzień ważnym opracowaniem dziejów Anhaltu mającym w wielu zakresach charakter źródła.

Opus magnum: „Historische Beschreibung der chur und Mark Brandenburg (…)“

Rozmach i staranność przygotowań do tej pracy wzbudziła zapewne zaintereso-wanie dworu berlińskiego, z którym Beckmann pozostawał w kontakcie, współpra-cując choćby z Danielem Jablonskim, ale mając już też ugruntowaną własną pozy-cję znawcy historii Brandenburgii. Jeszcze w czasie, gdy trwały prace nad historią Anhaltu, w roku 1707, król Fryderyk I zwrócił się do Beckmanna z życzeniem, by ten podjął się opracowania wielkiej historii Marchii Brandenburskiej63. Miało być to dzieło, które przyćmi wszystko, co do tej pory powstało, nie żałował więc wład-ca środków, tym bardziej że znalazł je najpewniej w kieszeniach swych poddanych, bowiem to stanom brandenburskim nakazano przekazanie ogromnej sumy 1000 talarów Rzeszy (Reichstalern) na ręce profesora Beckmanna do Frankfurtu64. Król udzielił uczonemu i jego współpracownikom zgody na korzystanie z głównego ar-chiwum królewskiego (Hauptarchiv), podróżowanie po całej Marchii i wyszukiwa-nie informacji. Fryderyk I wydał też polecenie magistratom i instytucjom kościel-nym, by skrupulatnie udzielały informacji na przesłane im przez profesora pytania; w tym celu przygotowano kwestionariusz zagadnień (Fragebögen/Desiderata), który rozesłano do pastorów i magistratów.

Pewne wyobrażenie, o co wówczas zapytywano, daje kwestionariusz z 1740 r., przygotowany na potrzeby planowanego wydania Opisu Brandenburgii, a opubliko-wany w 1904 r. przez Paula Schwartza65. Duchownych (Landesgeistlichen) pytano wówczas, czy od 1713 roku wybudowano nowe lub naprawiono istniejące kościoły, szpitale (przytułki), szkoły, zapytywano o długowiecznych mieszkańców, o epidemie chorób ludzi i zwierząt, o wypas bydła, hodowlę pszczół, uprawę pól, rodzaje pta-ków, zwierząt, zwłaszcza interesowały pytających bobry, borsuki i wydry, a także to, z jakich upraw słynie okolica, czy pojawiły się jakieś niezwykłe zjawiska w powie-

62 W 1716 Beckmann wydał uzupełnienie Historii Anhaltu pt.: Accessiones Historiae Anhaltinae Von unterschiedenen Das Hoch-Fürstl. Hauß Und Fürstenthum Anhalt Belangenden Materien sampt dazu gehörigen Documenten: Wobei zugleich Eine Continuation Der Hoch-Fürstl. Anhaltischen Geschichte von A. 1709. biß 1716. Ingleichen Eine Beschreibung Etlicher Adelicher zu dem Fürstenthum Anhalt gehörigen Geschlechter Auch einiger andern daselbst vorgegangenen Veränderungen. Zerbst, Verl. Gottfried Zimmermann 1716.

63 W dalszej części artykułu używana będzie nazwa „Opis Brandenburgii”, na oznaczenie Historische Beschreibung der Chur und Mark Brandenburg(…).

64 Czubatyński U., dz. cyt.65 Schwarz P., Aus J. C. Bekmanns handschriftlichem Nachlasse, w: Schriften des Vereins für Geschichte

der Neumark, 1904, Heft 16, s. 286-301


120 121

trzu (Luft Phaenomena), czy wiały szczególnie silne wiatry, bił grad lub spadło wiele śniegu, jakie w wodach żyją ryby i raki, czy znajdowano w okolicy stare monety, pieczęcie, urny, czy istnieją w kościołach i w klasztorach stare malowidła, epitafia, napisy. Kwestionariusz skierowany do magistratów zawierał pytania także o to, czy od 1713 roku naprawiano mury miejskie, wały i fosy lub czy ulegały one zniszczeniu; interesowano się sprawami gospodarczymi, pytając o nowe folwarki, kuźnie, manu-faktury, młyny, śluzy i ogrody66. Podobnie brzmiały pytania skierowano do pastorów pracujących na wsiach.

Trudno uznać kwestionariusz z 1740 r. za przygotowany starannie, bardzo praw-dopodobne, że ten, którym posługiwał się J. Ch. Beckmann, był dokładniejszy, a pytania ubożone w logiczniejsze ciągi; miał już przecież doświadczenie zdobyte w czasie gromadzenia informacji do Historii Anhaltu. Zbieranie materiałów do Opisu Brandenburgii – jak wynika z instrukcji z 1740 roku – zakończono w 1713 roku.

Równolegle z prowadzoną kwerendą archiwalną powstawały zlecone przez pro-fesora rysunki miast i domen brandenburskich. To zadanie powierzył Beckmann studentom Viadriny Christianowi Gottliebowi Hertelowi i Danielowi Petzoldowi.

Z Christianem Gottliebem Hertelem (1683–1743)67 współpracował już wcześ-niej, przy Kurtze Beschreibung der Alten und löblichen Stat Franckfurt an Oder..., do której ów student wykonał rysunek swego rodzinnego miasta, Fürstenwalde68. Hertel był uczeniem Leonharda Christopha Sturma (1669–1719)69, teoretyka archi-tektury i budowniczego, profesora Uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą, z którym Beckmann także współpracował przy wydawaniu Krótkiego Opisu Frankfurtu, do którego Sturm wykonał plan tego miasta70.

66 Schwartz P., Aus J. C. Bekmanns ... s. 286-288.67 Christian Gottlieb Hertel ochrzczony został 17 V 1683 r. w Fürstenwalde, był synem Christiana

Hertela, pisarza miejskiego i organisty oraz Marii Elisabeth Ulrich. Miał starszą siostrę Clarę Elisa-beth, ochrzczoną 28 XII 1680 r. Od marca 1703 studiował matematykę i teologią na Viadrinie, pragnął poświęcić się architekturze; został profesorem matematyki, astronomii, rysunku i architek-tury w Akademii Rycerskiej w Legnicy (Ritterakademie Liegnitz). Był członkiem-korespondentem Berlińskiej Akademii Nauk. Życie miał tragiczne, w 1720 zachorował psychiczne i po kilku latach, w 1726 r. musiał zrezygnować z pracy i przejść w stan spoczynku. Zmarł 6 X 1743 w szpitalu psy-chiatrycznym (Geisteskrank Hispital) Legnicy. Wśród jego dzieł są m.in. prace o mikroskopie i jego udoskonaleniu (Novum inventum microscopii… Lignitii 1712 oraz prace poświęcone optyce. Conrads N., Schlesien in der Frühmoderne. Zur politischen und geistigen Kultur eines habsburgischen Landes, Köln-Weimar-Wien, 209, s. 283-285. J. C. Poggendorff, Biographisch-literarisches handwör-terbuch für mathematik, astronomie, physik mit geophysik, chemie, kristallographie und verwandte wissensgebiete... Lepizig 1863, Bd. A-L., s. 1092.

68 Beckmann J.Ch., Kurtze Beschreibung der Alten und löblichen Stat Franckfurt an Oder... 1706 (pan-orama po stronie 52); Meisner H, Einleitung, w: Ansichten märkischer und pommerscher Städte aus den Jahren 1710–1713, Berlin 1913

69 Zimmermann P, Sturm Leonhard Christoph, w: ADB, Bd 37, Leipzig 1894, s. 42–45.70 Beckmann J.Ch., Kurtze Beschreibung der Alten und löblichen Stat Franckfurt an Oder... 1706 (po

stronie 68).


122 123

Drugim wynajętym rysownikiem był Daniel Petzold71, podobnie jak Hertel, uczeń profesora Sturma. Petzold urodził 9 XI 1686 w Zgorzelcu (Görlitz). Jego ojciec był kupcem. 30 I 1708 r. immatrykulował się na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą, gdzie studiował teologię, prawo i matematykę. Zmarł w Zgorzelcu w 1763 r.

Heinrich Meisner, wydawca rysunków przygotowanych do pracy Beckmanna, wspomina też o trzecim rysowniku podpisującym swą panoramę Stendalu inicjała-mi „J.S.”72, ale do dziś nie udało się jednak ustalić, kto się pod nimi ukrywa.

Trudno jednoznacznie określić, kiedy dokładnie powstawały widoki miast, przyjmuje się za Meisnerem, że wykonane zostały w ciągu 3 lat, między 1710 a 1713 r. Nie jest jasne autorstwo prac niesygnowanych, bowiem tylko część panoram ma sygnaturę: większość podpisana jest nazwiskiem Daniela Petzolda, ale na przykład widok Słońska (Sonnen-Burg) opatrzony jest informacją, że to „Christ: Gottl: Hertel SS Theol. Et Matth: Stud: delin[eavit]” (wyrysował Christian Gottlieb Hertel student teologii i matematyki)73.

Historycy sztuki badający rysunki miast brandenburskich wykonane przez – jak ich określa Meisner – „Petzold und Genossen” zgodnie zauważają zbieżność więk-szości z nich z wcześniejszymi o ponad 50 lat panoramami Mateusza Meriana. Wy-daje się, iż był to celowy zabieg, może zasugerowany przez Beckamanna zaintereso-wanego, by pokazać, co i jak zmieniło się w ciągu minionego półwiecza.

Do planowanego wydawnictwa najprawdopodobniej zamówiono też mapy, tak jak wcześniej zamówiono je do Historii Anhaltu, trudno sobie wyobrazić, by naj-ważniejsze dzieło historiograficzne objęte patronatem pierwszego króla z dynastii Hohenzollernów było uboższe od książki poświęconej księstwu Askańczyków. Ile ich wykonano? Co się z nimi stało? Nie sposób na tym etapie badań z pewnością stwierdzić, w każdym razie w drugim tomie „Opisu Brandenburgii’ znajduje się mapa okolic Salzwedel74.

Przygotowania do opracowania dziejów Marchii Brandenburskiej były więc za-krojone na bardzo szeroką skalę, na różnych etapach zaangażowane były w nie setki ludzi (głównie zbierających informacje). Perspektywy wydania najbardziej olśniewa-jącego dzieła panowania „króla w Prusach” więcej niż zachęcające. A jednak prac nie

71 Informacje na temat Petzolda na podstawie: H. Meisner, Einleitung, w: Ansichten märkischer und pommerscher Städte aus den Jahren 1710–1713, Berlin 1913, Neumann, J. G., Neues lausitzisches Magazin. Zeitschrift der Oberlausitzischen Gesellschaft der Wissenschaften, Görlitz 1823, tom 2, s. 181-182 (informacje na temat jego pracy jako geometry w księstwie głogowskim i wykonanych tam, ale zaginionych rysunkach) , Nagler G. K., Neues allgemeines Künstler-Lexicon oder Nachrichten von dem Leben und den Werken der Maler, Bildhauer, Baumeister, Kupferstecher etc, München 1841,Tom 11, s. 204 (gdzie informacja o nim jako autorze planu miasta Görlitz i rysunku kaplicy Św. Grobu, reprodukowanego w pracy Krebs J. J., Kurtze Beschreibung des Görlitzischen Heiligen Grabes, so wohl vermittelst seiner richtigen in Kupffer gestochenen Vorstellung ; als auch folgender zulänglichen Nachricht von desselben anfänglicher Stifftung und bissheriger Erhaltung, 1717.

72 H. Meisner, Einleitung, w: Ansichten märkischer…73 Cyt. za: R. Skrycki, Widoki miast brandenburskich Daniela Petzolda. Przyczynek do dziejów ikono-

grafii nowomarchijskiej w okresie nowożytnym, w: Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny, 14/2007, s. 149.

74 Bekmann J. Ch., wyd. B. L., Beckmann, Historische Beschreibung der Chur und Mark Brandenburg: nach ihrem Ursprung, Einwohnern... Regenten, deren Staats- und Religions-Handlungen... Berlin 1753, w rozdziale (Kapitel) IV, Von der Stadt Gardelegen, po stronie 76.


122 123

ukończono, ponieważ w ich toku profesor Johann Christoph Beckmann zmarł. Moż-liwe, że panujący od 1713 następca Fryderyka I, Fryderyk Wilhelm I chciał komuś w Berlinie powierzyć kontynuowanie prac, to tłumaczyłoby nadzwyczaj pospieszną decyzję o przewiezieniu do archiwum królewskiego w Berlinie notatek zmarłego, a także gotowego już opracowania oraz wszystkiego określonego, jako Collectanea. Bernhard Ludwig Beckmann, wydawca dwóch tomów w przedmowie (Vorrede) do I tomu napisał, że wspomniane polecenie zostało wydane 23 III 1717 r. (Johann Chri-stoph Beckmann zm. 6 III 1717), zaś 30 X 1717 r. spuścizna była już w Berlinie75. Przeleżała do lat 40. XVIII w., kiedy, głównie dzięki staraniom wnuka przyrodniego brata Johanna Christopha, Bernharda Ludwiga Beckmanna (1694–1760)76, profeso-ra Królewskiego Gimnazjum w Joachimsthal i członka Królewskiej Akademii Nauk, rozpoczęto prace przygotowujące edycję dwóch pierwszych prawie gotowych to-mów. Wydawca zdawał sobie sprawę z potrzeby aktualizacji niektórych informacji, stąd pomysł rozesłania do lokalnych władz świeckich i duchownych omówionego wyżej kwestionariusza.

Niestety, i tym razem nie doszło do publikacji „Opisu Brandenburgii”. Wiązać to być może należy z rozpoczętą w tym roku wojną o sukcesję austriacką (1740–1748) i związanego z nią utraty królewskiego zainteresowania i patronatu. Do projektu wydania wrócono w początkach lat 50. XVIII w. Bernhard Ludwig Beckmann uzy-skał wsparcie znaczących osób z otoczenia Fryderyka II, kręgów antykwariuszy i zbieraczy starożytności, w tym Simona Pelloutiera77 i Christiana Gottfrieda Elte-stera78, jednego z pierwszych wielkich niemieckich badaczy pradziejów i zbieracza

75 Beckmann. B. L, Vorrede do Historische Beschreibung der Chur und Mark Brandenburg nach ihrem Ursprung, Einwohnern, Natürlichen Beschaffenheit, Gewässer, Landschaften, Stäten, Geistlichen Stif-tern etc. Regenten, deren Staats)und Religions-Handlungen, Wapen, Siegel und Münzen, wohlverdien-ten Geschlechtern Adelichen und Bürgerlichen Standes, Aufnehmen der Wissenschafften und Künste in derselben, theils aus schriftlichen und aus Archiven hergenommen, oder auch gedruckten urkunden, theils aus der erfahrung selbst zusammen getragen und verfasset von Johann Christoph Bekmann, weiland der H. Schrift D. und Prof. auf der Universität Frankfurt, Mitglied der Königl. Soc. der Wis-senschafften, ergänzet, fortgesetzt und herausgegeben von Bernhard Ludwig Bekmann, des Königl. Joachimsthal. Gymn. Prof. und Mitgleid der Königl. Preußischen Academie der Wissenschafften. Erster Theil. Berlin, zufinden bei Christian Friedrich Voß, 1751 (dalej Breschreibung...).

76 Rola Bernharda Ludwiga Bec(k)manna daleko wykracza poza skromne określenie wydawcy. Nie tylko przez lata z poświęceniem zabiegał o wydanie dzieł wielkiego krewnego, ale dokonał istotnych uzupełnień i aktualizacji, a to czyni z niego de facto współautora obu wydanych tomów i niewyda-nej Topografii. Biogram B. L. Becmanna i jego działalności omówiona została krótko w pracy: Beise K-W, Ritzi Ch., Rückriem G., Bernhard Ludwig Becmann: Nachrichten von dem Königlichen Joa-chimsthalischen Gymnasio, welche deßen Zustand vom Anfang bis auf gegenwärtige Zeiten in einem Zusammenhang vorstellen, 2012, s.22-26.

77 Simon Pelloutier 1694–1757, antykwariusz i historyk, od 1725 pastor Gminy Francuskiej w Berli-nie, bibliotekarz w Berlińskiej Akademii Nauk (Königlich-Preußische Akademie der Wissenschaf-ten zu Berlin).

78 Christian Gottfried Eltester, 1710–1776, wysoki urzędnik na dworze Fryderyka II (Königl. Preuß. Hofrat und Kammergerichtssekretär); jego zbiory częściowo opisał Johann Carl Conrad Oelrichs, Marchia Brandenburgica gentilis: Verzeichniß des, von dem verstorbenen Hofrath ... Herrn Christian Gottfried Eltester, nachgelassenen, sehr wichtigen Antiquitäten-Cabinets aus heydnischen Grabmä-lern, vorzüglich der Mark Brandenburg, so in steinernen Wehr und Waffen, auch dergleichen Op-fermessern, Frauenzimmergeräthschaften von Thon, Kleider- und Kopf-Schmuck von Metall, nicht weniger andern Geräthschaften von Metall und Eisen, desgleichen Aschen- und Knochen-Töpfen; auch


124 125

starożytności. Szczególnie przychylność Eltestera była ważna, ponieważ jego wiedza i zbiory pozwalały uzupełnić informacje na temat znalezisk prehistorycznych opi-sanych przez Beckmanna, a ryciny – wzbogacić przygotowywane dzieło. W końcu 1751 wydano I tom, a w dwa lata później tom drugi.

„Historische Beschreibung der chur und Mark Brandenburg“ – charakterystyka zawartości

Pomimo długiego czasu przygotowań do wydania i pewnych prac poczynionych przez samego Johanna Christopha Beckmanna tom pierwszy robi wrażenie dzieła dość chaotycznego, dalekiego od precyzyjnej narracji Historii Anhaltu. Rozpoczy-nają go informacje o charakterze ogólnym (Benennung der Mark, deren ursprung, gränzen und allgemeines schiksal). Beckmann analizuje tu, powołując się na liczne przykłady z różnych języków i historii europejskiej, pochodzenie słowa „Marchia/Mark“ i omawia dzieje „marchii” znanych z historii.

W drugim rozdziale prezentuje historię osadnictwa Marchii od czasów najdaw-niejszych do panowania Albrechta Niedźwiedzia (Von den Einwohnern der Mark bis auf Alberti Ursi zeiten). Część III poświęcona jest mieszkańcom Brandenburgii od czasów Albrechta Niedźwiedzia (Von den Einwohnern der Mark nach Albrechts des Bären zeiten).

Rozdział IV nazwany jest dość niejednoznacznie: Beschaffenheit der Märkischen sprache, a omawiane są w nim kwestie znaczenia słów Gaue, Pagus Marchicus, Pro-vincia, Regio, Comitatus oraz znaczenie tych terminów u różnych plemion. Po tym rozdziale niespodzianką jest temat rozdziału piątego: Aufnahme der Französischen aus Frankreich geflüchteten Reformirten in die Mark und andere Churfürstl. Länder, w którym przedstawiono okoliczności odwołania edyktu nantejskiego przez króla Francji Ludwika XIV i wszystko, co się łączy z przyjęciem przez Wielkiego Elektora wygnanych z Francji kalwinistów.

W rozdziale VI zatytułowanym Von den Lothringern, Wallonen, Holländern, Schweizern und Bömen omówiono krótko historię tych narodów i ich gospodar-kę. Zaskakuje ponownie rozdział VII, poświęcony wygnańcom salzburskim (Der Waldenser aus Piemont aufnahme in die Mark und andere Churfürstliche Lande). Nieoczekiwanie w następnej części przedstawiono politykę kolonialną Wielkiego Elektora (Von den Kolonien, so zu zeiten Sr. Königl. Majestät Friedrich Wilhelms und Sr. iezt regierenden Königl. Majestät in die Mark gekommen), a w kolejnej opisano historię Żydów w Brandenburgii (rozdział IX: Von der Judenschaft in der Mark).

Opfergeschirr mancherley Art bestehet und noch gut erhalten ist : Der öffentliche Verkaufs-Termin im ganzen, ist der 19te December 1783 ... a w 1779 wydano katalog aukcyjny książek z jego biblioteki Verzeichniß der von den vorstorbenen Königl. Hofrath Herrn Eltester nachgelassenen sehr ansehnli-chen Bibliothek, welche den 14 September 1779. und folgende Tage ... durch den Auctions-Commis-sarius Böhme, in dem Wachsmuthischen Hause, an der alten Leipziger- und Wallstraßen-Ecke den Meistbietenden gegen baares Geld zugeschlagen werden soll: ... das Verzeichniß ist im gedachten Hause ... zu bekommen.


124 125

Do historii Brandenburgii autor/wydawca wrócił w rozdziale X – Anmerkungen von dem zustand der Mark, wie sich dieselbe von etlichen hundert jahrenher befunden, a po nim przedstawił uwagi na temat długowiecznych mieszkańców Marchii Bran-denburskiej (Verzeichüß verschiedener Personen, so ein hohes alter erreichet), podając m.in. ilu i gdzie mieszkało ludzi w wieku od 80 do 110 lat, czy w ich rodzinach zda-rzały się także przypadki długowieczności, czy w jakiś miejscowościach długowiecz-ność występuje częściej niż gdzie indziej.

W XII rozdziale znajdujemy opis miast Brandenburgii (Einige besondere an-merkungen von den Märkischen Stäten), w tym kwestę zamurowanych bram miej-skich, stanu obwałowań, fos, baszt, kościołów, cmentarzy wewnątrz i na zewnątrz miejskich murów, hierarchię miast (Rangordnung). Następnie (rozdział XIII) autor przedstawia historiografów brandenburskich (w „Historii Anhaltu” był to pierwszy, wprowadzający rozdział) – Von den vornehmsten Märkischen Geschichtschreibern.

Drugą księgę I tomu Opisu Brandenburgii Beckmann poświecił bardzo szczegó-łowemu i cennemu omówieniu zabytków archeologicznych (Von den Alterthümern der Mark). Znajdują się tu ryciny wykonane na zlecenie Eltestera. Rozdział pierwszy (Von den alten Steinen, Grabmahlen, Todtentöpfen und anderen noch vorhandenen Uberbleibseln der alten Heidnischen Einwohner dieser Länder) przynosi wiadomości o megalitach, ołtarzach grobowych, kamiennych kręgach, urnach, cmentarzyskach występujących na obszarze całej Brandenburgii. W rozdziale II (Von einigen andern noch sonst angetroffenen Alterthümern) omówiono szczególnie interesujące zabytki przeszłości, m. in figury Rolanda występujące w niektórych brandenburskich mia-stach a także kamienne krzyże, jakie spotkać można w różnych okolicach.

Trzecia księga poświęcona jest przedstawieniu środowiska naturalnego Bran-denburgii (Naturgeschichte der Mark Brandenburg). Autora interesują w kolejności (rozdział I): znaki na niebie, zarazy, komety, zaćmienia słońca i księżyca, dziwne zjawiska na słońcu, wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego, zorze polarne, świet-lne kule, wichry, gradobicia, śnieżyce, lata, w których występowały albo szczególnie ciężkie, albo lekkie zimy.

W rozdziale II przedstawia to, co łączy się z wodą (Von den Fischereien und allerhand ahrten von Fischen und Wasserthieren, Gesundbrunnen, Salzquellen, Stein-brunnen, und anderen ahrten vom Wasser in der Mark), rybołówstwo, rodzaje ryb i zwierząt wodnych, lecznicze źródła, miejscowości, w których występują. Rozdział III (Von der Erde und dero Früchten, Feld- und Gartenbau, Bieren, Weinbergen, Kräutern, Holzungen, Jagten, Viehzucht, Vögeln, Missgebuhrten, Mineralien, Steine, Metalle) poświęcony jest ziemi i temu, co ona rodzi, wymienia więc autor rodzaje zbóż upra-wianych w Brandenburgii, zajmuje się piwowarstwem, gatunkami wytwarzanego w różnych miastach piwa, winnicami, wylicza nazwy różnych ziół i drzew rosnących w Marchii, omawia polowania i opisuje zwierzęta żyjące w lasach i na polach, omawia hodowlę bydła, sporo uwagi poświęca różnym ptakom, rodzajom skał, metalom, interesuje go występowanie bursztynu i … szkielety prehistorycznych zwierząt.

W czwartej księdze (Von den Flüssen und Seen der Mark Brandenburg) opisano rzeki i jeziora Marchii, sprawy handlu rzecznego, szczególnie odrzańskiego, kwestię budowy śluz i melioracji. Księgę tę, która kończy I tom, zamyka omówienie spraw monetarnych, akcyzy i dróg handlowych.


126 127

W tym źle uporządkowanym materiale jest ogrom faktów, ciekawych obserwa-cji, starannie wyselekcjonowanych przykładów. Johann Christoph Beckmann zebrał imponujący materiał, z którym wydawca po prostu sobie nie poradził, choć podkre-ślić trzeba, iż uzupełnienia poczynione przez Bernharda Ludwiga Beckmanna doda-ją wartości pracy bowiem to dzięki niemu informacje sięgają końca lat 40. XVIII w., a w drugim tomie nawet początków lat 50. XVIII w.

Struktura opublikowanego w roku 1753 II tomu wygląda znacząco lepiej. W księdze pierwszej zaprezentowano Starą Marchię (Altmark); otwierają ją ogóle wia-domości na temat kraju, jego mieszkańców, sądownictwa, szlachty, miast, bractw kurkowych, zarządów miejskich (magistratów), następnie po kolei zaprezentowane są miasta, od najznaczniejszych do mniejszych, na końcu klasztory. W opisach miast Beckmanna interesowało to, co dobrze znamy z Historii Chojny Augustina Kehrber-ga79: położenie, okoliczności założenia, historia, struktura władzy, własność miejska, mury miejskie, świątynie i ich wyposażenie, kaplice, szkoły, szpitale, przytułki, układ ulic, handel, rzemiosło, manufaktury, dalej klęski żywiołowe, ciekawostki. Według takiego samego schematu przedstawiona jest Przegnica (Prignitz) i najpewniej taki schemat miał też być zastosowany w tomie trzecim.

Ozdobą księgi, pełniącą bardzo ważne funkcje informacyjne są ryciny z przed-stawieniami panoram miast, figur Rolandów, rysunki monet, plany i mapa. Układ jest jasny i czytelny. Tak jak w przypadku tomu I wrażenie robi ogrom zdobytych informacji.

Na edycji II tomu Opisu Brandenburgii Bernhard Ludwig Beckmann zakończył wydawanie spuścizny stryjecznego dziadka. Dlaczego nie wydano materiałów do hi-storii Nowej Marchii i Marchii Wkrzańskiej (Uckermarck) – nie wiadomo. Być może i tym razem na przeszkodzie stanęła rozpoczęta z 1756 wojna (1756–1763).

Losy i zawartość rękopisów do trzeciego tomu „Historischen Beschreibung

der chur und Mark Brandenburg (…)“.

Zarówno nadzwyczaj interesujące rękopisy, jak też przygotowane przez „Petzol-da i towarzyszy” rysunki przez lata nie budziły niczyjego zainteresowania, a ich kole-je są dość trudne do odtworzenia. W 1860 ministerialny radca archiwalny (Archivrat des Ministerialarchivs) Adolph Friedrich Riedel80 zakupił „stare papiery” Beckman-na za niewielką kwotę. Archiwistka, Sylvia Rose, która sporządziła inwentarz do

79 Kronika Chojny Augustina Kehrberga, Erleuterter Historisch-Chronologischer Abriss, Der Stadt Kö-nigsberg in der Neu-Marck (…) powstała w związku z pracami Beckmanna. Zob. J. A. Kościelna, Augustin Kehrberg. Próba biografii, w: „Rocznik Chojeński” 4, 212, s. 180.

80 Adolph Friedrich Johann Riedel (1809–1872), niemiecki archiwista, historyk i polityk, wydawca Brandenburskiego Kodeksu Dyplomatycznego (Codex diplomaticus Brandenburgensis: Sammlung der Urkunden, Chroniken und sonstigen Quellenschriften für die Geschichte der Mark Brandenburg und ihrer Regenten. 40 Bände, Berlin 1838–1868). Biogram: Holtze: Riedel Adolf Friedrich Johann, ADB, Bd 28, Leipzig 1889, S. 514–517.


126 127

zespołu i zebrała cytowane tu wiadomości81, przypuszcza, że najprawdopodobniej spuścizna Beckmanna do 1874 roku pozostawała w archiwum ministerstwa (tam gdzie złożył ją Riedel), a po połączeniu archiwum tajnego z archiwami ministerstw stała się częścią jego zasobu.

Pierwszy inwentarz do spuścizny wykonali archiwiści B. Reuter i Carl Satter. Z notatki wówczas sporządzonej (13 III 1905) i cytowanej przez S. Rose wynika, że oryginał manuskryptu III tomu spoczywał w Hohenauen u rodziny von der Hagen, że istniały co najmniej trzy jego odpisy: pierwszy znajdował się w Rejencji Frank-furckiej (Kgl. Regierung in Frankfurt a/O), drugi w Märkische Provinzial-Museum w Berlinie, trzeci był w posiadaniu prof. Schmollera (obecnie w GStA: VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 35 Bekmanns Topographie, Bd. 3 (Mittelmark und Neumark). Aus dem Nachlass Gustav von Schmollers).

Dziś fragmenty spuścizny Beckmanna znajdują się także w Dziale Spuścizn w Brandenburgisches Landeshauptarchiv82 i w Stadtmuseum w Berlinie, które przejęło zbiór, bibliotekę i archiwum dawnego Muzeum Marchijskiego (Märkische Muse-um).

Spuścizna Beckmanna przechowywana w Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz zawiera zebrane przez obu Beckmannów dokumenty i ich odpisy od 1553 roku po lata 40./50. XVIII w., wstępne opracowania tematów oraz odpowiedzi miast na rozesłane kwestionariusze (desiderata) oraz wspomnianą wyżej Topografia. Jest to dość duży zespół liczący148 jednostek archiwalnych i mierzący 5, 2 mb, są to materiały odnoszące się do spraw ogólno brandenburskich, ale przede wszystkim do dziejów Nowej Marchii i Marchii Wkrzańskiej (Uckermark).

Materiał dotyczący Nowej Marchii przygotowany został zapewne w części jesz-cze przez Johanna Christopha Beckmanna, w części uzupełniony w początkach lat 40. XVIII w., są to w zdecydowanej większości rękopisy, pisane są przez wiele osób, teczki zawierają też czasami starodruki, wyjątkowo rysunki.

Sprawy ogólne zawarte są w poszycie o sygn. 102 (VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 102 – Neumark allgemein), znajdujące się w nim informacje miały otwierać tom poświęcony Nowej Marchii.

Materiały historyczne dotyczące poszczególnych miast Nowej Marchii tworzą osobne jednostki archiwalne, a ich zawartość to nie tylko efekt bardziej lub mniej starannej pracy magistratów, ale także ich możliwości sprostania oczekiwaniom zle-ceniodawców; nie wszędzie zachowały się w nienaruszonym stanie archiwa, wojny, zwłaszcza wojna trzydziestoletnia (1618–1648), pożary ratuszów mogły zniszczyć część dokumentów miejskich, stąd różnice w rozmiarach teczek.

W spuściźnie Beckmanna znajdują się przekazy odnoszące się do historii, ustro-ju i gospodarki m.in. następujących miast (pełny wykaz –w aneksie):

81 Rose S., Notatka do zespołu Nachlass des Theologen, Topographen und Historikers Johann Christoph Be(c)kmann (GStA PK, VI. HA Familienarchive und Nachlässe, Nl Johann Christoph Bekmann).

82 Jest to niewielki zespół liczący 10 cm (0, 10 mb), materiał odnosi się do dziejów Nowej Marchii i dziejów reformacji (Manuskripte einer Geschichte der Neumark und Reformationsgeschichte der Kurmark. Rep.16),a przechowywany jest w Brandenburgisches Landeshauptarchiv, Standort Oran-gerie, http://www.nachlassdatenbank.de/viewsingle.php?category=B&person_id=910&asset_id=947&sid=57be024451569a3d2dbb6


128 129

• Barlinek (Berlinchen) – 22 strony: Desiderata Neo Berlinchensia oraz historia miasta.

• Cedynia (Zehden) i Boleszkowice (Fürstenwalde) – 19 stron: krótka historia miasta z podziałem na rozdziały i materiały dotyczące Boleszkowic, w tym De-siderata Fürstenwaldensia.

• Chojna (Königsberg in der Neumark) – 90 kart tekstu, wśród rękopisów jest też strona tytułowa Curieuse Nachrichten von der Stadt Königsberg in der Neumarck, In zwei Abtheilungen hergestaltet dass In der Ersten die Stadt, ihrer Situation Und considerablesten Gebäuden (…) in der anderen aber die mancherlei unglückt. Fata so die Stadt biss auf dieses 1713te Jahr durch Krieg (…) erlitten (…) von Augusti-no Kehrbergen Sub. Rectore der Schule zu Königsberg in der Neumarck83. W tecz-ce znajduje się wypełniony kwestionariusz pytań zadanych w 1740r., kronika miasta z podziałem na rozdziały, wykaz inspektorów od 1532 do 1672 r., wykaz zatytułowany Consules proxime defuncti (…) 4. May.1712, a także wypełnione kwestionariusze dotyczące wsi m.in. Grüneberg (Golice) i Liebenfelde.

• Choszczno (Arnswalde) – 45 stron, pisanych różnym pismem, w tym odpowie-dzi na kwestionariusz z 1740, Desiderata Arnswaldensia, list A. E. Puttkamera do profesora (bez nazwiska) z datą 17 I 1756 r. w sprawie wsi Cürtow (Koryto-wo), w którym autor zapytuje, czy informacje na temat tej wsi, przedstawionej na rycinie Meriana, znajdują się w beckmannowskim „Opisie Marchii”, jeśli tak, to, w którym. W teczce są także odpowiedzi na kwestionariusz z kilku innych miejscowości.

• Dębno (Neudamm) – 41 stron. Desiderata Dammnensia, historia miasta, odpisy dokumentów z 1570 r.

• Drawno (Neuwedel) – 28 stron, trudnych do czytania ze względu na wyjątkowo niestaranne pismo; poza historią miasta, jest też Desiderata Neuwedelensia, listy i notatki.

• Drawsko (Dramburg) – 93 strony; kronika Drawska z podziałem na rozdziały, z podkreśleniami i notatkami na marginesach, wykaz urzędników miejskich od 1573 r., listy i pisma.

• Drezdenko (Driessen) – 20 stron, historia miasta z podziałem na rozdziały.• Gorzów Wielkopolski (Landsberg) – 167 stron; historia miasta, Desiderata Lan-

desbergensia, lista pytań z 1740, drzewo genealogiczne rodziny Schede z herbem rodowym, Desiderata ecclesiastica Landesbergensia, listy, notatki, memorabi-lia.

• Ińsko (Nörenberg) – 5 stron, głównie zarys historii miasta. • Lubniewice (Königswalde) – 8 stron poświęconych historii, ostatnia z datą

13 X 1741 r,.• Mieszkowice (Bärwalde) – 25 stron: historia i opis miasta, Desiderata Bärwal-

densia. • Moryń (Mohrin) – w teczce znajduje się epitafium poświęcone Johannowi Frie-

drichowi („Johannis Friedericii Goerlicii ecclesiae Regiomontane diaconi, Anno

83 Żadne ze znanych wydań Kroniki Augustina Kehrbrga nie ma takiej strony tytułowej.


128 129

1578”), pierwszemu chojeńskiemu kronikarzowi oraz rysunek przedstawiający, jak to epitafium wyglądało, ponadto Desiderata Mohrinensis ze szkicem wieży.

• Ośno Lubuskie (Drossen) – 172 strony, są tam wypełnione kwestionariusze z 1740 r., lista pytań i odpowiedzi nie tylko z Ośna, ale też z miejscowości: Gra-now, Kahlow, Drenzig, Reppen, Tornow, Sandow, Balckow, Königswalde, a także listy i notatki oraz starannie przygotowany zarys historii Ośna.

• Pełczyce (Bernstein) – 27 stron, w tym teksty odnoszące się do dziejów miasta z podziałem na rozdziały, ponadto Memorabilia pastoris Bernsteinensis, listy, notatki, Desiderata.

• Recz (Reetz) – 15 stron; zwracają uwagę przygotowane do wydania krótko opi-sane dzieje miasta, listy, Desiderata Reesensia.

• Strzelce Krajeńskie (Friedeberg) – 46 stron. Historia miasta, lista pastorów, dia-konów i subdiakonów, starodruk-epitafium oraz lista pastorów.

• Świdwin (Schivelbein) – niepaginowana, zawiera historię miasta, notatki na podstawie notatek „Doctor Beccmanns”, listę pytań z 1740 r. i odpowiedzi na nie, 2 starodruki, pierwszy to mowa pogrzebowa ku czci Christiana Ernsta von Schönburg, zm. 24 III 1707, drugi podpisany „Johannes Christophorus past. Crössin, 24 Mart. 1715”.

• Trzcińsko (Schönfliess) – w teczce są rękopisy dotyczące historii miasta, Deside-rata Schönfliessensia oraz notatki

• Złocieniec (Falkenburg) – 81 stron: na stronie tytułowej pieczęć z brandenbur-skim orłem; teksty dotyczące historii, wyglądu miasta, struktury urzędów pisa-ne przez kilka osób; ciekawostką jest mowa pogrzebowa ku czci dr. Immanuela Krügmachera z datą 1709 (starodruk), a także Noticia Dramburgica (!). Uzupełnieniem „kronik miejskich” jest licząca 58 stron teczka pt. Neumark All-

gemein: Desiderata von der Neumark, zawierająca też druk: „Derer in der Städten und Dörffen der Neumark, Sternberg und Incorporierten Creyssen, Betraueten, Ge-bohren und Gestorbenen in abgelaufferen 1714 Jahre“.

***Spuścizna Beckmanna przechowywana w Geheimes Staatsarchiv Preußischer

Kulturbesitz jest niezwykle wartościowym zbiorem materiałów do historii Nowej Marchii i z tego powodu zasługuje na zbadanie przez historyków zajmujących się jej dziejami84, a ze względu na różnorodność treści obejmujących zarówno dzieje

84 Z materiałów tworzących Spuściznę Beckmanna korzystało wielu historyków Nowej Marchii, nie można więc powiedzieć, iż była ona nie znana. Zgromadzone przez Beckmann wiadomości wykor-zystali m.in. K. Berg, Arnswalde im 16 Jahrhundert, w:Schriften des Vereins für Geschichte der Neu-mark. 13, Landsberg 1902, Berthold Ahrendt, Beckmanns handschriftliche Chronik von Arnswalde 1713 u. 1750, w: Die Chronik. Heimatkundliches Blatt für die Neumark, Grenzmark und Hinterpom-mern, hrsg. Pastor Berthold Ahrendt. Jg., 1927, Schwarz P., Aus J. C. Bekmanns handschriftlichem Nachlasse, w: Schriften des Vereins für Geschichte der Neumark, 1904, Bütow H., Zur Reformati-onsgechichte der Stadt Königsberg Nm., w: „Die Neumark. Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark“ Het 14, Landsberg (Warthe) 1943, Niessen P., Geschichte der Stadt Dramburg. Festschrift zur Jubelfeier ihres sechshundertjährigen Bestehens, Dramburg 1897.


130 131

poszczególnych miejscowości, ich godne uwagi budowle, strukturę władzy, spisy urzędników, pastorów, superintendentów, sprawy dotyczące historii kościoła może ona w sposób istotny uzupełnić to, co znajduje się w źródłach dokumentowych.

Aneks:

„Kroniki” dotyczą historii następujących miast:VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 57 – Stadt Frankfurt, Bd. 1VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 58 – Stadt Frankfurt, Bd. 2VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 59 – Stadt Frankfurt, Bd. 3VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 60 – Universität FrankfurtVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 61 –FreienwaldeVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 63 – FürstenwaldeVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 66 – LebusVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 77 – OderbergVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 97 – WriezenVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 103 – Arnswalde (Marienwalde)VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 104 – BärwaldeVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 105 – BerlinchenVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 106 – BernsteinVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 107 – Bobersberg, Rothenburg, BentewitzVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 108 – CalliesVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 109 – Cartzig (Karzig) und HimmelstädtVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 111 – Herzogtum und Stadt Crossen (Krossen)VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 112 – Cüstrin (Küstrin)VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 113 – Neu-Damm (Neudamm)VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 114 – DramburgVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 115 – DriesenVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 116 – Stadt Drossen und Land SternbergVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 117 – FalkenburgVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 118 – FriedebergVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 119 – GöritzVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 120 – Koenigsberg (Königsberg)VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 121 – Koenigswalde (Königswalde)VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 122 – Landsberg an der WartheVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 123 – MohrinVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 124 – NeuwedelVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 125 – NörenbergVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 126 – ReetzVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 127 – ReppenVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 128 – Schievelbein (Schivelbein)VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 129 – Schönfliess (Schönfließ)VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 130 – SoldinVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 131 – Sommerfeld


130 131

VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 132 – SonnenburgVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 133 – WoldenbergVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 134 – Zehden und FürstenfeldeVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 135 – ZielenzigVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 136 – Herrschaft und Stadt Züllichau

Ogólne informacje odnoszące się także do spraw nowomarchijskich znajdują się w teczkach o sygnaturach:

VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 1 Bibliotheca Marchia (märkische Bibliothek):Verzeichnis der ältesten märkischen Dru-ckwerke in Quart-Format von Johann Christoph Bekmann begonnen und von Bern-hard Ludwig Bekmann fortgesetzt. Biografische Mitteilungen über die am 11. Juni 1600 verstorbene Jungfrau Anna Catharina von Götze. Catalogus typographorum marchicorum (Verzeichnis märkischer Drucker)VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 2 Verzeichnis von alten märkischen AutorenVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 3Kurze Darstellung des Kurfürstlich Brandenburgischen Hauses und seiner Geschichte bis zum Tode des ersten Königs von PreußenVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 4Sammlung für die Geschichte der Kurfürsten von Brandenburg. Enthält u. a.: Rezess vom 26. Juli 1653 mit den Kurmärkischen LandständenVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 5Geschichte des Kurhauses Brandenburg vom Jahre 1672 (Fragment) und Sammlung von Relationen und Resolutionen über die Rangverhältnisse der kurbrandenburgis-chen Gesandten den ausländischen gegenüber bei Gelegenheit der Friedensverhan-dlungen zu NimwegenVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 6Sammlung von Nachrichten über das ältere Münzwesen der Mark BrandenburgVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 7Nachrichten über das Wappen des Kurbrandenburgischen und Königlich Preußischen StaatesVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 8 Sammlung von Notizen über die Einrichtung des Heerwesens im 17. und 18. Jahrhun-dertVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 9Abhandlungen und Sammlungen zur Geschichte des Adels in der Mark Brandenburg und in Pommern, Enthält u.a. Familien von Alvensleben, Blankensee, Borck, Bredow, Lenz, Maltzan, Schulenburg, Bismarck, Quitzow.VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 10Sammlung von Nachrichten über Handel und Wandel Entält u.a. Fabrikation der Wol-le und Handel mit derselben Handel nach Polen aus dem 18. JahrhundertVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 11Nachrichten über Salzquellen und Werke sowie über Gesundbrunnen


132 133

VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 12Alphabetisches Verzeichnis von in der Mark Brandenburg vorkommenden Bezeich-nungen von Feldstücken und einzelnen unbewohnten OrtenVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 13Versuch der Deutung der aus der wendischen Sprache herzuleitenden Ortsnamen der MarkVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 14Nachweisung der sämtlichen Immediat- und Mediat-Städte, Ämter, Amtsdörfer und Vorwerke, sowie der adeligen Dörfer und Vorwerke, wie sie im Kataster von 1624 au-fgeführt wurden und der markgräflichen und Ordensämter in der Neumark und den einverleibten Provinzen, 1734VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 15General-Landtags-Rezess, 26.07.1653VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 16Korrespondenzen des Professors Johann Christoph Bekmann mit den Staatsministern von Jena, von Dankelmann, von Meinders, von Blaspiel, von Ilgen und anderen, wie auch mit den Fürsten von Anhalt, 1672–1714VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 17Festreden historischen Inhalts des Professors Bernhard Ludwig Bekmann, 1731–1755VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 18Ältere Bearbeitung der Bekmannschen Kirchengeschichte nicht vollständig erhalten geblieben, jedoch zur Ergänzung der neueren Bearbeitung zum Nachtrag der darin fehlenden Inseranda sehr wichtigVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 19Bekmannsche Kirchengeschichte der Mark von der ältesten Zeit, dem Heidentum, bis zur Regierungszeit Friedrich Wilhelms I. (Neuere Bearbeitung), Kapitel 1-9, Bd. 1VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 30Index diplomaticus Brandenburgensis aus dem 10. bis 17. Jahrhundert (Dieser Index ist ein Verzeichnis der in den Bekmanschen Sammlungen enthaltenen und anderer dem Bekmann bekannt gewordenen Urkunden)VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 20Bekmannsche Kirchengeschichte der Mark von der ältesten Zeit, dem Heidentum, bis zur Regierungszeit Friedrich Wilhelms I. (Neuere Bearbeitung), Kapitel 10-15, Bd. 2VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 21Sammlung von Nachrichten und Dokumenten zur Kirchengeschichte der Mark Bran-denburgVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 22Sammlung für die Geschichte der reformierten Kirchen in der Mark BrandenburgVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 23Nachrichten von den französischen und anderen fremden Kirchengemeinden in der MarkVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 24Register der in der Kurmark Brandenburg befindlichen Inspektionen und dazugehöri-gen Kirchen (Matres, Filiae oder Vagantes); auch der reformierten Inspektionen, Kir-chen sowie der französischen Gemeinden


132 133

VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 27Historia piorum corporum (Geschichte der milden Stiftungen) von den Bistümern Brandenburg, Havelberg und Lebus, des Johanniter Herrenmeistertums, der Universi-tät zu Frankfurt und des Joachimsthalschen GymnasiumsVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 31Kopialbuch aller Urkunden des Klosters Marienwalde 1553VI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 33Diplomata miscellanea – Sammlung von zum Teil durch den Druck noch nicht be-kannt gewordenen UrkundenVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 34Sammlung seltener in mittelalterlichen Urkunden vorkommender Ausdrücke und de-ren ErklärungVI. HA, Nl Bekmann, J. Ch., Nr. 35Bekmanns Topographie, Bd. 3 (Mittelmark und Neumark). Aus dem Nachlass Gustav von Schmollers.


Spuścizna Johanna Christopha Beckmanna (1641-1717) jako źródło do dziejów Nowej Marchii

Documents

Transcript of Spuścizna Johanna Christopha Beckmanna (1641-1717) jako źródło do dziejów Nowej Marchii