Ks. Bolesłqw Przybyszewskii Wsp.ółoutorzy

SWĘTY STANISŁAWBISKUP MĘcZ ENNIK

;PRAWA Śwryrr,co ]TANISŁAWABIOGRAFIA . LEGENDA . KULT . IKONOGRAFIA

POLEMIKA Z GERAREEM LABUDĄ

SŁoWo BISKUPA RZESZOWSKIEGo:].E.Ks. Biskup Kazimierz GÓrny

WSTĘP:Ks. Inf. Jąnusz Bieląński

DEDYKAC,A ŁACIŃSKA, NADZÓR NAUKoWY:o. Prof. dr hob. Benignus JÓzef Wąnot oCD

STRESZCZENIA ANGIELSKIE:Doroto Rejmon

REDAKTOR:Inga PlotowslceĘtowo

'-j'rU{c:-:'

ruszÓw-łaŃcur2005

SPIS TREŚCI

Ks. bp Kazimierz Górny, Słowo Biskupa Rzeszowskiry

Ks.Janusz Bielański, Wstęp Kustoszq Grobu Św. Stqisłgtłlo

Ilntroduction. Summaryl ..

Inga Platowska-Sapetowa, Wprowadzenie redqktoro nąJkowry .........*25

Żyw ot Świętego Stanisława

Święty Stonisław Biskup

lThe Life of Saint Stqnisląus. Summaryl

W obliczu jubileuszu 900-lecia rządÓw biskupich

Świętego Stanisława na stolicy krakowskiej

Ust do Kurii Metropolitalnej w Krakowie

LBefore the 900th Jubilee of Bishop Stqnislqus' in Crrcow dze Letter

to the Metropo]itan Curią in Crqcow' Summary}

Kard. Karol Woityła, hoblem 900. rocznicy św. Stqnisłqwg

oroz Synodu Prowincjolnego (rozwqżqniq wstgpne)

lThe Issue of the g)Othe Jubilee of Saint Stqnislous

qnd the Synd of Cracow Province. Summaryl

List do kard. Karola Woityły

|The Authorś lftter to Cordinq] Wojtyła Summaryl-..*.............. l l l

13

r9

23

39

41

43

89

9r

93

95

97

t07

109

6v)

Rozważania i szkice o sprawie Świętego Stanisława, |ego żywocie

i kulcie na marginesie prac iubileus2owych...................... ...... I 13

Zbrodniq nq św. Stonisłąwie i iej zapisy w ŹrÓdłoch pisonych......................... l 15

Pogrzeb św. Stqnisłąwą..... ............l27

Tians lac jo ........... ............_..... r 29

Piqstowicze wobec śmierci św. Stonisłowo ........... 135

opinio o świgtości wynikojqcej ze śmierci mgczeńskiei ......... l39

Epitofium św. Stgnisłqwą ............. l45

Biskup krakowski Gedko (1 166- 1 1 85). Poczqtki publicznego kultu .............. 149

Kron iką Kądłu bkq ....... ...........151

Iwo odrowqż (1218-1229.. .........l55

Biskup Wisłqw 1229 0231-1242).....'............... .................................. l57

Elevotio corporis przez biskupa Prondotg, 1242/1243 ........... 159

Pierwszy życiorys Świgtego. Vitą Minor - Zywot Mniejszy............................. 16l

Stqrąnią o kanonizacjg św. Stąnisłqwą .............. 165

Kanonizacja św. Stąnisłąwq w 1253 roku ................................. I 69

obchÓd kqnonizacyjny św. Stqnisłąwq w Krqkowie w 1254 roku...............171

o ikonogratii św. Stqnisłqwq. Noistarsze przedstqwieniq mqlowqne..........t75

Ust do Ęgodnika Powszechneqo .'.......................l77

Znączenie kanonizacji ................ ,......181

|Recollections qnd Studies ąbout Sąint Stqnisląus

(in Connection with the Jubilee). Summaryl ........................ 183

Prace Wstępne przed sesią krakowską z roku l978 (wybÓr)................... tsz

Wypisy Z Inwentąrzq Katedry Krakowskiej

z roku 1563 w Archiwum KopituĘ Metropolitalnej w Krakowie,

dotyczqce zabytkÓw zwigzanych z kultem św. Stqnisłqwą............................ l89

S*.E renqriuszą wystawy zwiqzonej z jubileuszem św. Stąnisłąwq:

Św- Stqisłąw - jego kult w zobytkach wqwelskich ................ l93

700

IThe Work Before the Session in Crącow in |978.Summaryl ................ l95

Wystąpienia naukowe Autora (wybÓr) ........|97

Sympozjum w Poznaniu 1973 (druk 1976).

Św. Stqnisław w Kronice Pokkiej Wincenteqo Kodłubkq...................'.............. 199

Sesja naukowa w Krąkowie 1978 (druk 198l).'

Monolq królo Bolesława Śmicłego w problematyce bodań

nad sprowg św. Stqnisłqwq

lSt. Stqnislqus in Chronicle of Polond by Wincenty Kadłubek. ]

The Monoloque of King Boleslaus the Bold. Summaryl ..................-.........235

Dziejowa więŹ. Święci Stanisław i Woiciech.... .....................237

LHistoricql Connection of Two Sqints:

Adqlbert qnd Stqnislqus. Summaryl...... ............................*-243

Święty Stanisław biskup krakowski,

męczennik za sPrawę Bożą. Polemika z Gerardem Labudą ...,,--215 ,

LThe Polemic of Rev. Bolesłąw Przybyszewski with

hof Gerard Lobudo. Summaryl.............................................................-272

Aneksy.......

l Bibliografia św. Stqnisłqwq Szczeponowskieqo

qutorstwa ks. B. Przybyszewskiego

II Ks.Jerzy Wolny, Sylwetka biskupo We wczesnym śr&iowiz,-IrtrIII Ks. Andrzei Bardecki, Tizeci świqdek

IV Stefan Kardynał Wyszyński hymas Polski, ... Virłr lfufr ń łE'-!illAnnexs. Summaryl

ill

CzĘsĆLMistrzowi w hołdzie przyiaciele, uczniowie, współpracownicy......................309

Jan Samek, Wstęp. Moje spotkania z Księdzem Profesorem

blesłąwem hzybyszewskim i kręgami jego zqinter*owąń nąukowych ..... 3| I

lPoying Homoge to their Mqster: Friends, Disciples qnd Co]ląborątors.

Jan Samek, Introduction - My Encounters with Reverend Professor

Bolesłow Przybyszewski, Summaryl .......3l9

Sprawo Święteqo Stąnisłqwą ............................321

Inga Platowska-Sapetowa, Alter Dąwid. Wewnętrzna treśĆ ideowq

wzmiqnki Anonimq Gdlg o konflikcie między biskupem

q krÓlem Bolesłqwem II. odpowiedź na pytanie o stosunek kronikąrza

do sprawy świętego Stanisława ............'............'..323

IAlter Dąwid. Anonym Gąlls Mention ąbout the Conflict

between the Bishop ond King Boleslaus 1L Summaryl ...............................367

Kult i ikonografia 369

Krzysztol J.Czyżews|<i, Kult św. Stqnisłąwą w katedrze krakowskiej

-świqdectwqqrtystyczne(zarysproblemotyki)............... ........37l

IThe Cult of St. Stąnislgus in Crqcow Cqthedrąl

- Artisctic Tćstimony. Summaryl .................447

o. Benignus JÓzet Wanat oCD, Portrety imoginocyjne i biogram

św. Stqnisłqwq Szczepanowskiego W Kronice śWiata

Hqrtmqnnq Schedlq z końcq XV wieku .............451'

[The Imoginotion Portraits and Biography of St. Stanisląus

in Hąrtmann Sched]ś World's Chronicle

of the End of the 15th Century. Summaryl ...... ....................481

702

Inga Platowska-Sapetowa, Glon rdokcyina(do pracy O. Wanata) ...........483

o. BenignusJózef Wanat oCD, Świdectwo z XWII wieku

żywej tradycji i leqendy o pokucie krÓlo blsławo Śmiałego w osjaku ...5o1

IThe 18th Century Testimony of o Lqend obout the Penonce

of King Boleslaus the Botd inOsiok Summaryl.............................................510

Ks. Stanisław Nabywaniec, Święty stonisłow Biskup i Mgczennik

pqtron miqstą Rzeszowa, ławy i rady rzazowskiej

ISt. Stanislous, Bishop and Martyr Potron Saint of RzeszÓw,

the Bench qnd Council of the old City of RzeszÓw. Summaryl .............525

o. Andrzei Efrem obruśnik oFM, Obroz św. Stqnisłąwą '

Szczepanowskiego w bozylice oo. BernardynÓw w l'eżojsku .....................527 ,]

|The Picture of St. Stqnislqus in the Bernardine Bąsi]icą

in Leżajsk. Summaryl $7

Inga Platowska-Sapetowa, Artystyczne świądectwq

kultu św. Stanisłowo Biskupo i Męczennika w orchidiecezji

i w diecezii rzeszowskiej .............. .,-*9LArtistic Testimony of the Cult of St. Stqnislqus, Bishop qrd tulatyr

in Przemyśl Archdiocese qnd RzeszÓw Diocese. Summary|

-avS. Renata M.Jurasz CSFN, Ksigdzo Bolesławo Przybyszewwwspomnien ie z dzieciństwą (aneks)

lChildhood Memories

of Fqther fulesłgw Przybyszewski. Summaryl

Spis ilustracii .663

511

65r

660

679

Krzysztof J. Czyżewski

KULT ŚW. STANISŁAWAW KATEDME KRAKOWSKIEJ -

SWIADECTWA ARTY STYCZNE(ZARYS PROBLEMATYKI)

I!łcittnr36e 6ab!t&i

t?csĘD m|Btm&6$c\ 6Ń\thó!u kultu św. Stani-

sława wypadazacząĆ od przypomnienią że w Archiwum Kra-

kowskiei Kapituły Metropolitalnei na Wawelu zachowaĘ się do-

kumenty związane z iego procesem kanonizacyinym. Jest to spis cudów spo-

rządzony w roku 1252 oraz cztery egzemplarze bulli kanonizacyjnei wydane|

17 |X 1253 w Asyżu przezpapieŻalnnocentego IV, adresowane do arcybisku-

pa gnieŹnieńskiego i biskupÓw polskich, książąt polskich i Kościoła Powszech-

nęo (dwa egzemplarze)'.

Wiadomo z żywotu Świętego piÓra Wincentego z Kielczy (Vitg mqior

soncti StąnislqD, że w czasie uroczystości kanonizacyjnych 8 wrzśnia 1253

w kościele Św. Franciszka w Asyżu, gdy papież wsąpił na katedrę by wydo-

siĆ formułę kanonizacyjną podniosło się naprzeciw niry piękno choręgiew

z umieszczonym na niej imieniem i wizerunkiem św. Stmlsłową pierwszeqo

męczenniko wśrÓd PoląkÓw. Czerwień tei chorgwi swdfuowdg rozlonie

cennei krwi mgczennikq o wi zerunek przedstawid ńwolebnry biskupa czyli

obroz cierpigcei iednostki|...|2. Po odbyciu zó ł,łłszys*ich uroczystości sztąn-

dar Ów pozostqł w kościele św. Frąnciszko j<*o kh putiqtko3. Bez wątpienia'

373

chorągiew kanonizacyjną uważaĆ trzeba za pierwszy oficjalny wizerunek Sta-

nisława ze Szczepanowa jako świętego. Jei opis w dzie|e Wincentego z KieI-

czy iest dośĆ ogÓlny, co utrudnia dokonanie interpretacji zawartych w niej tre-

ścia. Zagadnienie to niebagatelne, bowiem przedstawienie nowego świętego

uroczyście ukazane wiernym w Asyżu, mogło być Wzorem dla kolejnych ob-

razÓw, wśród których poczesne miejsce musiał zaimować wizerunek (lub wi-

zerunki) pokanonizacyjny umieszczony w katedrze krakowskiej - głównym

ośrodku iego kultus. Oczywiście, miejscem najbardziei predystynowanym do

ekspozycji takiego obrazu był oharz przy grobią ale |ego wyglądu, z powodu

braku Źródeł' nie możemy odtworzyĆ. Sprawa stanisławowęogrobu jest zresztę

bardzo skomplikowana i wymaga nowego spojrzenia poprzedzonąo uporząd-

kowaniem dotyczącego go Stanu badań.hzypomnieć trzeba, Że szczątki stani-

sława pochowano najpierw, po translacji ze Skałki (zapewne w 1O88 lub l089)6,

1 Innocentego PP. IV bulla kanonizacyjna św. Stanisława oraz bulla delegacyj-na dlą Jakuba z Velletri, wstęp, komentarziprzekład polski R. ZAWADZKI, Ana-lecta Cracoviensia, l979: XI, s.23-451' Cuda świętego Stanisława, wyd. i komentarzZ. PERZANOWSKI, przekład polski J' PLEZIOWA, ibidem,s.4'7-l4I.

'Ż J. PIETRUSŃSKL, Jak wyglądał wizerunek kanonizacyjny św. Stanisława?,Biuletyn Historii sztuki (BHS)' 1988: XVII, s. 41,prryp. 15,thlmaczy słowaperso-nam individui pacientis, jako postać nierozczłonkowanego umęczonego.

3 WINCENTY z KIELCZY, Żywot mniejszy i Żywot większy św. Stanisława,przekładi wstęp J. PLEZIOWA, Analecta Cracoviensia, l979:XI, s.2l2'

a PóŹnośredniowiecme cykle legendy św. Stanisława zaułierające scenę asyskiejkanonżacji' ukazująniekiedy również chorągiew kanonizacyjną(ołtarze ze Starego Biel-ska, krakowskiej Skałki oraz ze Szczepanowa)' alejej wygląd odtworzonyjest zapewnena podstawie Ąrrotów świętego. M. WALCZAK, Kanonizacja św. Stanisława jala te-mat historycmy w sztuce Krakowa, Studia Waweliana (SW), XIXII,2002-2003, s. 9.

5 o wzorcowym charakterze chorągwi kanonizacyjnej: M' KoCHANOWSKA-RElcHE' Ikonografia kanonizacyjna św. Stanisława biskupa, BHs, R' 7987 49, s.

73-85 (o chorągwi i jej oddziaĘwaniu: s. 73-78); PIETRUSŃSKI 1988, s. 35-41.ń Data translacji ciała'św. Stanisława jestwciĘ dyskutowana, a rok 1088 lub

l()ll9 poddawany w wąĘliwość. ostatnio o tym: W. MISCHKE, Relacje dziejówhutadry wawelskiej i kultu św Stanisława, |w;] Katedra krakowska w średniowie-.,ru, Mat€rlaly Seąji oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki.Kłę*ów, kwlęcleń l994,Kraków 199ó, s. 154-156.

171

w bllżei nieokreŚlonym miejscu w obrębie katedry (wedfug niektórych ŹrÓdeł

w okolicy południowego wejŚcia), następnie w związku z rosnącym kultem

dokonano ich elewacji, aby po kanonizacii przenieśĆ je na ołtarz pośrodku

świątyni. Kwestia precyzyjnego określenia pierwszego mie|sca pochÓwku Sta-

nlsława od dawna zaprzątała uwagę badaczy,jednak efekt ich poszukiwań ze

względu na zbyt szczupłąbazę ŹrÓdłową, jest wciąż niezadowalaiący. W spo-

sÓb naipełniejszy omÓwił problem pierwotnych grobÓw i ołtarza Św. Stanisła-

wa Michał Rożek i do |ego rozPrawy wypada W tym mieiscu odesłać7.

NaiwczeŚnieis zym zachow anym oryginalnym zabytkiem ikonograf ii Św.

Stanisława związanym z katedrą krakowską, iest znany zkilku egzemplarzy

znak pie|grzymi poŚwiadczaiący odbycie pielgrzymki do grobu męczennika

na Wawelu8. W ostatnich latach był on obiektem zainteresowania szeregu ba-

daczy,ktÓrzy wyiaśnili gruntownie iego ikonografię9. Dla przypomnienia: znak

7 M. RDŻE,K, Ara Patriae. Dzieje grobu św. Stanisława w katedrze na Wawelu,

Analecta Cracoviensia, 1'979:XI, s.435'440. Bardzo istotne sąteż rozważanladoĘ-czące translacji ze Skałki i miejsc ńożeniaszczątków bpa Stanisława w rozprawach:

M. PLEZI, Dookoła Spraw św. Stanisłąwa, ibidem, s. 29'1-30I' oraz w wydaniu

książkowym tego dzieła, Bydgoszcz 1999 (autor przesuwa datę translacji na poł. XIIw.) oraz B. PRZYBYSZEWSKIEGO, Monolog króla Bolesława Śmiałego, ibidem,

s. 417-42l iTEG0Ż, Romańskie kościoły pielgrzymkowe, Kraków 1979, s. l73-|74 (autor przeptowadza dowód na fakt translacji w roku 1088)' Por. też nowsze

opracowania d oĘczace początków kultu św. Stanisława: w. MISCHKE 1 996' s. l 53-

162; T. WĘCŁAwowIcZ' Transitus sancti Stanislai,fw:] Magistro et Amico ami'ci discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin, Kraków2002, s.73-85.

8 oprócz trzech publikowanych egzemp\arzy z Czech i Moraq istnieje jeszczejedenznaleziony podczas badań archeologicznych na Wawelu (zbiory Zamku Kró-lewskiego na Wawelu), a ostatnio na rynku antykwarycznym w Krakowie oferowany

był kolejny egzemplarz. [o adaptacji romańskiej katedry krakowskiej WładysławaHermana na kościół pielgrzymkowy por. B. PRZYBYsZEwsKl l 979' s. 1 7ó].

' E. MAJKOWSKI, Plaketa z XIII stoleti, raźena ke ćti sv' Stanislaya, krako-

vskehó biskupa a mućednika,Numizmaticky Ćasopis Ćeskoslovensky 8, l932, nr 1-

2, s.87-103; w. MISCHKE, Wzualne świadectwo zjednoczeniowej roli kuln św.

Stanisława i jego hipotetyczne źródla, Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa

Przyjaciół Nauk (Wydział Nauk o Sztuce), nr 3 za l9ll5 rok' Poanań l98ó' s. 16-17;

KOCHANOWSKA-REICHE 1987. s. 73'751 W. MISCHKE, Pierwotnv schemat

3'.75

odlany jest z ołowiu, ma kształt okrągĘ, na awersie widnieje popiersie biskupa

(Stanisława) W mitrze i z pastorałem, jego ramiona okala paliusz. otaczaiągo

cztery orły o heraldycznej stylizacii. Na jego głowę spływają płomieniste pro-

mienie wychodzące z umieszczonei wyżejgwiazdy uiętei w pÓłokrąg. U dotu

znajduje się zarys iakieiŚ budowli (mury z wieŻami?). Rewers wypełnia przed-

stawienie laski pielgrzymiej. Wy'jaśnienie bardzo złoŻonego obrazuna awersie

zawiera łacińska legenda umieszczona W otoku po obu stronach medalionu.

W tfumaczeniu polskim brzmi ona następujęco: Świgty Stqnisłqw męczennik

i biskup z Krakowo(awers) no kowałki porqbany i przez orĘ pilnowony z nie-

ba był opromieniony a nozojutrz pozrąstany (rewers)lo. SposÓb zobrazowa-

nia Stanisława na znaku pieĘrzymim |est ściśle zaleŻny od legendy autorstwa

Wincentego z Kielczy, W które' pojawia się Wątek strzeŻenia poćwiartowa-

nych członków przez oĄ icudownego ich zrośnięcia. Obraz Św. Stanisława

otoczonego orłami, bez ŚladÓw kaŹni, nienaruszonego, towiziao silnei Wymo-

wie politycznej, zapowiadaiąca przyszle zjednoczenie i odrodzenie KrÓlestwa

Polskiego".

ikonograficzny przedstawienia św. Stanisława ze Szczepanowa. Krakowski znakpielgrzymi z Czech i Moraw, Ciechanowskie Studia Muzealne, 1990: 2, s.37_g6;2.PIECH, Święty Stanisław szafarzem Korony Królestwa Polskiego' Ze studiów nadśredniowieczną'fr"slstyką miasta Krakowa, Roczrik Krakowski, 1991: 57, s. 8-10; W. MISCHKE 1996, s. 156; S. K. KUCZYŃSKI, Znaki pielgrzymie. Komuni-kat, lw:] Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. MANI-KowsKA, H. ZAREMSKA, warszawa 1995 [colloquia Mediaevalia varsoviensialll, s.324-327l A. ZUREK. Materialne ślady pielgrzymek Ślązaków w średniowie-czu, Komunikat, lw:.l lbidem, s. 335.

l0 PIETRUSŃSKI 1988, s. 39,41.|l Literatura na temat poliĘcznego, zjednoczeniowego aspektu kultu św. Stani-

rłrwl jort obfita; zagadnienie omawia z powołaniem na starszą literaturę: Z.PIECH,Pllctłł Lcszka Czarnego z przedstawieniem św' Stanisława. Próba interpretacji,Anrlcotr Cracoviensia, 1983: 15, s. 331-343 [zob.: il. 1]; TENZE, Ikonogia/ia pie-e,lęe,l Plałlów, Kraków 1993, s. l20-I22,137-134,145; PIECH 1991, s' 5-17.

lt6

Jak dotąd, umknął uwadze badaczy ważny przekaz ŹrÓdłowy doty-

czący jednego znaistarszych przedstawień Św. Stanisława, niestety nie za-

chowanego. otóŻ'w inwentarzu skarbca katedralnego z 1563 napotykamy

następuiący zapis:, Liber quindecimus, Evangeliorum secundus, in porgomeno

scriptus, rubeo oxqmento vetusto circumductus, hqbens q parte qnteriori per

totum lqminam orqenteqm inąurotqm concavam cum imagine s. Stqnisląi fu-

sąm, mQnu dextrą benedicentem et in curvaturq lqpis zaphirus et in infulq tres

rubini et duo virides. In quattuor ongulis sunt quqttuor oquiloe argenteąe, cląu-

surcrm unam inteqrqm qrqenteam sed qvulsąm, tąmen ąlio deest dudum. Qu-

inque puklie simplkes ex cupror2.

Wobec tego, Że to wspaniałe złotnicze dzieło nie dotrwało do naszych

czasÓw, trudno z całą stanowczością wyrokowaĆ o czasie |ego powstania,

istnieię jednak podstawy by twierdziĆ,żebyła to kosztowna, reprezentacyina

oprawa o charaktęrze pÓŹnoromańskim, ewentualnie wczesnogotyckim'3. Do

Wczesnego datowania oprawy wawelskiei - na drugą połowę XIII w. (po ka-

nonizacji Stanisława 1253) - skłania sposÓb przedstawienia krakowskiego mę-

czennika, zgodny z naistarszymi przekazami ikonograficznymi, iako biskupa

12 Inwentarz katedry wawelskiej z roku l 563, opr. A. BOCHNAK, Kraków 1979'Żródła do dziejów Wawelu, X, red. A. FRANASZEK, s. 39, dalej: Inwentarz ]563.

[opisano fu księgę o numerze kolejnym 50, ewangeliarz drugi' spisany na pergami-nie, starodawnym sposobem na czerwonym tle, z okładkę wyłożoną (od fronfu) srebr-

ną złoconąblachązzagłębieniem, z wizerunkiem św. Stanisława in pontiJicalibus,błogosławiącego prawą dłonią infuła i pastorał ozdobione kameryzowaniem' w na-

rożnikach cztery srebme legendame oĄ.]'3 oczywiście, nie można wykluczyć możliwości późniejszego datowania, bo-

wiem srebrne oprawy ewangeliarzy wykon1'lvano także w okresie późnego średnio-wiecza (Iiczne przykJady publikuje J. M. FRITZ, Goldschmiedekunst der Gotik inMitteleuropa, Miinster 1982, il. 53, 162, 167, 181-183, 189, l9l-192, 209,605,739),jak i w okresie nowożytnym. Tytułem przykładu można przywołaćpóźnogotyc-ką przednią okładkę Ewangeliarza koronacyjnego w skarbcu cesarskim w Wiedniu(Hans von Reutlingen w Akwizgranie, ok. 1500), FRITZ 1982, s. 317, il. 950 oraznie zachowaną ale znaląz opisu renesansową oprawę ewangeliarza bpa Piotra To-mickiego w katedrze na Wawelu, Inwenturz /JóJ' s. 39'

in pontificalibus, W mitrze i z pastorałem, otoczonego czterema orłamila. Taki

schemat kompozycyiny znamy z omÓwionego wyżej znaku pieĘrzymiego oraz

z tymPanonu kościoła W Starym Zamku|s. Nie wiadomo, czy Święty ukazany

był w całei postaci stoiąc (co wydaje się najbardziei prawdopodobne), siedząc

na fqldistorium(lub tronie), czy w pÓłpostaci. Tiudno też rozstrzygnąĆ,co ozna-

cza wspomniane w opisie zagłębienie - może niszę, a może wklęsło ukształto-

waną mandorlę? To ostatnie rozwiązanie iest mało prawdopodobne ze wzglę-

du na |ednoznaczny związek mandorli z reprezentacyinymi wyobrażeniami

Boga. ByĆ może chodzi po Prostu o zagłębioną powierzchnię okładki, obwie-

dzioną wypukłą listwą-bordiurą'6.

Warto zwrócić uwagę na to, że naiczęściej ewangeliarze zdobione były

obrazem Mqiestqtis Domini z symbolami EwangelistÓw albo sceną UkrzyŻo-

wania (czasem obie występowały na jednei oprawie, jak w tzw. Ewangeliarzu

Anastazji). Wizerunek miejscowego patrona na księdze zawieraiącei tekst Bo-

żego objawienia iest przypadkiem nietypowym. Ze względu na lokalny cha-

rakter dominujęcego tu kultu Św. Stanisława, przypuszczaĆ należy, że oprawę

wykonano w polskim, najpewniei krakowskim warsztacie zlotniczym.

la Wskazówkądo datowania możebyć również brak w opisie oprawy jakichkol-wiek określeń, które by wskazywĄ na obecność gotyckiej architekhry, np. filarków,czybaldachimów.

'5 o tympanonie w Starym Zarrku (2. poł. XIII w.) jako jednym z pierwszychprzedstawień św. Stanisława: Z. ŚWIECHOWSKI, Ikonogra/ia św. Stanisława wewczesnej łzeźbie monumentalnej, Analecta Cracoviensia, |979.XI, s. 545-550.

16 Takie właśnie ukształtowanie okładek spotykamy w oprawie tzw. EwangeliarzaAnastazji' Sznka polska przedromańska i romańska, red. M. WALICKI' Warszawa197?,1,s,275,11,s.'746-747,il. 1022-23,dalej: Sztukapolska t977; Srebrne opra-wy lulążlawe ze zbiorów w Polsce. Katalog,red. J.M. KRZEMŃSKI, B. TUCHOŁ-!(A.WŁoDARSKA, Gdńsk 1996, s. |6-17'poz.1 (opr. B. JANOWSKA); orna-nilla Eccleslae Poloniae. Skarby sztuki sakralnej X-XWII wiek,[Katalogwystawyw zlmku Królcwskim w Warszawie]' Warszawa 1999, s. 74-75, poz. VII (opr. P.

BKUBISZEWSKI), dalej : Ornamenta.

t7r

Mimo, że wspominany w literaturze, to dotąd niedostatecznie znany

pozostaje ornat ozdobiony iednym z najwczeŚniejszych wizerunkÓw św. Sta-

nisławalz. W inwentarzu z 1563 moŻna przeczytaĆ: CosuloI...\ Ducis Enrici,

cum rosis per totum extextum, cum cruce aurea imoginis sqncti Stąnisląi cum

textu circum imoginem S. Stąnislqi Anną Ducissq|8. W aktach wizytacii kate-

dry dokonanei przez bpa Andrzeja Tizebickiego (l 670) opisano go następuią-

co: Ex telą sericeq densq et leui rubri coloris, stellis et rosis ornqtą. A parte

posteriori est effigies expresso S. Stąnislgi cum inscriptione ex qureis filis fqctq.

Supra coput sunt duo Anqeli ocupicti ex filis ąureis et sericeis, pariter sub pedi-

bus duqe effiqies acupicto. In columną anteriori sunt vąriae imoqines sancto-

rum qcupictqe. Subsutq telÓ lined cqerulei colorisl9. Ks. Thdeusz Kruszyński zi-

dentyfikował fundatorkę tego ornatu jako Annę, żonę Henryka II Pobożnego.

Data iei Śmierci - t ź6s - |est terminem od quem fundacii. Tak więc był on |ednym

z naistarszych dzieł sztuki w ktÓrym poiawiła się postaĆ Św. Stanisława2o.

]ako analogię dla wawelskiego ornatu wskazano sfusznie fragmenty

preteksty ornatu z klasztoru w Henrykowie, datowanego na poł XIII w. i łą-

czonego przez tradycię ze św. JadwĘą Śląską (Muzeum Archidiecezialne we

'? T. KRUSZYŃSKI, ornat Piotra Kmity i ołtarz św. Antoniego fundacji Kmi-tów w lcatedrze wawelsbiej, [Skarbiec katedry wawelskiej i Muzeum Mehopolitalne,z' ó], Kraków, br., s' 7l-74; Sznka polska 19'77 ,|, s. 295; Inwentarz l563, s' 67_68'

przyp.29.

'8 KRUSZYNSKI, s.7l-72; Inwentarz 1563, s. 67-68'l9 Archiwum KapituĘ Krakowskiej (AKK)' Wizytacja Trzebickiego (nr 5l)' s.

89. [omat opisany fu oraz wzmiankowany w wyż. wym. zapisie inwentarzowym -

gdzie został określony (zapewne zwyczajowo) jako księcia Henryka - był omatem

o liturgicznym kolorze czerwonym (ako przeznaczony do celebry w dniu św. Mę-

czennika), haftowanymw gwtazdy iróże,zezłotym przcdstawieniemkrtyżaiwize-runkiem św. Stanisława (od tyłu), z dwoma aniołami nad głową haftowanymi (lub

aplikowanymi) złotąniciąoraz z napisem haftowanym złotą niciąwokół wizerunku:

świętemu Stanisławowi l<siężna Anną.'\łł przedniej kolumnie haftowane przedsta-

wienia róźnych świętych.]

'Żo KRUSZYŃSKI, s. 7 2 ; I nw e n t a rz / -5 ó-i, s. 611, przyp, 29 .

3',79

Wrocławiu)zl. RzeczywiŚcie, opisy inwentarzowe wawelskiego haftu pozwa-

laią mniemać, że wykonano go używaiąc nici złotych kładzionych i przeszy-

wanych wielobarwnym.iedwabiem, ktÓrego uŻytotakże W partii twarzy irąk,

a więc tak iakw przypadku Śląskiego zabytku.

W ikonografii św. Stanisława' swego rodzaiu łącznikiem między epoką

romanizmu a gotyku są pieczęcie KapituĘ krakowskiei zawieraięce jęo wizeru-

nek. Naistarsz a z nich użyta została do poświadczenia dokumen tu w 1262 (iako

contrqsiqillum), a więc niedługo po kanonizacji męczennika, a stosowano ją jesz-

czew początkach XV wieku22. Kolejną piecz{. mniejsza KapitĘ występuie w

latach 1373-1432.IJkazano na niej ŚŚ. Wacława i Stanisławą a poniżej trzY mo-

dlące się do nich postacie, zapewne kanonikÓw23. Pieczs. wielka kapituły, tzn.

oryginalny tłok pieczętny, zachował sig do dziś w skarbcu katedralnym. Wykona-

no go zapewne w końcu XIV w., a naistarszy odcisk przywieszony iest do do-

kumentu z 1403. w ostroowalnym polu widzimy po raz pierwszy herb Kapitu-

Ę krakowskiej: Tizy Korony, umieszczony natarczy zzaktÓrejgÓrą wyłaniaią

się popiersia patronÓw katedry2a. Na drugą polowę XV wieku datowana jest pie-

częĆ,na ktÓre| po raz kolejny Zestawiono herb Tizy Korony i postacie śś. Wacła-

wa iStanisława.Towarzyszy im po bokach pięć klęcząrych postaci, ktÓre identy-

fikuie się iako biskupa ikanoników2s. W nowożytnych pieczęciach nie pojawiaję

się iuż postacie ŚWiętych - ich zasadniczym elementem jest herb kapitulny.

2| Przyplszczalnie ornat został ufundowany przez Agafię,żonę Konrada Mazo-wieckiego i jej slma Siemowita(zm. 1262), Sztuka polska 1977,I, s.295,rys.123,II,s. ó96' il. 1222-1228; ornamenta, s. 84, poz. XIV (opr. G. REGULSKA)'

2'Ż F. PIEKOSŃSKI, Pieczęcie polskie wieków śridnicł, Sprawozdania KomisjiHigtorii Sztuki, 1900: VI, s. l12, rn 155, il' l2l; H. SEROKA, Herby miast mało-polłktch do końca WIII wieku,Warszawa2})2, s.37.

tJ R PIEKoSŃSKI 1900, s.262,nr 503' il.316; SERoKA 2002,s.37.|' Wawel I000-2000. Wystawa Jubileuszowa' Katalog, Kraków 2000, s. 213-2 14, poz, l/187 (opr. Z. PIECH), tt. 250-251; SEROKA 2002, s. 37 .

t! SBROKA 2002, s. 38.

ti0

I1. 8. Pieczęć LeszkaCzarnego (1260-1288) zap. po roku

1279, z wizerun-kiem księcia oddają-

cego hołd św. Stani-

sławowi, celebrują-cemu mszę w Kate-drze Krakowskiej.lKopia wg: Sztukapolska, przedro-mańska i romań-ska...)

Ważne miejsce wŚród stanisławowych relikwii zaimuią,wiąZane przez

tradycję z osobą Świętego, części stroju pontyfikalnego: mitra oraz pierścien

(tabl. V, 1-2).

Podstawowym opracowaniem dotyczącym infuły (zwanej Św. Stani-

sława) jest powstałe przed laty monograficzne opracowanie Michała Rożka26.

Zabytek ten Wymaga nowego, pogłębionego omÓWienia uwzględniającego

szeroki kontekst europejski. W tym miejscu trzeba przypornnieĆ, że mitra wa-

welska nie mogła być własnoŚcią św. Stanisława, na co jednoznacznic wska-

zuią przesłanki historyczne (w XI w. biskupi krakowscy nie używali mitry)

i artystyczne (kształt i dekoracIa charakterystycZne dla póznicjszcgo okrcsu)27.

Powszechnie przyimuie się datowanie mitry na w. Xlll. Z.rs.rclniczym proble-

'Żó M. ROZEK, InJilła św' Stanisławu v''skut'lu'tt lłttąlr.y tru l|ttu'elu, Nasza Prze-szłość,79'12:37,s'37-47; literaturę z'bicra lhtvl'l l00()':()()(),s.207-2o8,poz.Ul82 (opr' K. J'CZYŻEWSKI), il. 243; rtstalltitl wzllriirllktric-ją A.PIK|JLSKI,Mitra.Studium his torycz no - arĘs tv t' z n t'. l,rrlll i n 2( X }2. s' 5(l.

,7 F(C.ŻEK1972'

381

mem jest Wyiaśnienie tradycji wiążącei ią ze Św.Stanisławem.]est prawdopo-dobne, że.iej powstanie miało związek z uroczystościami kanonizacyjnymiw 1253 w Asyżu |ub pokanonizacyjnymi w 1254 w Krakowie. Może sprawiłiąz okazii tych wie'kich wydarzeńbp Prandota, który doprow adził do szczę-śliwego finafu starania o kanoniczne zatwierdzenie kultu Św. Stanisława. Sta-Wiano też hipotezg, że mitra służyłado dekorac|i relikwii Męczennika. obiepróby wytfumaczenia okoliczności jei powstania muszą pozostaĆ w zawie-szeniu' z powodu braku potwierdzaiących je przekazÓw źrÓdłowychz epoki.Najstarszym tekstem mÓwiącym o mitrze jako relikwii jest zapis w inwenta-rzu z 156328. Nie wiemy, kiedy przypisano |ą św. Stanisławowi. o tym, że mu-siało to następić stosunkowo wcześnie, Świadczy fakt, Że zachowano jąw skarbcu katedralnym, mimo, iż ze względu na znaczneuszkodzenia, nie mÓ-wiąc już o archaicznym kształcią nie nadawała się do stosowania29. Paramen-ty liturgiczne, które straciły walory użytkowe, palono (miały bowiem charak-ter sakralny) odzyskując przy tymsrebro i złoto uŻytew postaci nici, a takżemonilio (kleinoty) ktÓre je pokrywały. Tak więc, nieużyteczną ze względu napostępu.iące zniszczenie mitrę zachowywano w skarbcu tylko ze względu naszacownę metrykę. BliŻsze przyirzeniesię infule, pozwalastwierdzić brak śIa-

dÓw powaŻnych napraw, a takim musiano by ią poddawać, gdyby chcianostosować ję w praktyce liturgiczne,j. PrzecieŻ duŻonowsząinfułę ufundowanąprzez bpaTomasza Strzempińskiego w latach 1455-6o,gruntownei reformiepoddał już bp Piotr Tomicki3o' Trzeba zauwaŻyĆ,że datowanie naszei mitry

28 Inwentarz 1563, s.44-45.

. 29 Postęujące ubytki w dekoracji miĘ dokumentująkolejne inwentarze skarbcakatedralnego.l0 A' B..HNAK, Mitra biskupa Tomasza Strzempińskiego i Stanisław Sąmo-łlnęlnlk, |w:] Sztuka i historia. Księga pamiątkowa- ku czci pĘbsora Michała I|/a-lk'łlego' Warszawa I966. s. 92-96.ńpP.To;icki;usiałteżzlecićnaprawęmitry

lerd' Zbi1niowa oleśnickiego' skoro w 1563 na 'akończeniu fanonów byĘ dzwo_

Ilil

|est bardzo ogÓlne (XIII wiek). Należy się zastanowiĆ, czy nie wykonano je|

jeszcze przed kanonizacią św. Stanisława - może kilkadziesiąt lat wcześniei.

Niewykluczone, że z biegiem czasu, po prostu z powodu archaicznego kształ-

tu' połączono ią z imieniem Świętego.

PierŚcień wiązany odwieczn ą tr ady cią ze św. Stanisławem został ostat-

nio zwięŹle omÓwiony z uwzględnieniem wcześniejszej literatury przez Mar-

ka Walczaka3'. Podobnie iak w przypadku przedstawionei wyże| infuły, pier-

Ścień także nie mÓgł należeĆ do Męczennika' ponieważ powstai jak zgodnie

twierdząbadacze,dopiero w XIII w. Nadzwyczajne rozmiary oraz niezwykle

bogata dekoracja (postacie Świętych iadorantÓw) skłaniają do postawienia py-

tania, czy iest to rzeczywiŚcie pierŚcień pontyfikalny używany w praktyce,

czy może ma on charakter tylko symboliczny. Może ufundowano go |ako wo-

tum do zawieszenia przy relikwiach św. Stanisławaiz tego powodu został

pÓźniei uznany za iąo własnoŚĆ? A może wykonano go w związku z rosną-

cym kultem Męczennika i zapotrzebowaniem na autentyczne pamiątki (reli-

kwie) po nim? Nie sposÓb obecnie odpowiedzieĆ na te Pytania. Nowe perspek-

tywy interpretacji może przynieŚć szeroko zakroione porÓwnanie pierścienia

wawelskiego z innymi przedmiotami tego typu zachowanymi w zbiorach ko-

ścielnych i muzealnych, a także znanymi tylko ze źrÓdeł.

W skarbcu katedralnym znajduje się jeszcze jeden pierścień, określany

w literaturze |ako tzw. Św. Stanisława i datowany na początek wieku XIII3'Ż.

Jest to nieporozumienie, bowiem omawiany klejnot powstał prawdopodobnie

w pierwszei Ćw. XVI wieku, na co wskazuje sposÓb oPrawy kamienia (łaPki

neczki ozdobione jego herbami, Inwentarz l 5 ó3, s. 53.3l Wawel1000-2000, s.208-209, poz.l/183 (opr. M. WALCZAK),iL.244.32 Tarue,I' s' 288-289' II' s. 713' il. l0l2: M' oRADowSKl, Dałne złotnictwo,

technilea i terminologia, Warszawa 1984, il, 24 i ptdpis w spisie ilustracji na s. 159.

383

połączone wałeczkami o pÓłkolistym zarysie), pokrewny chociażby uięciom

kamieni na relikwiarzu głowy św. Stanisława z l5o4 (szczególnie podobne na

cokole)s. Wawelski zabytek znajduje Ścisłe odpowiedniki w pierścieniach za-

montowanych na szkatułce fundac|i Zygmunta I Starego (Norymberga, l533,

Ermitaż W Petersburgu)il. ByĆ moŻe naleŻy go identyfikowaĆ z pierścieniem

odnotowanym po raz pierwszy w inwentarzu z t1g6 jako nowo zawieszony

na relikwiarzu ręki św. Stanisława (tabl. XXV, 2).Był on darem katedralnęo

wikariusza ipenitenciarza, Stanisława Szamotulis. Tiudno'jednak wyrokować

ostatecznieWteisprawie, poniewaŻzłoĘ pierścień zszafirem notowanyiest rów-

nież w 1620 iako wotum przywieszone do trumny św. Stanisławas. o tym, że

wrazz upVwem czasu,gdy do relikwiarza dodawano kolejne pierścienie Wotyw-

ną zacierała się świadomość, ktÓry z nich był własnością świętęo Świadczy uwąa

w inwentarzu z l692.Czytamy tam o trzech pierścieniach (zczterechzdobięcych

relikwiarz ręki), o ktÓrych ędzi się, że Ę to onnuli usuols S. Stqnisloi37.

ówtętg 9torń€lofu b b9€troiu [atcbr9w XIV-XVIII wieku

Jak zauważył Paul Crossley, znakomity monografista krakowskie-

go kościoła katedralnego, wzniesiono go niejako "wokÓł kultu św. Stani-

33 oprawy tego typu występują jtlżw 2. poł. XV w.]4 A. BOCHNAK, Mecenat Zygmunta Starego w zakresie rzemiosła artystycz-

łl,go, Studia do dziejów Wawelu II, Kraków l960, s. 202-208,il.62-63; Wawel I000-2000, t, it. 42.

" AKK, lnwentarz skarbca katedry na Wawelu z 1586 (l-77), s. 122-123.r0 AKK, lnwentarz skarbca katedry na Wawelu z 1620 (I-81), s. lg." AKK. lnwentarz skarbca katedry na Wawelu z 1692 (I-81), s. 104.

li.l

Tabl. V l. Mitra biskupiatradycyjnie wiązana zc św.

Stanisławem. ok. l253 (']).

Skarbiec katcdralny na Wr-welu (do s. 382).

I-lrbl. V' 2. Pierścicń uwazlr-lly za parniątkę po sw. Starll-slawie, Polska ('])' lł'. Xlll('.'). Skarbiec katedralny nłWawelu (do s. 383).

Tabl. VI, l. Przednia płyta nagrobka kard. Fryderyka Jagiellończyka w prezbitc-

rium katedry na Wawclu. Noryrlbcrga. Peter Vischer St.. l5l0 (s. 405).

l,rlll \'l. -' l 1lillrliLtlll .Iuliana Chełmskiego' Kraków' ok. l52lh l,r.,zt.r l\lr.,lon;u /\ nl Stradotniu w Krakowie (do s. 405).

Tabl. VII' l. Postać św. Stanisława na awer-sie skrzydła oharzaw kaplicy Zygmuntow-skiej, Norymberga, Melchior Baier, 1535-1538 (do s. 407).

Tabl. Vll, 2. Św,ięt.l, Stanislaw z Pio-tmw i nem. Kraków, Tomasz Dolabella,ok. ló l 7. Katcdra na Wawelu (s. 409).

i1

iłłłłl:ź

l ll'l \ |ll \\ (',/e\ll()lliltrlktlrilt konlcsjit ślr. Stalllsłitrrit rr kittctlrzc Ktlr-l,,,' l r, l ll.r l('](' IÓ]() (dtl s. Jl(l)'

Tabl. D(. Chorągiew pielgrz5mki z otĘt jubllaral 800. rocznicy śmierciśw. Stanisławą Polską l87E. Skgńico hro&y nr Wawelu (do s. 4l0).

irr

tsi ).

llrlrl. \^ I lrunlllr \\\. \1llli'lil\\tr. (itlln'1. l)clcr \()rt rlct I(etttlctt. l)etct ll lillotI\Lrg'lrtr-u..lrtloh.lrilel I lLrlr ll. I('('()-Il'-I ttlo s -1I-)

\

'1) ):' \ '(l/''l 'tr:'t'yt, 1 *'

*', l-1'*, i,*-.

Tabl. XI' 1. Trumna św. Stanisława, scena Kupn , rri o)Piotrowina.

Tabl. XI' 2. Trumna św. Sta-nisława, scena łvs krz eszeni ePiotrowina.

Tabl' XII, l. Trumna św. Sta-nisława, scena Śrł. Stanisławp rz e p row adz aj ący l ud p rz e zruekę (?).

Tabl. XIl' 2. Trumna św. Sta-nisława, scenaZa bój s two św.

Stanisława.

Tabl. XIII' 1. Trumna św.

Stanisławą scau Rozr, ie ką-nie zwlok św. Stąnisławą.

Tabl' X[I' 2. Trumna św.

stanisława' sc ena Cudow -ne zrośnięciesźę ciała św.

Stanislawa.

Tabl. XIV 1. Trumna św.Stanisława, scęna Złożenicciała św. Stanisława dogrobu.

Tabl. XIY 2' Trumna św.

Stanisława. scena słni(,rl1św. Jacka'

Tabl. XV. Trumna św. Stanisława, scena Bitwa pod Grunnulilcnt

Tabl. XVI, 2. Reli-kwiarzna czaszkę św.Stanisława fundacjiZofii Holszańskiej'Kraków druga ćw. XVw. Skarbiec katedralnyna Wawelu (do s.424).

Tabl. XVI, l. Reli-kwiarz na czaszkę św.Stanisława fundacjiElżbiety Rakuszanki,I(rakóq Marcin Mar-ciniec, 1504. Skarbieckatedralny na Wawelu.

Tabl. XVl, 3. Skrzy-neczka pełniąca w śre-dniowieczu funkcję re-likwiarza św. Stanisła-wa, Sycylia (?), Xll w.

Skarbiec katedralny naWawelu (do s. 424).

łrbI \\'ll_ ()rIllr1 lirrltllrt'ji l)illltll lrlllllr \l lll,tl','rt | ,()l \l,;rllllec kirlctlralny'lla \\itił'.:lLt (tltl s. _lJ_l)'

Tabl. XV[I, l. Ornat tundacjiPiotra Kmity St., scenaWs kneszenie P iotrvwina. Sku-biec katedralny na Wawelu.

Tabl. XVIII, 2. Omat tundacj iPiotra Kmity St., scena śwlad-czenie przed królem. Skarbieckatedralny na Wawelu.

Tabl. XIX, l. Omat tundacji Pio-tra Kmity St.' scena Zabój s nvo św.

Stanisława. Skarbiec katedralny naWawelu.

Tabl. XIX,2. Omat tundacji Pio-tra Kmity St., scena Rozsiekanieciała św. Stanisława. Skarbiec ka-tedralny na Wawelu (do s.443).

Tabl' XX' l. K-rzywaśńpastorafu kard. FryderykaJagiellończyka z flgurkąśw. Stanisława siedzącegona faldistorium, fragm.obrazu Św. Stanisławz 16l'l roku (fragmenttabl. VtI,2).

'litbl. XX, 2. Nodus pastorału kard.ljryrlcryka Jagiellończyka z figur-kr1 ńw, Stunisława siedzącego nalhldirtoriunr. fragm. obrazu św.,l'rllłłr/łrl, z lól 7 roku (fragmentlrhl, Vll, 2),

sława"38. Ten sam badacz sformułował ostatnio bardzo interesuiące uwagi na

temat roli ołtarzaśw. Stanisława w kontekŚcie ceremonii koronacyjnych ifunk-

cii ,,krÓlewskich'' katedry na Wawelu oraz wynikaiących stąd iei związków z

katedrą praskę39.

W budowli wzniesionej etapami w latach 1320-1346 (prezbiterium

z obejŚciem) i |346-1364 (transept ikorpus nawowy), rola Św. Stanisława iako

jej patrona zostaławyraźnie zaakcentowana. Wraz z pierwotnym patronem

Świątyni, Św. Wacławem, |ego wizerunek znalazł się na zworniku prezbite-

rium. Mało tego, jego figura umieszczona na fasadzie zachodniej, Zestawiona

z wielkim herbem Polski (a jednocześnie króla)' nadaje temu biskupiemu ko-

ściołowi wyraŹnie państwowy charakter.Wtym przypadku Św. Stanisław wy-

stępuie w podwÓinei roli protektora katedry i biskupstwa krakowskiego oraz

całego KrÓlestwa,ziednoczonego po okresie rozbicia dzielnicowego dzięki iego

wstawiennictwu u Bogaao (Il.2). Kwestie te zanalizował Zenon Piech, co zwal-

nia nas od dalszych rozważafi na ten temat.

Nic nie wiemy o pierwotnym oharzu głównym (retabulum) powstałym

w związku z konsekracją prezbiterium w roku 1346 lub niewiele pÓźniei.MoŻ-

na jedynie domniemywaĆ, Że w jego programie znalazlo się miejsce także dla

Św. Stanisława. Kolejna nastawa, bardzo okazała i o niezwykłej konstrukcji,

znana nam iest częŚciowo, bowiem zachowaty się w katedrze dwa skrzydła

z postaciami śś. Wojciecha i Stanisława (il. 12' w pracy B. J. Wanata Portrety

38 P. CROSSLEY, Gothic architecture in the Reign of Kasimir thc Great. ChurchArchitecture in Lesser Poland 1320-l380' [Bilioteka Wawclska 7]' Kraków l985' s.

38-39, 48-51, 378-379, 382-383.3e TENZE, ,,Bohemia Sacra" and ,,Polonia Sat'ru". l,itutyy and History in Pra-

gue and Cracow Cathedrals, Folia Historiac Ańium (l"'HA), Seria Nowa, 200l:. 7,

s.49-ó9.40 Z.PIECH' Średniowieczne herby w kuleclne wuwclskiej. Treści ifunkcje,|w:]

Katedra krakowska l99ó' s. l29-l34, l_j7-l.lt.l.

401

ll' t). Posąg św. Stanisława bpa na fasadzie katedrykllrktlwskicj, druga połowa XIV wieku.

imoginacyjne... \Ą, ninieiszei książ-

ce). oW póznogotycki ołtarz zy_

skał ostatnio Znakomita monogra-

fię piÓra Jerzego Gadomskiego-

W tym miejscu przypomnijmy tyl-

ko, że na parze skrzydeł rucho-

mych i nieruchomych znaleŹli sig

niewętpliwie Wszyscy czterei

głÓwni patroni Polski (prÓcz Woj-

ciecha i Stanisława rÓwnież Florian

i Wacław). Malowane krvatery

wyszły spod pędzla Mistrza oha-

rza Dominikanskiego około l 460a l.

Warto dodaĆ, że gotyckie kwate-

ry zostały w połowie XIX w. opu-

blikowane, co przyczyniło się do

wprowadzenia ich do twÓrczości

artystÓW działajęcych w drugiej

połowie tego stulecia4r. Na przy-

kład kwatera ze św. Wojciechem

ukazana jest w tle obrazu Przysig-

qo krÓlowei J odwiqi JÓzeta Simm-

'| .|' (i^DOMSKI. Późnogoą,ckie retabulum ołtarza głównego w katedrze nullitll'ltt, Krrrk<iw 200l, [Ars vetus et nova III, red. W. BAŁUS), passim'

'' ^'l'lą/.l|Ż'DZlECKI,

E. RASTAWIECKl,Wzot-t'sztukiśredntowiecznej iz epo-At ( \!21at.'1'11i,1 1nl kniec v,ieku XVII v, dawnej Polsce, Seria I, Warszawa_Paryż.lxi t lXrr. lrrbl. .1.

lll'

leraa3. Wyjątkowo interesuj ącym przyPadkiem skopiowania (w pomniejsze-

niu) obu kwater, był oharz w kaplicy seminaryjnej w Poznaniu zkońca XIX w.

(nie zachowany)aĄ'Jan Mateiko z kolei zestawił katedralne obrazy z wizerun-

kiem Matki Boskiei Częstochowskiei na karcie tytułowej I]biorÓw w dawnej

Polsce z 1860.

W katedrze krakowskiej postaĆ Św. Stanisława umieszczana bywała

również w oharzach bocznych oraz na nagrobkach i epitafiach. Przedstawio-

no go na niezwykłym pod względem ikonografii obrazie, który znajdował się

w oharzu św. Krzysztofa przy sarkoĘu Władysława ]agiełły. Wyobraża on

Wadysława Jagiełłę klęczącego u stÓp krakowskiego męczennika oraz królo-

wą Jadwigę Andegaweńską ze św. Władysławem. Para monarsza prezentuie

Bogu swoje głÓwne dzieła: odnowienie Akademii Krakowskiej, chrzest Litwy,

zwycięstwo pod Grunwaldem i założenie kolegium psa}terzystÓw. Większość

badaczy uważa, że obraz powstał dopiero na początku XVI wieku, najpewniei

z inicjatywy Zygmunta I, co nie wydaje się przekonuiące. Problematykę z nim

związaną omÓwił niedawno szeroko Zenon Piechas.

Jeden z najpiękniejszych Średniowiecznych obrazÓw krakowskiego mę-

czennika znalazl się na awersie skrzydła tryptyku z l48l, ktÓry znajdował się

w kaplicy św. Mikołaia (nazywanei też przed kopituląrzemlub kopitulnq) do

1629,kiedy przeniesiono go do kościoła parafialnego w Zborówku. Tam jego

a3 Por. Błogosławiona Jadwiga królowa w oczekiwąniu na kanonizacię. Kala-logwystawy pod red. Ks. J. A. NOWoBILSKIEGo, Kraków l997, nr kat. 59.

44 W. KAROLCZAK, Arcybiskupie Seminarium Duchow'ne nu Zagirzu w la-tach 1896-1939, [w:] Kronika Miasta Pomania, 2003: 1 (W kręgu katedrv\, s.422-423,i1.1.1.

45 z. P|FICH, Ępus Fundationis Academiae Cracovicn.sis. lnlarprelacja obrazu

z kaplicy grobowej Wadysława JagielĘ, fwl Scripturu utslos memoriae' Pracehistoryczne,red' D' ZYDoREK, Poznań 200l, s' 355-393 (tam wczesniejsza litera-

tura). Autor niniejszego teksfu przygotowuje artykul zrrwicrający uwagi tyczące się

tcgo obrazu i jego datowania.

403

części włączone W nowożytne retabulum przetrwały do dziś. Malowane na

skrzydłach postacie śś. Wo|ciecha i Stanisława oraz scena Zwiastowania Marii

są dziełem iednego z naiwybitnieiszychmalarzy krakowskich, Jana Wielkięoa6

(por. il. 20 w Glosą do: B. r. Wanata Portrety imaqinacyine... w nin. t., s. 487).

Drugi oharz o ktÓrym trzeba wspomnieć, sprawiła do kaplicy grobo-

wej króIa Jana olbrachta (zm. 1501), jego matka Elżbieta Rakuszankaa7. Pro-

gram retabulum ma charakter pasyiny - kwatery skrzydeł (pierwotnie także

predellę) wypełniały sceny Męki Pańskiei, natomiast W centrum wyobrażono

Chrystusa nakrzyżu, ktÓremu asystuią Maria iŚw.Jan Ewangelista. obecni są

także dwai święci polecaiący Zbawicielowi klęczącego krÓla Jana olbrachta:

Piotr oraz Stanisław. Krakowski męczennik jawi się tu |ako ieden z protekto-

rów władcy Polski, wypraszaiących mu zbawienie u Boga. Znalazł się on tu

obok głÓwnei orędowniczki zmaĄch - Matki Boskie|, osobistego patrona kró-

Ia - Św. Jana Ewangelisty, oraz strażnika bram Nieba - św. Piotra. Jego obec-

ność w tym gronie wynika ze szczególnej funkcji iaką mu przypisywano _ głów-

nego patrona KrÓIestwa Polskiegoa8'

W podobnej roli św. Stanisław Występuie na brązowym nagrobku kard.

Fryderyka Jagiellończyka umieszczonym poŚrodku schodów prowadzących

do oharza głÓwnego. Fundatorem tego wybitnego dzieła sztuki sepulkralnej

a6 Wawel 1000-2000, s. 73-74, poz. 1136, il. 47-49 (opr. J. GADOMSKI, K. J.CzYŻEwszu), tam wcześniejsza literatura; E' WIŁKoJĆ, Konserwacj a fragmen-tów dwóch goĘckich ołtarzy z katedry na Wawelu, sw x'x, 20001200l, s. 247-250, il. il-Vm.

47 M. soKoŁowsKl, Studya do historyi rzeźby w Polsce w W i WI w.,SKHSVII, 1902, szp. 157-175, il.24-28,30-31, 33; J. GADOMSKI 1988; s. 134n.

at o funkcji św. Stanisławajako patronadynastii jagiellońskiej: Z.PIECH,Darstel-lungen des Heiligen Stanislaus als Schutzheiligen des Herrschers, des Staates undder Ęnastie der Jagiellonen, fw:] Fonctions sociale et politiques du culte des saintsdunł les socićtćs de ite grec et latin au Moyen.Ąge et a l'ćpoque moderne. Approchenmpurallvc, red. M. DERWICH' M. DMITRIEW Wrocław 1999, s. 125-160.

{04

był w 151 O krÓl Zygmunt I Stary, a wykonawcą Warsztat Petera Vischera St.

w Norymberdzea9. Na przedniej Ptycie umieszczono wizerunek Fryderyka klę-

czącego przed Matką Boską z Dzieciątkiem.Jezusowi iMarii poleca kardynała

Św. Stanisław prowadzący wskrzeszonego Piotrowina (tabl. VL l ). Na wierzch-

niei pĘcie sto|ącei postaci jagieIlończyka towarzyszą niewielkie, ustawione

w węgarach gotyckiei arkady figurki śŚ. Wo|ciecha i Stanisława. Występuią

oni tutaj iako patroni archidiecezji gnieŹnieńskie| i diecez|i krakowskiej, ktÓry-

mi rządzil kardynał.

Święty Stanisław pojawia się też w malowanych na drewnie epitafiach

obrazowych, popularnych zarÓwno w okresie gotyku, jak i renesansu. W klasz-

torze Misjonarzy na Stradomiu znaiduią się obecnie, przeniesione w XVIII w.

z katedry na Wawelu (z kaplicy Św.'ItÓicy) trzy takie dzieła, bliskie sobie cza-

sem powstani a i zasadą kompozycji, poŚwięcone pamięci kanonikÓw Jana Sa-

krana5o, Melchiora Sobkasl oraz Juliana Chełmskiegos2. Tego ostatniego widzi-

my na obrazie jako adoranta klęczącego przed Chrystusem Mężem Boleści.

Zazmarłym stoi św. Stanisław i opiekuńczym gestem kładzie mu prawą rękę

na głowie (tabl. VI,2). Warto przypomni&.,Że także inny kanonik krakowski(póŹ-

nle| biskup przemyski) Stanisław Tarło' kazał się przedstawić u stÓp Stanisława

wskrzeszającęo Piotrowiną wraz ze swym przyiaciele Stanisławem Chrober-

sklm. Epitafium to znaiduie się w katedrze (dawniei kolegiacie) sandomierskiejs3.

49 P. MRoZowSKI, Polskie nagrobki goĘckie, Warszawa 1994' s. l85-l87'poz' I. 35 (tam wczesniejsza literatura); A. KARŁOWSKA-KAMZOWA, Spiżowepłyty nagrobne na ziemiach polskich (od XV do pierwszej połowy XIII wieku),fw:)J. JARZEWICZ' A. KARŁowsKA-KAMZowA, B. TRELINSKA, GoĘckie spi-żowe pĘty nagrobne w Polsce. studia o formie i treściach ideowych, Poznah 1997,s. 78-80, poz.X.

50lV'awel1000-2000, s.83-84, poz.U44 (opr. K. KUCZMAN), iI.62.5t Wawel 1000-2000, s.85-86, poz.U46 (opr. K. KUCZMAN), iI.64.52 |?'awel 1000-2000, s. 85, poz. I/45 (opr. K. KUCZMAN)' il. 63' Kraków ok.

1527,1542, ok. 1531.

405

W kaplicy Skarszewskiego odnotowano obraz malowany na drewnie,

przedstawia.iący Matkę Boską z Dzieciątkiem oraz ŚŚ. Wacławem i Stanisła-

wem, poŚwięcony memoriom alicuis Reqinaesa. Wydaie się, że można podjąć

prÓbę identyfikacji osoby upamiętnionei tym epitafium . otÓŻ, chodzi prawdo-

podobnie o Reginę (uŻywałateż imienia Zofia), nazywanę często Krakowską,

cÓrkę Jana Amora Tarnowskiego, kasztelana i wo|ewody krakowskiego, ktÓra

po śmierci matki, Barbary zZawiszÓw (zm. |Sl7),wstąpiła w szeregi III zako-

nu Św. Franciszka (bernardynek przy koście|e Św. Agnieszki na Stradomiu).

Kapituła katedralna pozwoliła iei w 1 5l9 zaiąĆ dom kapitulny znajduiący się

po pÓłnocnej stronie katedry. Tam też (z wyiątkiem okresu 1521-|526) miesz-

kała i zajmowała się naprawą szat liturgicznychss. Jej zasfugi dla koŚcioła były

tak znaczne,Że gdy wystąpiła do kapituły z prośbą o zgodę na pochÓwek w ob-

rębie katedry, ta na sesji 24 XI 153l zgodziła się i wyznaczyła prokuratorÓw

do wskazania mieisca właściwego na grÓb56. Regina zmarła ok. 156757. ŹrÓdła

milczą,gdzie została pochowana, niewykluczone, że była to kaplica Św. Waw-

rzyhca (ieśli ie| epitafium nie przeniesiono tutai skądinąd dopiero w XVII w.).

obecnośĆ na obrazie Śś. Wacława i Stanisława, patronÓw świątyni' ktÓre| Tar-

nowska większoŚĆ Życiasłużyła, wydaje się w pełni uzasadniona.

53 Kat. Zab. Sztuki w Polsce, III, woj . kieleckie, z. 1 1 , pow. sandomierski, s. 6 I .

54 AKK, Wiz. Łubieńskiego,s.424.s ĘpĘ źródłowe do dziejów lŁawelu z archiwaliów kapitulnych i kurialnych

krąkowskich l516-1525, wybrał i oprac. B. PRZYBYSZEWSKI, [Źródła do dzie-jów Wawelu V, red. o.ŁASZCZYŃSKA], Kraków 1970, s. 60-ól, nr l06,przyp.2;|ljtpisy źródłowe do dziejów Wawelu..' I526-1529, wybrał i oprac. B. PRZYBY-szEwsKI, [Żródłado dziejów Wawelu XI, 1], Kraków 1984, s. 31-32, nr 57,przyp'3.

'6 Ępisy źródłowe do dziejów łV'awelu... I530-I533, wybrał i oprac. B. PRZY_BYszEwsKI,|Żródłado dziejów Wawelu, XI, 2], red. A. FRANASZEK, Krakówt986, s. l54, nr 7|3; Ępisy żródłowe do dziejów |?'awelu. ArĘści i tzemieślnicykrakowcy w latach 1526-1535, opr. B. PRZYBYSZEWSKI, Kraków 1985,[Żródłado drloJów Wawelu, XI,4] s. 65-66, dalej: PRZYBYSZEWSKI, Ępisy.

tt Zob,: przyp, 56.

alló

WiadomoŚĆ o figurze (?) Św. Stanisława, którą planowano ustawiĆ na

zewnątrz katedry, zachowała się w aktach sądowych. otóż, |o XII 15l9 Mi-

kołai zKoprzywnicy, Woiciech Halama iJan Lwowczyk Świadczyli na rzecz

muratora Pawła z SzamotuŁ że ten testudinem cum hostio interius et qb extrq'

duntąxąt do troyqa rostowqnyq, cemento deqlbqtqm, itam bogam ąliąs cąb-

zqns, in quo stobit sąnctus Stqnislqus, iuxta contractum inter ipsum et domi-

num Joannem Sqlomonis cąnonicum Crącoviensem fqctum, complere et fqcere

debebit hinc et festum solennis Posce proxime futurum et ipse dominus cqnoni-

cus mqteriam et ąlią ąd huiusmodi lqborem necessqriq dqre tenebitur iuxtq con-

tractum inter ipsos factum, in presencia dicti domini cąnonici, qui premissa ou-

divit et suscepits8. Wspomniany kontrakt pozostaie niewątpliwie w związku

z budową przez Pawła Szamotulczyka gÓrnej części wieŻy pÓłnocnei, od na-

zwiska fundatora, kanonika Jana Salomon a, zwanei Salomonową ' a pÓźniei

Zegarową59:

Wielkim dobrodziejem katedry krakowskiei w pierwszei połowie XVI

wieku był Zygmunt I Stary. Z jego iniciatywy powstał caĘ szereg fundacji arty-

stycznych, w których znalazło odbicie Żywe nabożeństwo do Św. Stanisława.

,lego fĘury znalazły się w oharzu w kaplicy Zygmuntowskiei (1535-1538)60

(tabl. VIL 1 ), w oharzu głównym ( l 546- 1 550)6', na dzwonie zwanym Zygmun-

tem (1521)6'Ż, na pretekście kapy (l521)63, na relikwiarzach św. Zygmunta64

58 PRZYBYSZEWSKI, IłJlpisy I5I6-1525, s. 84, nr l38.59 w 1518 kanonik Jan Salomon zawarł kontrakt z muratorem Pawłem z Szamo-

tuł na dokończenie wieży eaforma et dispositione dictam turrim, prout est descrip-ta etfigurata in speciali papiri cedula,w 1522 Kapituła zobowiązała Salomona dozakończenia budowy na święto Wniebowzięcia Mari i. B. P RZY BY SZEW SK| |pp i -sy I 5 I 6- I 5 2 5, s. 46-47, nr 77 (8 VI I 5 I 8), s. I 37, nr 242 (23 V 1522).

60 BOCHNAK 1960, s. 179-200, il. 30-53; lluwel 1000-2000, s. 190, iL 34-35.6' P' PENCAKoWSKI, łenesansowy ollan glównv w katedrze na Wawelu,SW,

XllXIl, 2002-2003, s. 107-155, il. 29, 3 1, 33.ó'Ż BOCHNAK 1960, s. 146-]149' il.7.

407

iśw. Jana Chrzciciela6s. Św. Stanisław widnieje też na głowicy miecza znale-

zionego w grobie krÓIa (152l)66.

Do na|ściśleiszego grona wspÓłpracownikÓw krÓla zygmunta I należał

bp Piotr Tomicki. On rÓwnież w swoich fundacjach artystycznych utrwalał

pamięĆ o Św. Stanisławie. Świadectwem tego był przede Wszystkim wspania-

Ę zespÓł gobelinÓw do dekoracji prezbiterium katedralnego. Składało się nań

siedem opon idwa nakrycia: na pulpit rektora ischolarÓw; Wszystkie opatrzo-

ne herbem Łndzia. Nasze zainteresowanie oczywiście budzą te, na których

przedstawiono krakowskiego męczennika. Trzech Świętych szczegÓlnie czczo-

nych w katedrze krakowskiei: Stanisława, Floriana iWacławą a także Piotra

i Pawła, ukazano na arrasie przeznaczonYm do ozdoby tronu biskupiego-stalli

(cothedraepiscopalis,stallum episcopi),używanego W czasie modlitw wieczor-

nych 1nieszporÓw). Na drugim, obok ŚŚ. Stanisława i Piotra znalazła się także

postaĆ krÓla Dawida, Absaloma i Betsabe, oraz incipit psalmu l 19: Ad Domi-

num cum tribuląrer. Ten sam cytat powtÓrzony został na trzeciej tapiserii, któ-

rei Środek zaimowały postacie św. Stanisława oraz Dawida. Na pozostaĘch

czterech wyobrażono iedynie herby Tomickiego podtrzymywane przez anio-

ły. Monografistka katedralnych gobelinów ustaliła, że biskup zamawiał opisa-

ne tapiserie we Flandrii, byĆ może w Brugii, za poŚrednictwem faktora gdań-

skiego Eggerta de Kempen. Sugerowała teŻ, że postacie świętych czczonych

lokalnie, których ikonografia nie była znana cudzoziemskim tkaczom, wyko-

nano wedfug proiektÓW przygotowanych w Krakowie (może przez Stanisła_

ó1 BOCHNAK 1960' s' 149-151.ń Wawel 1000-2000, s. 133-135, poz.U93 (opr. M' ADAMSKA)' il. l20 (tam

wczcśn icj sza literatura).n' Inwentarz 1563,s. 160.ń ||uwc,I l000-2000, s. l88-189' poz.Il16I (opr. o. SIERADZKA-MALEC)' il.

2 l4 (tnm wczcśniejsza literatura).

401

wa Samostrzelnika). W przypadku arrasu przeznaczonego do ozdoby katedry

biskupie| znana iest takŹe data złoŻenia zamÓwienia - rok l52667.

Przy okazii, należy wspomnieĆ o jeszcze jednym' pÓźnieiszym gobeli-

nie. W inwentarzu z |620 znalazl się |ego opis: Pors mąqna quatuor historiis

distinctq videlicet Divi Pquli, S. Hieronimi et S. Stqnislqi cum ąrmis Reqni et

Domus Austriqe68. Sformułowanie quotuor hisfori,is sugeruie, że przedstawio-

no na nim jakieŚ cztery epizody z życia wymienionych Świętych, a nie iedynie

ich postacie. W takim przypadku jednego z nich dotyczyĘby dwie historie,

chyba,że bohatera czwartej inwentaryzator nie rozpoznał inie zapisał. Gdzie

i kiedy powstała ta tkanina, trudno okreŚlić, to pewne jednak, że na polskie

zamÓwienie, skoro był na niej i herb KrÓlestwa Polskiego, i jego patron, św.

Stanisław. M. Hennel-Bernasikowa wysungła przypuszczenie, Że arma Regni

et Domus Austriąe to złożony herb Konstancji Austriaczki, od l605 drugiei

żony Zy gmunta III W azy69.

w 1617 dzięki fundac|i bpa Piotra ĘIickiego zmodernizowano Wnę-

trze katedry. Zawieszono wÓwczas na ścianach prezbiterium i nawy głównej

wielkie obrazy pędzlaT. Dolabelli przedstawia|ące sceny z życia ŚŚ. Stanisła-

wa iWacława. Niestety, usunięte w 1774, przeniesione nastęPnie do kościołów

w Zembocinie i oŚwięcimiu, tam ulegĘ zniszczeniu7o. Prawdopodobnie około

1 6 l 7 powstał teŻ obraz św. Stanisław a z warsztatl Dolabelli, ktÓry do dziś się

zachowaŁ a który musiał wisieć w eksponowanym mieiscu, skoro koplowano

go w XVII i XVIII w. (Słomczyn, StrzyŻÓw)7l(tabl. VlI' 2lXX, |l xx' 2).

ó? M. HENNEL-BERNASIKOWA, Gobeliny katedry wawelskie.i'Kraków 1994,

[Biblioteka Wawelska 9l, s. 36-47, 1 35- 1 40 (aneks źródłowy).68 lbidem, s. 140.6e Ibidem, s. 54.70 M. koŻEK, Katedra wawelska w XVI I wie hl, Kruków l 98o. IBK l 2 1' t. 1 1 3].71 Wawel 1000-2000, s. 211, poz. l/185 (opr. D, NOWACKI), iL.246.

409

w 1879 nastąpiło wyraźne ożywienie kultu św. Stanisława w związku

z 8oo. rocznicą |ego męczeństwa. UroczystoŚci jubileuszowe zorganizowano

na Wawelu i na Skałce. Z tei okazii do Krakowa przybyĘ liczne pielgrzymki.

SzczegÓlnie wyrÓŻniały się grupy chłopÓw prowadzone przez ks. Stan jsława

Stojałowskiego7'Ż. Pamiątką tych wydarzeń jest zachowana w skarbcu kate-

dralnym chorągiew pieĘrzymkowa z obrazem Świętego na 'iednei, i herbern

Królestwa Polskiego na drugiej stronie73 (tabl. x).

w 1877 Teofil Zebrawski wykonał na zlecenie ks. Karola Gligi pro|ekt

nowego ołtarzagłównego w stylu neogotyckim. Jak wiemy z kontraktu za-

Wartego w l878 z rzeżbiarzem Franciszkiem Wyspiańskim oraz z rysunku

projektowego, zdobiĆ go miały statuy Chrystusa ZmartwychwstaĘo oraz śś.

Stanisława, Wojciecha, Wacława iJacpązł.Tak więc, po kilku stuleciach została

powtÓrzona, z pewną modyfikacją (zamiast św. Floriana święty Jacek) ikono-

gralia oItarza pÓŹnośredniowiecznego z postaciami patronÓw Polski. Tizeba

to UznaĆ za zbieżnośĆ przypadkową, bowiem, choĆ znano w drugiej połowie

XIX wieku gotyckie kwatery ze śŚ. Stanisławem iWoiciechem, to nie zdawa-

no sobie sprawy z pierwotnego programu ikonograficznego retabulum. Do usta-

wienia nowego oharza nigdy nie doszło7s, ale po rozebraniu nastawy baroko-

Wei Wystawiono w 1882 retabulum tymczasowe złożone z obrazu IJkrzyżo-

waniq z poł. XVII w. oraz zawieszonych po bokach gotyckich skrzydełis.

72F. Z|EIKA, Na Wawel, ną lł'awel, lcrakowiaku źwavvy' SW III, 1994, s.23-24'1 3 Wawel 1 0 0 0 - 2 0 0 0, s. 27 2, poz. 11 267 (opr. K.J. CzY ŻEWSKI)' il. 339 -3 40 ; I'

URBAN, Katedra na Wąwelu (1795-19]s), Kraków 2000, s. 228, przyp. I53'74 K. CZYŻEWSKI, Spór o ołtarz główny w katedrze na Wawelu w latach ] 87 I -

/88J, SW LJJ,1994, s. 183; URBAN 2000, s. 144-146,it. t3.7' Kwestię neogotyckiego oŁarza omawia szczegółowo: CZYZEWSK] 1994, s.

Iil-t92.'t' czYŻEwsKI 1994, s. l88, wygląd tej nastawy dokumentuje fotografia I- Krie-

$rrl J' BANACH,Ilronografia Wawelu,lŻródłado dztejów Wawelu IX, red. J. SZA_lll'()wsKu, Kraków l97 7, 2, s. 36-37, poz. 1'7 4; URBAN 2000, s. 229.

al0

Te same elementy miały się znaleźĆ W neogotyckim tryptyku' który W 1888

zaprojektował dla katedry Sławomir odrzywolski (nie zrealizowanym)7z.

W 1887, gdy rozpoczął pracę komitet przygotowu|ący koncepc|ę od-

nowienia katedry, Jan Matejko wystąpił z projektem umieszczenia w oknach

prezbiterium witraży ze świętymi polskimiz8. Na pewno miał się wŚród nich

znaleźĆi św. Stanisław. Z powodu Śmierci malarza, plany te nie przybrały kon-

kretnych kształtów. Myśl zrealizowania w świątyni wawelskiei zespołu wi-

traży ukazuiących historyczne postacie, podięta została przez Stanisława

Wyspiańskiego. Jak wiadomo, przygotowane przez artystę kartony byĘ tak

nowatorskie, odbiegaĘ tak daleko od przyiętych powszechnie kanonÓw sztu-

ki relĘiinei, że ostatecznie nie przyięto ich do realizacii. PozostaĘ więc tylko

genialne, wizyjne proiekty postaci św. Stanisława, Henryka Pobożnego iKazi-

mierza Wielkiego (l9o1)?9. Trzeba pamiętaĆ, że Wyspiański zafascynowany

był zarÓwrn katedrą krakowską, iak też postacią św. Stanisława i jego kon-

fliktem z krÓlem, co znalazło wyraz także W utworach literackich (Bolesłqw

Śnicły, Święty Stqnisłqw, Skołka)so. Istotną rolę odgrywa także trumna św.

Stanisława w dwÓch wielkich dramatach iego piÓra: Wyzwoleniu,i Akropolis.

?? H. GÓRSKA, Restauracja katedry na Wawelu przez Sławomira odrzywol-skiego na przełomie ilX i XX wieku, SW lil, |994, s. 130' il. 9.

78 K. NowACKt, WpĘw średniowiecza na twórczośc Stanisława |łfspiańskie-

go, Krzysztofory. ZeszyĘ Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, l 976:

3, s. 19; URBAN 2000, s.205.19 Zachowały się też szkice do wizerunków Piasta, Wandy, św. Kingi' Zawiszy

Czamego, Wernyhory oraz królów polskich. M. RoMANowsKA' Katedrą i Za-

mek Królewski na I|'awelu, |w:) Stanisław łIlyspiański' Opus magnum [Katalog wy-

stawy w Muzeum Narodowym w Krakowie], Kraków 2000' s. l48-l50' 152'l.61,

poz. VI. 2 (Św. Stanisław)' VI. 1, VI. 3, vI. 15; NoWACK! l97ó' s. 19.80 NowACzu 19'76, s. 18-23; S. MICHALEC, Świadomość historyczna Stani-

sława W|spiańskiego (wokół ,,Bolesława Śmiałegl'' i ,,skalki''), Studia Claromon-

tana,1997: 17, s. 127-200.

4tt

Dalekie W SWym wyrazie od ekspresji dzieł Wyspiańskiego byĘ wy-

bitnie dekoracyine proiekty witraży przedstawiaiących świętych polskich ]Ó-

zefa Mehoffera do nawy głównej katedry. Niestety, zrealizowano ostatecznie

tylko witraż ze Św. Kazimierzem umieszczony Przy organach. Zachowały się

kartony do pozostaĘch okien, wŚrÓd nich rÓwnież zwyobraŻeniem św. Stani-

sława (l905)8'.

/ednym znaibardziejznanychdzid malarstwa Ściennego z okresu Mło-

dej Polskiiest bez Wątpienia dekoracia kaplicy Św. Tió|cy (krÓIowej Zotii),ktÓ-

rej autorem jest Włodzimierz Tetmaier. Na sklepieniu roztoczył on wizję nie-

bios wypełnionych tfumem polskich świętych, uczonych, poetÓw, bohaterÓw

narodowych. W iednei z wysklepek umieŚcił też wizerunek Św. Stanisława82.

Do naibardzie| udanych wyobrażeh Świętego biskupa z pocz. XX w.,

zrealizowanych w czasie wielkiej restauracii katedry, jest obraz w kapitularzu

wykonany przezHenryka Uziembłę83. obok Stanisława umieścił artysta ima-

ginowany portret Wincentego Kadfubka. |Jrządzenia wnętrza dopełniĄ za-

wieszone na ścianach osiemnastowieczne obrazy przedstawiaiące innych pa-

tronÓw Polski: św. Wojciecha, Kazimierza oraz, powtÓrnie, bł. Wincentego

Kadłubka8a.

8l A' zF,ŃCzAK, Wtraże w nawach katedry na Wawelu 1904- 19 l 7 ' [w:] Józef

Mehoffer Opus magnum, fKatalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie],Kraków 2000' s. 171-172,175,poz. VIII. 23.

t2 J. A. NOWOBILSKI, Sakralne malarstwo ścienne Wodzimierza Tetmajera,Kraków 1994, s. 25-41, rys. 1, il' 9.

l! K. NOWACKI, Wnętrza Henryka IJziembĘ,Krzysźofory 4, 1977, s. 41; W.SKRODZKI, Polskasztukareligijna 1900-1945,Warszawa 1989, s. 43,iL.nas.42,ll' barwna nlb.; J. MARECKI, Program heraldyczny Henryka Uziembły w kapitula-nu wwclskim, Folia Historica Cracoviensia, 1997-98: 4-5, s. 236-237.

" Fotografia wnętrza nowo urządzonego kapifularza w: T. PRZEoRSKI, Kra-łów ws1ńtczesry, Kraków 1929, il' nlb.

at2

ilIstta6 i gró[ śtu. 9tarńBlaruo

Dzie|e grobu Św. Stanisława byĘ tematem szeregu opracowań. Nai

pełniejsze z nich, autorstwa Michała Rożka, stanowi punkt odniesienia dla ko-

leinych badaczy8s. Wiele zawartych w nim ustaleń Wymaga dzisiaj korekt.

Wtym miejscu trzebazwrÓciĆ uwagę na kilka kwestii, odkładaiąc Szersze Wy-

wody do innej okazii.

Przede wszystkim, muszą ulec zmianie poglądy na Średniowieczną trum-

nę Świętego. Większość badaczy szla za M. RoŹkiem, który iednoznacznie

stwierdziŁ że dochowany do XVII w. i znany z opisÓw wizytacyjnych reli-

kwiarz ustęWiony w konfesji, był fundacią Św. Kingi86. Tymczasem, zasprawą

opublikowanych niedawno nowych ŹrÓdeł, powróciĆ trzeba do dawnej kon-

cepcji o fundacii uczynionei przez ElŻbietę ŁokietkÓwną87.

Ksiądz ]an Wielewicki zapisał pod datą l 6 V 1631 co następu|e: Qulo

cista argenteq, in qua Reliquioe S. Stąnislqi conservabantur, ontequom ad no-

vum qltąre qc sacellum sumptuosissime in medio templi orcensis a Mortino Szy-

skowski episcopo extructum trąnsferendq esset, purgqri debuit qb ąrtificibus,

ideo prius aperiendq erąt. Itoque 1 6-o istius mensis post vesperqs proesentibus

85 ROZEK 1979, s.433-460.86 TENZE 19'79, s. 439-44 i 1980, s. 68'69,79. ostatnio sformułowana została

również całkowicie nieuzasadniona teza, że średniowieczna trumna powstała z fun-

dacji Władysława Łokietka w latach 1320-1333: M. KOCHANoWSKA-REICHE'Najstarsze cykle narracyjne z legendą św. Stanisława biskupa, Ikonoteka, l99I: 3,

s. 39; R. KNAPŃSKI, Ikonografia święĘch polskich ok. roku 1400,|w:) Sztuka

około 1400,Z,Warszawa 1996, prryp. 41.81 K. J' CZYŻEWSKI, Srebrne wyposażenie śreclniowiecznego ołtarza św Sta-

nisławą w katedrze krakowskiej, Folia Historica Cravoviensia, 2003:9, s- 12-29.

413

aliquot proelatis cum notqrio publico et ex nostris p. Friderico szembek cum

socio ąc vicecąncelląrio Regni lThomas Zamoyski] Cum sua coniuge ąpertą est

Reliquioeque in eq inventąe delqtąe qd sącristiąm et clqusqe oc siqillis munitoe

sunt, cistq ąurificibus relictq ut mundqretur. Deprehenderont postea qrtifices

plusquom 362 mqrcąs qrqenti in eodem cista eiusque dequrątionem triplo me-

liorem istq, quae iam solet esse, insuper tum compertum q reginq poloniqe. mq-

tre Ludovici rEis' fuisse comPqrątqm plusquqm q ducentis ąnnis lpodkr. KJ.C]ss.

Na uwagę zasfugu|e ostatnie zdanie, które mÓwi wyraźnie o fundacii dokona-

nei przed ponad dwustu laty przez krÓlową Elżbietę, matkę Ludwika Węgier-

skiego. Stwierdzenie Wielewickiego oparte jest na mocnej podstawie, o czym

dowiaduiemy się z kolejnego zapisu z dnia 1l VII 1631: Eqdem 1 1-q iulii cistą

ąrqenteq deąurqtq et expurqotq collocqtą est in mqusoleo Szyskoviano templi

orcensis continens marcqs argenti 352, in qua iterum inclusq erąt qlią qrgentect

40 mąrcqrum cistulą, aureum cylindrum immediąte sącrqs S. Stanislai Reliqu-

iqs continentem complectens, quom Thomas Zqmoiski vicecancellorius Reqni

et notąrius Poloniąe Cracoviensisque generolis cąPitqneus pro plumbeo arcq

in qua ontea Reliquiae eront,1ubstituerąt. Atque ito in universum cista proedic-

tq mąior cum minori 4o2 mqrcąs qrqenti hqbebąt, prąeter aurum cylindri et

deąurątionem cistąe extrqordinąriąm. Aestimąbąntur proedicta hqec eo tem-

pore' quo ista scripsimus quottuordecim millibus nostrorum florenorum, sicuti

et qltąre qrqenteum a Siqismundo I compąrątum 18 millibus penes cistqm tunc

collocątum, sed posteo qd mąius ąhąre trąnslqtum. Porro cistqm hąnc mąio-

rem.ut eX eius inscriptione mqnifestum est.Elisabeth Hungariqe et Poloniąe

rqlną regis llldovici Hungąri mqter' qnte qnnos plusquqm 200 S. Stqnisląo

lt J, wlELEwICK|, Dziennik spraw domu zakonnego oO. Jezuitów u św. Bar-hury,w Rłakowie I630-1639,5, z masrynopisu J. PoPLATKA, wyd. L. GRZE-lllFN, Kreków l999, s.97-98.

łl1

Crącoviensi ePiscopo miserqt [podkr. KJ.C.]8n. A więc na relikwiarzu śW. Stani-

sława znaidował się napis identyfikuiący jednoznacznie osobę fundatorki.

Średniowieczny sarkofag powstał Zatem nie w XIII w, a zapewne w Ia-

tach 1370- 1 379' kiedy to Elżbieta sprawowała rządy w Polsce w imieniu swe-

go syna, Ludwika Wielkiego. Zmiana datowania musi także wpĘnąĆ na zmia-

nę naszych wyobrażeń o jego wyglądzie. Nie była to bowiem romańska skrzy-

nia relikwiarzowa nawiązująca do wspÓłczesnych dzieł nadmozańskich i nad-

reńskichso, a sarkofag o formach gotyckich, dla ktÓrego należałoby szukaĆ ana-

logii w złotnictwie XIV Wieku.

Bardzo ważnym elementem wyposażenia oharza św. Stanisława były

srebrne obrazy ustawiane na mensie w czasie mszy świętei9l. W l512 krÓl

Zygmunt I ofiarował srebrne retabulum ze scenami ilustruiącymi żywot Mę-

czennika, a takŻe przedstawiające go srebrne obrazyg2. Ze względu na złożo-

ność problematyki, te zaginione dzida zlotnicze zostaną omówione w przygo-

towywanym przez Autora osobnym tekŚcieg3.

DourządzeniaołtarzaPatrona oiczyzny przyczyniłsię też jeden z do-

stoinikÓw Królestwa, Stanisław Chroberski' podczaszy koronny. Sprawił on

srebrny, częściowo zlocony pulpit na mszał, wsparty na czterech nÓżkach,

hlstoryq s. stąnisłqwq na sobie rysowonq maigc1P4. W 1563 podano, że opa-

Ee WIELEWICKI 1999, s. 104.90RoZEK 1979,s.440 RoŻEK 1980, s' ó9.9' BOCHNAK 1960, s' 135-13ó.92 J. KIESZKOWSKI, Kanclerz Krzysztof Szydłowiecki. Z dziejów kultury i sztuki

rygmuntowskich czasów, Poznań 1912, s. 132, 2, s. 562-563' przyp. 94; BocH-NAK l960' s' l34-l37; RoZEK 1979,s' 442;RO.ŻEK l9{l0, s. ó9.

e3 CZYZEWSKI 2003, s. 29-51 (obrazy srebme)9a AKK, Akta wizytacji kateĘ krakowskiej bpa Kazimierza Łubieńskiego z l711

(Wiz. nr 63), s. 331' Inwentarz I 563, s.27, mÓwi o zilustrowaniu historii męczeństwa

św. Stanisława (historiam passionis S. Stanislai contlnet)'

415

trzony był herbem Topórls. W aktach wizytaciiTrzebickiego czytamy,Że A ter-

go illius sunt versus certi sub Anno Dni 1512. incisi per pqrtes deąurqtum Histo-

riqm sti. Stqnislqi Mqrtyris referensg'. Data fundacji wskazuie, że Chroberski

dokonał swoje| fundacii pod wĄwem wspaniałe| donacji srebrnego oharza

uczynionef przezZygmunta I w tym samym czasie.

Do odprawiania mszy Św. przy grobie świętego używano paramen-

tÓw (naczyń i szat) z $Ównego skarbca katedralnego, dobieraiąc |e odpowied-

nio do rangi liturgii - codziennej, sprawowanej przezwikariuszy,czy odŚwięt-

nej, pełnione.i przez kanoników, prałatÓw albo biskupa97.

Ze względÓw ideowych szczegÓlne znaczenie miało umieszczenie przy

oharzu Św. Stanisława tablicy z tekstem Bogurodzicy, określanej często mia-

nem carmen patriae, a przypisywanei drugiemu patronowi Królestwa, Św.

Wojciechowil8. Warto teŻ dodaĆ, w pobliżu grobu św. Stanisława znajdowała

się ławka królewska (stalle), |ak wynika z kilku wzmianek w rachunkach fqbri-

cqe ecclesioegg.

W latach 1626-1629 powstała zachowana do dzisiaj wczesnobaroko-

wa konfesja Św. Stanisława fundacji bpa Marcina Szyszkowskiego (tabl. MII).

Została ona wszechstronnie omówionaprzez M. Rożka, co zwalnia nas z obo-

wiązku szerszego przedstawienia tego zagadnienialoo. Należy tylko dodać' że

Mariusz Karpowicz zaproponował nową atrybuc|ę konfesii Matteo Castelle-

es Inwentarz 156j, s.27.% AKK, Akta wizytacji katedry krakowskiej bpa Andrzeja Trzebicy,tego z 1670

(nr 51), s. 54.91 Ępisy 1530-]533, s. 140, nr 679.,o RoŻEK 1979, s' 442;F()ŻEK 1980, s. 70.

" IDpi'y I530-]533, s. 187, nr 804; Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu z ar-chlwąltów kapitulnych.i kurialnych krakowskich 1536-1538, wybrał i oprac. B.PRZYBYSZEWSKI, [Zródła do dziejów Wawelu XI| cz. 1], red. A.FRANASZEK,Kraków l989, s. 126, w 2O3; LVypisy. Artyści i rzemieślnicy..., s' 97-99.

|lt,RożEK l979, s' 442-447; RoZEK 1980, s' 70-79'

4lÓ

mU, przecząc dotychczasowemu powszechnie panuiącemu poglądowi o au-

torstwie Giovanniego Tievanalol. obszerną literaturę posiada także wykona-

na w Augsburgu srebrna trumna na relikwie Św. Stanisława, ufundowanaprzez

Zygmunta III, a przekazanakatedrze W 1633 przeziego syna Władysława IVlo2.

Na szczegÓlnę uwagę zasfuguje artykuł Michała WoŹniaka, ktÓry w rysunku

Hansa Friedricha Schorera (l630) zidentyfikował wersję projektu owego reli-

kwiarzalo3. Nowych ustaleń dokonano ostatnio co do autorstwa kole|nej srebr-

nej trumny zlat 1669-167l, zachowanei do dziŚ (tabl. x;. Okazało się, że spra-

Wa tego autorstwa jest bardziei skomplikowana, niż dawniei przypuszczano.

Zasadnicze prace wykonał warsztat Piotra von der Rennena w Gdańsku przy

udziale Piotra II Rhodego, natomiast plakiety ze scenami z życia Świętego au-

gsburski złotnik Jakob ]óger I lub 11'oł (tabl. XI-XV).

Do nowo urządzonego grobu patrona Polski ofiarowywano bogate wy-

posażenie. Korzystaiąc z zapisu testamentowego bpa Piotra Gembickiego Ka-

pituła sprawiła srebrne antependium (nie zachowane)lo5. lhkże sufragan kra-

kowski Franciszek Potkański dał dowÓd czci dla Św. Stanisława fundując

w l783 do iego grobu antependium ze złoconei miedzi (zachowane)'06. Zastę-

piło ono wspomniane srebrne, ktÓre uległo przetopieniu.

l0l M. KrĄIŁPOWICZ, Matteo Castello architeh wczesne4o baroku, Warszawa1994, s.63-66, iI. 63-65.

'02 RoŻEK |979,RDŻEK 1980, s. 79.to3 M. WoŹNrAK, Wpbryvy augsburskie w złotnictwie gdańskim Xl/il i XVilI

stulecia, BHS, XLVil, 1985, s. 105-106, il. 7.1M w WOJTYNSKA, W sprawie autorstwa relikwiana surkt|'agowego św. Sta-

nisława w katedrze na W'awelu, BHs, xxxvl , 1974, s.235; WOŹNIAK 1985, s.

103-106, il. 5; D. NoWACK7,Warsztatzłotnika gdańskiego Petera II Rodego,Rocz-nik Historii Sztuki, XXVil, 2002, s. 1 14- 1 l ó, |25, poz' 5ó; Cdańsk dla Rzeczypo-spolitej w służbie Króla i Kościoła [katalog wystawy w Muzeum Historycznym Mia-sta Gdańska], Warszawa 2004, s. 3o4-3o5, poz V. l (opr. K' J. czYżEwsKI)'

Io5 K. J. CZYZEWSKI, Biskupa Piotra Cemhickiego dary i fundacie artystycz-ne dla katedry krakowskiej, |w:f Katedra krakow.sku w czasach nowoźyrych (XW-WIII w.), Kraków 1999' s. 95.

41't

Zgodnie ze zwyczaiem wywodzącym się ze średniowieczą w nowei

konfesii trumnę św. Stanisława nakrywano bogatymi baldachimarni z tkaninlo7.

W czasie wizytacii przeprowadzoneiprzez bpa A. Tizebickiego opisano nowy

baldachim adamaszkowy sprawiony z prowentu kaplicy'os oraz drugi, spra-

wiony przez Mariannę ze Szczekarzowic Lanckorońską, żonę Mikołaia, sta-

rosty nowokorczyńskiegolo9.w 17| l odnotowano trzy: fundacji Stanisława

Szembeka, biskupa kujawskiego (zbiałei lamy z karmazynowyrni aksamitny-

mi kwiatami, z posrebrzanymi gałkami)''0 , z różowei lamy wyrabianei w mo-

ręl|| oraz stary z czerwonego adamaszkull2.W skarbcu przechowywano po-

nadto przeznaczone do baldachimu cztery srebrne gałki w kształcie szyszek

(karczochÓw)l13. W XIX w. sarkofag Świętego przykrywal baldachim z czer-

Wonego aksamitu lamowanego złotymi galonami, zbocznymi kotarami pod-

wieszonymi do filarów konfesjiI'ł.

|06 Fabrica Ecclesiae Cracoviensis. Materiały żródłowe do dziejów katedry kra-kowskiej w WIII wieku z materiałów kapilulnych i kurialnych krakowskich,wybrałi opracował B. PRZYBYSZEWSKI, [Zródła do dziejów Wawelu XIV, cz. 1], red. A.FRANASZEK' Kraków l993, s. 224,rlr 487' dalej: Fabńca; J. LEPIARCZYK, B.PRZYBYSZEWSKI' Katedra na Wawelu w wieku WIII. Zmiany jej wyglądu archi-tektonicznego i urządzenia wnętrz na podstawie badań historyczno-archiwalnych,[w:] Sztuka Baroku. Materiały sesji naukowej ku czci śp' Profesorów Adama Boch-naka i Józefa Lepiarczyka zorganizowanej przez Krakowski oddział Stowarzysze-nia Historyków Sztuki i Instytut Histońi Sztubi UJ, Kraków, 8-9 czerwca 1990 roku,Kraków 1991' s. 29' 38; B. PRZYBYSZEWSKI, Katedra Krak. w WIII w. maszy-nopis w redakcji De arte.

'0? W katedrze krakowskiej baldachimy zawieszano także nad tabemakulum w ka-plicy Mansjonarskiej oraz nad ołtarzem złaskami sĘnącym krucyfiksern. ROZEK1980, s. Il9,182.

r08AI(K, Wiz. Trzebickiego (nr 52), s. 401.roc 4KK, Wiz. Trzebickiego (nr 52), s. 402.too 4KK, Wiz. Łubieńskiego (nr ó3), s. l10; Inwentarzu 1702, s. 1'67 'lll AKK, Wiz' Łubieńskiego (nr ó3), s' l10.l 12 AKK' Wiz. Łubieńskiego (nr ó3), s. 1 l 1 'llt AKK, Wiz. Łubieńskiego (nr 63), s. 34.I l' Baldachim ten znany jest z dziewiętnastowiecznej ikonografii: BANACH l 977,

r, l0-ll, poz, 168, s. 32-33,po2.170, s.34-35, poz.112-173,s.36-31,po2.175,s.,lH-19. pot, 177, s. 42-43, poz. 181, s. 44-45, poz. 182-183;, Wawel 1000-2000, s.

4ln

Bardzo waŻnym składnikiem wystroiu kaplicy Św. Stanisława były

srebrne lampy płonące przed jego relikwiami. Znacznymi walorami artystycz-

nymi musiała się odznaczaĆ wykonana we Włoszech lampa fundacji Stanisła-

wa Garwaskiego, kasztelana płockiego''5.w 1626 kanonik Adam Szypowski

zapisał w swoim testamencie srebra na wykonanie lampy do oharza Święte-

go, nie wiadomo jednak czy iego wola została wykonanal16. Pruszcz w 1647

pisał już o trzech lampach: od bpa Wincentego Kadfubka (co |est oczywistym

bałamuctwem), od króIa Władysława IV (o tei inwentarze nic nie mÓwią) izna-

ną nam, fundacji Garwaskiegol 17.W związkuznaiazdem szwedzkim na Pol-

skę' w 1655 Kapituła oddała ze skarbca katedry częśĆ sreber pro cudendo pe-

cuniq in usum Reipublicoe.Wśród nich zn alaĄ sięteż trzy lampy od grobu św.

Stanisława, W tym iedna imperfecto, czyli niedokończonal18. Po ustąpieniu

SzwedÓw znowu poiawiĘ się przy relikwiach męczennika srebrne lampy'

a mianowicie fundaciikanonika Franciszka Gogolińskiego z |ego inicjałami (E G.

C. C. s. t.)tls, a pÓźniei bpa sufragana krakowskiego Michała Szembekal2o.

Wizytacia Trzebickiego wzmiankuie też lampę zawieszoną przed tabernaku-

lum, która dawniej byłaprzedołtarzem Św. Stanisławal2l. Dnia 24Y 1785Ka-

pituła postanowiła pozyskaĆ lampę od siÓstr wizytek za równowartośĆ sto-

pionego srebral22. Następnie Postanowiła oddać ią do naprawy i czyszczenia

268,poz.I/262(opr.A. JANCZYK),il.334,s.268-269,po2.1/263 (opr. TAZ, il. 335,

s. 269-270, poz.11264 (opr. TAŻ), il. 336; AKK, Inwentarz 1586 (I-77), s. 20.Its 4KK, Inwentarz 1586 (I-77), s. 20.1lóAKK, kstamenta, s. 147-l48.1'7 P.H. PRUSZCZ, Stołecznego Miastą Krakowa kościoĘ i klejnoĘ..', Kraków

1647, s. 11.

''8 PoLKowSKI l882. s. 9, poz' 2O-2ŻlM. ROZEK, Straty kulturalne Krako'wa w okresie pierwszego najazdu srwedzkiego (1655-ló57)' BHs' xxxvl' 1974'

s. 148, 155.tle4KK, Wiz. Trzebickiego (nr 5l), s. 49; AKK, Wiz. Łubieńskiego (nr 63)' s. 28.120AKK, Wiz. Łubieńskiego (nr 63)' s. 28.121 Wiz. Trzebickiego (nr 5 1), s. 49.

419

złotnikowi, a pÓźnieizawiesiĆprzedołtarzem Św. Stanisławal23. Dzisiaj rv kon-

fesii zawieszone sę trzy srebrne lampy: od księżnej |zabeli Czartoryskiej, po-

darowana w 1805 jako wyraz wdzięcznoŚci za otrzymane od Kapituty pa-

miątki narodowe|2a, oraz dwie ufundow ane przez kard. )ana Puzynę' wykona-

ne w l900 przezMieczysława Ziębowskiego w Krakowie'2s. W 1950 ks. Ste-

fan Mazanek ofiarował dwie srebrne lampy elektryczne do oŚwietlania trum-

ny ŚWiętego. Są one dziełem krakowkiego złotnika Edmunda Korosadowiczal2ó.

Cennym, anie zauważonym dotąd Świadectwem nabożeństwa do św.

Stanisława iest mosiężny, złocony, bardzo okazały dwunastoramienny świecz-

nik wiszący poŚrodku prezbiterium katedralnego. Imię fundatora idatę powsta-

nia obiawia napis rytowany w gÓrnej części Divo Stąnisląo Episcopo Crąco-

vi(ensi) Ignoti(us) Korvin Binkowski Scho(lasticus) Cor(hedralis) Croc(ovien-

sis) Dlcof (um) A(nno) 1780 Di(e) 28 Se(ptembris). Z akt kapitulnych wiemy,

że myśl o sprawieniu nowego świecznika artis et fiqurae rqrioris istniała iuż

w 17 6I 'zz. ;ednak dopiero 8 II l 78 l ksiądz scholastyk ofiarował 5000 florenów

na nowy lustr do prezbiterium, realizacię fundacji pozostawiaiąc w gestii kapi-

tułytzs. ' "'usie

niedawno przeprowadzonego oczyszczenia i Wymiany insta-

lacii elektrycznej znaleziono w środku kartkę informującą, że wykonawcami

Świecznika bylikrakowscy mosiężnicy:Jerzy Kaltner iMacieiWeidner129,apro-

jekt dał niewątpliwie ks. Sebastian Sierakowski130.

122Fabńca, s.231, nr 503.123 Fabrica, s.233-234, tv 510.124 A. soŁTYsowNA' Złotnictwo skarbca i katedry na Wawelu,Kraków 1993,

s. 78, poz. 6 (datowana na XVII w!).

"5 soŁTYsÓwNA 1993' s. 79,poz.7 (datowane na XVII w.l). Umovę ze złot-nikiem podpisano 27 X 1,897 . URBAN 2000 s. 27 L

l2ó soŁTYSowNA 1 993, s. 7 9, poz. 8 (datowane na XVII w. l); Corpus Inscrip-lbnum Poloniae, VI[, woj. krakowskie, red. Z. PERZANOWSKI, z. l, KatedraKrakowska na Wawelu, Kraków 2002, 3 . 377 , poz. II, 239.

t'l F'ahrlca, s. 125-126, rn 268 (5 II 1761).

{2{t

W ŹrÓdłach znajdujemy liczne wzmianki o argenteriach przekazanych

do ozdoby i do użytku w czasie liturgii odprawianei przy oharzu św. Stanisła-

wa. I tak, testament kanonika krakowskiego Adama Szypowskiego z 1626

wymienia złoconą miednicę z nalewką, do uĄwania przy grobie Męczennika,

gdy prałaci i kanonicy celebrują msze W przedniejsze święta'3'. Dwa wielkie

Świeczniki ufundował kanonik Woiciech Serebryski'32, a kanonik Bodzanta

w 167 1 sprawił krzyŻ i parę świecznikÓw ze srebra pozostaĘo z wykonania

trumny ŚW. Stanisławat33. W końcu, do ołtarza przeznaczono krzyż i sześĆ

świecznikÓW z ktÓrych cztery legował ks. Bartłomie| Szczepkowski, a dwa

naiwiększe sprawiono sumptem Kapituły'3a. Dzisiaiw konfesjiużywane są srebr-

ne świeczniki wykonane w 1784 przez Marcina Lekszyckiego W Krakowiel3s.

W I88l dokonano niezbyt fortunnego przerobienia konfes|i śW. Stani-

sława. Usunięto żelazną kratę i balustradę, atakŻe stoiące u podstawy kopuĘ

fĘury EwangelistÓw. Wymieniono także podstawę trumny Św. Stanisława -

w miejsce drewnianej dano marmurową''u.W czasie wielkiei restauracii kate-

dry prowadzonei pod kierunkiem Sławomira odrzywolskiego przywrÓcono

r28 Fabica, s.218, rtr 473.l2eNapis nakartceznalezionejw czasie konserwacji'. Tb Lwtro Robione iestw Kra-

kowie na Floryianskiey Ulicy przesz Mosięznikuf na ten czas będąncych Gerzy Kalt-ner y Maciey Waydner Roku P. 1781 Dnia 16. Wrzesnia. Rodem oboie z Krakowa,na odwrociu dwa dopiski: odnowiono 7/5 1901 St. Barański i Leon Hicyngier orazPrzerobiono na elektryke Dnia 7 XII 1951 r B. Grodowski J. Kołodziejczyk światloelehr. robiono za X Prał. Jasińskiego i Kanonika Figlewicza.

130 LEPIARCZYK, PRZYBYSZEWSKI 1991, s. 31.t:t 4KK, Tbstamenta, s. 147 -148; AYIK, Acta Actorum Capituli Cathedralis Cra-

coviesis (Act. Act.) XII, k. 23 lv.'' POLKOWSKI 1882. s. 9, poz. 46; ROZEK 1974,s. 148, 155, poz. 46.t33 AKK, Act. AcL XY\k.2Ir (30X 1671).l34AI(K' Wiz. Trzebickiego (nr 51), s. 5l; AKK' Wiz. Łubieńskiego, s.23-24.l35 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce' lY: Miasb Kraków, cz' |; Wawel, red. J.

SZABLOWSKI, Warszawa 1965; J. SAMEK, Dzie.je zlotnictwa w Polsce, Warsza-wa 1993, s. 69,poz. l'76, il. 176.

13ó URRAN 2000, s. 217-218'

4Ż1

balustradę i rzeŹby w zwieńczeniu ( l 900- l 903). W weiŚciu od strony zachod-

niej wstawiono brązową bramkę Z monogramami Św. Stanisława i głowami

orłÓw (Piotr Seip w Krakowie wg pro|. S. odrzywolskiego, l9O3)'37.

IVsĘtica śś. Tiotra i $ablo

ooaó cltłoto !o eh€ponofuoda ocli[bii

W przewodniku wydanym w |6o3,aprzeznaczonym dla pieĘrzymów

nawiedzaiących katedrę dla uzyskania odpustÓw roku .jubileuszowego tak pi-

sano o tej kaplicy: Siedemnqstq z druqq stronę drzwi pofudniowych, qdzie

pierwszy qrÓb świgtego Stqnlsłąwo był, i do tego czasu jest tqm rgka jego

ipierścień, ktÓro w stocyje Wystawionq bywa. Tamże jest grÓb Prandoty Bia-

łaczowskiego biskupa krakowskieqo, m ktÓreqo stąraniem kononizocya świę-

tego Stanisłowo się odprawiło|38.

DoŚĆ szczęÓlowy opis mieisca przechowywania relikwiarza znajdu|e

się w inwentarzu z 1563:, Ad lątus sinistrum eius sącelli est locus, in quo manus s.

Stanisloi exponi solet, est ąutem ąrqenteq inąurqtą totq sola palma argenti albi,

in digito uno annulus cum lapide chąlcedonio, cotenulo arqenteą inqurqtq affixus,

os inclusum continens. Hąec certis Pąnniculis sericeis obvoluto poni solet in tąbu-

la argenteis laminibus operta, in qua tobula lopilli excellentiores tredecem moio-

res et octo minoreą loca autem seu sedes lapillorum vącuq etiąrn ocfo'3g. Wspo-

rlt URBAN 2000, s. 271-272.l" Pnewodnik abo kościołów krakowskich opisanie wydany w 160j, wstęp

l opno, J. KILIAŃCZYK_ ZlĘB A,Kraków 2002, s.'l 9.ttr Inwcnlan 1 563, s. 149-150.

12?

mniana tqbulq,to Zapewne rodzaj pokrytei srebrną blachą szafki' służące| jako

repositoriumdla relikwii, z ktÓrej wyimowano je, aby ukazać wiernym i ewen-

tualnie podaĆ do uczczenia przez ucałowanie. Dokonywało się to prawdopo-

dobnie w ostrołukowej wąskiej arkadcelączącei kaplicę ŚŚ. Piotra i Pawła z na-

wąboczną. odkrył ją Sławomir odrzywolski podczas badań architektonicz-

nych przeprowadzonych w związku z wielką restauracią katedrylao. Znajduje

się ona obok barokowego portalu kaplicy WazÓw, dzisiaj pozbawionaszczytu

archiwolty (w tym miejscu Wmurowano epitafium Stanisława Sohyka)' oraz

pierwotnego progu, który wymieniono na nowy. T[r zapewne klękali pobożni

pielgrzymi pragnący oddać czeŚĆ Św. Stanisławowi.

Drugim miejscem specialnie przeznaęzonym do wystawiania relikwii

św. Stanisława była empora wznoszącasię w nawie pÓłnocne|, którąrozebra-

no w drugiei połołowie XVIII w. Kwestię tę omÓwił niedawno bardzo obszer-

nie M. Walczak, do iego opracowania wypada więc odesłaĆ'a'. Ętułem przy-

pomnienia,'w XV w. zbudowano w nawie pÓłnocnei obszerną galerię Wspartą

na półkolistei arkadzie, sfużącą do ekspozycji w dni uroczyste relikwii, a przede

wszystkim głowy św. Stanisława przechowywanej w osobnym relikwiarzu'

na codzień zamkniętym w skarbcu. ProwadzĘ naniąz dwÓch stron schody.

Część klatki schodowej od zachodu zachowała się w grubości muru przyzie-

mia wieży Zegarowej. Prowadzi do niei portal zamknięty gÓrą ściętym tróili-

ściem, zamknięty dzisiai tablicą z l 88O poświęconą Janowi Długoszowi |a2.

140 T. WOJCIECHOWSKI, Kościół katedralny w Krakowie, Kraków l900, s.

140-141.t41 M. WALCZAK, Przemiany architektoniczne katcdry krakowskiei w pierw-

szej połowie W wieku i ich rwiązek z działalnością./undacy'iną kardynąła Zbignie-

wa oleśnickiego' SW I' 1992, s.7-28.ra2 Portal przed zamurowaniem przedstawiono na kilku rysunkach z XIX w., BA-

NACH 1977, II, s.84-91, poz.223-229.

423

VnntuiSe Ń8e

Relikwiarze św. Stanisława w skarbcu katedry krakowskiej zasfugu|ą

na odrębne omÓwienie, w tym miejscu więc ograniczymy się do ich zebrania

iprzypomnienia. A więc, naistarszy z nich, to tzw. skrzyneczka saraceńsko-

sycyliiska z XII w.l43 (tabl. XVI, 3). Dalei, według ważnoŚci wyliczyĆ trzeba

dwie puszki na czaszkę Świętego: z fundacji Zofii Holszafiskiej (druga ćw. w.

XV)'44 (tabl. XVI' 2) i Elżbiety Rakuszanki'as (tabl. XVI, l ). Tizeba przypomnieć,

Że czaszka na stałe oprawiona iest W srebrny kulisty relikwiarz opatrzony

rytowanym herbem Nieczuja'a6. PartykuĘ ręki przechowywane sę w srebr-

nym relikwiarzu z pocz. XVI W.l47 (tabl. XXV, 2) oraz w złotym reservqculum

w kształcie odrąbanego przedramienia, ufundowanym przezTomasza Zamoy -

skiego w 1631t48 (tabl. XXI, 2).

Niestety' przetopieniu ulegJy trzy figury św. Stanisława zawierające

jego relikwie: fundac|i bpa Tomasza Strzempińskiego z |460149' bpa Piotra To-

1ą Wawel I000-2000,s.209-2l|,poz.|ll84 (opr. M. WALCZAK), il.245 (tamwcześniejsza literatura); B' BIEDRoŃSKA-SŁoTA, Skrzyneczka relikwianowa zeskarbca katedry na Wawelu, fw:) Magistro et Amico amici discipulique. LechowiKąlinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin, Kraków 2002, s. 655-676.

l44 A. BocHNAĘ J. PAGACZEWSKI, Polskie rzemiosło artystyczne wiekówśrednich, Kraków 1959, s. 90, l3l, 136, il. 63; J. SAMEK, Relikwiarz św. Stanisła-wa z roku I 505 i inne tego typu relikwiarze w Polsce, Analecta cracoviensia, I 9g6:XVIII; K. SZCZEPKOWSKA-NALIWA JEK, Relikwialze średniowiecznej Europyod IT do początku WI wieku. Geneza, treści, sĘl i techniki wykonania, Warszawa1996, s. 228, il.95.

145 BOCHNAK, PAGACZEWSKI 1959, s. 130-136, 141,143, t44,157,17t,240, 243, il. 96-98; SZCZEPKOWSKA-NALIWAJEK 1 996, s. 23 t -232, it. 1 00.

ts Inwentarz 1563,s.9.r" BOCHNAK, PAGACZEWSKI 1959, s. 136.l.l RożEK 1979,s.447,R)ŻEK l980, s.79'|'| lnwenlan /5ó3, s. 15'

424

mickiego z |528|50 (obie srebrne) oraz zlota, od krÓla Władysława IV. Warto

przytoczyĆ opis tei ostatniei: Stqtuq qureą D.(ivi) Sforusloi o SereĄissi)mo olim

Vlqdisląo IV. donotq bqsim hqbens de Ebeno liqno, ouro sparsim lapidibus pre-

ttosis egreqie exornątam, Ad quam statuqm est co]umnq cristąlliną cum ReIi-

quiis, gemmis intus exornąta tronsporentibus- Copitellum cum libro super posi-

to qureum, nihilque qd decorem et inteqritątem eius deest. stqtuae sti. Stqnislqi

apposita est statuą Petrquini. Item Pqstorole cum strophiolo paruo qureo pen-

dente. Item cqtenulq pqrua cum cruce itidem pQrLtQtsl. Wedfug opisu z l79l

miała wysokośĆprawie3/4łokcia (bez cokołu). Stała na piedestale hebanowym,

który zdobĘ trzy zlote aniołki, dwa dzbanuszki i sztuki szmelcowąne złote|'2.

Zespofu ostensoriÓw z cząstkami koŚci stanisławowych dopełnia|ą trzy

relikwiarze: z polowy XIX w. oraz dwa wykonane na iubileuszowe uroczy-

stoŚci W l9l9 (radeuszRybski w Krakowie).

VI2Boto

GłÓwnym mieiscem ekspozycii wotów był oharz św. Stanisława. Były

one różnorodne.Już z naiwczeŚnieiszych źrÓdd dowiadujemy się o składaniu

w podzięce za boską pomoc okazaną za przyczyną św. Stanisława natura-

llów. Bardzo często ofiarowywano do oharza męczennika bryĘ wosku lub

Świece. ofiary te miały spore znaęzenie praktyczne, bowiem llturgla sPrawo-

''o |ł\pi'y 1526-1529, s. 125-126, nr 249: Inwcntarz l563' s. l5; AKK' Inw.

ló20 (I-8l)' s. 4.tst AKK, Wiz. Trzebickiego (nr 5 I ), s. 30.tsz 4KK,Inw 1791 (I-80), s' ló-l7; URBAN 2000' s. 49-50.

425

wana przy oharzu wymagała sporei liczby kosztownych Świec. osobną kate-

gorię stanowiły Wota woskowe wyobraża|ące uzdrowione czgści ciała, a tak-

że postacie zwierząt i ludzi. Biskup Piotr Tomicki z wdzięczności za wy|ście

z ciężkiei choroby zloŻył W 1535 na Wawelu i w Częstochowie inaginem hanc

sui cereom, corporis hoc sui cereum simulqchrum. Polichromię ty<hrzeŻb wy-

konał Stanisław Samostrzelnik153' a odpowiednim tekstem opavzYł Stanisław

Hozjuszl'a. Podobne wotazlożylTomicki rÓwnieŹ w kościele w Szczepanowie

oraz w sanktuarium ŚWiętego Krzyża na Łysei GÓrzels'. Wiemy ze źrÓdd

o zwyczaju składania świec przez krÓ|Ów z dynastii JagiellonÓw.

Pamiątką wizytY Jana Pawła II w katedrze krakowskiej W czerwcu

|979 i mszy odprawionei W 900. rocznicę śmierci św. Stanisława, |est Świeca

z herbem papieskim i napisem: Bqsilicą s. Petri. Umieszczono ię obok 'ołt'arza

w konfesii, na brązowym świeczniku, ktÓry ofiarowali w czasie pieĘrzymki

do Po|ski w 1980 biskupi niemieccy. Przy okazii uroczystoŚci iubileuszowych

sporządzono też świecę z malowanym wizerunkiem Męczennika, ktÓra spo-

czywa dziś w skarbcu katedralnym.

Większą wartoŚć materialną posiadaĘ wota ze szlachetnych kruszców.

W barokowej konfesji umieszczano je w dwÓch wąskich drewnianych szaf-

kach wysokości około trzech łokci (ponad pÓłtora metra), wyłożonych we-

wnątrz czerwoną tkaninę, na zewnątrz ozdobionych malowanymi postaciami

świętych'56.

l53 J. KIESZKOWSKI, Przyc4nek do kulturalnej działalności Piotra Tbmickie-go, SKHS VII, l90ó, szp. CCLXXXIV; KIEszKowsKI 1912, 1, s. 13Ż,l49_l50;BOCHNAK 1960, s.232.

I 11 KIESZKOWSKI 1 906, szp. CCLXXXry-CCDOfiV; KIESZKO'WSKI I 9 1 2,r,132.

Itr KIESZKOWSKI s. CCLXXXV; Diarium cuiusdam domestici ŻETRI TO-MlCKl eptscopi Crącoviensis' MPH V s' 902; BoCHNAI( l960, s.232.

lrl'AKK, Wiz. Trzebickiego (nr 52), s.403-404.

12ń

SzczegÓlną popularnością cieszyły się tabliczki wykonywane zazwy-

czaj ze srebra, czasem tylko ze złota. Wyobrażano na nich najczęŚcieiklęczą-

cego Wotanta (Iub wotantÓw), w niektÓrych przypadkach także postać Świę-

tego, któremu składano podziękowanie. Obraz znajdował dopełnienie w obja-

Śnia|ącej inskrypcji. Niestety, dzisiaj nie ma iuż w katedrze krakowskiej ani

iedne| takiei tabliczki, wszystkie przepadĘ podczas koleinych zawieruch wo-

jennych, kontrybucji iinnych historycznych zawirowafi.Że było ich wiele świad-

cząna przykład akta wizytacyjne bpa Trzebickiego, gdzie odnotowano po le-

wei stronie trumny śWiętego dwadzieŚcia szeŚĆ tabliczek srebrnych, po Pra-

wej dwadzieŚcia pięĆ, ponadto złoty ząb i złote oczy|'7. Z ko|ei, 27 XI 1705

powtÓrnie zawieszono sześĆ złotych wotÓw (cztery w kształcie serca, jedno

w kształcie pary oczu, jedno kwadratowe) i iedną zlotą monetę' które wcze-

Śniej zabrano iako zastaw pod zapłatę kontrybucii szwedzkie| w 1702158.

Na osobną wzmiankę zasfugu|e Wotum, ktÓre w 1620 opisano jako

Imaqo Smolensk qd instqr cąstelli qr9entea159. Brak szczegÓłowego opisu unie-

możliwia pełną interpretację, ale wydaje się, że była to tablica (?) z wyobraże-

niem twierdzy smoleńskiej, ktÓrą przez trzy lata oblegały woiska polskie pod

wodzązygmunta III i zdobyły w końcu 13 VI 161l. Kapitulac|a Smoleńska

odbiła się szerokim echem w Rzeczpospolitei i W całei Europie. Z tei okazii

urządzono faierwerki i triumfy w Rzymie, Wilnie i Krakowie'6o. Czy wawel-

skie wotum ofiarował ktÓryś z uczestnikóW kampanii moskiewskiej , czy może

sam krÓl, tego nie możnaroztrzygnąĆ. Godzi się iednak przypomnleĆ,ŻeZyg-

munt III uczcił swe zwycięstwo ofiarowaniem do grobu Św. Stanisława zdo-

1s7 AKK, Wiz. Trzebickiego (nr 52), s. 403.t58 Fabrica, s. I 5, nr 29.lso ĄKK, Inw. 1ó20 (I-8l)' s. 20.1ó0 M. ROZEK, Uroczystości w bankow.ym Krukowie,lfuaków 1976, s. l8l-183.

427

bycznej chorągwi'6', a do kościoła DominikanÓw w Krakowie relikwiarza na

głowę Św. Iackal62.

PrÓcz plakiet wotywnych wykonanych ze szlachetnych kruszcÓw dużą

popularnością cieszyĘ się tabliczki malowane. Inwentarze o nich milczę, po-

nieważ nie posiadaĘ wartości materialnej. Jedynym zachowanym Śladem ich

istnienia, iest obrazek malowany na blasze ofiarowany Św. Stanisławowi W po-

dzięce za uzdrowienie' 63.

Wiemy też o wotach innego rodzaju - w czasie wizytacji Tizebickiego

spisano szablę oprawioną w złoto, obrazekokolony małymi diamentami, reli-

kwiarzyk oraz fqsciculus ]erTllTloru1nteł. Wspomnianę szablę,ktÓrą wyceniano

na l50 złotych,złożyłw l676 Aleksander Polanowski iako dziękczynienie Bogu

za opiekę i wybawienie z niebezpieczeństw w czasie woiny ukraińskiei oraz

uzdrowienie z choroby|65. Niestety, Kapituła musiała iąsprzedaĆ, by opłacić

kontrybucię nałożonąprzez SzwedÓw w 1702166.

W aktach wizytacyjnych bpa Kazimierza Łubieńskiego z |71l po|awia

się wśród wotów przy grobie Św. Stanisława skrzydło husarskie oprawione

w srebro złocone|67. Należy go identyfikowaĆ ze szkofią zachowaną w Mu-

zeum XX. Czartoryskich w Krakowie, ktÓra uchodzi za pamiątkę po królu Ste-

fanie Batorym. W 1803 Kapituła oddała ią księżnei Izabeli Czartoryskiej wraz

'ó1RoŻEK 1979,s.456; RC.ŻEK 1980, s. 100.162 W inwentarzu kościoła Dominikanów w Krakowie z 7648 zapisano: [Głowa

św. Jacka] l| tece srebrnej złocistej, pięlorcj auszpurskiej roboĘ od świętobliwegolcróla Zygmunta III, ex voto po zwyciężonej Mosbłie y wziętym Smoleńsku darowa-zej' SKHS vI, 190Ż, s.IYl. ornamenta 1999, s. 132-133' poz. LVIII (opr. D. No-wAcKI, M. PIWOCKA).

t6t Corpus Inscriptionum Poloniae, s.223,po2. I. 216, it. nlb.ló1 AKK, Wiz. Trzebickiego (nr 52), s. 43.|r' AKĘ Act. Ac'. xVI, k. L54v (27 W 1ó76); AKĘ Wiz. Trzebickiego (m 52), s. 403.|0ó AKK, Lufuy dokument b. sygn.llt' AKK, Wiz. Łubieńskiego (nr 63), s.34; Fabńca, s. 286, nr ól0; łv'awel I000-

}000, s, l l9.l 20. poz. V80 (opr. Z. ZYGULSKD, il. l04 (tam wcześniejsza literatura).

1li

ztrzemachorągwiami ze skarbca katedralnego168. Tradycia o |eizwiązku zBa-

torym odnotowana została W inwentarzu skarbca z |761169. Ęmczasem, wy-

daje się, że szkofię należy datowaĆ dopiero na w. XVI (na podstawie stylizacji

ornamentu kwiatowego umieszczonego na obsadzie)' a więc sprawę iei pro-

weniencii trzeba uznaĆ za otwartą.

SzczegÓlna rola św. Stanisława iako patrona oiczyzny znalazła odbi-

cie w zwyczaiu składania przy iego grobie trofeÓw. Sprawa ta została omÓ-

wiona szeroko W literaturze, więc W tym miejscu przypomnieĆ wypada, że

przy wawelskim oharzu zawisło lącznie około osiemdziesięciu chorągwi zdo-

bytych w wojnach z Krzy Żakami, Wołochami, Moskwą, Tatarami, Ti'lrkami. Nai

wcześniejszy przekaz źrÓdłowy dotyczy chorągwi zdobytych pod Płowcami,

ostatnim trofeum była chorągiew zdobyta pod Wiedniem izloŻonaw katedrze

przez }ana III Sobieskiego 24 XII l683'70. Dla upamiętnienia tego wydarzenia

Kapituła wraz biskupem Janem Małachowskim ufundowali okazałą pĘtę Z mar-

muru, którą wmurowano w południowym ramieniu transeptul7l. Kwestie do'

tyczące zwyczaiu składania w koŚciołach chorągwi |ako wotÓw i trofeÓw zo-

stĄ opracowane ostatnio kompetentnie przez Jana Ptaka'72.

Nawi7u|ąc cĘba Świadomie do dawnej tradycji, Stefan Witkowski, sekre-

tarz Komisii Skarbu w Krakowią ofiarował do skarbca katedralnęo buńczuk tu-

recki itrzy strzĄ (zaginione). W pÓŹniejszej literaturze cz5to pisano o nich myl-

nie iako o wotach złoŻonychprzezJanaIll Sobieskięo po wiktorii wiedeńskie|l73.

168 Fabrica,s. 285-28ó' nr 610; Wawel 1 000-2000,s. l l 9- l 20' poz. I/80 (opr. Z.ZYGULSKI), il. 104 (tam wcześniejsza literafura); URBAN 2000, s. 52-53, I09(w 1823 Kapituła starała się o zwTot szkofii i chorągwi).

t6e Wawel 1000-2000, s. 119-120.

'7o RoŻEK 1979,s' 454-459;RozEK l980, s. 98-l02.l7l RoŻEK 1979,s.457:R0ŻEK l980, s. l0l.'72 J. PTAK, Chorągiew w komunikac.ii społecznej w Polsce piastowskiej i ja-

giellońskiej, Lllb|in 2002, s. l 23- l 3 l .

429

Do wotÓw ofiarowanych Św. Stanisławowi zaliczyĆ też należy prze-

chowywaną z skarbcu złotąRÓżę, ktÓrę Maria JÓzeta, Żona Augusta III zapv

sała katedrze. Złożono ją na Wawelu dopiero 3 X 1801 na polecenie Fryderyka

Augusta'zł. Według aktu przekazania królowa ofiarowała ią pro hac ecclesiq

cąthedrąli in monumentum perpetuqe venerqtionis, quq sanctum Stqnislqum

episcopum mortyrem, Bąsilicoe huius potronum colebąt|7s. Wystawiano ją

W śWięto Męczennika przy iąo sarkofagu'76.

Kończącprząląd różnego rodzaiuwotÓw zlożonych dogrobu Św. Sta-

nisława wspomnieĆ trzeba o parze wazonÓw ze srebrzonymi liliami, które

wedfug tradycji ofiarował na początku XX wieku bp Władysław Bandur-

skil77. Nie można też zapomnieć o nakryciu na oharz z herbem kard. Albina

Dunaiewskiego oraz szlaku obrusa ozdobionym haftowanym herbem Rzecz-

pospolitej Polskiei i wezwaniem: Świgty Stonisławie mÓdl się zo nQmi|7}.

Wota składano teŻ przy relikwiarzach świętego przechowywanych

w skarbcu katedralnym orazw kaplicy ŚŚ. Piotra iPawła. Złotapuszka zawie-

raiacaczaszkę Stanisława, fundowana przezElŻbietę Rakuszankę, iest tak bo-

gato kameryzowana kamieniami szlachetnymi i perłami, że trudno wyobrazić

sobie dodatkową dekorację z klejnotów darowanych jako wota. ŹrÓdła wspo-

minaią tylko o iednym - zlotym pierŚcieniu z rubinem i dwoma szmaragdami

ofiarowanym przez krÓIewnę Elżbietę ]agiellonkę (ok. l 483- 15 1 /)' żonę księ-

cia legnickiego Fryderyka II'79. Imonuiąco natomiast został ozdobiony starszy

113 Wawel 1000-2000, s.289-290, poz. U300 (opr. J.T. PETRUS), il. 375 (tamdalsza literatura).

t7a Wawel 1000-2000, s.204-206, poz. I/180 (opr. K.J. CZYZEWSKI), iI. 239-2401 URBAN 2000, s. 53-54.

t15 Fabrica, s. 282-283, rr 604.|'ń MICHALEC 1997,s. 165.n1 Wąwel l000-2000, s.273,poz.I/269 (opr.K. J. CzYŻEwsKI)' il. 342.|1| Wowcl I000-2000, s.273,poz.I/268 (opr' K. J. CzYŻEwsKI), il' 341.|1Ę Inwenlan /5ó-3, s. 8.

ł.10

relikwiarz Zofii Holszańskiei. W inwentarzu z 1586 po raz pierwszy znaiduje-

my opis złotej opaski-korony nałożone| na |ego Wiekol8o. Wymieniano iątakŻe

w późnieiszych Źródłach'81, tutaj posłużymy się zapisem w ięzyku polskim

z l7ll:lpuszka] opasano pod wierzchem Szczerozłotym poskiem Szmelco-

wanym, maigcym ną sobie wielkich Sząfirow Siedm, osmy zginqł downo, y pe-

reł wielkich tJryanskich siedm, q małych czterdziesci y iedna, druga zginęła

dqwno. o fundatorce informował napis: Monumentum Annqe Jagieloniae Re-

glnoe Poloniae etc.|82 Precyzyjnieiszy iest opis łaciński mówiący, że korona

(Coronide); continentur sexdecim tqbellq(e) ąureą(e) pulcro opere coloribus vo-

rleqatq(e), in quibus continet(ur) octo lapides quotuor Saphyri mogni, et quatu-

or Balasii moqni in septem tabulis sunt perla(e) mągnq(e) orientąles, quą(e)libet

est cinctą sex perlis minorib(us), orientąlibus qutl...?] similibus. Sunt in eqdem

Coronide Sexdecim Columnellq(e) ornątą(e) Copitulis ongelicis, vną columnellq

ln di get re paroti onel 83.

Na relikwiarzu ręki św. Stanisława zawieszony jest łańcuch z zesPo-

łem pierŚcieni i obrączek ofiarowanych jako wota. SzczegÓłowe ich omÓwie-

nle trzeba, ze wzg|ędu na zbyt szczupłe ramy niniejszego artykufu, odłożyĆ do

lnnei okaz|i. Spis tych kle|notów opublikowała (niestety, nie bez błędów) Aldo-

na SołtysÓwna'8a. WiększoŚĆ z nich stanowią dzieła z XIX i pocz. XX w., re-

prezentuiące zazwyczai przeciętny poziom sztuki iubilerskiei. Warto iednak

zwróciĆ uwagę na kilka okazÓw wyrÓżniaiących się wartością artystyczną

lub historyczną. SzczegÓlnie cenne pierŚcienie zloŻyli]. egzekutorzy testamen-

rao 4KK, Inw. 1586 (I-77), s.6-7.lll AKK' Inw. 1ó20 (I-8l), s. 5; AKK' Wiz. Trzcbickiego (nr 5l)' s.42.lrr ĄKK, Wiz. Łubieńskiego (nr 63)' s. l3'r83 AKK, Inwentarz 1586 (I-77), s. 6-'l .

|84 soŁTYSÓwNA 1993, s.37-4l'

431

tu bpa Michała Wodzickiego (4 || 1764)185, ks. Jan Piotrowski, psałterzysta ka-

tedralny (30 X l820)'8ó, ks.Jan Schindler (l8551'.'. Podobno w czasie wizyty

Stanisława Augusta Poniatowskiego w katedrze w 1787, towarzyszący mu

bp Adam Naruszewicz złoŻylw darze pierścień z szałiremotoczonym brylan-

tami, który zawieszono na relikwiarzu ręki'88.

Ks. Ignacy Polkowski wymienia rÓwnież pierŚcień z cyłrą Stanisława

Augusta Poniatowskiego od pani Rusanowskiej'8e. Nie podaie imienia donator-

ki, co utrudnia |ei identyfikacię. Wydaie się, że chodzio Pelagię Russanowską

(1792-1863), urodzoną na Podolu (w Jakuszycach), ktÓra kilkadziesiąt lat spę-

dziła w Krakowie (od l83l ), prowadząc ożywioną działalnośĆ społeczną. )ej

zasługą było sprowadzenie w |86| zWarszawy do Krakowa pierwszych Fe-

licjanek. Cały swÓi ma|ątek zapisała na liczne cele dobroczynneipobożne (m.in.

na odnowienie kaplicy św. Jacka)'q0. Nie wiadomo |aką drogę pierścień z mo-

nogramem krÓlewskim znalazł się w posiadaniu Russanowskiej. W kaŻdym

razie' iest to kosztowny prezent dawany przez Stanisława Augusta iako ro-

dzai wyróŻnienia za zasługi dla Tronu i Rzeczpospolitei. Wiadomo , że w 1792

krÓlkazal wykonać większą liczbę złotych pierścieni z monogramem lub bez,

w celu nagradzania za wybitne czyny dokonane w czasie woiny z Rosią

w obronie Konstytucii 3 maia'e'.

|85 Fabrica, s. l34-135, nr 288; AKK, Iłwentarz I79I (I-80),s.45-46 (tutaj jakodatęzlożeniapierścienia podano 23 II 1764).

tt6 Inwentarz 1820 (I-70), s. l1; URBAN 2000, s. 105-106.It7 URBAN 2000, s. 176.l88 M. ROZEK, Stanisław Leszczyński i Stanisław August w Krakowie, RK 42,

1971, s. 70,prz;yp.49.Ite POLKOWSKI 1882, tabl. nlb.l90 U. PERKowsKA, Russanowska Pelagia, PsB xxxn, Wrocław-Warsza-

wn-Kraków, s. l45-146.l'l Z, PUCHALSKI, L J. WOJCIECHOWSKI, Ordery i odznaczenia polskie

I h'h *uu,ulcnwie, Warszawa 198'7, s. 29.

al?

lirbl. XX I. l . Postac ślr. Statlislllri a Ila sttl1-lic llltlI'lstI'arlc' ji lillltlirc' j i bpa I)iotl'ir ( ie lllbick ic-

g,tl. rvykorlant'j r'i Bolonii ](lJ7 (cloclalla rr Kraktlri ic). Sklrl-bicc kirtcclraln1'Illt \Ą'alr'clu.

lllbl. XXI.2. Rclikgiitrz larlricnil srr \lrrru.l.rrr,r lrr,l,t, 1t lotlrltszlt ltrlrto;-skicgo.

Krirktirv. I(l-l l. Skarbicc ktltctltltlllr rllt \\rttr, lrr l,l" I' I I

Tabl. XXII, l. Kielichfundacji bpa KajetanaSołyka' scena Napo-minanie króla przezśw. Stanisława,Rzq,Giovanni Valadier,1775. Skarbiec kate-dralny na Wawelu.

'lill)l. x x l l. 2. Kielich fundacji bpa Kajetana SoĘka, scena orły strzegące poćwiar-lt,|l\t,,t'Nl, t'iulu .śv'. Stanisława, Rzym, Giovanni Valadier, l775. Skarbiec katedral-lry tlrl Wrwclil (tkr s. 441).

'l .

1ś_'. b.Ir

\\";Y,t!Ą'Iv

\

x.ń!ł,l".#

Tabl. XXIII. l. Ornat gobelinowyulundowany przcz bptt AndrzejaStanislawa Kostkq' Załuskiego na

uroczystości święta św. Stanisława.Warszarva. Franęois Glaize. l755.

Tabl. XXIII. 2. Kielich fundacji ks.

.lana Schindlera z postaciallri patro-nów Polski, Litwy i Rusi w nodu-sic. Kraków, Antoni Lewkowicz'1888. Skarbiec katedralny na Wa-wclu (s. 442).

Tabl. XXIV. l. Pastorał kard' Adanla Stcfir-na Sapichy z ligurką śr.i'. Stanistawa rł' krzy-rvaśni. Krak(lw. Piotr Scip. l9lll. Skarbieckatedralny lra War'vcltt (clo s. .ł42).

Tabl. XXIV 2. Lilie wotyw-nc z dant bpa WładysławaBandurskiego (']). Kraków,poz. XX w. Skarbiec katc-c1ralrry na \Ąaweltl.

Tabl. XXV l. Mitra kard. Karo-la Wojtyły sprawiona na uroczy-stości jubileuszowe 900. roczni-cy śmierci św. Stanisława, Kra_ków, l972. Sakrbiec katedralnyna Wawelu (do s.442).

lirlll. X\V. .]' l'rt'rśe icrric złożone jakow('lit |)l'ly l't'l i k rr'iltt'ztt ręk i św. Stanisława.Sirkr lrer' kirlctlr irIny nu Wawelu (s. 424).

VIIltporot! ttfiugic6nc

(noc69tń t, Błtt?t\, B6tt\|

Liczba aparatÓw liturgicznych zdobionych przedstawieniami Św. Sta-

nisława, złożonych w skarbcu katedralnym jest na tyle duża,Że szczegÓłowe

ich omÓwienie przekracza ramy ninieiszego zarysu. Wśród tych' ktÓre się za-

chowĄ do dzisiaj na przypomnienie zasługują bez watpienia dary bisku-

pów krakowskich, iak monstrancie bpa Piotra Gembickiego z roku l647 (wY-

konana W Bolonii)I92 oraz Mikołaja oborskiego z 1686 (wykonana w Krako-

Wie)tro. Również dwa złote kielichy ozdobione są przedstawieniami św. Stani-

sława: fundacii bpa Kaietana Sołtyka' dzieło sĘnnego złotnika rzymskiego Gio-

vanniego Valadiera z |77519Ą (tabl. XXL |-2) oraz kard. Adama Stefana Sapie-

hy, z pracowni Braci Łopieńskich w Warszawiez 19|7|95. Na pierwszym z nich

znaiduią się medaliony ze scenami, które w literaturze okreŚlane są ogÓlnie

jako dotyczące Św. Stanisława. Ich ikonografia iest wyiątkowo intrygująca, po-

niewaŹ oprÓcz kilku oczywistych epizodów zżywota Męczennika (Napomina-

nie króla, oĄ strzegące poĆwiartowanego ciała), nie udało się dotychczas zi-

dentyfikowaĆ pozostatych scen. Czy rzeczywiście wszystkie odnoszą się do

Św. Stanisława - to Poważny problem wymagaiący osobnego rozważenia.

lez CZYZEWSKI 1999, s.'71-73, il. 15; Wuwal 1000-2000, s.225-226, poz. U200 (opr. K.J.CzYŻEwsKI), il.266.

l93 Wa |el 1000-2000' s. Ż27-22ź1, poz'' tl202 (rlpr. K' J. czYŻEwSKI), il. 268.|9a Wąwel t 000-2000' s. 233-234, ptlł.. ll2l l (opr. K' J. czYŻEwSKI), il. 27 8.|95 Wawel 1 000-2000' s. 24o, poz. l/22() (opr. K. J. CzY ŻEwsKI), il. 287.

441

Do biskupich fundacji należą pastorały - w Erzech użyto do dekorac.ji

figurek krakowskiego Świętego (bpa Władysława Bandurskiegoz l9o6|se ,Ada-

ma Stefana Sapiehy (tabl. XXV, |) z l9|8l97, Stanisława Rosponda z 1927|98).

Należy tutai WspomnieĆ o wspaniałym póŹnogotyckim pastorale kard. Fryde-

ryka Jagie|Iończyka, ktÓry został przetopiony w l655, ale iego wygląd utrwa-

lono we wspomnianym wcześniej obrazie autorstwa Tomasza Dolabelli. We-

wnątrz |ego krzywaśni znajdowała się postać Św. Stanisława siedzącego na

fa|distoriuml99 (tabl. XX, l-2). Do pontyfikaliów zalicza się również mitra Wy-

konana dla kard. Karola WoityĘ z okazii obchodów jubi|euszowych w latach

1972-1979,@ (tabl. XXV, l).

osobną grupę stanisłowianÓw stanowią kielichy z XIX i pocz. XX W. -

Bolesława i Heleny Starzyńskich z 18742ol i ks. .|ana Schindlera z |887202.

Umieszczone na nich wizerunki patrona Polski posiadaiąwyraźnie patriotycz-

ny wydŹwięk, szczegÓlnie w konteście innych Świętych polskich: Wojciecha,

Kazimierza,Jozafata Kuncewicza. Kolejny kielich, z fundacji księżnei Klemen-

tyny z Czartoryskich Sanguszkowe| opatrzony jest co prawda tylko fĘurkę

orła zrywającego się do lotu, ale data jego złożenia w skarbcu - 8 maia 1844,

każe zaliczyĆ go do przedmiotÓw związanych z kultem Św. Stanisława2o3.

19ó Wykonał Marcin Jarra w Krakowie wc proj' Adama Czunka. Wawel 1000-2000, s.238-239, poz. I/2l8' (opr. K. J. CZYŻEWSKI), il. 285.

|97 Wykonał Piotr Seip w Krakowie. Itawel 1000-2000, s. 239, poz.I/2l9 (opr.K. J. CzyŻEwSK]), il. 286.

l98 Wykonał Henryk Waldyn w Krakowie. Wąwel 1000-2000, s. 242, poz. Il223(opr. K. J. CZYZEWSKI),iL.293.

'eeCZYZEWSKI 1997, s. ll5-124, il. 1-5.2|n Wawel 1000-2000,s.246,poz.I/233 (opr.K. J.CZYŻEWSKI)' il. 301.2()| Wg modelu Bolesława Starzyńskiego wykonał Charles Glachant w Paryżu.

Wtw,el I 000- 2000, s. 257 -258, poz. U250 (opr. K. J. CZYZEWSKI), il. 321.]''r Wykonał Antoni Lewkowicz w Krakowie. Wawel ]000-2000,s.Ż62-263,poz'

l/255 (opr. K. J. CZYŻEWSKI), il. 327; URBAN 2000' s. 230.J''l Wykonał Stanisław Westwalewicz w Krakowie. I|ląwel 1000-2000, s. 256-

.l{7, ;lrll' l/?49 (opr' K. J. CZYŻEWSKI), il' 320.

441

W przeszłości, w skarbcu katedralnym znajdował się caĘ szereg szat

liturgicznych z przedstawieniami Męczennika. oczywiŚcie na pierwszym miei

scu wspomnieĆ trzeba ornat Piotra Kmity St. z l5o4 (tabl. XV[-XIX)' który

został omÓWiony w monografii piÓra ks. Tadeusza Kruszyńskiego2o4. Nie ustę-

powaĘ mu na pewno pod względem wartości artystycznei kapy fundacii krÓ-

lowei Zotii2}a, kardynła Fryderyka Jagiellończyka2o6 oraz Zygmunta 1207. Do

fundacii ZofiiHolszafiskieizaliczyĆteż wypada ornat W kaplicy Św. TrÓjcym8.

Sądząc z opisÓw skromnieisze były kapy z daru kanonikÓw Feliksa Naropiń-

skiegozor i Piotra Poznańczyka2|o. We wszystkich przypadkach (z wy|ątkiem

kapy Poznańczyka) postaĆ świętego biskupa krakowskiego znalazła się na pre-

tekście wśród wielu innych świętych, m.in. Apostołów oraz pozostałych patro-

nÓw Królestwa - Woiciecha, Wacława, Floriana.

Jeśli chodzi o paramenty z późnieiszych epok, to znaidu|emy dzisiaj

w skarbcu jedno czerwone nakrycie na kielich z XVII w., z haftowaną postacią

Św. Stanisława uiętą w liŚcie palmowe. Ale nie można też zapominaĆ o szatach

liturgicznych przewidzianych do używania W iego święto' w czasie mszy od-

pustowych 8 maja i 27 września.Takie przeznaczenie miał kiedyś czerwony

komplet złożony z ornatu i dwÓch dalmatyk, tkanych techniką gobelinniczę,

dekorowanych wielobarwnymi, realistycznie ukazanymi kwiatami. Jego auto-

rem jest sprowadzony z Francji tapisjer Franęois Glaize. Sprowadził go do Pol-

'zo4 KRUSZYNSK!, passim; Wawel 1000-2000, s. 249-251 , poz. ll24l (opr. M.WALCZAK)' il. 3l 1 (tam wcześniejsza literafura).

2os Inwentarz 1 563, s. 83.2M lbidem, s.81.207 Zob.: prryp.63.2oE Inwentarz 1563, s. 119.28 lbidem, s.88.2to lbidem, s.263.2|| Fabica,s. 1l0,nr 232-233(inlilrmac.ia o drrrc nrr plsiedzeniuKapifuły 10 V l755).

443

ski bp Andrzej Stanisław Kostka Zafuski, ktÓremu właŚnie zawdz@zamy fun-

dacię opisywanego aparatu liturgicznego. Donator dedykował go św. Stanisła-

wowi' o czym dowiaduiemy się z jego listu wysłanego 5v 1755 do Kapituły:

Ornqt idolmotyki solenne na świgty Stgnisłqw z mo1ei manufaktury ofiaruię

do skqrbco2lt.

Dwa ornaty wspÓłczesne łączą się z kultem patrona Polski. W iego Świę-

to, 8 V l978 kard. Karol Woityła otrzymał od Antoniny Piątkowskie| ornat zło-

ty z haftowanym obrazem Matki Boskiej c/ęstochowskiej (z tyfu) ikrzyŻem

orderu Virtuti Militari (z przodu). Ksiądz metropolita uŻył go tęo samego dnia

w czasie mszy św. odpustowej2'2. Drugi to Wotum kard. Antonia SamorĆ, który

l6vIII 1973 ofiarował czerwony ornat w hołdzie dla polskiego Świętegozl3.

OdnotowaĆ rÓwnież wypada komplet szat liturgicznych sprawionych

w latach 90. XX w.,Przeznaczonych do używania w czasie dorocznej procesii

w Święto Św. Stanisława z katedry na Wawelu do koŚcioła na Skałce. Składają

się na niego trzy kapy dla biskupÓw prowadzących procesję oraz dalmatyki

dla diakonów niosących relikwie Św. Stanisława i św. Florian a. Zasadniczym

motywem zdobiącym wszystkie szaty iest herb Prus I, tradycyjnie łączony

z Biskupem Męczennikiem.Przyczyną zamÓwienia, zrealizowanego przez sio-

stry klaryski w Krakowie, była obawa o zabytkowe szaty liturgiczne używa-

ne dotychczas, narażone nierzadko na działanie niszczących promieni słonecz-

nych albo deszczu. W skarbcu przechowywane iest też nakrycie wykonane

z czerwonego atłasu, zdobione gęsto haftowanymi złoto-srebrnymi kwiatami,

2l2 WykonĄ siosĘ Westiarki w Warszawie wg proj.o. Eustachego RakoczegoZP, E. RAKOCZY, Jasnogórska Hetmanka w polskiej tradycji rycersko-żołnier-.rłirł, Warszawa l998' s.226,i|.245-248, s.25l, il.32o-3Żl,s.284,poz.245-248.

' |

' M ' JAGosZ , Katedra wawelskn za czasów arcybiskupa Karola Wojtyły , [w ||

lfunil Wt5ityla jako biskup lcrakowski, Kraków 1988' s. l42'

'r' P'lAK 2002, s. 107-223.

ĄĄ4

które datowaĆ można na Pierwszą Poł. XVII w. Sfuży ono do dzisiaj do przy-

krywania feretronu, na ktÓrym noszona jest relikwia głowy Świętego.

Istotną rolę w dawnym ceremoniale kościelnym pełniĘ chorągwie. Ich

znaczenie iokolicznoŚci w ktÓrych byĘ używane omówiło ostatnio obszernie

igruntownie Jan Ptak2'4. Przede wszystkim, noszono je w uroczystych proce-

siach. Funkcje chorążych pełnili w katedrze krakowskiei uczniowie szkoły zam-

kowej, za co otrzymywali od Kapituły gratyfikacjeP's. W inwentarzu z 1563

znalazly sie wzmianki o dwÓch chorągwiach zielonych sprawionych przez

Zygmunta I oraz dwóch czerwonych fundacji Elżbiety Rakuszanki. Dokładnie

opisano wieńczące lch drzewce krzyże, nie wspomniano iednak o umieszczo-

nych na nich wyobrażeniach2ló. Niewykluczone jednak' że przedstawiĄ one

glównych patrońÓw KrÓlestwa: ŚŚ. Stanisława, Wo|ciecha, Floriana iWacława.

ByĆ może więc Kapituła postanawiaiąc 4 |l 1755 wykonanie chorągwi proce-

syinych z obrazami tych właśnie świętych' nawiązała do dawnej tradycji2'7.

Zdziewiętnastowiecznych widokÓw Wnętrza katedry dowiadujemy się o ist-

nieniu dwÓch procesyinych chorągwii z postaciami śś. Stanisława iWojciecha,

które przymocowane byĘ na końcu stalli kanoniczych w prezbiterium2'7.

W 1903 powierzono krakowskim Feliciankom wykonanie nowych2'8. Nieste-

ty,po 1945 oddano je do kościoła parafialnego w Świątnikach, gdzie uległy

zniszczeniu.

2l5 Wzmianki o tym są bardzo liczne, zob.: np. Ępisy źnidlowc do dziejów lła-welu z archiwaliów kapitulnych i kurialnych lcrakowskic'h l 44()- l 500, wybrał i oprac.B. PRZYBYSZEWSKI, [Żródła do dziejów Wawelu, re d. o. ŁAszCzYŃsKA], Km-ków 1960' s. 65, nr l01 (20 X 1480); |łJlpisy l530-l J.l-ł' s. 4ó' nr 4óó, s. 225, nr9l0; |I?pisy I536-1538, s. 7l, nr 9l (14 x l536)' s. l l2, nr ló9 (ok. 14 II 1537).

Ż|6 Inwentarz I563, s.28-29.2n Fabrica, s. 108-109, nr 229.2r8 BANACH 1977, s. 36-37, poz. 174, s. 3lt-39, poz. 177, s. 4445, poz. 182-

183; lltawel 1000-2000, s.268-269, pot. l/263 (opr. A. JANCZYK), il. 335.

445

Bardzo ważne miejsce w ikonografii Św. Stanisława zaimuią średnio-

wieczne rękopisy iluminowane. ByĘ one tematem wielu opracowań, a więc

tutai tylko zwięŹle przypominamy niektÓre z nich. Naibardziei tradycyjny

iest wizerunek w iniciale B Złotej Legendy Jakuba z Voraginy' z I połowy

XIV w. (Nr l47 KP). Gdyby nie związek z tekstem żywota Stanisława, to ze

względu na brak atrybutÓw nie można by rozpoznaĆ o jakiego Św. bpa cho-

dzi. Krakowski Męczennik ukazany Został zgodnie z konwencją znaną iesz-

cze zXI|| w. - w pÓłpostaci, ubrany w strÓj pontyfikalny, błogosławiący pra-

wą dłonię220. około l4l5 roku powstał Gradułał Nr 45 KP, gdzie znalazła się

postać świętego wskrzeszaiącego Piotrowina22|.ZabÓistwo św. Stanisława222

z ok. l45o roku zdobi Mszał nr 2 KP w AKK (tabl. XXXI' 2).

Na sam koniec dodać ieszcze moŻna, że w skarbcu katedralnym znaj-

duie się niewielki zbiór medali poświęconych św. Stanisławowi. CzęśĆ z nich

powstała dlauczczenia iubileuszy męczeńskiej śmierci św. Stanisławaw 1879

i 1979. Dla upamiętnienia 750. rocznicy kanonizacii w Asyżu Kapituła kate-

dralna poleciła wybicie medali z postacią Męczennika stoiącego na tle prezbi-

terium (awers) oraz widokiem katedry od południowęo-zachodu (rewers).

Przedstawiony tekst ukazuie jedynie wycinek zagadnień związanych

z kultem św. Stanisława w katedrze krakowskiej i jego odbicia w dziełach sztuki.

CĄ szereg problemÓw oraz przedmiotÓW (zachowanych i znanych tylko ze

2re URBAN 2000, s. 308.

"o B. MIODOŃSKA, Małopolskie malarstwo ksiqżkowe I320-I540, Warszawat993, s. 108-109, iI.46.

z2l TAŻ, Iluminacje krakowskich rękopisów iluminowanych z I połowy wiekuXY w Atchiwum KapituĘ Metropolilalnej na Wawelu, fBibl. Wawelska 2]' Kraków1967, s. 26,142, poz. III.

'n MtoDoŃsKA 1967, s. 44-45,6|, l32-I33,przyp' l50, s. l45, poz. VII, il.4ń i l993. s. l4l_l43' l93' poz. |2,il. |25.

44b

żrÓdęł) zostało pominiętych ze względu na ograniczone ramy opracowania.

WeIe problemÓw wymaga dalszych badań. Mimo wszystko, wyda|e się, że

taka wstępna, ułomna prÓba, może chociaż przybliŻyĆ temat, który dotąd nie

był całoŚciowo omawiany.

THE CULT OF ST. STANISLAUSIN CRACOW CATHEDRAL -

ARTISTIC TESTIMONYSummary

I. OLDEST OBJECTS

The oldest objects ofthe cult ofst. Stanislaus which have been preserved on Wawel

are the list of miracles of 1252 and the bulla of canonization of l7'h September 1253

by Pope InnocenĘ IV. The canonization gonfalon ofthe same year, which is known

from description, has not been preserved. The gonfalon had the oldest image ofSt.

Stanislaus painted on red background signifying his martyrdom. The oldest

preserved object of St. Stanislaus iconography is the pilgrim's sign of the l3'h century

- round in shape, made from lead, with the drawing of his bust in pontyfical attire

surrounded by four legendary eagles, which according to the legend guarded his

dismembered body after he had been killed by the King. The cover of the Book ofGospel of the second half of the 13'h century, which has not been preserved and is only

known from description, had the same decoration. In 1265 a chasuble was made with

the image of St. Stanislaus, which is known from the 17'h century description. lt was

founded by Anna (died in 1265), the wife of Pńnce Henry the Pious. The oldest two

s€als of Cracow Chapter with the image of St. Stanisalus were used in 1262 and

1373-1432' The legend attributes some pańs ofpontyfical vestmcnts to st. stanislaus:

the mitre and ring of the l3'h century. As the Bishop dicd in thc I I'h century the

abovę-mentioned objects could have only been usetl during his canonization in l253.

II. ST. STANISLAUS IN THE FAQADEAND INTERIOR DECORATIONS OF THE CATHEDRAL

FROM THE I4THTO THE BEGINNING OF THE 2OTH CENTURY

The iconographical objects of St. Stanislaus on the walls of the cathedral are: his

image on the keystone of the vaulting and his statue on the faęade (il. 9)' both from

the second half of the 14th cenfury. In the 15ń century the figure of St. stanislaus

appears in three altars ofthe cathedral; in the main altar ofabout 1460 on a side wing

- the work of the Master of the Dominican Triptych (il. 12 in the article of B. J. Wanat

in this volume); the painting of the saint adored by the royal couple, Wladislaus

Jagiello and Queen Jadwiga - in St. Christopher's altar; and the third painted by Jan

Wielki in the triptich of l48l in St. Nicolas's Chapel, which in 1629 was moved to

the church in Zborówek (il' 20 in the article of B. J. Wanat). After 1501 and the death

of King Johannes Olbracht, his mother, Queen Elizabeth Rakuszanka founded a

passion altar with the image of St. Stanislaus as an orant in the King's tomb chapel. St

Stanislaus, leading risen Piotrowin, recommends Cardinal FryderykJagiellończyk

to Virgin Mary with Infant on his magnificent bronze tomb founded by his brother,

King Sigismund the Old. The tomb was made by Peter Fisher the Elder in Numberg

(abl. VI, I ). St. Stanislaus was frequently pictured in wooden epitaphs in the Cathedral

- at the moment of leading the dead into the Kingdom of Heaven (tabl. VI, 2). In the

first half of the l6ń cenfury a vańeĘ of chantries appeared on the initiative of KingSigismund the Old. They were figures: in the main altar of the Cathedral ( 1546-

1550), in the silver altar in Sigismund's Chapel (1535-1538, tabl. Vil), on the bell

calledZygmunt (1521), on the cope (1521), on the reliquaries ofSt. Sigismund and

John the Baptist, and finally on the sword found in the King's Tomb (1521). Alsoa close associate of King Sigismund, bishop Piotr Tomicki, was a worshipper of St.

Stanislaus. He founded a set of seven tapestries for the Cathedral presbytery where

there is the cofiin of the saint. on the tapestńes the saint was shown with biblicalDavid. About 1617 a painting of St. Stanislaus, from the workshop of Thomas Dola-

bella, was made for Cracow Cathedral. About 1879 there was a revival of St. Stani-

slaus's cult on accorrnt of the 800ń anniversary of his martyrdom (1079). Numerous

pilgrimages came to Wawel and Skałka from all the counĘ which at that time was

partitioned among the three invaders. The relic of those events is the gonfalon with

thc image of St. Stanislaus and the emblem of the Kingdom of Poland (tabl. IX). In

thc carly 20'h century Stanislaw Wyspiański designed stained-glass windows for the

('rrthctlrul including the carton with the image of St. Stanislaus. His work, howeveą

wnł lo mtxlcm that it was not accepted for realization. The carton with st. stanislaus

44ll

is to be found at the National Museum in cracow. Modernistic wall paintings were

done at that time by Włodzimierz Tetmajer in the Holy Trinity chapel of the 15'h

century in the Cathednl. They are the images of Polish saints including St.Stanislaus.

In the chapter-house there is a modern wall painting of St. Stanislaus by Henryk

Uziębła.

III. THE ALTAR AND COFFIN OF ST. STANISLAUS

Until the 17ń cenfury there was a medieval sarcophagus of St. Stanislaus in medio

ecclesiae. The sarcophagus was believed to have been founded by St. Kinga, the

Pńncess of Cracow in the 13,h cenfury. Thę author of this paper determined that the

sarcophagus had been founded by the Hungańan Queen, Elizabeth, the daughter of

the Polish King, Wladislaus Łokietek in the years 13'70-1379 when she was the

regent-queen ofPoland on behalfofher son, Ludwik the Great. The sarcophagus was

on an altar for which King Sigismund the old founded a silver retable compńsing

scenes from the saint's life. The plaque which hung next to the altar included the text

of the oldest Polish religious hymn Bogurodzica also called Carmen patriae and

sung before battles by Polish knights. Moreoveą the altar of St. Stanislaus was called

altar patriae. A royal stallawas standing next to the altar. In the years 1626-|6Ż9

bishop Marcin szyszkowski founded an early-baroque confession, probably designed

by the architect of King sigismund lllwaza, Giovanni Trevano (tabl. Vill). In the

years 1669-1671 a new silver reliquary in the shape of a coflin was made in Gdansk

by Peter von der Rennen and Peter II Rhode. There are plates picfuńng scenes from

the life of the saint on the sarcophagus, which were made in Augsburg by the gold-

smith Jakob Jźiger. Above the altar hung magnificent silver lamps. There was also a

gallery for displaying the saint's relics next to the altar. Apart from the sarcophagus two

splendid reliquaries for the saint's arms and head have been preserved. The reliquary

for the saint's head of the first half of the l5'h century was founded by Queen Sofia

Holszńska (wife of Wladislaus Jagiełło) (tabl. XV!. The other reliquary of the end

of the l5ń century was founded by Queen Elizabeth Rakuszanka (wife of King Casi-

mir Jagiellończyk). A small silver Saracenic-Sicilian box of the l2'l' ccntury which

kept the soil from the place ofthe martyrdom has also been prcscrvcd. Thc box is

decorated with exotic ornaments. Gonfalons, seized in victgrious battlcs, hung at the

altar. The bishops ofCracow and pńvate individuals havc lilundctl numerous votive

offerings, canonicals, liturgical receptacles nad jcwcllcry. Thc bcst-known is the cha-

suble ofPeter Kmita of 1504 (tabl. XVll-XlX) which prcscnts sccnes from the saint's

life embroidered with pearls as well as thc rnitrc ol'thc l3'r'ccntury, so called st.

Stanislaus's mitre. In the Cathcdral Trcasury thcrc rtrc ttlso votive offerings from Pope

John Paul II.