3

Geoturystyka 4 (11) 2007: 3-12

Treść: W artykule podsumowano dotychczasowy dorobek nauko-wo-badawczy i edukacyjny związany z rozwojem geoturystyki oraz przedstawiono podstawowe kierunki badawcze w ramach tej dys-cypliny. Za główne uznano: waloryzację georóżnorodności, inter-pretację wiedzy dla celów dydaktycznych, badanie relacji czło-wiek-litosfera oraz rozwój metod promocji, zagospodarowania i ochrony geostanowisk. Interdyscyplinarność geoturystyki, jej wielozadaniowość i kompleksowość powoduje, że można mówić bardziej o idei niż o dziedzinie naukowej, choć niewykluczone, że w przyszłości taką się stanie. Słowa kluczowe: Geoturystyka, obiekty geoturystyczne, metody-ka badań, dyscyplina naukowa

Abstract: Article summarizes the current scientific and educa-tional achievements of geotourism and presents the basic lines of research within this discipline. The main aims are: valorization of geodiversity, interpretation of knowledge for teaching purpo-ses, tests of the human-lithosphere relationships and the develop-ment of geosites promotion, management and preservation me-thods. Interdisciplinary character of geotourism, its multi-tasking and complexity causes that it is rather an idea than a scientific discipline although the authors believe that it will become scien-ce in the future.Key words: Geotourism, geotourist objects, research methodo-logy, scientific discipline

WstępPodstawową cechą każdej dyscypliny naukowej jest po-

sługiwanie się określoną terminologią. Taki zbiór pojęć po-zwala na sprecyzowanie przedmiotu badań, celu, metodyki, technik i narzędzi badawczych itp., a więc to co określa każ-dą naukę. Nowa dziedzina działalności człowieka jaką jest geoturystyka, wkracza w początkowy etap formułowania podstaw naukowych (Alexandrowicz, Alexandrowicz, 2002; Kicińska-Świderska, Słomka 2004; Słomka, Kicińska-Świ-derska, 2004; Dowling, Newsome, 2006 i literatura tamże; Różycki, 2006). Pomimo tego, iż geoturytstyka jest termi-nem stosunkowo nowym, to sama idea nauczania geologii podczas aktywnego wypoczynku propagowana była od daw-na. W XIX w. geologia była na tyle popularną dyscypliną, że np. malarze uczestniczyli w ekspedycjach geologicznych, aby lepiej poznać różnorodne krajobrazy (Scott, 2000). Utworze-nie w USA i udostępnienie do zwiedzania pierwszego na świecie parku narodowego Yellowstone (1872) można uznać za początek turystyki geologicznej, jednakże wówczas była ona oparta bardziej na przeżyciach estetycznych niż pozna-waniu budowy geologicznej odwiedzanych regionów (Gatek, 2006).

Naukowe podstawy geoturystyki – zarys problematykiScientific bases of geotourism – outline of issues

Miśkiewicz Krzysztof, Doktor Marek, Słomka TadeuszAkademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica

Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony ŚrodowiskaKatedra Geologii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturystyki

e-mail: krzysztof.miskiewicz@agh.edu.pl; doktor@agh.edu.pl; slomka@agh.edu.pl

W Polsce, początki turystyki geologicznej (dzisiaj zwanej geoturystyką) należy również upatrywać w popularyzowa-niu idei ochrony przyrody nieożywionej, a także działalno-ści towarzystw turystycznych i przyrodniczych takich jak Polskie Towarzystwo Przyrodników, Towarzystwo Geolo-giczne, Polskie Towarzystwo Geograficzne (Alexandrowicz, Alexandrowicz, 2002). Na rozwój turystyki kwalifikowanej, a tym samym geoturystyki, miało zapewne duży wpływ ho-listycznie rozumiane krajoznawstwo, którego początki się-gają XV w., a rozkwit przypada na czasy Oświecenia (Kru-czek i in., 2006). W nurt ten włączali się również geolodzy – np. Stanisław Staszic, Ludwik Zejszner, Stefan Kreutz, Sta-nisław Małkowski czy Walery Goetel.

Turystyka bazująca na obiektach geologicznych rozwijała się głównie przy okazji udostępniania jaskiń do zwiedzania, a także udostępniania obiektów górniczych. Należy jednak podkreślić, że geoturystyka w takiej formie jak dzisiaj, nigdy w Polsce nie istniała. Po raz pierwszy pojawiła się jako odręb-na specjalność na Wydziale Geologii, Geofizyki i Ochrony Śro-dowiska Akademii Górniczo-Hutniczej w 2000 r., a obecnie coraz więcej uczelni uruchamia ten kierunek (Słomka, 2005). Geoturystyka w szczególny sposób rozwijana jest przez zespół Katedry Geologii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturysty-ki AGH. Sukcesy to redakcja kwartalnika Geoturystyka, pu-blikacje naukowe i popularnonaukowe – w szczególności pierwszy Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce (Słom-ka, 2006), prowadzenie strony internetowej www.geoturysty-ka.pl, działalność naukowo-dydaktyczna związana ze specjal-nością „Geoturystyka” wraz z pracami magisterskimi i dok-torskimi z tego zakresu (Słomka, 2005), organizacja i udział w konferencjach – w szczególności cykliczny GEOTOUR (Doktor, Waśkowska-Oliwa, 2005), utworzenie w 2007 r. Mię-dzynarodowego Stowarzyszenia Geoturystyki (International Association for Geotourism).

Definicja geoturystykiTermin „geotourism” (pol. geoturystyka) został po raz

pierwszy użyty w literaturze przez Hose (1995) i zdefiniowa-ny jako pewien sposób działania: zapewnienie takiego zaple-cza edukacyjnego i usługowego, aby umożliwić turystom zro-zumienie geologii i geomorfologii stanowiska (włączając jego udział w rozwój nauk o Ziemi) poza poziom zwykłych, este-tycznych wrażeń. Autor podkreśla różnicę pomiędzy taką tu-rystyką przyrodniczą, która nastawiona jest głównie na wy-poczynek i regenerację psychofizyczną, a turystyką kwalifi-

4

kowaną – poznawczą (krajoznawczą), której elementem jest pogłębianie wiedzy na temat odwiedzanych obszarów. Stąd, najważniejszą funkcją geoturystyki jest funkcja dydaktycz-na, a nadrzędnym zadaniem – interpretacja geologii dla sze-rokiego grona odbiorców.

Kolejna definicja geoturystyki rozszerza jej zakres: zapew-nienie zaplecza edukacyjnego i usługowego do promocji wa-lorów stanowisk geologicznych i geomorfologicznych oraz ich społecznej użyteczności, a także zapewnienie ochrony tych sta-nowisk dla studentów, turystów i innych odwiedzających (Hose, 2000). W tym aspekcie geoturystyka wspiera ochronę przyro-dy. Związek turystyki opartej o walory geologiczne (tzw. to-urism geology lub recreational geology) z ochroną przyrody nieożywionej został zaznaczony już wcześniej (Martini, 1994; Komo, 1997). Geoturystyka traktowana jest jako część świa-towej ekoturystyki (Alexandrowicz, Alexandrowicz, 2002). Warto podkreślić, że właśnie na kanwie idei ochrony przyro-dy nieożywionej (dzisiaj zwanej geoochroną) rozwinęła się tu-rystyka geologiczna, a później geoturystyka (Miśkiewicz, 2007). Konsekwencją łączenia idei geoochrony i geoturystyki w myśl zasad zrównoważonego rozwoju jest tworzenie geo-parków światowych i krajowych (Alexandrowicz, 2006). To jedne z najważniejszych centrów rozwoju geoturystyki.

Większy nacisk na doznania emocjonalne związane z ob-serwacją obiektów i procesów geologicznych kładą autorzy pierwszej polskiej definicji geoturystyki: dział turystyki po-znawczej i/lub nastawionej na przeżycia, bazującej na po-znawaniu obiektów i procesów geologicznych oraz doznawa-niu w kontakcie z nimi wrażeń estetycznych (Słomka, Kiciń-ska-Świderska, 2004). O coraz większym znaczeniu geotu-rystyki świadczy umieszczenie jej definicji w najnowszych podręcznikach akademickich (Kurek, 2007) – tutaj jako for-ma turystyki przyrodniczej obok turystyki ornitologicznej, polarnej, safari i ekoturystyki.

Towarzystwo National Geographic wprowadziło odmien-ną definicję geoturystyki, która dotyczy głównie geograficz-nych uwarunkowań, bez odniesienia do geologii (Stueve i in., 2002). Chronologicznie jednak, idea geoturystyki jako tury-styki geologicznej jest dużo wcześniejsza i taką należy przyj-mować (Newsome, Dowling, 2006).

Zakres i przedmiot badań w geoturystyceGeoturystykę można rozpatrywać w trzech zakresach dzia-

łalności człowieka:• jako rodzaj turystyki, której istotą jest ruch turystyczny

ukierunkowany na obiekty i walory geologiczne środowi-ska przyrodniczego i kulturowego; geoturystyka w tym sensie to rekreacja i wypoczynek połączony z dydaktyką, a geoturysta to taki turysta, który świadomie poznaje bu-dowę geologiczną odwiedzanych regionów (uczy się geo-logii podczas wypoczynku),

• jako dziedzinę praktyczną, której istotą jest dostarczenie materiałów ułatwiających potencjalnym turystom zrozu-mienie budowy geologicznej i jej związku z życiem czło-wieka (mapy, przewodniki, katalogi, filmy, tablice infor-macyjne, ulotki itp.),

• jako dziedzinę naukowa, której istotą jest rozwijanie me-tod, narzędzi i technik badawczych. Przedmiotem badań w geoturystyce jest dziedzictwo geo-

logiczne (ang. geological heritage, geoheritage, earth herita-ge). Pojęcie to, choć często spotykane w literaturze, nie zo-stało jasno zdefiniowane. Pojawiło się po raz pierwszy w kon-tekście jego ochrony podczas Międzynarodowego Sympo-zium w Digne les Bains we Francji (Alexandrowicz, 1991). Dziedzictwo geologiczne rozumiane jest różnie: to spuścizna całej przyrody abiotycznej (Actes, 1994; Gonera, 2005), tyl-ko te komponenty przyrody nieożywionej, które są zidenty-fikowana jako godne ochrony (Sharples, 2002) lub tylko te, które maja znacznie dla człowieka (Dixon, 1996) oraz w od-niesieniu do geoturystyki, fizyczne walory geostanowisk i oparte o nie wytwory człowieka (Hose, 2006). Ostatnia pro-pozycja wydaje się najbardziej poprawna. Dziedzictwo geo-logiczne można zatem zdefiniować jako: abiotyczne składni-ki przyrody wraz z funkcjami jakie spełniają w środowisku naturalnym, a także wytwory człowieka (materialne i inte-lektualne) oparte o te elementy, które warunkują jego prze-trwanie i charakter egzystencji.

Geoturysyka może korzystać zarówno z dziedzictwa przy-rodniczego jak i kulturowego (Tab. 1). Z dziedzictwem przy-rodniczym związana jest georóżnorodność, którą definiuje się zwykle jako zróżnicowanie abiotycznych elementów przy-rody tj. budowa geologiczna, formy terenu, gleby, wody po-wierzchniowe i podziemne, klimat oraz procesy naturalne (Gray, 2004; Kozłowski i in., 2004). Georóżnorodność pod-lega ocenie jakościowej i ilościowej uzupełniając informacje o stanie środowiska naturalnego (Kot, 2006). Bardziej atrak-cyjne geoturystycznie będą obszary o wysokiej georóżnorod-ności. Jej wartość będzie tym większa, im większe będzie jej znaczenie w życiu człowieka.

Cel i zadania geoturystykiPodstawowym celem geoturystyki jest wykreowanie wa-

lorów geologicznych w produkt turystyczny. Aby osiągnąć ten cel należy realizować następujące zadania: 1) zadanie popularyzatorskie – promocja i prezentacja dzie-

dzictwa geologicznego z wykorzystaniem różnych środ-ków przekazu,

2) zadanie edukacyjne – dydaktyka nauk o Ziemi na każdym poziomie nauczania,

3) zadanie badawczo-rozwojowe – opracowanie metod, na-rzedzi i technik badawczych,

4) zadanie ochronne – zabezpieczenie i zachowanie obiek-tów geoturystycznych poprzez odpowiednie nimi zarzą-dzanie,

5) zadanie projektowe – przygotowanie obiektów geologicz-nych do pełnienia funkcji turystycznych,

6) zadanie organizacyjne – przygotowanie i prowadzenie wy-cieczek geoturystycznych, spotkań, konferencji itp.,

7) zadanie szkoleniowe – przygotowanie kadry do realizacji geoturystyki. Popularyzacja geologii jest głównym zadaniem geotury-

styki. Stan wiedzy dotyczący nauk geologicznych i ich wy-korzystania w życiu codziennym jest znikomy w polskim społeczeństwie (Rozmowa... 2007). Dobrze prowadzona pro-

Naukowe podstawy geoturystyki – zarys problematyki

5

Klasa Rodzaj Typ

Geo

różn

orod

ność R

óżno

rodn

ość

mat

erii

Litoróżnorodność

Materia Skały, minerały, skamieniałości, osady, substancje itp.

Cechy materii Litologiczne, sedymentologiczne, tektoniczne itp.

GeomorforóżnorodnośćNaturalne formy rzeźby Formy skałkowe, stokowe, dolinne, glacjalne,

wietrzeniowe itp.

Cechy morfologiczne Nachylenie stoku, kształt wzniesienia, ekspo-zycja itp.

Pedoróżnorodność Typy gleb, formy występowania, zależność od podłoża skalnego itp.Hydroróżnorodność Wody podziemne, wody powierzchniowe, źródła itp.Klimatoróżnorodność Opady, temperatura powietrza, wilgotność itp.

Różnorodność procesów naturalnych

Egzogeniczne Wietrzenie, erozja, ruchy masowe, sedymentacja

Endogeniczne Diastrofizm, magmatyzm, metamorfizm

Zjawiska przyrodnicze Fluorescencja, iryzacja, zorza polarna itp.

Funkcje w środowisku Podtrzymanie życia, kształtowanie krajobrazu itp.

Związek geo- i bioróżnorodno-ści

Zależność bioróżnorodności od litologiiZależność bioróżnorodności od morfologiiZależność bioróżnorodności od innych cech abiotycznych

Dzi

edzi

ctw

o (g

eo)k

ultu

row

e

Kul

tura

nie

mat

eria

lna

(d

zied

zict

wo

inte

lekt

ualn

e)

Nau

ka i

wie

dza

z za

kres

u ge

olog

ii

Dyscypliny naukowo-badawcze Geomorfologia, geochemia, paleontologia itp.

Technika pracy geologicz-nej

Metody badawczeSposób prowadzenia badań terenowych, badania laboratoryj-ne itp.

Urządzenia i materiały badawcze Mikroskopy, urządzenia laborato-ryjne itp.

Sposoby prezentacji danych Mapy geologiczne, przekroje, profile itp.

Zastosowanie badań geologicznych Poszukiwania złóż, itp.Związek z innymi naukami Geofizyka, paleobotanika itp.

Historia nauki Historia odkryć Teoria ewolucji, dryft kontynen-

tów itp.Sylwetki i dokonania naukowców

Alfred Wegener, Marian Książ-kiewicz itp.

Edukacja np. sposoby przekazywania wiedzy naukowejFolklor np. wpływ ukształtowania terenu na życie mieszkańcówSztuka np. inspiracje przyrodą w sztuceZdrowie np. korzyści wynikające z kontaktu z przyrodą, geomedycynaReligia np. święte miejsca tj. skałki, jaskinie

Kultura materialna (dziedzictwo materialne)

Przedmioty i materiały użytkowePrzedmioty i materiał w sztuceSposoby pozyskiwania materiałów naturalnychSposoby wytwarzania przedmiotów (technika)Sposoby użytkowania przedmiotówAntropogeniczne formy rzeźby

Tabela 1. Przedmiot badań w geoturystyce • Subject of study in geotourism

Naukowe podstawy geoturystyki – zarys problematyki

6

mocja geoturystyki może ten stan zmienić. Konieczne jest jednak wypracowanie naukowych jej podstaw, aby prace prze-biegały systemowo i koncepcyjnie. Odpowiednio przygoto-wana kadra może sprostać wyszczególnionym zadaniom.

Elementy metodyki badań w geoturystyceNauka jest terminem wieloznacznym, a dzieje jej definio-

wania są zmienne (Hajduk, 2005). Współcześnie, ze wzglę-du na przedmiot badań, dziedziny naukowe dzieli się na: 1) formalne (dedukcyjne) – matematyka i logika oraz 2) empi-ryczne – przyrodnicze (fizyczne i biologiczne) i społeczne (Such, 1987). Geoturystyka jest zarówno częścią nauk przy-rodniczych – fizycznych jak i społecznych (również humani-stycznych). Stąd wynika dwoistość tej dyscypliny, a tym sa-mym niejednoznaczność i złożoność geoturystyki. Badania w geoturystyce wyznaczają następujące dziedziny naukowe:1) nauki geologiczne, poprzez analizę geologicznych uwarun-

kowań geoturystyki – jakie cechy geologiczne i geomorfo-logiczne i w jaki sposób decydują o atrakcyjności miejsca,

2) geografia, poprzez badania geograficznych uwarunkowań geoturystyki – w jaki sposób społeczno-ekonomiczno-fi-

zyczne otoczenie miejsca wpływa na jego wartość i przy-datność geoturystyczną,

3) geologiczne podstawy ochrony przyrody (geoochrona), poprzez badania sozologicznych uwarunkowań geotury-styki – jaka będzie ochrona miejsca i w jaki sposób będzie ona realizowana,

4) pedagogika, poprzez analizę dydaktycznych uwarunko-wań geoturystyki – jakie zagadnienia geologiczne, w jaki sposób i w jakim zakresie mogą być przedmiotem naucza-nia w geoturystyce,

5) nauki historyczne tj. antropologia kulturowa, etnologia, kulturoznawstwo, historia nauki itp., poprzez badania hi-storyczno-kulturowo-społecznych uwarunkowań geotu-rystyki – jaki wpływ na życie człowieka ma georóżnorod-ność,

6) architektura krajobrazu, poprzez planowanie przestrzen-ne i zagospodarowanie obiektów geoturystycznych – jak przygotować geostanowiska do pełnienia funkcji geotu-rystycznych.Każda dyscyplina naukowa powinna mieć jasno określo-

ne cele badawcze. W geoturystyce cele te związane są głów-nie z analizą georóżnorodności, rozwojem planowania prze-strzennego dla obiektów i obszarów o walorach geoturystycz-nych, rozwojem metod interpretacji geologii dla lepszego jej

GEOTURYSTYKA

JAK PREZENTUJE

GDZIE PREZENTUJE

CO PREZENTUJE

Materiai jej struktura

GeoróżnorodnośćDziedzictwokulturowe

Ochronaprzyrody

Procesyi zjawiska

In situ Ex situ

Krajobraznaturalny

Krajobrazantropogeniczny

Muzeaprzyrodnicze

GeocentraGeostanowiskaKamień

w architekturze

Wycieczkiz przewodnikiem

Dydaktyczneścieżki geologiczne

Publikacje popularnonaukowe(przewodniki, foldery, artykuły itp.)

Giełdy minerałówi skamieniałości

Tablice informacyjne,panele itp.

Filmy i audycjeprzyrodniczo-turystyczne

Prezentacje multimedialne(np. na ścianach kamieniołomów)

Wykłady

Strony internetowe

Badanianaukowe

Historianauki

Zastosowanienauki i wiedzy

Fig. 1. Sposoby prezentacji geologii w geoturystyce (Miśkiewicz 2007) • Manners of the presentation of the geology in geotourism (Miś-kiewicz 2007)

Naukowe podstawy geoturystyki – zarys problematyki

7

zrozumienia przez odbiorców nieprofesjonalnych, rozwojem metod ochrony obiektów geoturystycznych.

Szczególnie istotne dla geoturystyki jest wypracowanie metod, narzędzi i technik badawczych. Metoda badań defi-niowana jest zwykle jako jasno określony sposób postępowa-nia, ogół założeń i reguł czy dobór rodzaju działania zmie-rzający do uzyskania odpowiedzi na stawiane pytania w spo-sób świadomy, systematyczny i powtarzalny (Hajduk, 2005). Wyróżniono wiele metod badawczych (Apanowicz, 2003). W geoturystyce, najważniejsze zastosowanie będą miały:• metoda obserwacji, która jest podstawową metodą nauk

przyrodniczych; w geoturystyce obserwacje te dotyczyć będą głównie inwentaryzacji georóżnorodności oraz okre-ślenia takich cech jak rodzaj odsłonięcia, dostępność do zwiedzania, zagrożenia zniszczeniem, charakter otocze-nia obiektu np. baza noclegowa, gastronomiczna, odle-głość od szlaków turystycznych itp.

• metoda eksperymentalna, która jest najbardziej rozpo-wszechnioną metodą badawczą, a w geoturystyce będzie mieć głównie charakter dydaktyczny i dotyczyć reakcji odbiorców na sposób interpretacji wiedzy geologicznej i uzyskanie odpowiedzi na pytanie: na ile przekazywana wiedza jest zrozumiała,

• metoda monograficzna badania dokumentów czy analizy i krytyki piśmiennictwa, która polega na szczegółowej i wszechstronnej analizie różnych typów źródeł materia-łowych – liczbowych i opisowych. Metody te pozwalają na wnikliwe ustosunkowanie się do istniejącego stanu wie-dzy ze wskazaniem braków i osiągnięć,

• metoda heurystyczna to szukanie i uporządkowanie ma-teriału źródłowego w ramach studiów historycznych; w geoturystyce przydatna przy analizowaniu historyczne-go wpływu przyrody nieożywionej na życie człowieka, w tym badań geologicznych,

• metoda sondażu diagnostycznego polegająca na statystycz-nym gromadzeniu faktów na temat zjawiska społecznego – wykorzystuje wywiad i ankietę; w geoturystyce, meto-da to może być wykorzystywana w badaniach dydaktycz-nych, a także badaniach charakteru i nasilenia ruchu geo-turystycznego,

• metoda statystyczna; dla geoturystyki przydatna głównie w analizie georóżnorodności, w tym jej wartościowaniu (waloryzacji) jakościowym i ilościowym,

• metoda symulacji komputerowej, w szczególności opiera-jąca się na systemie GIS; dla geoturystyki bardzo przydat-ne narzędzie w analizie georóżnorodności.Oprócz metod badawczych wyróżnia się w nauce również

metody dydaktyczne (Hajduk, 2005). Treści geologiczne prze-kazywane są w szkołach w sposób wybiórczy i jak dotąd, geologia nie doczekała się odrębnego przedmiotu w naucza-niu podstawowym. Geoturystyka powinna wypracowywać metody dydaktyczne związane z interpretacją wiedzy z za-kresu nauk o Ziemi. Największym wyzwaniem będzie odpo-wiednie opracowanie tablic informacyjnych umieszczanych na ścieżkach turystycznych, jak również odpowiednie przy-gotowanie materiałów pomocniczych typu przewodniki, ka-talogi, mapy itd. Teoretyczne podstawy konstrukcji ścieżek dydaktycznych i paneli informacyjnych oraz badania ankie-towe w celu weryfikacji założeń teoretycznych powinny wchodzić w zakres naukowych podstaw geoturystyki. W Pol-sce niewiele jest przykładów dobrze opracowanych tablic geo-turystycznych, a zapotrzebowanie na takowe jest duże. Ist-nieją trzy podstawowe problemy interpretacyjne (Hose, 2006):• jaki stopień szczegółowości informacji geologicznych moż-

na zaprezentować (zależy od tematyki przekazywanych informacji oraz od poziomu wiedzy odbiorców),

• jaka jest zdolność widowni do przyswojenia przekazywa-nych informacji (zależy od wieku i wykształcenia),

GEOTURYSTYKA

Podstawy naukowegeoturystyki

Obiektygeoturystyczne

Ochrona

Szkoleniekadry

Ruchgeoturystyczny

Materiałypromocyjne

Ochrona

Zarządzanie

Dziedzictwogeologiczne

Promocja

Organizacja Edukacja

Planowanie

Generowanie

Interpretacjageologii

w dydaktyce

Planowanieprzestrzenne

Analizageoróżnorodności

Zagospodarowanie

Fig. 2. Zakres działalności naukowej i praktycznej w geoturystyce • The sphere of activity of scientific and practical in geotourism

Naukowe podstawy geoturystyki – zarys problematyki

8

• jakimi zasadami powinno kierować się, aby informacje przekazywane były w sposób najbardziej efektywny (za-leży od przygotowania merytorycznego).

Geoturystyka jako dyscyplina naukowa i praktycznaZjawisko turystyki jest złożone, dlatego jej typologia jest

wielowymiarowa (Gaworecki, 2007). Dotyczy to również geoturystyki, na co niejednokrotnie zwracano już uwagę (m.in. Hose, 2006; Newsome, Dowling, 2006; Różycki, 2006; Miśkiewicz, 2007). Geoturystyka wpisuje się w obecny nurt turystyki alternatywnej jako przeciwieństwo turystyki ma-sowej nastawionej tylko na bierny wypoczynek. Jest częścią zarówno turystyki przyrodniczej jak i kulturowej (np. kamień w architekturze) oraz turystyki związanej z cyklicznymi lub jednorazowymi wydarzeniami (np. giełdy minerałów, festi-wale). Rzeczą naturalną wydaje się wyodrębnienie geotury-styki jako specyficznej formy rekreacji, mającej wspólne ce-chy z pozostałymi formami oraz cechy wyróżniające. Żadna inna forma turystyki nie promuje tak szeroko związku czło-wiek-litosfera. Związek ten jest istotą geoturystyki, a sposo-by jej prezentacji są zróżnicowane (Fig. 1).

Geoturystyka może stać się dyscypliną stosowaną z po-granicza nauk przyrodniczych i humanistycznych. Duża roz-maitość koncepcji badawczych opartych na odmiennych pod-stawach metodologicznych może prowadzić do braku spój-ności tej dyscypliny. Istotne jest, aby w pierwszym etapie roz-woju geoturystyki jako dziedziny naukowej skupić się na pod-stawowych badaniach:• analiza georóżnorodności, metody jej pomiaru, klasyfiko-

wania, wartościowania itp. z zastosowaniem metody ob-serwacyjnej i statystycznej,

• rozwijanie metod interpretacji geologii na różnym pozio-mie dydaktycznym z zastosowaniem metod ankietowych, wywiadu, kwestionariusza itp.,

• badanie relacji pomiędzy przyrodą nieożywioną a czło-wiekiem stosując metody badań historycznych (badanie dokumentów),

• przygotowanie teoretycznych podstaw ochrony i zagospo-darowania obiektów geoturystycznych z zastosowaniem metod planowania przestrzennego.Specjalistyczne (odrębne) opracowanie tych zagadnień

w sposób szczegółowy i uporządkowany pozwoli na uniknię-cie uniwersalizmu (ogólności i szerokości zakresu) oraz nie-dokładności, a posługiwanie się znanymi metodami nauko-wymi pozwoli na możliwość kontroli wyników i ich porów-nywalność. Z czasem może wykształcić się odrębny paradyg-mat właściwy dla tej profesji.

Współczesna, wysoka specjalizacja nauki, doprowadziła do dużego zróżnicowania pojęciowego, a tym samym do trudno-ści w porozumiewaniu się naukowców różnych specjalności. Stąd rozwinęły się tzw. dyscypliny pograniczne, stykowe oraz kompleksowe, a także interdyscyplinarny charakter badań (Hajduk, 2005). Geoturystyka jest niewątpliwie taką dziedzi-ną badawczą i wypełnia lukę w badaniach związku człowiek– litosfera.

Powyższy tok analizy metodyki badań w geoturystyce pro-wadzi do wniosku, iż geoturystyka może opierać się na podsta-wach naukowych, a tym samym może być przedmiotem badań naukowych, w szczególności nauk stosowanych. Jest to jedno z wielu działań w ramach geoturystyki, która jest nie tylko dzie-dziną badawczą, ale także ideą multidyscyplinarną (Fig. 2).

Praca wykonana w ramach badań statutowych KGOOŚiG, nr 11 11 140 447.

Naukowe podstawy geoturystyki – zarys problematyki

Summary

Scientific bases of geotourism – outline of issues

Krzysztof Miśkiewicz, Marek Doktor Tadeusz Słomka

IntroductionGeotourism – a new field of human activity – enters the

stage of development when its scientific principles are to be defined (Alexandrowicz, Alexandrowicz, 2002; Kicińska-Świderska, Słomka, 2004; Słomka, Kicińska-Świderska, 2004; Dowling, Newsome, 2006 and references therein; Ró-życki, 2006). Despite the fact that geotourism is a relative-ly new term, the idea of geological education combined with active recreation is quite old. It has commenced when the first national park in the world was established in the Yel-lowstone wilderness, in 1872 (Gatek, 2006). Development of adjectival tourism (including geotourism) was undoubte-dly influenced by hollistically understood sightseeing, which has commenced about XVth century and which has fluri-shed in the Age of the Enlightenment (Kruczek et al., 2006). In Poland this form of recreation was supported also by le-

ading geologists: Stanisław Staszic, Ludwik Zejszner, Ste-fan Kreutz, Stanisław Małkowski and Walery Goetel. In hi-gher education system geotourism has appeared for the first time in 2000, as a specialization at the Faculty of Geology, Geophysics and Environment Protection, AGH-University of Science and Technology in Kraków. Recently, many other universities implemented this specialization as the Ist level and postgraduate courses.

Geotourism is an important of scientific and educational activity of the Department of General Geology, Environment Protection and Geotourism, AGH-UST. The working group on geotourism based in that department has successfully com-pleted many ventures, e.g. the Geoturystyka-Geotourism qu-arterly (edited since 2004), the “Catalogue of geotourist sites in Poland” – the first such book edited in our country (see Słomka et al., 2006), the website www.geoturystyka.pl., the establishing of the International Association for Geotourism (2007) and coorganization of cyclic, international GEOTO-UR conference (Doktor, Waśkowska-Oliwa, 2005). Members of the working group has published a number of scientific and popular-science papers. Moreover, members of the group still run the Geotourism specialization supervising the MSc, BSc and PhD projects (Słomka, 2005).

9

Naukowe podstawy geoturystyki – zarys problematyki

Definition of geotourism The term “geotourism” („geoturystyka” in Polish) was

used for the first time by Hose (1995) and defined as a kind of human activity. This author emphasized the difference between the leisure tourism directed towards the recreation and psychophysical regeneration, and the cognitive tourism, directed towards gaining the knowledge on visited destina-tions. Hence, the most important function of geotourism is education and the principal task is the interpretation of geo-logy for a wide spectrum of visitors.

Another definition of geotourism (Hose, 2000) extends the field of interest into the whole geological heritage. In this aspect geotourism contributes to nature conservation. The link between geology-based tourism (also named „to-urism geology” or “recreational geology”) and protection of abiotic nature was earlier indicated by Martini (1994) and Komo (1997). Geotourism is understood as a part of world ecotourism (Alexandrowicz, Alexandrowicz, 2002). It sho-uld be emphasized that the idea of abiotic nature protection (recently known as geoconservation) gave rise to geologi-cal tourism, and later to geotourism (Miśkiewicz, 2007). The intergration of geoconservation and geotourism ideas resulted in the development of geoparks network (Alexan-drowicz, 2006), which has become the most important cen-ters of geotourism.

The authors of the first Polish definition of geotourism (Słomka, Kicińska-Świderska, 2004) strongly emphasized the role of emotions resulting from the visits to and obse-rvations of geological objects and processes. The growing importance of geotourism is documented by its appearance in modern academic handbooks (Kurek, 2007) as a form of nature tourism together with birdwatching, polar tourism, safari and ecotourism.

Range and scope of studies in geotourism Geotourism can be interpreted in terms of three fields of

human activity: 1) a kind of tourism, which substance is the visit to geological sites and geological valours of nature and culture, 2) a practical activity focused on creation of mate-rials facilitating the potential visitors an understanding of geological structure and 3) an area of science devoted to the development of research methods, tools and techniques. The scope of geotourist studies is the geological heritage (geohe-ritage, Earth heritage) understood as heritage of the whole abiotic nature (Actes, 1994; Gonera, 2005) or only these com-ponents of abiotic nature, which deserved protection (Shar-ples, 2002) or only those, which are important for humans (Dixon, 1996). In relation to geotourism these are the physi-cal valours of geosites and human products based upon them (Hose, 2006). The latter proposal seems to be most correct. Thus, geological heritage can be defined as “abiotic compo-nents of nature and their functions in natural environment together with human creations (material and intelectual) based upon these elements which condition human endurance and character of his existence”.

Geotourism takes advantage of both the natural and cul-tural heritage (Tab. 1). Natural heritage is related to geodi-versity, which is commonly understood as diversification of abiotic elements of the nature, i.e. geological structures, re-lief forms, soils, ground- and surface waters, climate and na-

tural processes (Gray, 2004; Kozłowski et al., 2004). Geodi-versity is subjected to both the qualitative and quantitative evaluation, which provides information on the current state of the environment (Kot, 2006). Areas of high geodiversity will be more attractive from geotouristic point of view. The values of geodiversity will grow with growing importance of geodiversity in humans’ life.

Objectives and assignments of geotourism The principal objective of geotourism is the transforma-

tion of geological valours into the tourist product. This ob-jective can be achieved by the following assignments: 1) popularization – promotion and presentation of geological

heritage with the application of various medial techniques, 2) education – implementation of Earth sciences at all levels

of teaching, 3) research and development – preparation of research me-

thods, tools and techniques, 4) protection – security and conservation of geosites by pro-

per management, 5) design – preparation of geosites as tourist destinations, 6) organisation – preparation and guidance of geotourist trips,

meetings, conferences, etc., 7) training – preparation of personell for geotourist services.

Research methodology in geotourism Geotourism belongs to both the natural and the human scien-

ces. This dualism determines ambiguity and complexity of geo-tourism. Scientific research in geotourism is based on the out-puts of several disciplines: 1) geological sciences, by analysis of geological controls of

geotourism, i.e., which (and how) geological and geomor-phological features make the geosite attractive for visitors,

2) geography, by studies of geographic controls of geotourism, i.e., how social, economic and physical factors influence the geotouristic value and usefulness,

3) geological base of nature protection (geoconservation) by studies on environmental controls of geotourism, i.e., what protection methods will be applied at the geosite and how they will be practised,

4) pedagogy, by analysis of educational controls of geoto-urism, i.e., which geological subjects will be taught, how they will be taught and what will be the range (depth) of teaching,

5) historical sciences, i.e., etnology, cultural science, history of science, etc., by studies on historical, cultural and so-cial controls of geotourism, i.e., how geodiversity influen-ces human’s life,

6) landscape architecture, by landscape planning and land development, i.e., how to prepare the geosites to their to-urist destination functions.Each science should have precisely determined research ob-

jectives. In geotourism these objectives are related mostly to ana-lysis of geodiversity, land-use planning for geosites and areas showing geotouristic valours, development of interpretation me-thods of geology for better understading of problems by non-pro-fessionals and devlopment of protection methods of geosites.

Of particular importance is the development of research me-thods, tools and techniques. Research methods are usually defi-ned as clearly described procedures, general presumptions and

10

Class Category Type

Geo

dive

rsity

Div

ersi

ty o

f the

mat

ter

Lithodiversity

Matter Rocks, minerals, fossils, sediments, substances, etc.

Matter features Lithological, sedimentological, tectonic, etc.

GeomorphodiversityNatural relief forms Klippens, slopes, valleys, glacial forms,

weathering forms, etc.

Morphological features Slope inclination, shape of hill, slope exposure, etc.

Pedodiversity Soil types and forms of occurrence, relations to the bedrock, etc.Hydrodiversity Groundwaters, surface waters, springs, etc.Climate diversity Precipitation, air temperature, humidity, etc.

Diversity of natural processesExogenous Weathering, erosion, mass movements,

deposition

Endogenous Diastrophism, magmatism, metamorphism

Natural phenomena Fluorescence, iridescence, aurora, etc.Function in the environment Life support, landscape shaping , etc.

Relation between geo- and biodiversity

Biodiversity and lithologyBiodiversity and morphologyBiodiversity and other abiotic features

Geo

logi

cal a

nd c

ultu

ral h

erita

ge

Non

-mat

eria

l cul

ture

(in

telle

ctua

l her

itage

)

Geo

logi

cal s

cien

ce a

nd k

now

ledg

e

Scientific disciplines Geomorphology, geochemistry, paleontology, etc.

Techniques of geological studies

Research methods Practice of field and laboratory studies, etc.

Research instruments and materials Microscopes, analytical instruments, etc.

Data presentation Geological maps, cross-sections, profile, etc.

Application of geological studies Mineral explorationLinks to other sciences Geophysics, palaeobotanics, etc.

History of science

History of scientific discoveries

Theory of evolution, theory ofcon-tinental drift, etc.

Profiles and achievements of scientists

Alfred Wegener, Marian Książkiewicz, etc.

Education e.g. transfer of knowledgeFolklore e.g. influence of relief on human lifeArt e.g. nature inspirations in artsHealth e.g. benefits from contact with the nature, medical geologyReligion e.g. sacred sites (klippens, caves)

Material culture(material heritage)

Objects and suppliesObjects and materials in artsAcquisition methods of natural materialsProduction methods of goods (technics)Utilization methods of objectsAnthropogenic relief forms

Naukowe podstawy geoturystyki – zarys problematyki

Table 1. Subject of study in geotourism

11

Naukowe podstawy geoturystyki – zarys problematyki

rules or selected actions which aim to answer questions in kno-wing, systematic and recurrent mode (Hajduk, 2005). Several research methods were distingushed (Apanowicz, 2003) from which the most important for geotourism will be:• observation method, which is crucial tool in natural scien-

ces; in geotourism observations will be used mostly for ca-taloguing the geodiversity and determinations of features of an exposure: type, accessibility, hazards, tourist infra-structure and distance from tourist trails, etc.,

• experimental method, which is the most common research method; in geotourism experiments will serve mostly as educational tools suitable e.g., for testing the reactions of visitors for interpretation of geology in order to answer of crucial quaestions: how much the transferred knowledge is understandable,

• monographic method, which deals with analyses of docu-ments, critical evaluation of avalilable, quantitative and qualitative written sources. This method enables us to eva-luate the current state of knowledge and to indicate both the achievements and shortcomings,

• heuristic method, which a search and systematization of source materials for historical studies; in geotourism it will be suitable for analysis of the influence of abiotic nature on human life in historical perspective,

• opinion poll method, which is a diagnostic procedure focused on statistically important data acqusition using interviews and questionnaires; in geotourism it can a suitable tool in education and in analysis of tourist f low,

• statistical method; in geotourism it will be important for analysis of geodiversity including qualitative and quanti-tative valorisation,

• computer simulations, particularly based on GIS; in geoto-urism this is an important tool for analysis of geodiversity.

Apart from research the scientific methodology includes also educational methods (Hajduk, 2005). At schools geological knowledge is transferred rather selectively. Geology is not an in-dependent subject at primary schools. Hence, geotourism sho-uld develop educational methods suitable for interpretation of Earth sciences. The crucial problem will be the proper design of information panels placed along the tourist trails and prepara-tion of materials: guides, catalogues, maps, etc.

Geotourism as scientific discipline and practice Tourism is a complex matter and its typology is multidi-

mensional (Gaworecki, 2007). The same is valid for geoto-urism (see e.g., Hose 2006; Newsome, Dowling, 2006; Ró-życki, 2006; Miśkiewicz, 2007). Geotourism is an alternati-ve for mass tourism, which is focused on leisure. However, no other kind of tourism promotes so comprehensively the re-lationships between human and lithosphere. This dependan-ce is the essence of geotourism and its presentation methods are diversified (Fig. 1).

Geotourism is an applied discipline located between natu-ral and human sciences. At the current stage of its develop-ment it is important to focuse attention and efforts on basic research, i.e., on analysis of geodiversity and methods of its quantification, categorization and validation, on methods of interpretation of geology at various educational levels with the application of questionnaires and interviews, on studies on relationships between abiotic nature and humans apply-ing the hisotrical methods (analysis of documents), on prepa-ration of theoretical basis for protection and development of geosites using the land development methods.

Concluding so far, geotourism may be based upon scien-tific principles and, thus, may be the subject of scientific re-search, particularly the applied ones. It is one of many devel-opments within the geotourism, which is not only the research discipline but also the multidisciplinary idea (Fig. 2).

LiteraturaActes du Premier Symposium International sur la Protection du Patrimo-

ine Géologigue. 1994. Mém. Soc. Géol., France, n.165, 276 pp.Alexandrowicz, Z., 1991. I Międzynarodowe Sympozjum nt. „Ochrona

Dziedzictwa Geologicznego”. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 5: 71-73.Alexandrowicz, Z., 2006. Geoparki – nowe wyzwanie dla ochrony dzie-

dzictwa geologicznego. Przegląd Geologiczny 54, 1: 36-41.Alexandrowicz, Z., Alexandrowicz, S.W., 2002. Geoturystyka a promocja

dziedzictwa geologicznego. W: Partyka J. (ed.), Użytkowanie turystycz-ne parków narodowych. Ruch turystyczny–zagospodarowanie–konflik-ty–zagrożenia. Ojców: 91-98.

Apanowicz, J., 2003. Metodologia nauk. Wyd. Dom Organizatora, Toruń, 183 pp.

Dixon, G., 1996. Geoconservation: an international review and strategy for Tasmania. Miscellaneous Report, Parks & Wildlife Service, Tasma-nia, 101 pp.

Doktor, M., Waśkowska-Oliwa, A. (eds), 2005. Geotourism – new dimensions in XXI century tourism and chances for future development. 2nd Interna-tional Conference GEOTOUR 2005, 22–24 September, Kraków, 160 pp.

Dowling, R., Newsome, D. (eds), 2006. Geotourism: sustainability, impacts and management. Elsevier, 260 pp.

Gatek, A.E., 2006. Geotourism: a perspective from the USA. W: Dowling, R., Newsome, D. (eds), Geotourism: sustainability, impacts and mana-gement, Elsevier: 157-179.

Gaworecki, W., 2007. Turystyka. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, War-szawa, 370 pp.

Gonera, M., 2005. Zabytki przyrody nieożywionej, czyli dobro nie po-wszechnego użytku. Przeglad Geologiczny, 53, 3: 199-204.

Gray, M., 2004. Geodiversity – valuing and conserving abiotic nature. John Wiley & Sons, England, 434 pp.

Hajduk, Z., 2005. Ogólna metodologia nauk. Wydawnictwo KUL. Lublin, 195 pp.

Hose, T.A., 1995. Selling the story of Britain’s stone. Environmental Inter-pretation, 10, 2: 16-17.

Hose, T.A., 2000. European geotourism – geological interpretation and geo-conservation promotion for tourists. W: Barretino, D., Wimbledon, W.A.P., Gallego, E. (ed), Geological Heritage: Its Conservation and Manage-ment. Instituto Tecnologico GeoMinero de Espana, Madrid: 127-146.

Hose, T.A., 2006. Geotourism and interpretation. W: Dowling, R.K., New-some, D. (ed), Geotourism: sustainability, impacts and management, Elsevier: 221-242.

Kicińska-Świderska, A., Słomka, T., 2004. Projektowanie tras geotury-stycznych. Folia Turistica, 15: 179-183.

Komoo, I., 1997. Conservation geology: a case for the ecotourism industry of Malaysia. W: Marinos, P.G., Koukis, G.C., Tsiambaos, G.C., Stournas, G.C. (eds), Engineering Geology and the Environment, Balkema: 2969-2973.

Kot, R., 2006. Georóżnorodność – problem jej oceny i zastosowania w ochronie i kształtowaniu środowiska na przykładzie fordońskiego od-cinka doliny dolnej Wisły i jej otoczenia. Towarzystwo Naukowe w To-runiu, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń, 190 pp.

Kozłowski, S., Migaszewski, M., Gałuszka, A., 2004. Geodiversity conse-rvation – conservating our geological heritage. W: Ber, A., Alexandro-wicz, Z. (eds), Geological heritage concept, conservation and protec-tion policy in Central Europe, Pol. Geol. Inst., Special Papers, 13: 13-20.

12

Kruczek, Z., Kurek, A., Nowacki, M., 2006. Krajoznawstwo. Zarys teorii i metodyki. Wydawnictwo Proksenia, Kraków, 237 pp.

Kurek, W., 2007. Turystyka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 430 pp.

Martini, G., 1994. The protection of geological heritage and economic de-velopment: the saga of the Digne ammonite slab in Japan. W: O’Hallo-ran, D., Green, C., Harley, M. i in. (eds), Geological and Landscape Conservation, Geological Society: 383-386.

Miśkiewicz, K., 2007. Znaczenie geoturystyki w ochronie przyrody. W: Kucharski, L., Kopeć, D., Ochrona przyrody w pracach młodych na-ukowców. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego: 118-126.

Newsome, D., Dowling, R., 2006. The scope and nature of geotourism. W: Dowling, R., Newsome, D. (ed), Geotourism: sustainability, impacts and management, Elsevier: 3-25.

Rozmowa z Głównym Geologiem Kraju 2007. Przegląd Geologiczny, 55, 3: 182-184.

Różycki, P., 2006. Metodyka prowadzenia imprez geoturystycznych. Geo-turystyka, 2(5): 29-32.

Naukowe podstawy geoturystyki – zarys problematyki

Scott, A.C., 2000. Art and the Earth Sciences. W: Hancock, P.L., Skinner, B.J. (eds.), The Oxford Companion to the Earth, Oxford University Press: 38-43.

Sharples, C., 2002. Concepts and principles of geoconservation. Tasma-nian Parks & Wildlife Service (www.parks.tas.gov.au).

Słomka, T., 2005. Geoturystyka na Akademii Górniczo-Hutniczej w Kra-kowie. Przegląd Geologiczny, 53: 109-111.

Słomka, T. (ed), 2008. Geotourism nad mining heritage. 4th International Conference Geotour 2008, 26–28 June Kraków, 112pp.

Słomka, T., Kicińska-Świderska A., 2004. Geoturystyka – podstawowe po-jęcia. Geoturystyka, 1: 5-7.

Słomka, T., Doktor, M., Joniec, A., Kicińska-Świderska, A. (eds), 2006. Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce (obejmuje wybrane geo-logiczne stanowiska dokumentacyjne). Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Kraków, 260 pp.

Stueve, A.M., Cook, S.D., Drew, D., 2002. The Geotourism Study: Phase 1. Executive Summary. National Geographic Traveler, Travel Industry Association of America, 22 pp.

Such, J., 1987. Klasyfikacja nauki. W: Cackowski, Z. (ed), Filozofia a na-uka. Zarys encyklopedyczny, Ossolineum, Wrocław: 297-305.