Treści propagandowe herbu złożonego Jana Stanisława Sapiehy z 1617/1620 roku

Źródła staropolskie i nauki pomocnicze

historii

redakcja Jakub Rogulski

Kraków 2013

Tytuł:Źródła staropolskie i nauki pomocnicze historii

Redakcja:Jakub Rogulski

Korekta:Aleksander Stankiewicz

Za zgodę na udostępnianie zdjęć do druku odpowiedzialność ponoszą autorzy tekstów

Stan zabytków z 2013 r.

Projekt okładki:Sara Kiedroń

Skład i opracowanie gra�czne:Jarosław Foltman DTP

www.foltman.pl

ISBN 978-83-63896-07-2

Wydawca:Koło Naukowe Historyków

Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiegoul. Gołębia 13/2131–007 Kraków

http://knhs.hist.uj.edu.pl

Kraków 2013

295Treści propagandowe herbu złożonego Jana Stanisława Sapiehy

Aleksander Stankiewicz (Kraków)

Treści propagandowe herbu złożonego Jana Stanisława Sapiehy z 1617/1620 roku

Wstęp

Badania nad polskimi herbami złożonymi zostały zainicjowane już w po-czątku wieku XX1. Przez długi czas koncentrowały się głównie na wska-zaniu nieprawidłowości zachodzących w przedstawieniach heraldycznych, a związanych z niekanonicznym układem herbów w tarczach wielopolowych. Badacze rekonstruowali najczęściej fakty genealogiczne, nie podejmując prób uchwycenia przyczyn, dla których dany herb złożony posiadał taki a nie inny układ znaków. Dopiero w ostatnim czasie, dzięki rozwojowi metod badawczych heraldyki i zmianie perspektywy źródłoznawczej, coraz szersze grono historyków zaczyna dostrzegać potrzebę i perspektywy badań nad herbami złożonymi2. Co warto podkreślić, do grona tych badaczy należą nie

1 J. Konopka, O polskich herbach złożonych, „Miesięcznik Heraldyczny”, 4, 1911, s. 82–175; S. Konarski, O polskich herbach złożonych, „Miesięcznik He-raldyczny”, 11, 1932, s. 35–37; J. Puzyna, Herb złożony Pawła Holszańskiego, biskupa wileńskiego, „Miesięcznik Heraldyczny”, 11, 1932, s. 126.

2 Zestawienie dorobku badaczy dwudziestowiecznych zestawił P. Stróżyk, w swoim artykule; P. Stróżyk, O potrzebie i możliwościach badań nad herbami złożonymi. Uwagi na przykładzie ikonogra�cznych źródeł heraldycznych z Wielkopolski, [w:] Ad fontes. O naturę źródła historycznego, red. S. Rosik, P. Wiszewski, Wrocław 2004, s. 201–202.

Aleksander Stankiewicz296

tylko historycy, lecz także kulturoznawcy i historycy sztuki3. Wciąż jednak w wielu opracowaniach monogra�cznych z zakresu dziejów poszczegól-nych rodzin szlacheckich brakuje rozważań nad zagadnieniami heraldyki, a patrząc szerzej, nad kwestią kreowania propagandy splendoru rodowego poprzez politykę artystyczną4.

W artykule opublikowanym w roku 2004 Paweł Stróżyk w sposób najszerszy wskazał na potencjał kryjący się w odpowiedniej interpretacji herbów złożonych5. Warto więc w tym miejscu poświęcić nieco miejsca perspektywie źródłoznawczej przyjętej przez tego badacza. Przyjmując bowiem tę perspektywę, należy zwrócić uwagę nie tylko na informacje genealogiczne dotyczące właściciela herbu wielopolowego, lecz także na całościowy przekaz tego herbu, traktowanego jako jednolita, spójna konstrukcja, szczególny system łączący odrębne znaki herbowe. Próba zrozumienia relacji, jakie zachodzą pomiędzy poszczególnymi znakami składającymi się na kompozycję herbu wielopolowego, ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia przekazu całego tego herbu. Rozumiany w ten

3 Obecnie, badacze często przywołują wnioski z badań prowadzonych nad obrazem przez Hansa Beltinga, wzbogacając tym samym warsztat badawczy; zob.: I. Rolska, Firlejowie Leopardzi. Studia nad patronatem i fundacjami ar-tystycznymi w XVI-XVII wieku, Lublin 2009, A. Betlej, Sibi, deo, posteritati. Jabłonowscy a sztuka w XVIII wieku, Kraków 2010, s. 85–88; s. 142–154; T. Bernatowicz, Mitra i buława. Królewskie ambicje książąt w sztuce Rzecz-pospolitej szlacheckiej 1697–1763, Warszawa 2011, s. 43–70; A. Oleńska, Jan Klemens Branicki, „Sarmata nowoczesny”. Kreowanie wizerunku poprzez sztukę, Warszawa 2011, s. 286–302; również, choć w „tradycyjnym” stylu badań heraldyczno-genealogicznych omówił herb wielopolowy królowej Marii Ludwiki Gonzagi, I. Kraszewski; zob.: idem, Pieczęć herbowa królowej Ludwiki Marii jako zapis historii dynastycznej Gonzagów Niwerneńskich, [w:] Pieczęcie herbowe – herby na pieczęciach, red. W. Drelicharz, Z. Piech, Warszawa 2011, s. 87–108.

4 L. Podhorodecki, Dzieje rodu Chodkiewiczów, Warszawa 1997; T. Kempa, Dzieje rodu Ostrogskich, Toruń 2002; I. Czamańska, Wiśniowieccy. Monogra�a rodu, Poznań 2007.

5 P. Stróżyk, O potrzebie i możliwościach, s. 201–205.


sposób herb wielopolowy stanowi przemyślaną kompozycję, najczęściej konstruowaną przez jego właściciela. Była to przy tym kompozycja bar-dzo rzadko mody�kowana, a jeżeli już decydowano się na wprowadzenie zmiany, to ich przyczyny musiały być istotne i ich poznanie także po-winno budzić zainteresowanie badaczy. Herb złożony niesie więc ze sobą system znaczeń ważny dla używającego go i jednocześnie zrozumiały dla odbiorców. Rekonstrukcja jego przekazu umożliwia postawienie pytania, dlaczego dany herb został skomponowany w taki a nie inny sposób, przynosi informacje o systemie wartości istotnych dla grupy społecznej, której reprezentantem jest jego właściciel6. Niektórzy badacze starają się dopatrywać w herbie emanacji swojego właściciela, wręcz symbo-licznego wizerunku osoby, jej charakteru i usposobienia, zastępującego portretowy wizerunek7. W świetle powyższych uwag łatwo zauważyć, że wyniki tak prowadzonych badań nad herbami złożonymi wykraczają poza samą heraldykę czy genealogię i wchodzą na pole zainteresowań innych dziedzin humanistycznych – takich jak dzieje kultury materialnej i duchowej stanu szlacheckiego oraz związane z tym literaturoznawstwo czy historia sztuki.

Niniejsze studium dotyczące herbu złożonego Jana Stanisława Sa-piehy jest oparte na doświadczeniach badaczy, którzy podjęli się zadania rekonstrukcji znaczeń, jakie przekazują wielopolowe kompozycje her-bowe. Główną inspirację metodologiczną stanowi wspomniany tekst Pawła Stróżyka, w którym autor dokonał analizy wybranych herbów złożonych z obszaru Wielkopolski8. Natomiast w zakresie analizy treści pojedynczego

6 Ibidem, s. 207.7 T. Bernatowicz, Mitra i buława, s. 43; H. Belting, Antropologia obrazu. Szkice

do nauki o obrazie, przeł. M. Bryl, Kraków 2002, s. 142–170. Jest to interesu-jąca interpretacja, atrakcyjna głównie dla kulturoznawców czy antropologów kultury i w mniejszym stopniu zaspokaja potrzeby badawcze heraldyki. Jest jednak dowodem na faktyczne zainteresowanie heraldyką ze strony bada-czy niezajmujących się na co dzień zagadnieniami związanymi ze znakami rozpoznawczo-własnościowymi.

8 P. Stróżyk, O potrzebie i możliwościach, s. 207.


przedstawienia herbowego tekst nawiązuje do metody i konstrukcji pracy Jakuba Rogulskiego poświęconej herbowi złożonemu księcia Szymona Samuela Sanguszki9.

Rodowód i życiorys Jana Stanisława Sapiehy

Pomimo że opracowaniem historii rodziny Sapiehów byli zainteresowani sami jej przedstawiciele, rodzina ta nie doczekała się jak dotąd monogra�i, która mogłaby pretendować do wyczerpującego opisu dziejów rodziny w okresie staropolskim10. Rodowód Sapieżański, a także niektórzy znacz-niejsi przedstawiciele tego domu mający wpływ na politykę Rzeczpospolitej znaleźli się w orbicie zainteresowań „starożytników” i historyków w XIX i początku XX wieku11. Dalszy rozwój badań nad genealogią domu wiąże się ze sporządzeniem biogramów wybranych członków rodziny dla Pol-skiego Słownika Biogra�cznego12. Podjęto również próby przedstawienia ogólnego zarysu historii i działalności rodziny, która może być wyjściem

9 J. Rogulski, Treści propagandowe herbu złożonego księcia Szymona Samuela Sanguszki z 1626 roku, [w:] Insignia et splendor. Heraldyka w służbie rodów szlacheckich i instytucji Kościoła, red. W. Drelicharz, Kraków 2011, s. 9–84.

10 Sapiehowie. Materjały historyczno-genealogiczne i majątkowe wydane nakładem rodziny, t. 2., Petersburg 1891; także Archiwum domu Sapiehów, wyd. A. Pro-chaska, Lwów 1892.

11 J. Wol�, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV wieku, Warszawa 1895; idem, Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386-1795, Kraków 1885; zob. też: T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, R. 11, Poznań 1883, s. 189–204.

12 Biogramy Sapiehów [w:] Polski Słownik Biogra�czny, t. 34, 1992–1993; zob. też: S. Ciara, Senatorowie i dygnitarze koronni w II połowie XVII wieku, Kraków 1990.


do szczegółowych badań w niedalekiej przyszłości13. Niedawno ukazała się monogra�a kanclerza Lwa, uzupełniająca badania nad rodziną Sapiehów 14. Inni przedstawiciele tego domu wciąż czekają na obszerne opracowanie.

W ostatnich latach wzrosło ponadto zainteresowanie patronatem arty-stycznym prowadzonym przez Sapiehów, będące pokłosiem coraz intensyw-niejszych badań historyków sztuki nad magnackimi fundacjami artystycz-nymi. Zorganizowaną w 2011 roku w Muzeum Zamku Królewskiego na Wawelu wystawę zatytułowaną Sapiehowie. Kolekcjonerzy i mecenasi można uznać za swego rodzaju podsumowanie dotychczasowych badań nad tą rodziną. W wydanym katalogu oprócz prac poświęconych kwestiom stricte artystycznym, znalazły się także szkice o każdym z członków rodu, a także kilka studiów poświęconych ważniejszym wydarzeniom z historii tego domu w okresie nowożytnym15. Szkice te powielają jednak wiele wcześniejszych ustaleń, niewiele wnosząc nowego do dotychczasowego stanu rozpoznania historii rodziny i jej działalności na polu kultury. Badania nad fundacjami artystycznymi Sapiehów, prowadzone dotąd tylko nad wybranymi dziełami sztuki, również nie wyczerpują kwestii działalności fundacyjnej jednego

13 E. Sapieha, M. Kałamajska–Saeed, Dom Sapieżyński, cz. I, Warszawa 1995; zob. też studia poświęcone konkretnym zagadnieniom polityki, kultury czy patro-natu artystycznego [w:] Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna, red. K. Stępnik, Lublin 2007; informacje o Sapiehach można odnaleźć [w:] T. Bernatowicz, Mitra i buława, s. 31.

14 A. Czwołek, Piórem i buławą. Działalność polityczna Lwa Sapiehy kanclerza litewskiego, wojewody wileńskiego, Warszawa 2011. Publikacja obszerna, oma-wiająca w zasadzie całą działalność tego wybitnego polityka, jednocześnie trzeba zaznaczyć, że autor nie zdecydował się na omówienie patronatu kulturalnego czy zagadnień związanych z heraldyką.

15 W kontekście rozważań nad herbem złożonym Jana Stanisława Sapiehy najważniejsze są teksty dotyczące nowożytnej historii rodziny i kwestii arty-stycznych. Historię rodziny opisał A. Rachuba; idem, Dzieje rodziny Sapiehów, [w:] Sapiehowie. Kolekcjonerzy i mecenasi, kat. wys., Kraków 2011, s. 15–35; kwestie artystyczne – M. Kałamajska–Saeed, Sapiehowie a sztuka, [w:] ibi-dem, s. 37–56.


z najznaczniejszych rodów magnackich Rzeczpospolitej16. Wreszcie wskazać należy na zainteresowanie niektórych badaczy legendarną tradycją gene-alogiczną Sapiehów, która miała propagować ich „starożytny”, rzekomo książęcy rodowód17.

W świetle dotychczasowych ustaleń Sapiehowie pochodzili prawdopo-dobnie z wschodniej części ziemi smoleńskiej18. Protoplastą rodziny Sapiehów był najprawdopodobniej Semen Sopiha, który w latach 1440–1450 miał dojść do urzędu pisarza kancelaryjnego w służbie króla Kazimierza Jagiellończyka19. Herb Lis, którym się pieczętował, otrzymał Sunigajło, kasztelan trocki,

16 Warto w tym miejscu wymienić prace M. Wardzyńskiego; Ołtarz główny w koś-ciele Michała Archanioła PP. Bernardynek w Wilnie, [w:] Materiały Konferencji Naukowej „Magnaci jako mecenasi kultury”, Słonim 2000; idem, Zbiorowy na-grobek Pawła Stefana Sapiehy w kościele para�alnym w Olszanach, [w:] Materiały Konferencji Naukowej „Litwa i Polska: dziedzictwo sztuki sakralnej”, Sejny, 2000, także idem, Nagrobek Lwa Sapiehy i jego żon w kościele Bernardynek w Wilnie, [w:] Sztuka Kresów Wschodnich, 2003, s. 137–162. Na osobną uwagę, także ze względu uniwersalnego charakteru badanej tematyki zasługuje praca M. Ka-łamajskiej–Saeed, Genealogia przez obrazy. Barokowa ikonogra�a rodu Sapiehów na tle staropolskich galerii portretowych, Warszawa 2006; idem, O przydatności pewnego wotum w badaniach architektury militaris, [w:] Praxis atque teoria. Studia o�arowane Profesorowi Adamowi Małkiewiczowi, Kraków 2006, s. 179–188.

17 Największe zasługi na tym polu położył Jan Fryderyk Sapieha, twórca propa-gandy rodu zasługującej na miano przemyślanej polityki historycznej, której najlepszym chyba owocem jest galeria portretowa przodków namalowana z jego polecenia do kościoła w para�alnego w Kodniu; zob.: Sapiehowie. Kolekcjonerzy i mecenasi, kat. wys., Kraków 2011, s. 97–238; Ł. Turczak, Sapieżyńska genea-logia w kościele św. Anny w Kodniu nad Bugiem, [w:] Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna, red. K. Stępnik, Lublin 2007, s. 255–264. Zob. też: J. Jurkiewicz, Legenda o rzymskim pochodzeniu Litwinów w świetle historiogra�i. Czas powstania i tendencje polityczne, [w:] Europa Środkowo-Wschodnia, historia a społeczeństwo, Zielona Góra 2005, s. 335–350.

18 Jako ich najdawniejszą siedzibę rodową wskazuje się Opaków nad Ugrą; por.: A. Rachuba, Dzieje rodziny Sapiehów, [w:] Sapiehowie. Kolekcjonerzy i mece-nasi, s. 16.

19 J. Wol�, Kniaziowie litewsko-ruscy, s. 679.


przodek Semena, w Horodle w 1413 roku20. Semen Sapieha miał synów: Bohdana (zm. 1512?), żonatego z księżniczką Fiodorą Drucką-Sokolińską (1475), oraz Iwana21. Obaj byli założycielami dwóch linii rodziny Sapiehów, których nazwy pochodziły od nazw najważniejszych posiadłości: Bohdan

– linii czerejskiej, a Iwan – linii kodeńskiej (tab. 1)22.

Tab. 1. Rodowód Jana Stanisława Sapiehy

Semen Sapieha

Bohdan Sapieha(†1511)

Iwan Sapieha(†1546)

linia kodeńska


Lew Sapieha(†1633)

Jan Stanisław Sapieha(†1635)

linia czerejsko-różańska


20 Ród Lisów był wówczas reprezentowany przez rycerza Krystyna z Koziegłów; zob.: W. Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle roku 1413, [w:] Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica, t. 3, 1989, s. 47–48 [przedruk z „Miesięcznika Heraldycznego” z lat 1913–1930]; por. też: J. Wol�, Kniaziowie litewsko–ruscy, s. 678–680.

21 J. Wol�, Kniaziowie litewsko-ruscy, s. 679.22 A. Rachuba, Dzieje rodziny Sapiehów, s. 20.


Jan Stanisław Sapieha (1589–1635), właściciel analizowanego w niniej-szym tekście herbu złożonego, był przedstawicielem linii czerejsko-różańskiej, która w wieku XVI i XVII osiągnęła większe znaczenie od kodeńskiej. Był synem Lwa Sapiehy (1557–1633) i Doroty Firlejówny (zm. 1591), primo voto Zbaraskiej. Jego przyrodnimi braćmi z drugiego małżeństwa ojca z Elżbietą z Radziwiłłów byli Kazimierz Lew (1609–1656) i Krzysztof Mikołaj (1607–1631)23.

W latach 1599–1600 Jan Stanisław kształcił się w Akademii Wileńskiej, a jego preceptorem był Mikołaj Łęczycki. W 1603 roku przeniósł się do Braniewa. Następnie, w roku 1606 wraz z przyrodnim bratem Krzysztofem studiował w Würzburgu, a w 1607 roku – w Paryżu u bibliotekarza Henryka IV Jeana Causaubonusa. W drodze powrotnej na Litwę przebywał również w Lo-wanium i w Norymberdze (1608)24. W 1612 roku, posiadając listy polecające od Zygmunta III elektorom Rzeszy, brał udział w elekcji nowego cesarza po śmierci Rudolfa II. Odbył podróż do Niderlandów i do Włoch, gdzie przebywał w Padwie i Rzymie. Został nawet przyjęty na audiencji przez papieża Pawła V.

Jan Stanisław odebrał wykształcenie typowe dla większości przedstawi-cieli litewskich rodzin magnackich tego pokolenia. W kontekście jego wiedzy heraldycznej i genealogicznej szczególnie ważne wydają się lata spędzone w kolegium jezuickim w Braniewie i Akademii Wileńskiej, gdzie młody Jan Stanisław miał możliwość nauczenia się pisania mów pochwalnych, wykorzystujących motywy heraldyczne, i erudycyjnych, nawiązujących do antyku i katolickich pism religijnych25. Zaowocowało to w przyszłości licz-nymi jego wystąpieniami publicznymi, w których odczytywał epithalamia i mowy pogrzebowe własnego autorstwa26.

23 H. Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, [w:] Polski Słownik Biogra�czny (dalej cyt.: PSB), Kraków 1993, 34, s. 624; idem, Sapieha Lew, [w:] PSB, t. 35, s. 84–105.

24 Idem, Jan Stanisław Sapieha, s. 624.25 M. Kazańczuk, O herbach szlacheckich w dawnej Polsce, „Nauka”, 4, 2006, s. 118;

Z. Pentek, XVII–wieczne herbarz rękopiśmienny ze zbiorów Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, „Gens”, 1993, z. 1–4, s. 120–121.

26 Jan Stanisław Sapieha, Epithalamium na wesele Leona Sapiehi kanclerza naj-wyższego W. X. Lith. słonimskiego, parnawskiego, mohilowskiego ect. etc. starosty


Za sprawą swojego ojca Lwa Sapiehy bardzo wcześnie otrzymał szereg królewszczyzn przynoszących mu stałe wysokie dochody. Już 10 kwietnia 1593 roku ojciec scedował na niego starostwa markowskie i miadziolskie z dzierżawą kurzeniecką i włością korejowską w powiecie oszmiańskim. Z kolei 10 czerwca 1596 roku otrzymał dzierżawę Jaśwojny na Żmudzi, a 22 marca 1597 roku – dzierżawę błoduńską. O�cjalnie wymienione starostwa Jan Stanisław objął dopiero w roku 1605, kiedy to osiągnął lata sprawne. W tymże roku Lew Sapieha zapisał mu także majętność w Łosinie (dokładnie pięć wsi w powiecie słonimskim), a gdy przebywał na studiach zagranicznych, otrzymał także dzierżawę hubską w powiecie oszmiańskim. Równocześnie uzyskał starostwo sądowe słonimskie27.

Także kariera urzędnicza Jana Stanisława, dzięki wsparciu potężnego ojca, przebiegała dynamicznie i rozpoczęła się dosyć wcześnie. Zaraz po powrocie ze studiów zagranicznych w 1609 roku Jan Stanisław został

y oświeconn Księżny na Birżach z Dubienek Panny Elżbiety Radziwiłowny woie-wodzianki wilenskiey, przez imię Jana Sapiehę starostę markowskiego, miadzielskiego, jaswońskiego, etc. etc. syna y sługę Ich Mości uprzejmie napisane, Wilno 1599; idem, Epithalamium Zacnie Urodzonym, Jego M. Panu Romanowi Wołowiczowi na Koniawach, staroście rohaczewskiemu etc. i Jey M. Pannie Helenie Sapieżance, Córce Jego M. Pana Mikołaja Sapiehy, kuchmistrza litewskiego etc. siostrze swey miłey, Kraków 1604; druk zdobiony na stronie tytułowej herbem Sapiehów i Wołowiczów; idem, Dziękowanie przy wyprowadzeniu ciała P. Rakowskiego rotmistrza J. K. Mści pod Walmozją zabitego, [w:] J. Ostrowski Daneykowicz, Swada polska i łacińska albo miscellanea oratorskie, Lublin 1745, s. 32; idem Mowa na pogrzebie brata marszałka nadwornego W. X. Litewskiego. Nie są to zapewne wszystkie mowy, jakie Sapieha napisał bądź wygłosił. Model naucza-nia jezuickiego przewidywał przystosowanie uczniów do pełnienia funkcji społecznych, więc Sapieha wykorzystywał wcześniej zdobyte umiejętności; zob.: Z. Trawicka, Mowy weselne i pogrzebowe Jakuba Sobieskiego, [w:] Wesela, chrzciny i pogrzeby, s. 173–186; P. Badyna, Model epitalamiów wydanych drukiem w pierwszej połowie XVIII wieku, [w:] Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci, red. H. Sychojad, Warszawa 2001, s. 157–159.

27 H. Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, s. 625; Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wiek. Spisy, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kórnik 1994, s. 165, nr 1292.


wprowadzony na dwór Zygmunta III Wazy. Uczestniczył niedługo potem jako królewski dworzanin w wojnie z Moskwą i oblężeniu Smoleńska28. W 1611 roku, przed wyruszeniem w kolejną podróż zagraniczną, otrzymał nominację na urząd podstolego litewskiego29.

W 1617 roku Zygmunt Waza mianował Jana Stanisława marszałkiem nadwornym litewskim30. Właśnie w tym okresie Sapieha związał się przy-jaźnią z królewiczem Władysławem IV. Pełniąc obowiązki na dworze kró-lewskim, równocześnie dbał o rozwój swoich posiadłości – założył miasto Sapieżyn (dzisiaj Druja) na prawie magdeburskim, a po śmierci Lwa Sapiehy w 1633 roku odziedziczył jego wielkie posiadłości ziemskie, w tym między innymi Berezę, Zelwy, także Różaną31. Ogromna fortuna i spore dochody pozwoliły mu na prowadzenie aktywnej działalności fundacyjnej – wzniósł i wyposażył kościół kanoników laterańskich w Słonimie, ufundował klasz-tor i kościół franciszkanów w Słonimiu, cerkiew unicką w Ikaźni, dokonał także rozbudowy forty�kacji w Bychowie, planował również forty�kację Lachowicz32.

W roku 1621 otrzymał wreszcie nominację na stanowisko marszałka wielkiego litewskiego, co stanowi apogeum jego kariery urzędniczej33. Jako marszałek wielki był blisko związany ze stronnictwem królewskim.

28 H. Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, s. 625. Według Kaspra Niesieckiego miał wówczas „cały pułk swoją fortuną wystawić”, zob.: K. Niesiecki, Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J., wyd. J.N. Bobrowicz, t. VIII, s. 264–265.

29 H. Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, s. 625; por. też: M. Kałamajska-Saeed, Jan Stanisław Sapieha, [w:] Sapiehowie. Kolekcjonerzy i mecenasi, s. 123.

30 M. Kałamajska–Saeed, Jan Stanisław Sapieha, s. 123; por. też: J. Wol�, Senatoro-wie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386–1795, Kraków 1885, s. 180; data nominacji to 3 maja 1617 roku, zob.: Urzędnicy centralni, s. 165, nr. 1292.

31 H. Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, s. 628.32 Ibidem, s. 628.33 Na podstawie Metryki Litewskiej J. Wol� nominację na ten urząd datował

na 1620 rok (idem, Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386–1795, Kraków 1885, s. 170). Inną datę podają H. Lulewicz i A. Rachuba – 14 listopada 1621 roku, zob.: Urzędnicy centralni, s. 77, nr 444. Ta druga data jest obecnie najczęściej przytaczana w literaturze poświęconej Sapiehom, zob.:


Zygmunt III miał mu zaproponować ustalenie trasy podróży królewicza Władysława po Europie Zachodniej, ale Sapieha odmówił. Żyjąc w cieniu wybitnego ojca, Jan Stanisław nie zajmował się aktywnie polityką, skupiając się głównie na pomnażaniu majątku.

Nie posiadał także talentów wojskowych, co miało odcisnąć istotne piętno na jego karierze w ostatnich latach życia34. W 1625 roku, w trak-cie wojny ze Szwedami o In�anty, Lew Sapieha polecił mu dowództwo nad swoim korpusem w Semigalii. 17 stycznia 1625 roku Jan Stanisław został zaskoczony przez siły dowodzone przez Gustawa Adolfa pod Walmozją i pomimo przewagi liczebnej jego siły rozgromiono. Klęska ta odbiła się na kondycji umysłowej Jana Stanisława, który od tego momentu zapadał na chorobę psychiczną i coraz częściej „horribiliter w głowę zachodził”35. W 1628 roku wyjechał do Czech do wód egerskich pod opieką stryjecznego brata Aleksandra Dadźboga36. W tym czasie miał być gościem w Wiedniu na dworze cesarza Ferdynanda II, który wystawił mu przywilej dworzanina cesarskiego37. Po powrocie do kraju starał się nadal uczestniczyć w życiu publicznym, ale jego stan zdrowia się pogarszał38. Jak pisał Albrycht Stanisław Radziwiłł – „miał głowę prawie całkiem pomieszaną”39.

Jan Stanisław Sapieha żenił się dwukrotnie, w 1620 roku – z Anną Scho-lastyką Chodkiewiczówną (zm. 1625)40. Pierwsze małżeństwo przyniosło

M. Kałamajska-Saeed, Jan Stanisław Sapieha, s. 123; E. Sapieha, M. Kałamajska--Saeed, Dom Sapieżyński, cz. I, Warszawa 1995, s. 251–260.

34 H. Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, s. 626.35 Ibidem, s. 627.36 Sapiehowie. Materjały historyczno-genealogiczne, s. 8.37 Archiwum Polskiej Akademii Nauk, Oddz. Kraków, rkp 347, nr 56.38 Świadczą o tym notatki sporządzane na korespondencji dyplomatycznej za-

chowane w Bibliotece XX. Czartoryskich w Krakowie pod sygn. 2068 IV nr 1, 24, 41, por.: Katalog Rękopisów Biblioteki Czartoryskich w Krakowie. Sygnatury 2001–2300, red. J. Nowak, Kraków 1999, s. 125–127.

39 H. Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, s. 627.40 Ibidem, s. 628.


mu ogromny majątek41, który znacznie powiększył posiadłości Sapiehów w Rzeczpospolitej i jednocześnie utrwalił potęgę ekonomiczną rodu. Po raz drugi ożenił się w roku 1631 z córką Jana Wodyńskiego, Gryzeldą (zm. 1633)42. Zmarł w 10 kwietnia 1635 roku w Lachowiczach i został pochowany w kościele św. Michała w Wilnie. Ciało, wyprowadzane z La-chowicz, uczcił osobnym kazaniem jezuita Mikołaj Lancici, dawny jego nauczyciel. Kazanie pogrzebowe wygłosił Maciej Kazimierz Sarbiewski. Zostało wydane drukiem w tym samym roku pod tytułem Laska marszał-kowska na pogrzebie […] Jana Stanisława Sapiehi43. Marmurowy nagrobek Sapiehy, dłuta Franciszka Krakowczyka, miał ufundować jego brat Kazi-mierz Leon44.

Opis, datacja i zakres funkcjonowania herbu

Analizowany w niniejszym studium herb złożony Jana Stanisława Sapiehy znany jest z czterech ilustracji heraldycznych zamieszczonych w drukach panegirycznych z lat dwudziestych i trzydziestych XVII wieku. Pierwszy

41 Dekret sejmowy w sprawie sądowej Sapiehów z Chodkiewiczami względem ordynacyjnych zapisów na Bychowie (w języku ruskim): Sapiehowie. Materjały historyczno-genealogiczne, s. 240–241; H. Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, s. 628.

42 Sapiehowie. Materjały historyczno-genealogiczne, s. 241–244.43 A. Nowicka-Struska, „Laska marszałkowska” – jedyne zachowane kazanie Macieja

Kazimierza Sarbiewskiego, [w: ] Sapiehowie. Epoka Kodnia i Krasiczyna, red. K. Stępnik, Lublin 2007, s. 108–118, zob. też: S. Obirek, „Laska marszałkowska” Sarbiewskiego jako apologia zaangażowania obywatelskiego, [w:] Nauka z poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego SJ, red. J. Bolewski, J. Lichański, P. Urbański, Warszawa 1995, s. 158–164.

44 H. Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, s. 628.


z tych druków to wydane w 1620 roku epitalamium pod tytułem Hyme-nodora…45, które napisał Maciej Kazimierz Sarbiewski z okazji ślubu Jana Stanisława z Anną z Chodkiewiczów. Drugi druk to Laurus immortalitatis…

– mowa pogrzebowa autorstwa Rafała Skorulskiego napisana z okazji śmierci Jana Karola Chodkiewicza w 1622 roku46. Trzeci druk to z kolei mowa pochwalna ułożona ku czci Leona Sapiehy, który w roku 1623 postąpił na urząd wojewody wileńskiego47. Czwarty z druków zawierających analizo-wane przedstawienie herbowe to wspomniana wyżej Laska marszałkowska… napisana przez Sarbiewskiego z okazji pogrzebu Jana Stanisława i wydana w Wilnie w roku 163548.

Herb złożony, jaki widnieje na ilustracjach heraldycznych wymienionych wyżej druków, ma następujący wygląd49. Na pięciopolowej tarczy herbo-wej w polu pierwszym, mającym kształt tarczy sercowej (p. 1) – herb Lis. W kolejnych polach tarczy czterodzielnej w słup, zaczynając od prawego górnego (p. 2–5) – herby: Ramię Zbrojne, Druck, Dołęga, Lewart. Ponad tarczą hełm turniejowy z labrami w formie liści akantu okalającymi tarczę.

45 M. K. Sarbiewski, Hymenodora honore et gloria internunciis almae Academiae Vilnensis nomie sponsis Ioanne Stanislao Sapieha M. D. L. curiae marschalco et Annae Chodkieviciae Joanne Caroli Chodkiewicz palatine vilnensis �liae oblata, Wilno 1620.

46 [Rafał Skorulski], Laurus immortalitatis ad Ioannis Caroli Chodkiewicz palatyni vilnensis centaphium positum ab Ioanne Stanislao Sapieha M. D. L. archimarschalco in ecclesia nesvisien. Societatis Iesu a studiosa iuuentute eiusdem Collegii Societatis appena et per Raphalem Skorulski descripta, 1622.

47 Applausus Accademia Societas Iesu (…) D. Leonis Sapieha palatini vilnesnis (…) ingessu auditus, Wilno 1623.

48 M. K. Sarbiewski, Laska marszałkowska na pogrzebie […] Jana Stanisława Sapiehy, 1635.

49 W przedstawieniach omawianego herbu z Laurus immortalitatis oraz w Applausus Accademia mamy do czynienia z herbem umieszczonym w para-architektonicznej oprawie przypominającej ołtarz, ozdobionej dwoma wizerunkami świętych: po prawej św. Jana Ewangelisty z kielichem, po lewej – św. Stanisława w szatach biskupich i z pastorałem. Obydwaj święci wskazują na patronów właściciela herbu, a jednocześnie wydają się adorować przedstawienie heraldyczne, pełniąc też funkcję swoistych trzymaczy herbowych.


Na hełmie osadzona korona rangowa o trzech �euronach, ponad którą klejnot herbu Lis (il. 1).

Na podstawie dat wydania wymienionych wyżej druków panegirycznych można stwierdzić, że omawiane przedstawienie herbowe było używane przez Jana Stanisława Sapiehę przynajmniej od roku 1620 aż do jego śmierci w roku 1635. W świetle przebiegu jego kariery urzędniczej można próbować uściślić moment ustalenia kompozycji omawianego przedstawienia. Wydaje się, że nastąpiło to wkrótce po nominacji na urząd marszałka nadwor-nego litewskiego, to jest po roku 1617. Współczesny Janowi Stanisławowi przypadek księcia Szymona Samuela Sanguszki (zm. 1638) dowodzi, że znaczący awans urzędniczy wiązał się ze sporządzeniem nowej pieczęci i kompozycją herbu złożonego, eksponujących świeżo uzyskaną wysoką pozycję polityczną właściciela50. Także w przypadku Sapiehy wejście do stanu senatorskiego i wąskiego grona ministrów mogło stanowić szczególny pretekst do wymiany tłoku pieczętnego wraz z widniejącym w jego polu przedstawieniem heraldycznym.

Za prawdopodobne należy więc uznać, że to właśnie przy okazji awansu na marszałkostwo nadworne litewskie w 1617 roku doszło do skompo-nowania interesującego nas pięciopolowego herbu złożonego. Od tego momentu herb ten bez żadnych mody�kacji był używany przez Jana Sta-nisława Sapiehę aż do śmierci. Dowodzi tego fakt, że bez żadnych zmian herb ten pojawia się na ilustracji z panegiryku żałobnego wydanego z okazji pogrzebu Sapiehy.

Podsumowując powyższe rozważania, należy przyjąć, że analizowany w niniejszym tekście herb złożony funkcjonował w latach 1617/1620–1635 jako o�cjalne przedstawienie heraldyczne Jana Stanisława Sapiehy.

50 Wkrótce po uzyskaniu w 1626 roku nominacji na urząd wojewody witebskiego, Szymon Samuel Sanguszko sporządził sobie nową pieczęć herbową, na której po raz pierwszy pojawił się jego sześciopolowy herb złożony, zob.: J. Rogulski, Treści propagandowe herbu, s. 27–31.


Treści propagandowe herbu

Rekonstrukcja przekazu propagandowego zakodowanego w herbie złożo-nym wymaga na początku rozpoznania uwarunkowań kulturowych jego właściciela. Ponieważ Jan Stanisław Sapieha był zmarłym w 1635 roku przedstawicielem szlachty litewskiej, treści jego herbu należy analizować w kontekście znajomości heraldyki przez szlachtę Wielkiego Księstwa Litewskiego pierwszej połowie XVII wieku.

Znajomość heraldyki przez szlachtę początku tego stulecia kształto-wana była przez liczne dzieła o charakterze heraldyczno-genealogicznym głównie autorstwa jezuitów51. Jak dowodzi Mariusz Kazańczuk, w okresie tym pisano nawet podręczniki z gotowymi wzorami oracji, w których herby w połączeniu z aforyzmami i emblematyką zyskiwały charakter osobnych akuminów (konceptów)52. Ze szkół jezuickich szlachta wynosiła wiedzę o heraldyce, która mogła przydać się w życiu codziennym. Spowodowało to duży wzrost zainteresowania heraldyką, stąd też herbarze tak często pojawiają się w bibliotekach szlacheckich czy zakonnych tego okresu. Różnorodność informacji gromadzonych przez szlachtę bardzo często przybierała charakter silva rerum, w których obok licznych odwołań do legend herbowych53, astro-nomii, cytatów z Pisma Świętego i �lozofów antycznych, można było znaleźć gotowe wzory mów okolicznościowych, często w postaci rymowanej54.

51 K. Puchowski, Nauczanie historii w polskich kolegiach jezuickich (1565–1773). Zarys problematyki, [w:] Jezuici a kultura polska, red. L. Grzebień, S. Obirek, Kraków 1993, s. 285–286.

52 M. Kazańczuk, O herbach, s. 119–120.53 W ostatnich latach wzrosło wśród badaczy zainteresowanie legendami herbo-

wymi; por. najważniejsze prace: M. Cetwiński, M. Derwich, Herby, legendy, dawne mity, Wrocław 1987; M. Kazańczuk, Staropolskie legendy herbowe, Wrocław 1990. Zob. też: M. Kazańczuk, Średniowieczni Sarmaci. Obraz przeszłości w legendach herbowych Bartosza Paprockiego, [w:] Fascynacje folklorystyczne. Księga poświęcona pamięci Heleny Kapełuś, red. M. Kapełuś, A. Engelking, Warszawa 2002.

54 Problematyką legend herbowych zajmowali się także siedemnastowieczni poeci tej miary co choćby Wacław Potocki, por. W. Potocki, Moralia i inne utwory z lat 1668–1696, [w:] idem, Dzieła, t. 3, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1987.


Szczególny nacisk należy położyć na teksty poświęcone wyłącznie heraldyce i genealogii ówczesnych rodzin szlacheckich, które cieszyły się niezwykłą popularnością i miały ogromny wpływ na kształtowanie wiedzy heraldycznej. Piśmiennictwo o takim charakterze zapoczątkował u schyłku XVI wieku Bartosz Paprocki swoimi herbarzami – Gniazdem cnoty (1578) oraz Herbami rycerstwa polskiego (1584). Jako heraldyk szlachty koronnej Paprocki bardzo niewiele miejsca poświęcił herbom i genealogii szlachty litewskiej – wspomniał jednak o Sapiehach, że to najznaczniejsza rodzina na Litwie używająca herbu Lis55. Znacznie więcej informacji na ten temat zamieścił dominikanin Szymon Okolski w dziele Orbis Polonus wydanym w trzech tomach w latach 1641–164356. Herbarz ten stanowi bardzo ważne kompendium wiedzy o ówczesnej heraldyce i genealogii szlachty z obszaru całej Rzeczpospolitej, chociaż – podobnie jak u Paprockiego – zdecydowa-nie więcej informacji przynosi na temat szlachty koronnej. Autor poświęcił jednak całkiem sporo miejsca rodzinie Sapiehów, o czym będzie więcej w dalszej części pracy.

W największym stopniu stan ówczesnej wiedzy o genealogii i heraldyce szlachty litewskiej odzwierciedlają kroniki Macieja Stryjkowkiego57, a przede

55 B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego na pięcioro ksiąg rozdzielone przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane roku Pańskiego 1584, Kraków 1584, f. 663.

56 S. Okolski, Orbis polonus, splendoribus caeli, triumphis mundi, pulchritudine ani-mantium, decore aquatiulium, naturae exscellentia reptilium, condecoratus, t. 1–3, Cracoviae 1641–1643.

57 M. Stryjkowski, O początkach, wywodach, sprawach rycerskich sławnego narodu litewskiego, oprac. J. Radziszewska, Warszawa 1978; idem, Kronika polska, litewska, żmudzka, i wszystkiej Rusi, t. 2, Warszawa 1846, s. 310. Twórczość Stryjkowskiego przynosi interesującą informację w odniesieniu do pochodzenia Sapiehów. W dziele O początkach, wywodach, sprawach wymienił on kniazia z rodu Sapiehów, s. 561). Tę samą informację powtórzył w wydanej pięć lat później Kronice polskiej, litewskiej, żmudzkiej i wszystkiej Rusi, pisząc, że w 1500 roku kniaź Bohdan Fedorowicz Sapiha namiestnik putywuski został wzięty do niewoli przez wojska moskiewskie. Chociaż pomyłka kronikarza wydaje się oczywista (według A. Rachuby chodziło tu o Bohdana Fedorowicza Hlińskiego, zob.: A Rachuba, Sapiehowie. Mity, legendy, fakty, s. 32), mamy tu do czynienia


wszystkim herbarze Wojciecha Wijuka-Kojałowicza. Jako protegowany Radziwiłłów58, rywalizujących z Sapiehami, Kojałowicz w swoim herbarzu Compendium z roku 1650 oraz nieukończonym Nomenclatorze59 z zauważalną oszczędnością pisze o Sapiehach. Nie wymienia on innych herbów Sapieżyń-skich, takich jak Ramię Zbrojne czy Lilie, o których wspominał wcześniej Okolski. Co do rodowodu Sapiehów także Albert Wijuk Kojałowicz podaje tylko informację o ich pochodzeniu od Sunigajła, starosty trockiego, który miał przyjąć herb Lis w akcie unii horodelskiej60.

Poza wyżej przywołanym piśmiennictwem staropolskim wiedzę he-raldyczną Jana Stanisława i jemu współczesnych kształtowały pisane z okazji różnych uroczystości utwory panegiryczne. Sam Sapieha, pisząc mowy pochwalne, choćby tę z okazji ślubu swojego ojca, musiał zapoznać się z całą ówczesną dostępną wiedzą na temat herbów swoich przodków. Jak wcześniej wspomniano, sprzyjało temu także wykształcenie zdobyte u jezuitów.

z pierwszą wzmianką o domniemanym pochodzeniu Sapiehów od litewskiego lub ruskiego rodu książęcego. Ta kronikarska wzmianka nie została jednak w tym okresie spożytkowana przez Sapiehów i ich panegirystów w kreacji tradycji genealogicznej tej rodziny.

58 M. Antoniewicz, Protoplaści książąt Radziwiłłów. Dzieje mitu i meandry histo-riogra�i, Warszawa 2011, s. 262–267.

59 W. Wijuk Kojałowicz, Herbarz rycerstwa W. X. Litewskiego, tak zwany Compen-dium czyli o klejnotach albo herbach których familie stanu rycerskiego w prowincjach Wielkiego Xięstwa Litewskiego zażywają, Kraków 1897; idem, Herbarz szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego zwany Nomenclator, wyd. „Herold Polski”, Kraków 1905.

60 M. Antoniewicz, Rodowód książąt Radziwiłłów w dziełach Alberta Wijuka Kojało-wicza, „Senoji Lietuvos Literatūra”, 27, 2009, s. 185–186; badacz zwrócił uwagę, że także Albert Wijuk Kojałowicz był autorem kilku panegiryków pisanych ku czci członków rodu Radziwiłłów. Antoniewicz wskazuje na istnienie pewnej grup autorów, którzy swoimi pracami budowali na życzenie Radziwiłłów ich legendę o pochodzeniu; zob.: ibidem, s. 181.


Splendor koligacji

Aby odpowiednio zinterpretować treści propagandowe herbu złożonego, należy w pierwszym rzędzie dokonać identy�kacji poszczególnych znaków składających się na ten herb. Wśród pięciu herbów obecnych na tarczy omawianego przedstawienia cztery nie sprawiają pod tym względem trud-ności. Są to herby: Lis, który umieszczony na tarczy sercowej stanowi herb rodowy Jana Stanisława Sapiehy, dalej Druck – herb jego babki ojczystej, Bohdany Druckiej Sokolińskiej61, Dołęga – herb babki macierzystej, Barbary Szreńskiej62 oraz Lewart herb matki, Doroty Firlej63. Identy�kacja obecnego w polu drugim herbu Ramię Zbrojne jest na obecnym etapie rozważań niejasna i zostanie rozstrzygnięta w dalszej części pracy.

Tab. 2. Wywód przodków Jana Stanisława Sapiehy

Jan Stanisław Sapiehah. Lis

(†1635)

Lew Sapieha(†1633)

Iwan Sapieha (†1546)

Hanna Sanguszkoh. Pogoń (†1561)Konstanty Drucki-

-Sokoliński (†XVI w.)

Anastazja Tołoczyńska

Piotr Firlej (†1553)

Katarzyna Tenczyńska(†1540)

Feliks Szreński (†1554)

Barbara Kościeleckah. Dołęga (†XVI w.)

Bohdana Drucka-Sokolińskah. Druck (†1584)

Iwan Sapieha (†1580)

Andrzej Firlej(†1585)

Barbara Szreńskah. Dołęga (†1588)

Dorota Firlejh. Lewart (†1591)

61 H. Lulewicz, Sapieha Lew Bazyli, t. 35, s. 84; por.: idem, Sapieha Iwan Iwanowicz, [w:] PSB, t. 34, s. 620.

62 B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, przez Bartosza Paprockiego zebrane i wy-dane r. p. 1584, wyd. J. Turowski, Kraków 1858, s. 401; „… wtóra córka tegoż wojewody [Feliksa Szreńskiego h. Dołęga – A.S.] Firlejówna, kasztelanka lubelska, starościna sędomierska”.

63 Primo voto Zbaraskiej; por.: K. Lepszy, Firlej Andrzej, [w:] PSB, t. 6, s. 475.


Już powyższe ustalenia wyraźnie wskazują, że herb złożony Jana Sta-nisława Sapiehy został skonstruowany w taki sposób, aby ukazując wywód przodków właściciela, wyrażał splendor jego koligacji rodzinnych przy równoczesnym podkreśleniu znaczenia własnej rodziny. Kompozycję tę można zatem określić mianem herbu genealogicznego64.

Tego typu kompozycje rządziły się własnymi zasadami. Herby przodków umieszczano za znakiem właściciela całego przedstawienia. W herbach pięciopolowych rozpoczynano od herbu matki, następnie babki ojczystej i babki macierzystej, a kończąc na znaku prababki ojczysto-ojczystej. Atrak-cyjność tej formy przekazu sprawiła jednak, że w zaszczytniejszych polach tarczy, wskazujących na bliższy stopień pokrewieństwa, zaczęto umieszczać bardziej prestiżowe koligacje, naruszając tym samym zasady komponowania tego typu przedstawień65. Przekaz tak zbudowanych herbów warunkowały zatem znaczenie i sława rodzin, do których odnosiły się konkretne herby.

Wedle przytoczonych wyżej zasad budowy herbów wielopolowych ko-lejność znaków w herbie złożonym Jana Stanisława Sapiehy powinna być następująca: na tarczy sercowej herb Lis, następnie Lewart, Druck, Dołęga i Pogoń. Wynika z tego, że w kompozycji herbu złożonego Jana Stanisława Sapiehy zaszły ważne i interesujące zmiany. Lewart, herb jego matki, został przesunięty z drugiego na piąte, ostatnie pole. Herb Druck babki ojczystej Hanny Druckiej–Sokolińskiej nie zmienił swojego położenia, tak samo jak Dołęga herb babki macierzystej. Drugą zmianą jest natomiast zastąpienie Pogoni należącej do prababki ojczysto–ojczystej Hanny z Sanguszków Zbrojnym Ramieniem i przesunięcie tego herbu aż o trzy miejsca, z pola ostatniego na pole drugie.

64 Takiego terminu używa S. Górzyński, Genealogische Wappen, [w:] Heraldik – Bildende Kunst – Literatur, ed. G. Scheibelreiter, M. Göbl, Wien 2002, s. 91–110; zob. też.: idem, Arystokracja polska w Galicji, Warszawa 2009, s. 11.

65 Na fakt ten zwrócił uwagę już J. Puzyna, Herb złożony Pawła Holszańskiego, biskupa wileńskiego, „Miesięcznik Heraldyczny”, 11, 1932, s. 126; zob. też: P. Stró-żyk, O potrzebie i możliwościach, s. 201–202; J. Rogulski, Treści propagandowe herbu, s. 38–59. W wypadku heraldyki Sapieżyńskiej dostrzegł te nieścisłości A. Rachuba, por.: idem, Sapiehowie. Mity, legendy, fakty, s. 43–46.


Tab. 2. Kolejność herbów w pięciopolowym herbie złożonym Jana Stanisława Sapiehy oraz według reguły budowy herbów złożonych

pole kolejność w herbie kolejność zgodnie z regułami

1 h. rodowy właściciela Lis h. rodowy właściciela Lis

2 h. nieprzypisany kon-kretnej osobie Ramię Zbrojne h. matki Lewart

3 h. babki ojczystej Druck h. babki ojczystej Druck

4 h. babki macierzystej Dołęga h. babki macierzystej Dołęga

5 h. matki Lewart h. prababki ojczysto-ojczystej Pogoń

W tym świetle dla rekonstrukcji treści propagandowych omawianego herbu złożonego kluczowe jest wykazanie motywacji, jakimi się kierował Jan Stanisław Sapieha, decydując o takim a nie innym umiejscowieniu po-szczególnych znaków na tarczy swojego herbu. Szczególnie ciekawe wydaje się wykazanie, z jakich powodów Jan Stanisław zrezygnował z tak nobili-tującego herbu, jakim jest Pogoń – znak rodzin książęcych wywodzących się z rodu Giedyminowiczów.

Splendor urodzenia

Herb Lis

W polu sercowym tarczy został umieszczony herb Lis – rogacina podwójnie przekrzyżowana. Jest to znak rodzinny Jana Stanisława Sapiehy. Tarcza ser-cowa została zredukowana do niewielkich rozmiarów, ledwie mieszczących godło. Tak znaczące „umniejszenie” Lisa w stosunku do pozostałych znaków


składających się na to przedstawienie może wskazywać na szczególny sto-sunek posiadacza herbu do swojego znaku.

Herb Lis funkcjonował w polskiej heraldyce już od wieku XIII, pie-czętowało się nim głównie rycerstwo pochodzące z ziemi krakowskiej oraz Mazowsza66. Bartosz Paprocki w Gnieździe cnoty zanotował, że nazwa Lis pochodzi od „przodka, który naprzód nosił Liszkę”67. Dalej wymienia sławne postacie, które pieczętowały się tym herbem: „Murzę, sławnego rycerza króla Kazimierza”, który miał otrzymać herb od władcy za mę-stwo w walce z poganami, biskupa krakowskiego Fulka albo Pełkę, dalej rodziny między innymi Giebułtowskich, Zawadzkich, Mniszkowskich, Bolestraszyckich68.

W wyniku unii polsko-litewskiej w Horodle w 1413 roku, Krystyn z Koziegłów przyjął do polskiego rodu herbowego Lisów litewskiego bojara, kasztelana trockiego Sunigajłę. W ten sposób herb Lis pojawił się w Wiel-kim Księstwie Litewskim. Z czasem zaczęto tegoż Sunigajłę uznawać za protoplastę Sapiehów. Pierwsza wzmianka o tym pochodzi od Bartosza Paprockiego, który Jana Sapiehę uznał za potomka Sunigajły:

Jan Sapiha był potomek tego Sunigala wojewodą witebskim i starostą bracławskim, który naprzód był pisarzem koronnym roku 150869.

Następnie heraldyk podkreślił, że herb Lis był na Litwie używany przez Sapiehów70. Wojciech Wijuk Kojałowicz, pisząc o pochodzeniu Sapiehów, nie miał co do tego żadnych wątpliwości:

66 J. Szymański, Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993, s. 179; por. także: idem, Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku, War-szawa 2011, s. 161–162.

67 B. Paprocki, Gniazdo cnoty, s. 90.68 Ibidem, s. 91–92.69 B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, s. 847.70 Ibidem, s. 663.


Tego klejnotu używają rożne domy w W. Ks. L., ale w Horodlu przyjął się i dom swój Sunigayło kasztelan trocki przodek Sapiehów; mianuje go przywilej unii 1401, fundacja biskupstwa żmodzkiego 142171.

Wydaje się więc, że przynajmniej na terenie Wielkiego Księstwa wraz ze zdobyciem znaczącej pozycji przez tę rodzinę Lis stał się znakiem koja-rzonym głównie z przedstawicielami Sapiehów. Sami Sapiehowie zresztą nie wypierali się pokrewieństwa z Sunigajłem, o czym dowodzą zachowane teksty panegiryków. Był on wskazywany na pierwszego Sapiehę, który przyjął ten herb. Także Krzysztof Warszewicki w jednym z panegiryków wymieniał Sunigajłę jako przodka Sapiehów72.

Z punktu widzenia treści propagandowych herbu ważna jest wykładnia symboliczna jego godła. We wspomnianym już panegiryku Hymenodora autorstwa Macieja Sarbiewskiego, napisanym z okazji małżeństwa Jana Stanisława z Anną Chodkiewiczową, herb wielopolowy Sapiehy opatrzono sentencją, która w sposób jednoznaczny odwołuje się do militarnej siły połączonych domów Sapiehów, Druckich i Firlejów, wzmocnionej przez siłę znaku, jakim jest herb Lis73. Z kolei w panegiryku autorstwa francisz-kanina Marka Korony Krzyż strzelisty z roku 1635, napisanym z okazji śmierci Pawła Sapiehy74, autor wskazuje Sapiehów jako ojców ojczyzny, a skojarzenie herbu Sapiehów z krzyżem miało według autora świadczyć o ich oddaniu religii katolickiej.

Oprócz tego rodzaju skojarzeń symbolika herbu Lis miała w oczach panegirystów odwoływać się do tradycji antycznej. Szymon Okolski w Orbis polonus przyrównał godło herbu Lisa do strzały Herkulesa, do zwycięskich

71 W. Wijuk Kojałowicz, Herbarz rycerstwa, s. 47.72 K. Warszewiecki, De Cognitione sui ipsius libri tres, Cracoviae1600, k. 191.73 „Tela, cruces, foleae, lunae, leopardus, in istam. Agmine collecto, de �liere

domum. Patria subsidio multiplice, proteret hostem, Luna iubat Crux vim tela tronhaea dabunt”, zob.: [R. Skorulski] Laurus immortalitatis, f.5r.

74 M. Korona, Krzyż strzelisty oświeconego domostwa Ich Mościów PP. Sapiehów, Abo kazanie żałobne przy Pogrzebieniu ciała Jaśnie Wielożnego Pana I. M. P. Pawła Sapiehi, podkanclerzego W. K. L., ormiańskiego etc., etc. starosty, 1635.


pocisków Kserksesa i Artakserksesa, a także, do śmiercionośnej strzały, która miała śmiertelnie zranić Achillesa75. Mamy więc do czynienia z na-wiązaniem do militarnych motywów, tak popularnych i cenionych wśród ogółu szlacheckiego, a opartej na tekstach heraldyków, którzy porównywali zmagania polskiego i litewskiego rycerstwa z walkami starożytnych. Wzo-rowy szlachcic, miał bowiem obowiązek służyć państwu na wojnie jako jego obrońca, w trakcie pokoju natomiast, jako polityk i urzędnik76.

Wraz ze wzrostem potęgi i znaczenia Sapiehów, której symbolem może być błyskotliwa kariera Lwa Sapiehy77, przedstawiciele tej rodziny zaczęli coraz silniej podkreślać i nobilitować swoje pochodzenie. Świadectwo tego typu działań przynosi dzieło dominikanina Abrahama Stanisława Bzow-skiego. W wydanym w 1622 roku piętnastym tomie Annalium ecclesiastico-rum, kontynuacji roczników kardynała Cezarego Baroniusza, zamieścił on informację o pochodzeniu Sapiehów od włoskiej rodziny de Sapiis, których nagrobek miał się znajdować w kościele Santa Maria sopra Minerva w Rzy-mie. Pod datą 1386 dominikanin pisał:

Nobis pro comperto est, Genue Ligurum, familiam Sapieham adhuc inter nobiles non postremam est: atque Romae, in Templo SS. Virginis Mineruam, aque foribis intermediis, sepulchral, cum hac inscription: De Sapiis adhuc extare78.

75 S. Okolski, Orbis polonus, t. 2, Cracoviae 1642, s. 140–141.76 S. Baczewski, Propagandowa rola szlacheckiego pogrzebu z XVII wieku w świetle

kazań pogrzebowych, [w:] Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci, red. H. Suchojad, Warszawa 2001, s. 208–210.

77 Lew Sapieha szybko piął się po szczeblach kariery urzędniczej: od 1580 roku sekretarz królewski, w roku 1585 objął urząd podkanclerzego, by w roku 1589 otrzymać nominację na kanclerza wielkiego litewskiego. W 1623 roku został wojewodą wileńskim, a w 1625 hetmanem wielkim litewskim; zob.: H. Lulewicz, Sapieha Lew Bazyli, s. 84–85.

78 A. S. Bzowski, Annalium Ecclesiasticorum post Illustriss, et Reverend. Dom. D. Caesarem Baronium S. R. E. Cardinalem Bibliothecarium, t. 15, Rerum in Orbe Christianum ab Anno Domini 1378 usque ad Annum Domini 1431 gestarum narrationem complectens, Coloniae Agrippinae 1622, s. 123; na tę informację


Powyższa wzmianka Bzowskiego wskazuje na wczesne wpisanie rodo-wodu Sapiehów do legendy mówiącej o rzymskich korzeniach litewskich rodów79. Kreowanie w ten sposób tradycji genealogicznej wydaje się zja-wiskiem często spotykanym wśród wybijających się rodzin szlacheckich, zarówno polskich, jak i litewskich80.

Herb Ramię Zbrojne

Ramię Zbrojne – zbrojna ręka przebita w łokciu strzałą81 – należy do najsła-biej rozpoznanych znaków staropolskiej heraldyki szlacheckiej (il. 2). Herb ten został co prawda odnotowany w literaturze heraldycznej z początku XX wieku, jednak nie pokuszono się o jego precyzyjną identy�kację82. An-drzej Rachuba, omawiając genealogię Sapieżańską, za najstarszą wzmiankę

powoływał się później K. Niesiecki, por.: K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. 8, Lipsk 1839–1845, s. 241.

79 Zob. uwagi na ten temat: J. Rogulski, Treści propagandowe herbu, s. 40–45.80 Dobrym przykładem dokumentującym taką praktykę jest rodzina Komorow-

skich pieczętujących się herbem Korczak. Herb ten z uwagi na podobieństwo do herbu używanego przez papieża Pawła III (1555–1559) uważano za tożsamy z herbem rodziny Cara�a. „Co u nas ten herb zowią po polsku Korczak, to po włosku znaczy Kara�a i tak od tego herbu nazwisko ma familija” – pisał w początku wieku XVIII w oparciu o starsze źródła A. Komoniecki wójt Żywca. Co ciekawe, tradycja była tak silna, że także rodziny weneckie, używające trzech srebrnych wrębów w polu czerwonym jako herbu, miały według heraldyków i panegirystów przynależeć do rodziny Komorowskich – na przykład rodzina Donatów z Wenecji; por.: A. Komoniecki, Chronogra�a albo dziejopis żywiecki, Żywiec 1987, s. 48; też: K. Niesiecki, Herbarz polski, t. 5, s. 224–226; zob.: A. Stankiewicz, Program heraldyczny zamku żywieckiego od XVI do XVIII wieku, [w:] Insignia et splendor, s. 85–101.

81 A. Rachuba zwrócił uwagę na grot strzały, który bywa zwrócony raz w górę, raz w dół; zob.: idem, Sapiehowie. Mity, legendy, fakty, s. 47.

82 Krótką wzmiankę przy okazji omówienia wybranych przykładów pieczęci szlacheckich poświęcił J. Puzyna, który wskazał na występowanie znaku Lilii na pieczęci z herbem złożonym księcia Aleksandra Hołowczyńskiego; zob.:


źródłową o tym przedstawieniu uznał notatkę Krzysztofa Warszewieckiego z wydanego w 1600 roku dzieła De cognitione sui ipsius libri tres83.

W omawianym przedstawieniu wielopolowym Ramię Zbrojne zastą-piło herb prababki ojczysto-ojczystej Jana Stanisława Sapiehy ‒ Hanny z Sanguszków. Znak ten musiał więc posiadać bardzo duże znaczenie dla Sapiehy, wydaje się nawet, że większe niż herb Pogoń. Świadczy o tym fakt, że Ramię Zbrojne zostało umiejscowione zaraz po Lisie, w drugim polu kompozycji.

Trudno jest ustalić, kiedy Ramię Zbrojne pojawia się w repertuarze he-raldycznym Sapiehów. Zachowane zabytki z tym przedstawieniem pozwalają wyznaczyć tylko prawdopodobny okres pojawienia się tego godła. Dopiero dalsze, szczegółowe kwerendy pozwolą sprecyzować moment pojawienia tego znaku się jako jednego z herbów Sapiehów.

Najwcześniejszą wzmianką o Ramieniu Zbrojnym jest informacja pochodząca z 1600 roku z dzieła De cognitione sui ipsius libri tres autorstwa Krzysztofa Warszewieckiego:

Huius porro �lius Bogdanus palatino extitit smolensensi, qui aliqundo �lium valde militarem procreaverat vitium, Simeonem apellatum. Cui Romanus non memini quis magni alias nominis imperator, quod egre-giam illi operam bello quodam navaverat, ad priora insignia manum sagitta transsutam adicerat quibus tum ipse, tum et eius posteritas continuata succesione uteretur84.

W wyżej przytoczonej wzmiance wymieniony został syn wojewody nowogródzkiego Pawła Iwanowicza Sapiehy (zm. 1579), Bohdan Sapieha (zm. 1593), wojewoda miński od 1588 roku. Według tej wzmianki do jego wcześniejszego herbu, przedstawiającego ramię zbrojne, cesarz miał dodać

J. Puzyna, Niektóre pieczęcie litewskie, „Miesięcznik Heraldyczny”, 1933, 12, nr 5, s. 75, 77, il. 3.

83 K. Warszewicki, De cognitione, k. 191; A. Rachuba, Sapiehowie. Mity, legendy, fakty, s. 47 zasugerował również, że Ramię mogło pojawić się w XVI wieku.

84 K. Warszewicki, De cognitione, k. 191.


strzałę przebijającą łokieć, udostojniając ten znak. Jak już to zauważył Rachuba, przekaz ten należy traktować wyłącznie jako świadectwo kreacji przez Sapiehów tradycji genealogiczno-heraldycznej uświetniającej po-chodzenie rodziny85. Tego rodzaju udostojnienie herbu było przez cesarza dokonywane przy okazji nadania tytułu hrabiowskiego bądź książęcego86. Wydaje się zatem, że wprowadzenie Ramienia Zbrojnego wraz z tradycją cesarskiego udostojnienia tego znaku zdaje się zdradzać ambicje Sapiehów do uzyskania tytułu rodowego. W świetle omawianej zapiski herb ten pojawił się w kodeńskiej linii Sapiehów.

Z kolei późniejsza informacja, zamieszczona w 1641 roku w Orbis polonus Szymona Okolskiego, wskazuje na rozszerzenie zakresu funkcjonowania omawianego znaku. „Rękę sive manus primo” dominikanin określa jako herb starożytny, „et in domo Sapihorum ad natalia Leonis Sapiha Palatini Vilensis

– illustria”87. Okolski przypisuje więc wyraźnie użycie tego herbu domowi Lwa Sapiehy, a zatem drugiej linii Sapieżyńskiej – czerejsko-różańskiej. Wydaje się więc, że o ile w końcu XVI wieku Ramię Zbrojne było używane przez przedstawicieli Sapiehów z linii kodeńskiej, to już w połowie wieku XVII, sądząc po wzmiance Okolskiego, było głównie kojarzone z osobą Lwa Sapiehy, twórcą potęgi tej rodziny.

Zachowane zabytki heraldyczne i sfragistyczne doprecyzowują powyższe informacje. Ramię pojawia się na pieczęci herbowej większej Mikołaja Sa-piehy, męża Hanny z Sanguszków, wojewody witebskiego z lat 1588–1599,

85 A. Rachuba, Sapiehowie. Mity, legendy, fakty, s. 42–43.86 Por. udostojnienie herbu Krzysztofa Szydłowieckiego przy okazji nadania tytułu

hrabiowskiego w 1515 roku (M. Szymoniak, Program heraldyczny krużganków klasztoru Bożogrobców w Miechowie, [w:] Arma terrarum et baronum. Studia heraldyczne, red. W. Drelicharz, Kraków 2009, s. 65–60) oraz udostojnienie herbu Radziwiłłów przy okazji nadań tytułu książęcego w 1518 i 1547 roku (M. Górzyński, Rodzina Radziwiłłów i ich tytuły, „Miscellanea Historico-

-Archivistica”, t. VII, s. 19–26). Zob. też: tradycja genealogiczno-heraldyczna Chodkiewiczów (L. Podhorodecki, Dzieje rodu Chodkiewiczów, Warszawa 1997, s. 24–26).

87 S. Okolski, Orbis polonus, t. 2, Cracoviae 1643, s. 602–603.


wnuka Pawła Iwanowicza (zm. 1580), syna Bohdana wspomnianego przez Warszewickiego w tekście z 1600 roku88. Co ciekawe, to właśnie jego dziadkowi, Pawłowi Iwanowiczowi (zm. 1579), wnukowi Semena Sapiehy, protoplasty linii kodeńskiej Sapiehów89, przypisano w wieku XVIII herb Ramię Zbrojne90. Niemal jednocześnie Ramię Zbrojne pojawia się w herbie złożonym Lwa Sapiehy, obecnym na jego pieczęci większej z 1588 roku oraz na jego nagrobku w kościele św. Michała w Wilnie91, a także na ilustracji heraldycznej z druku Laurus immortalitatis (il. 3). W herbie tym Ramię Zbrojne umieszczone jest w czwartym polu, po herbach Lis, Lilie, Pogoń, a przed herbem Druck.

W wieku XVII omawiany znak pojawia się często w heraldyce sapie-żyńskiej i wraz z Liliami stanowią reperatur heraldyczny używany wyłącz-nie przez tę rodzinę. Trudno zgodzić się z Andrzejem Rachubą, że Ramię Zbrojne zrobiło mniejszą karierę w heraldyce sapieżyńskiej niż Lilie, skoro pojawia się na wielu zachowanych dziełach sztuki i pieczęciach. Najlepszymi

88 Odciski pieczętne z dwóch dokumentów z 22 i 23 lipca 1595 roku: Archiwum Państwowe Kraków, Archiwum Sanguszków (dalej cyt.: APKr ASang), teka XXI/64 k. 318, APKr ASang teka XXI/65 k. 323.

89 J. Wol�, Kniaziowie litewsko-ruscy, s. 679.90 M. Kałamajska-Saeed, Paweł Iwanowicz Sapieha, [w:] Sapiehowie. Kolekcjonerzy

i mecenasi, kat. wys., Kraków 2011, s. 137. Warto zauważyć, że wśród portretów galerii kodeńskiej to właśnie jego wizerunek jako pierwszy jest opatrzony tym herbem.

91 Nagrobek datowany na lata trzydzieste XVII wieku i fundowany przez jednego z synów Lwa Bazylego, por. M. Wardzyński, Nagrobek Lwa Sapiehy i jego żon w kościele Bernardynek w Wilnie, s. 141. Autor zauważa, że zmianie uległa ko-lejność dwu ostatnich pól w herbie złożonym kanclerza – Druck poprzedził Rękę. Dokonał wstępnie rozpoznania właścicieli poszczególnych herbów: Lis – herb Lwa Bazylego Sapiehy, Druck – herb matki kanclerza, Bohdany Druckiej-Sokolińskiej, Pogoń – herb Hanny z Sanguszków, babki Lwa Sapiehy; opierając się na rozważaniach Andrzeja Rachuby, nie pokusił się na przypisanie konkretnym osobom dwóch pozostałych przedstawień – Ręki Zbrojnej i Lilii, por. A. Rachuba, Sapiehowie. Mity, legendy, fakty, s. 45. Wardzyński doszedł do wniosku, że herb wielopolowy nie przedstawia koligacji Lwa Sapiehy, ale herby występujące w rodzinie Sapiehów.


tego przykładami są portret Pawła Jana Sapiehy, autorstwa Pierra Landry, wykonany w Paryżu w roku 166392, czy zachowana tkanina z herbem zło-żonym Jana Fryderyka Sapiehy (1618–1664), pochodząca z lat 1662–1664, gdzie herb ten został umieszczony w polu tarczy sercowej93.

Bez wątpienia o wprowadzenie herbu Ramię Zbrojne przez Sapie-hów w znacznym stopniu zadecydowały atrakcyjne walory symboliczne tego znaku. Szymon Okolski w Orbis polonus usiłował wyjaśnić jego znaczenie:

Quo nedum intellectum et signi�cationem Aegiptorum antiqorum ex pressit, qui per manum hominem aedi�cationis studiosum signi�-carunt, et quibus conceptae in animo excogitationum imagines oculis subiiciuntur essormarunt, sed faelicem quoque successum rerum agendarum indicarunt et praesagire fecerunt94.

Dominikan skojarzył przedstawienie ręki przebitej w łokciu strzałą z egipskimi hieroglifami. Tak odległe odwołanie stanowi przede wszystkim świadectwo erudycji autora aniżeli faktycznej wiary w starożytność Ramienia Zbrojnego. Z punktu widzenia potencjału propagandowego herbu wątek ten zasługuje na uwagę. W 1556 roku Giovanni Piero Valeriani Bellunensis wydał książkę Hieroglyphica sive de Sarcis Aegiptiorum aliarumque Pen-tium literis commentariorum, wznowioną następnie w latach 1596 i 167895. Czterdziesty drugi tom tego dzieła, wydany w 1556 roku w Bazylei, uczony

92 Sapiehowie. Kolekcjonerzy i mecenasi, s. 226.93 Ibidem, s. 349; na tkaninie wyobrażono herb złożony z takim układem godeł

w polach tarczy: w tarczy sercowej Ramię Zbrojne, w polu drugim – Lis, w trzecim – Grabie, następnie Korybut i herb Lubicz. Tarczę wieńczą dwa hełmy, zwrócone ku sobie kurtuazyjnie, zdobione klejnotami herbu Lis (wspięty lis) oraz herbu Ramię Zbrojne (pięć piór, zapewne strusich). Jan Fryderyk najwyraźniej przedkładał herb Lis i Ramię Zbrojne nad herb Korybut książąt Wiśniowieckich.

94 Ibidem, s. 602.95 W. Tatarkiewicz, Estetyka nowożytna, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967, s. 263.


dedykował Mikołajowi Czarnemu Radziwiłłowi96. Autor ukazywał czytel-nikom schrystianizowaną wersję egipskiej hierogli�ki. Według uczonego Egipcjanie i Chaldejczycy mieli być pierwszymi wynalazcami symbolu. Sama hierogli�ka – jak to ustalił Janusz Pelc – nie była oddzielana od emblematyki, przez co umożliwiała różnorodne i twórcze kompilowanie przedstawień i ich znaczeń97. Jak pisał Władysław Tatarkiewicz, „połączyli je [hieroglify

– A.S] z symboliką średniowieczną i biblijną, wytwarzając w ten sposób własny system, swoistą renesansową hierogli�kę, opartą na niezrozumieniu dawnej i na pomieszaniu różnych systemów”98. Hieroglify żyły w epoce nowożytnej własnym życiem, interpretowane przez uczonych humanistów, którzy w myśl zasady, że „każda rzecz jest alegorią i dla każdej myśli można znaleźć alegorię”99, tworzyli dla nich nowe znaczenia. Były więc odbiciem badań prowadzonych przez ówczesnych zachodnioeuropejskich erudytów fascynujących się kulturą antyczną100. Szymon Okolski powołuje się właśnie na dzieło Valerianiego, które w okresie nowożytnym było popularną pracą o tematyce emblematycznej.

Szymon Okolski doszedł zatem do wniosku, że znak Ramienia Zbroj-nego tra�ł na Litwę dzięki Rzymianom, którzy zaczerpnęli go z kolei od Hebrajczyków i Mojżesza101. Wywiedzenie tego znaku z tradycji biblijnej przydawało Sapiehom szczególnie „starożytny” i nobilitujący rodowód. Propagowanie Ramienia Zbrojnego jako świadectwa starożytnych korzeni

96 J. Miziołek, Obeliski Rzymu, „Barok”, 1, 1994, s. 162; interesujący rozdział dzieła Valerianiego zawierający symbolikę włóczni, miecza, tarcz, wraz z odwołaniami do wojen rzymsko-perskich; jedna ze stron zawiera ilustrację przedstawiającą rzymskie symbole legionowe oraz rzymską wróżbę dokonywaną przed wyru-szeniem na wojnę, por.: G. P. Valeriani, Hieroglyphica sive de Sarcis Aegiptiorum aliarumque Pentium literis commentariorum, Basilea 1556, f. 318.

97 J. Pelc, Obraz–słowo–znak. Studium o emblematach w literaturze staropolskiej, Kraków 1973, s. 35.

98 W. Tatarkiewicz, Estetyka nowożytna, s. 263.99 Ibidem, s. 260.100 B. Czarski, Stemma w staropolskich książkach, czyli rzecz o poezji heraldycznej,

Warszawa 2012, s. 37–38.101 S. Okolski, Orbis polonus, t. 2, Cracoviae 1642, s. 603.


rodziny, ugruntowanego skojarzeniem z egipskimi hieroglifami, decydowało o wyjątkowej atrakcyjności tego znaku. Pobrzmiewają w tym echa wzmianki Abrahama Bzowskiego z roku 1622 o pochodzeniu Sapiehów od włoskich de Saapis, również wskazującej na starożytny rodowód. Wprowadzenie Ramienia Zbrojnego należy zatem uznać za przejaw przemyślanej propa-gandy splendoru Sapiehów.

Podsumowując dotychczasowe rozważania, należy stwierdzić, że Ramię Zbrojne w przedstawieniu złożonym Jana Stanisława Sapiehy stanowi jego herb rodzinny. Wydaje się, że przy wyborze tego herbu ostateczną rolę odegrała symbolika godła nawiązująca do męstwa wojskowego (ręka przeszyta strzałą) oraz jego „starożytność”. Jako pochodzący sprzed unii w Horodle, rodzimy herb litewski, Ramię Zbrojne wskazywało na przy-wiązanie do tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz na starożytne pochodzenie, sięgające czasów Palemona. Wzmianka Warszewickiego z roku 1600 o udostojnieniu tego „starożytnego” litewskiego znaku przez cesarza wydaje się świadectwem ambicji Sapiehów do uzyskania tytułu hrabiowskiego102.

Wprowadzenie znaku o takich treściach propagandowych należy wiązać z dynamiczną karierą Sapiehów na przełomie XVI i XVII wieku. Przedsta-wiciele tej rodziny, szczególnie Lew Sapieha, który osiągnął najważniejsze urzędy w Wielkim Księstwie Litewskim, zadbali o odpowiednią propagandę, budującą prestiż i potwierdzającą ich znaczenie polityczne oraz potęgę ekonomiczną.

Herb Druck

Herb Druck – w polu czerwonym tarczy miecz otłuczony w słup ostrzem ku podstawie, po bokach którego cztery księżyce, po dwa z każdej strony, rogami do siebie w słup – znak babki ojczystej Jana Stanisława Bohdany

102 Tytuł książęcy otrzymali w roku 1700 od cesarza Leopolda I; zob. A. Rachuba, Sapiehowie. Mity, legendy, fakty, s. 34.


Druckiej-Sokolińskiej, żony Iwana Iwanowicza Sapiehy103, znajduje się w swoim właściwym, trzecim polu analizowanego przedstawienia herbowego. Pozostawienie tego godła na tym eksponowanym polu należy wiązać z dużym znaczeniem herbu Druck, którym pieczętowali się tylko przedstawiciele rodu książąt Druckich.

Bohdana Drucka-Sokolińska była córką Konstantego Druckiego--Sokolińskiego, a wnuczką Fedora Fedorowicza Druckiego-Sokolińskiego, właściciela Czerei. Miejscowość ta przeszła w ręce Sapiehów po małżeństwie Bohdany z Iwanem Sapiehą i stała się z czasem jedną z najważniejszych siedzib rodziny Sapiehów104.

Herbarze Paprockiego i Okolskiego milczą na temat dziejów tej rodziny, nie wspominają także herbu Druck, wymienia go Wojciech Wijuk Kojało-wicz, a później Kasper Niesiecki105. Brak wzmianek o tej rodzinie w pracach heraldyków koronnych wydaje się spowodowany faktem, że była to rodzina litewska, która nie zrobiła większej kariery w Rzeczpospolitej, stąd też mało ją znano poza granicami Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Według ruskich kronik Druccy mieli się wywodzić w prostej linii od książąt halickich, dokładnie od księcia Michała, syna Romana Aleksan-drowicza księcia Włodzimierza Wołyńskiego106. Z kolei w Compendium Wojciech Wijuk Kojałowicz podaje, że:

tego klejnotu zażywają Druccy, którzy z dawnych książąt ruskich swój rodzaj prowadzą, a na cztery domy w Wielkim Księstwie Litewskim rozrodzili się: Horskich, Lubeckich, Oziereckich, Sokolińskich107.

103 H. Lulewicz, Sapieha Lew Bazyli, [w:] PSB, t. 35, s. 84; por.: Sapieha Iwan Iwanowicz, [w:] PSB, t. 34, s. 620.

104 J. Wol�, Kniaziowie, s. 61.105 K. Niesiecki, Herbarz polski Kaspra Niesieckiego powiększony dodatkami z póź-

niejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych i wydany przez Jana Bo-browicza, t. 3, Lipsk 1839, s. 409.

106 J. Wol�, Kniaziowie, s. 55.107 W. Wijuk Kojałowicz, Compendium, s. 45.


Według ustaleń Józefa Wol�a Druccy mieli wywodzić się z Drucka w ziemi mohylewskiej i pochodzić od książąt połockich108. Gałąź książąt Druckich-Sokolińskich, z której pochodziła Bohdana, miała być młod-szą latoroślą tej rodziny, której pierwszym przedstawicielem piszącym się Druckim-Sokolińskim był Semen. Druccy-Sokolińscy na przełomie wieku XVI i XVII nie piastowali urzędów senatorskich, obejmowali tylko urzędy ziemskie w województwie witebskim. Paweł Drucki-Sokoliński (zm. 1575), podkomorzy witebski i marszałek orszański, zasłużył się w wojnach z Mos-kwą109. Jego syn Jerzy (zm. 1606), podkomorzy i marszałek witebski, także jako rotmistrz jazdy, pełnił służbę wojskową pod komendą księcia Romana Sanguszki, walczył w kampaniach wojennych Stefana Batorego, a następnie był dworzaninem Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna”. Brał ponadto udział w walkach ze Szwedami w In�antach110. Z kolei Jan Drucki-Sokoliński (zm. 1630) był bliskim współpracownikiem Lwa Sapiehy, pełnił rolę zarządcy w jego dobrach, brał udział w poselstwie do Rzymu w roku 1603111. Także Janusz Sokoliński (zm. 1618), spokrewniony z Lwem Sapiehą, �gurował w dokumentach sądowych Lwa jako jego świadek112. Wszystko to świadczy o istotnym znaczeniu Druckich w skali regionalnej, jak jednak wspomniano, nie udało im się wejść do stanu senatorskiego. Wydaje się, że spośród wszystkich linii Druckich linia Sokolińskich była najbardziej znana. Wijuk Kojałowicz zdaje się podkreślać ich znaczenie, wspominając, że „kniaziów Sokolińskich dom w Wielkim Księstwie Litewskim jest zacny tegoż”113.

Ważniejsza od piastowanych urzędów ziemskich wydaje się uwaga Wi-juka Kojałowicza o pokrewieństwie Druckich-Sokolińskich z Jagiellonami. Siostra kniazia Semena Dymitrowicza114 była matką Zo�i Holszańskiej,

108 J. Wol�, Kniaziowie, s. 55.109 H. Lulewicz, Drucki–Sokoliński Paweł, [w:] PSB, t. 40, s. 49–50.110 J. Wol�, Kniaziowie, s. 467–468; por.: H. Lulewicz, Drucki–Sokoliński Jerzy,

[w:] PSB, t. 40, s. 39–42.111 H. Lulewicz, Drucki-Sokoliński Jan, [w:] PSB, t. 40, s. 35–37.112 Ibidem, s. 38–39.113 W. Wijuk Kojałowicz, Compendium, s. 46.114 J. Wol�, Kniaziowie, s. 8.


czwartej żony Władysława Jagiełły115. To właśnie pokrewieństwo odnotował Wijuk Kojałowicz, co dowodzi, ze informacja ta była szerzej znana:

Andrzej Iwanowicz z Drucka Drucki książę kijowskie miał za sobą siostrę Witoldową, z której urodzona Zo�a szła potym za króla Jagieła i zrodziła Władysława Warneńskiego i Kazimierza królów116.

Herbu Druck w herbie złożonym Jana Stanisława Sapiehy wska-zywał zatem na koligację z domem spokrewnionym z Jagiellonami, co czyniło tę koligację nobilitującą i pożądaną. Mniejszą rolę odgrywały tu urzędy sprawowane przez członków tej rodziny, chociaż męstwo i cnoty wojskowe prezentowane przez Jerzego i Pawła mogły mieć dodatkowe znaczenie przy podkreślaniu zasług wojskowych Jana Stanisława. Naj-ważniejsze jednak wydaje się książęcego pochodzenie Druckich i ich pokrewieństwo z Jagiellonami. Wprowadzając herb tej rodziny do swoich herbów złożonych, Sapiehowie mogli pochwalić się pokrewieństwem z linią książęcą, a pośrednio także z dynastią królewską, którego to ‒ dosyć odległego ‒ faktu genealogicznego nie omieszkali spożytkować panegiryści117.

Herb Dołęga

Herb Dołęga – w polu błękitnym podkowa srebrna ze srebrnym krzyżem kawaleryjskim zaćwieczonym na barku i srebrną strzałą pośrodku, zwróconą grotem do podstawy – należał do babki macierzystej Jana Stanisława Bar-bary Szreńskiej. Podobnie jak herb Druck nie zmienił swojego położenia, co również należy traktować jako przemyślaną decyzję.

115 Ibidem, s. 461; Z. Wdowiszewski, Genealogia Jagiellonów, s. 44–47.116 W. Wijuk Kojałowicz, Herbarz rycerstwa, s. 45.117 A. Rachuba, Sapiehowie. Mity, legendy, fakty, s. 31–41.


Herbem Dołęga pieczętowała się znaczna liczba przedstawicieli średniej szlachty mazowieckiej118. Paprocki zaznaczył, że herb ten miał wywodzić się od innego, równie w Koronie popularnego, znaku Jastrzębca. Warto dodać, że według heraldyka herbem tym miał się pieczętować biskup płocki Alek-sander z Malonne119. Wzmianka o duchownym, którego Niesiecki nazywa Aleksandrem Szreńskim, może być dowodem na kreację tradycji genealo-gicznej tej rodziny mającej uświetnić jej pochodzenie120. Legenda herbowa związana z Dołęgą, zaprezentowana przez Szymona Okolskiego w Orbis Polonus, odwołuje się do historii Kasjusza walczącego z Partami. Miał on radzić się Chaldejczyków, kiedy ma rozpocząć walkę i czy szczęście będzie mu sprzyjać. Ponieważ zodiakalny Strzelec i Skorpion nie sprzyjały walce, legendarny rycerz imieniem Dołęga przekonał wodza, że wojsko walczy pod znakiem boga Marsa, a chroni je krzyż i pancerz na ich piersi121. Znak ten był więc wiązany z męstwem wojskowym, tak cenionym przez szlachtę122.

Szreńscy byli uznawani za starożytną rodzinę, a kilku kolejnych ich przedstawicieli zajmowało urzędy senatorskie. Dziadek Barbary Stanisław Szreński był wojewodą mazowieckim. Wspomina o nim Kasper Niesiecki, że żył sto czterdzieści lat, co zapewne wynika z jego pomyłki123. Ojcem Barbary był Feliks Szreński (1498–1554), jedyny syn Stanisława wojewody płockiego i Małgorzaty z Działynia124. Był on typowym przedstawicie-lem średniej szlachty, która dzięki lojalnej służbie królewskiej liczyła na karierę polityczną i powiększenie majątku ziemskiego. Szreński w 1526 roku objął urząd kasztelana rypińskiego, w roku następnym został kaszte-lanem dobrzyńskim, a w 1529 roku ‒ starostą płockim. Jako zaufany sługa

118 B. Paprocki, Herbarz rycerstwa polskiego, s. 400–403.119 Ibidem, s. 399.120 K. Niesiecki, Herbarz polski, t. 8, s. 473.121 S. Okolski, Orbis polonus, t. 1, Cracoviae 1641, s. 150–151.122 S. Baczewski, Szlachectwo. Studium z dziejów ideologii w piśmiennictwie polskim

II poł. XVI – XVII wieku, Lublin 2009, s. 183–185.123 K. Niesiecki, Herbarz polski, t. 8, s. 473.124 A. Bartoszewicz, Księga radziecka ze Szreńska z lat 1525–1536, „Rocznik Ma-

zowiecki”, 13, 2001, s. 70.


Zygmunta I i jego syna Zygmunta Augusta, szybko awansował na kolejne urzędy – w 1532 roku postąpił na urząd wojewody płockiego, a w roku 1537 został starostą malborskim125.

O tym, że była to postać nietuzinkowa, świadczą jego fundacje artystyczne, do których należy budowa kościoła para�alnego i zamku w mieście Szreńsk. Renesansowy zamek miał budzić podziw jeszcze w XVII wieku126.

Wydaje się zatem, że Sapieha zdecydował się na umieszczenie Dołęgi Szreńskich z dwóch powodów. Po pierwsze, zajmowali oni urzędy senatorskie i pochodzili ze starej rodziny, której korzenie miały sięgać zamierzchłych czasów. Po drugie zaś, Szreńscy należeli do mazowieckiej szlachty, wiernie stojącej przy religii katolickiej, co w przypadku Sapiehy, będącego synem kilkukrotnego konwertyty, mogło mieć szczególne znaczenie. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że Jan Stanisław był politycznie związany z dworem Zygmunta III Wazy wspierającego kontrreformację w Rzeczpospolitej.

Herb Lewart

Herb Lewart – w polu czerwonym srebrny lampart w lewo wspięty ukorono-wany ‒ jest znakiem matki Jana Stanisława Doroty z Firlejów. Herb ten został przesunięty z właściwego dla herbu matki pola drugiego na ostatnie, w którym powinien się znajdować herb prababki ojczysto-ojczystej. Tak znaczące naduży-cie zasad budowy herbów złożonych zapewne nie wynikało z nieznajomości wywodów własnych przodków. Fakt ten jest o tyle ciekawy, że rodzina Firle-jów odgrywała na przełomie XVI i XVII wieku niebagatelną rolę polityczną w Rzeczpospolitej. Takie posunięcie należy zatem traktować jako przemyślaną manifestację poglądów politycznych i religijnych Jana Stanisława.

125 M. Piotrowski, Szreńsk – miasto zapomniane, Warszawa 1986, s. 16; także S. Okolski, Orbis polonus, t. 1, s. 153.

126 W. H. Gwarecki, Pamiętnik historyczny płocki, Warszawa 1828, s. 94; F. A. Koź-miński, Dzieje Mazowsza za panowania książąt, Warszawa 1858, s. 456; Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor, H. Samsonowicz, Warszawa 1994, s. 410–416.


Co więcej, w omawianym herbie złożonym znak ten, oprócz zajmowania najmniej zaszczytnego pola tarczy, został odwrócony w lewo, jakby odwracał się od umieszczonej w czwartym polu Dołęgi Szreńskich. To odwrócenie godła w nieprawidłową heraldyczną stronę może jednak wynikać z pomyłki drukarskiej, tym bardziej że obydwa panegiryki wraz z ilustracjami, to jest Hymenodora Sarbiewskiego oraz Laurus immortalitatis Skorulskiego, wydano w środowisku litewskich jezuitów.

Według Bartosza Paprockiego Firlejowie pochodzili z Frankonii, a w Pol-sce znaleźli się za czasów króla Władysława Łokietka127. Jednak późniejsza tradycja, spisana przez Szymona Okolskiego, wskazuje na ich przybycie do Polski za czasów Kazimierza Sprawiedliwego128. Oprócz wzmianek w polskich herbarzach w przypadku Firlejów dysponujemy znaczną liczbą źródeł powstałych za granicą. Jak uważa Irena Rolska, powołując się na prace Henryka Chachaja129, w latach 1565–1653 wydano aż czterdzieści sześć druków poświęconych Firlejom: panegiryków, rozpraw naukowych, mów pochwalnych130. Rodowód Firlejów według wydanej w 1614 roku mowy Jana Tomasza Freigiusa, napisanej ku czci zmarłego Andrzeja Firleja, miał sięgać w głąb historii państwa polskiego, a ich przodkowie mieliby przybyć z Czech za czasów Mieszka, i uczestniczyć w nawracaniu pogan na chrześcijaństwo131. Autorami tych druków pochwalnych ku czci Firlejów byli zazwyczaj autorzy kalwińscy, głównie uczeni z uniwersytetów w Hai-delbergu, Bazylei i Genewy.

Świetność pochodzenia, „starożytność” korzeni odpowiadały pozycji politycznej i fortunie ziemskiej Firlejów132. Potęga tej rodziny ukształto-wana została przede wszystkim przez Jana Firleja (1521–1527), wojewodę

127 Ibidem, s. 147; por.: B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, s. 495–497.128 S. Okolski, Orbis polonus, t. 2, s. 109.129 H. Chachaj, Z dziejów propagandy przeszłości rodu Firlejów w Europie XVI–XVII

wieku, [w:] III Janowickie Spotkania, s. 71–72.130 I. Rolska, Firlejowie Leopardzi, s. 146.131 Ibidem, s. 146–147.132 O rozwoju posiadłości Firlejów por.: P. Jusiak, Majątki rodziny Firlejów z Dą-

browicy w pierwszej połowie XVI wieku, Lublin 2011.


bełskiego (1556) i wojewodę lubelskiego (od 1561 roku), marszałka wielkiego koronnego od 1563 roku. W 1550 roku Jan Firlej przeszedł na luteranizm, następnie na kalwinizm, zapoczątkowując tym samym, choć na krótko, protestanckie dzieje rodziny. W trakcie elekcji Henryka Walezego w 1574 roku wymógł na królu podpisanie dokumentów gwa-rantujących wolności wyznaniowe dla protestantów w Rzeczpospolitej. Jego syn Andrzej Firlej (zm. 1609) przebywał na studiach w Rzeszy, zapraszany uprzejmie przez Zwingliego i Bezę133. Był nieprzejedna-nym wrogiem Zygmunta III i tak jak ojciec nadal prowadził politykę wspierania protestantów w Rzeczpospolitej. Brał także udział w rokoszu sandomierskim.

Z kolei Andrzej Firlej z Dąbrowicy (1576–1585) zasłynął jako przed-stawiciel szlachty protestanckiej, zdecydowanie przeciwstawiając się polityce Henryka Walezego, którego uważano za zaprzysięgłego wroga protestan-tów. W 1575 roku w trakcie elekcji sprzeciwiał się wyborowi kandydata habsburskiego, by w końcu poprzeć kandydaturę Stefana Batorego134. Jego córka Dorota wyszła za mąż za Samuela Zbaraskiego, by po jego śmierci ponownie wyjść za mąż za Lwa Sapiehę135.

W świetle wyżej zarysowanych biogramów najważniejszych przedsta-wicieli rodziny Firlejów, można stwierdzić, że w pełni zasłużyli oni na tytuł obrońców protestantyzmu w Rzeczpospolitej. Taka pozycja owocowała bliskimi kontaktami z intelektualistami protestanckimi z Rzeszy.

Wydaje się, że Jan Stanisław Sapieha, katolik, był zbyt mocno związany z dworem królewskim Wazów, aby wyraźnie eksponować swoje rodzinne koligacje z rodziną uznawaną za kalwińską i kojarzoną z silną opozycją wobec monarchy, nawet jeśli przypomnimy, że w tym czasie jeden z Firle-jów, już katolik, piastował godność biskupią. Ojciec Jana Stanisława, Lew Sapieha, aż dwukrotnie dokonywał za swojego życia konwersji – jako jeszcze prawosławny w 1571 roku podczas swoich studiów w Lipsku przeszedł na

133 K. Lepszy, Firlej Andrzej, [w:] PSB, t. 6, s. 475.134 Ibidem, s. 474.135 Ibidem, s. 475, por.: H. Lulewicz, Sapieha Jan Stanisław, s. 624.


kalwinizm136. Mogło to sprzyjać jego małżeństwu z Dorotą Firlej w 1586 roku. Przy konwersji na katolicyzm Lew miał namówić do tego także swoją małżonkę (1586). Dalsze postępowanie Lwa Sapiehy było również konsekwen-tne i zorientowane na odpowiednie korzyści polityczne. Nie poparł rokoszu Zebrzydowskiego (1606–1609) wymierzonego przeciwko polityce Zygmunta III, który wspierał kontrreformację i starał się umocnić władzę monarszą137. Kontynuatorem tej polityki był Jan Stanisław, który – jak już wspomniano – mógł pochwalić się bardzo bliskim relacjami z dworem królewskim.

W świetle powyższych rozważań przesunięcie herbu matki Firlejówny na ostatnie miejsce wielopolowego herbu Jana Stanisława wydaje się zro-zumiałe. Sapieha nie zrezygnował do końca z podkreślenia atrakcyjnej mimo wszystko koligacji z Firlejami, nie chciał jednak zbyt nachalnie na nią wskazywać, aby podkreślić swoje poglądy religijne i polityczne. Stąd też zaskakujący fakt umieszczenia przed Lewartem Dołęgi Szreńskich, którzy w żadnej mierze nie mogli się równać z Firlejami pod względem pozycji politycznej i ekonomicznej, wydaje się bardzo wymownym zabiegiem. Jak można przypuszczać, Jan Stanisław jakby umniejszył w ten sposób znaczenia protestanckich Firlejów i tym samym silniej wyeksponował te wartości – reprezentowane przez Szreńskich – które dla Jana Stanisława Sapiehy liczyły się znacznie bardziej.

Herb złożony Jana Stanisława jako stemmat

Na początku rozważań nad herbem złożonym Jana Stanisława zasygna-lizowałem, że dwa jego przedstawienia zostały opatrzone stemmatami i powinny być przeanalizowane w kontekście treści tych utworów. Pozwoli

136 H. Lulewicz, Sapieha Lew, s. 84.137 A. Czwołek, Lew Sapieha i Krzysztof Radziwiłł, s. 45–48.


to na odczytanie przekazu herbu podporządkowanego konkretnemu wy-darzeniu, z jakim wiązało się napisanie stemmatu. Jednocześnie można się zastanowić, czy w świetle przedstawionych dotychczas znaczeń samego herbu złożonego stemmaty w jakiś sposób reprezentowały stałe lub zmienne znaczenie znaków.

Badania nad stemmatami w Polsce nie są zaawansowane, jednak w ostat-nim czasie można zaobserwować na tym polu znaczne postępy i coraz więk-sze zainteresowanie tym zagadnieniem. Zajmują się nim głównie historycy literatury, jednak tematyka ta wymaga ona także zainteresowania historyków i historyków sztuki. Najważniejszymi i najobszerniejszymi pracami na temat stemmatów są opracowania Janusza Pelca oraz Pauliny Buchwald-Pelcowej, które miały wpływ na wnioski badaczy zajmujących się emblematyką przez ostatnie kilkadziesiąt lat138. W starszych publikacjach stemmat był zjawiskiem omawianym w kontekście emblematyki, co wynikało z podobieństwa obu tych zjawisk139. Współcześni badacze wyodrębnili stemmaty z emblematyki, co zaowocowało nowymi interpretacjami i rozszerzyło zakres badań na pomijane lub tylko wzmiankowane do tej pory kwestie140.

Stemmat w okresie nowożytnym był formą literacką, a także słowno--wizualną, odwołującą się do znaku herbowego141. Wywodził się z zawołań

138 J. Pelc, Słowo–znak–obraz; P. Buchwald-Pelcowa, Emblematy w drukach polskich i Polski dotyczących XVI–XVIII wieku. Bibliogra�a, Wrocław, 1981; zob. też: idem, Emblematyka w późnobarokowych drukach polskich, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1980, nr 3–4, 42, s. 401–412; idem, Na pograniczu emblematu i stemmatu, [w:] Słowo i obraz, red. A. Morawińska, Warszawa 1982.

139 Ostatnio problematykę tą omówił B. Czarski, ukazując zmiany, jakie zachodziły w rozumieniu pojęcia w epoce nowożytne; idem, Stemmaty, s. 59–79.

140 F. Pilarczyk, Stemmata w drukach polskich XVI wieku, Zielona Góra 1982; J. Niedźwiedź, Stemmaty elegialne Piotra Wijuka Kojałowicza, „Terminus”, 2, 2004, s. 151–156; zestawienie części literatury dotyczącej emblematyki po-daje również: A. Trojak, Stemmata na Litwie, [ Jolity Liškevičienö, XVI–XVIII amžiaus knygu gra�ka: Herbai senuosiuose lietuvos spaudiniuose], „Terminus”, 2, 2004, s. 85.

141 B. Czarski, Stemmaty, s. 75.


heraldycznych i dewiz, które powoli rozrastały się w teksty literackie142, i co istotne, jest starszy niż sama emblematyka, której mógł dać początek143. Składa się zazwyczaj z lemmy lub motta, ikonu czyli wizerunku, oraz rymowanej subskrypcji, odwołującej się do ikonu i powiązanej z lemmą. Od razu więc można spostrzec, że właściwie stemmat posiada budowę jak klasyczny emblemat144.

W świetle zarysowanego powyżej kontekstu można przyjrzeć się zło-żoności stemmatów z herbem Jana Stanisława Sapiehy. W przypadku Hymenodora Sarbiewskiego mamy do czynienia aż z czterema stemmatami. Nieco miejsca poświęcił im Bartłomiej Czarski, wskazując na zmianę zna-czenia godła Gryf, który w kontekście małżeństwa Anny z Chodkiewiczów z wojowniczego monstrum przemienił się w partnera Hymena, boga mał-żeństwa145. Czarski nie zajął się natomiast omówieniem stemmatu Sapiehy. Subskrypcja pod jego tarczą herbu złożonego brzmi następująco:

Tela, cruces, foleae, Luneae, Leopardus, in istamagmine collecto, de�liere domum.Partia subsidio multiplice proteret hostemLuna iubar Crux vim tela tropbaea dabunt.

Wyraźnie mamy do czynienia z sugestią autora, że godła występujące w herbie świadczą o świetnym pochodzeniu Sapiehy. Połączenie tych wszyst-kich znaków ma gwarantować zmiażdżenie wroga i jest odwołaniem do militarnych zasług albo raczej ambicji posiadacza herbu. W kontekście mał-żeństwa z Chodkiewiczówną podkreślono jednak równocześnie pochodzenie małżonka, wskazując równość statusu magnackiego obu nowożeńców.

W wydanej w 1623 roku mowie Applausus Academia herb Sapiehy został podpisany znacznie krótszą sentencją.

142 A. Trojak, Stemma na Litwie, s. 87.143 P. Buchwald-Pelcowa, Emblematy, s. 8; F. Pilarczyk, Stemmata, s. 18–20; B.

Czarski, Stemmaty, s. 39.144 J. Pelc, Obraz–Słowo–Znak, s. 35.145 B. Czarski, Stemmaty, s. 263–264.


Ut fauste iaculere Tua Marschalce SagittamSit Tibi Norma Parens Sit Tibi Meta Deus.

Z kolei w tym aforyzmie wskazano zdecydowanie na korzenie Sa-piehy. Marszałek miał czerpać wzór ze swoich szlachetnych przodków, a jego kresem istnienia i wszelkiej doczesnej działalności miało być zbawienie.

W kolejnej stemmie, ukazanej w Skorulskiego Laurus immortalitatis, umieszczono również interesujący podpis. Ciekawy jest tym bardziej, że tekst panegiryku był skierowany bezpośrednio do Jana Stanisława Sapiehy jako zięcia zmarłego Jana Karola Chodkiewicza.

Quod Carolus Gothicas Iaculo Crucis obruit Hydras,Quod Iaculo repulit �racia castra Crucis.Mortuus haec Marschalce tuo vult stemmate gestaVivere nam geminae est iuncta Sagitta Cruci.

Tekst nawiązuje do herbu Lis, który jawi się jako znak wojenny kojarzony ze strzałą. Kolejny raz herby towarzyszące Lisowi mają być symbolem jego męstwa wojennego.

W trzech przypadkach stemmat herbu Sapiehy jest przede wszystkim tłumaczony jako znak jego wojennej sławy, sprawności militarnej, zalet takich jak męstwo i gotowość do walki. Pokrewieństwo z hetmanem wielkim Chodkiewiczem stało się nawet w przypadku stemmu z Laurus immortalitatis wręcz zobowiązaniem do przejęcia dziedzictwa militarnego, pójścia w ślady obrońcy ojczyzny. Jednocześnie Sapieha miał być wzorem wojownika – obrońcy religii. Takie znaczenie przypisane poszczegól-nym znakom wydaje się pokrywać z podstawowym znaczeniem herbu złożonego Sapiehy i jego intencjami przedstawienia swojej osoby jako spadkobiercy wojennej sławy przodków, kontynuatora ich militarnych tradycji.


Propagandowy przekaz herbu

Po omówieniu poszczególnych elementów składowych herbu złożonego Jana Stanisława Sapiehy trzeba się zastanowić, jakie znaczenie posiadali Sapiehowie na przełomie wieku XVI i XVII. Pozwoli to na ostateczne odczytanie wielopolowej kompozycji marszałka.

Niezwykły awans rodziny, która w ciągu wieku XVI wciąż zyskiwała nowe posiadłości, a jej przedstawiciele obejmowali coraz znaczniejsze urzędy, za życia ojca Jana Stanisława, Lwa Sapiehy, znacznie został przyśpieszony i ugruntowany146. Jak wcześniej zauważono, oprócz licznych posiadłości i wysokiej pozycji politycznej, kanclerz pragnął także w odpowiednim świetle przedstawić swoje pochodzenie. Takie podejście może wynikać z ogólnych tendencji szlachty polskiej i litewskiej, która pragnęła wykazać odpowiednio zaszczytne pochodzenie. Z drugiej strony zabieg Sapiehy o odpowiednią propagandę wynikał także z rodzącego się współzawod-nictwa z Radziwiłłami, którzy jako jedyna rodzina stali na przeszkodzie do zdobycia hegemonii w Wielkim Księstwie Litewskim. Sapiehowie, nie mogąc się powołać na pochodzenie książęce, musieli się więc odwołać do zabiegów, jakie stosowali Pacowie, wskazujący swoje domniemane włoskie pochodzenie. W tym kontekście przejęcie z linii kodeńskiej herbu Ramię Zbrojne wskazuje na przyjęcie takiej właśnie propagandowej „taktyki”. Wykazanie starożytności pochodzenia, najlepiej od Rzymian, wpisywało się w tradycje litewskich książąt i pozwoliło na rozwój propagandy za życia Jana Fryderyka Sapiehy. Sapiehowie, w przeciwieństwie do rodzin posiadających tytuł książęcy, takich jak na przykład Druccy, nie stanęli w obliczu utraty statusu książęcego. Stali raczej na pozycji rodziny, która pragnęła dopiero udowodnić swoje wspaniałe pochodzenie.

W świetle tak zarysowanego znaczenia i pozycji rodziny działalność Jana Stanisława staje się zrozumiała. Jego kariera urzędnicza, wojskowa, poparcie

146 Więcej na temat rozległej polityki kanclerza Lwa Sapiehy, zob.: A. Czwołek, Piórem i buławą.


udzielane stronnictwu królewskiemu stanowią postawę podobną do innych, pragnących się wybić przedstawicieli szlachty koronnej czy litewskiej147. Młody Sapieha szedł w ślady swojego ojca, kanclerza i tak samo jak on kontynuował budowę chwały swojej rodziny.

Konstrukcja złożonego herbu Jana Stanisława wskazuje w pierwszym rzędzie na wskazanie pochodzenia marszałka od szlachty polskiej i litewskiej. Pochodzenie przodków z terytorium Korony wyraźnie podkreślono przez herby Dołęga oraz Leopard. Z kolei herby Ramię Zbrojne oraz Druck są nawiązaniem do tradycji szlachty litewskiej oraz do tradycji ruskiej, książęcej. Obydwa znaki odwołują się do starożytnych korzeni i o ile ten drugi był rozpoznawany jako znak książąt Druckich, to pierwszy był kreowany na dawny znak litewski, przynależny wyłącznie Sapiehom, powołującym się na włoskie, jeśli już nie rzymskie korzenie.

Jednak ważniejsze wydaje się całościowy wydźwięk polityczny całego herbu złożonego Jana Stanisława Sapiehy. Był on bowiem kreowany na walecznego i mężnego obrońcę państwa, a sądząc po jego karierze, na pewno dużą wagę przykładał do swoich wojskowych sukcesów, które ostatecznie nie nadeszły. Nobilitowało go małżeństwo z Anną z Chodkiewiczów, któ-rych część majątku przejmował. Brał on udział w kampaniach wojennych, a kariera wojskowa były swoistym toposem – każdy przedstawiciel narodu szlacheckiego powinien pełnić funkcje urzędnika i wojownika w służbie państwa148. Tym samym Sapieha usiłował wpisać się w tę tradycję. Jed-nocześnie na tym tle zastanawiające „wywyższenie” herbu Szreńskich nad znakiem Firlejów wydaje się wskazywać, ze Jan Stanisław chciał uchodzić także za obrońcę katolicyzmu przed zakusami zagrażającej od północy eks-pansji szwedzkiej, która determinowała charakter polsko-litewskiej polityki zagranicznej w pierwszej połowie XVII wieku.

147 Z. Anusik, Kariery ulubieńców Zygmunta III. Rola polityki nominacyjnej króla w kreowaniu elity władzy w Rzeczypospolitej w latach 1587–1632, [w:] Faworyci i opozycjoniści. Król a elity polityczne w Rzeczypospolitej XV–XVII wieku, Kraków 2006, red. M. Markiewicz, R. Skowron, s. 215–243.

148 S. Baczewski, Szlachectwo, s. 185.


Siła przekazu została podkreślona przez układ godeł w herbie. W czte-rech polach tarczy (p. 1–4), umieszczono godła oparte na elementach uzbrojenia – strzałach oraz mieczu. Piąte, ostatnie, zajmuje �gura leoparda. Nie można zarejestrować tego w przypadku gra�ki, jednak układ barw godeł wykazuje symetrię Pola tarcz Ramienia Zbrojnego oraz Dołęgi (p. 2, 4) były niebieskie, natomiast tarcze herbowe herbu Druck i Leopard – czerwone, tak samo zresztą jak tarcza herbu Lis. Tym samym uzyskano niemal dwudzielną tarczę.

Na tle jednak Sapiehów żyjących w wieku XVII herb Jana Stanisława jest z pewnością kompozycją wyróżniającą się ze względu na liczbę użytych godeł. Jak wcześniej wspomniano, w heraldyce tej rodziny z czasem pojawiła się tendencja do korzystania jedynie z herbów Lis, Ramię Zbrojne oraz Lilie. Zmiany w heraldyce Sapieżyńskiej wskazują tym samym na przesunięcie akcentów w propagandzie splendoru rodziny, która pod koniec wieku XVII zdominowała życie polityczne w Wielkim Księstwie Litewskim i której awans przypieczętowało nadanie tytułu książęcego w roku 1700.


Il. 1. Herb złożony Jana Stanisława Sapiehy z Laurus immortalitatis Ra-fała Skorulskiego (1622)

Il. 2. Herb Ramię Zbrojne Orbis po-lonus Szymona Okolskiego (1642)


Il. 4. Gra�ka z panegiryku Grono winne pod Zodiakiem Sapieżyńskim… Jakuba Olszewskiego (1631)

Il. 3. Herb złożony Lwa Sapiehy z Laurus immortalitatis Rafała Sko-rulskiego (1622)

415Spis treści

Spis treściSpis treści

Spis treści

Przedmowa ( Jakub Rogulski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Kamil Rożek (Kraków), Analiza paleogra�czna pism dokumentów Konrada Mazowieckiego dla klasztorów Norbertanek

w Strzelnie i Kanoników Regularnych w Czerwińsku

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Dokumenty strzelińskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Dokumenty czerwińskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Ewa Kurak (Kraków), Święta Jadwiga Śląska wobec cech i obowiązków małżonki władcy

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Przemiany duchowości Europy Zachodniej XI–XIII wieku . . . . . . . . . 34Szlachetne pochodzenie i rodzina św. Jadwigi Śląskiej . . . . . . . . . . . . . 38Duchowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Uczynki miłosierdzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Piotr Kołpak (Kraków), Recepcja kultu św. Marii Magdaleny w średniowiecznej diecezji krakowskiej

w świetle badań nad patrociniami

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Kult św. Marii Magdaleny w średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Patrocinia magdaleńskie w diecezji krakowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Spis treści416

Artur Karpacz (Kraków), Agnus Dei – symbol chrystologiczny i atrybut świętojański. Re�eksje nad

znaczeniem przedstawienia na monetach, pieczęciach i herbach z obszaru średniowiecznej Polski oraz ziem ościennych

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Baranek w tradycji judeochrześcijańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Ikonogra�a Baranka Bożego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95Symbolika Agnus Dei na pieczęciach, monetach i herbach z obszaru dzisiejszej Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Ewelina Policińska (Częstochowa), Ikonogra�a pieczęci Władysława II Opolczyka. Uwagi wstępne

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135Rodowód i działalność polityczna księcia Władysława Opolczyka . . . 138Pieczęcie Władysława Opolczyka. Opis i datacja . . . . . . . . . . . . . . . . 153Treści obrazowe pieczęci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158Legendy pieczęci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

Marcin Szymoniak (Kraków), Stan i perspektywy badań nad średniowiecznymi pieczęciami klasztorów męskich w diecezji krakowskiej

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185Stan badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188Podstawa źródłowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198Perspektywy badawcze – podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

417Spis treści

Aleksandra Losik-Sidorska (Poznań), Fundacja sepulkralna prymasa Jana Łaskiego

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Stan badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210Podstawa źródłowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214Zespół płyt nagrobnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220Kwestia rozmieszczenia płyt nagrobnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224Kaplica św. Stanisława – mauzoleum Łaskiego? . . . . . . . . . . . . . . . . . 229Wymiar ideowy fundacji Jana Łaskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232Geneza fundacji Łaskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

Bartłomiej Michał Wołyniec (Kraków), Ostoja – uwagi nad dziejami herbu w średniowieczu i czasach nowożytnych

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245Stan badań nad herbem Ostoja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247Legenda herbowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250Symbolika przedmiotów heraldycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254Ikonogra�a herbu w średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262Ikonogra�a herbu w czasach nowożytnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

Aleksander Stankiewicz (Kraków), Treści propagandowe herbu złożonego Jana Stanisława Sapiehy z 1617/1620 roku

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295Rodowód i życiorys Jana Stanisława Sapiehy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298Opis, datacja i zakres funkcjonowania herbu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306Treści propagandowe herbu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309Splendor koligacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

Spis treści418

Splendor urodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314Herb złożony Jana Stanisława jako stemmat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332Propagandowy przekaz herbu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

Szymon Cierpisz (Kraków), Uwagi nad ekspozycją orderów jako narzędziem propagandy świetności

książąt Czartoryskich w latach 1717–1823

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341Ordery w dawnej Rzeczpospolitej: od „orderofobii” do „orderomanii” . . . .345Książęta Czartoryscy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349Miejsca ekspozycji orderów w XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367

Emilia Karpacz (Kraków), Motywy fauny fantastycznej na kartach Korony Polskiej Kaspra Niesieckiego

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379Zwierzęta stricte fantastyczne w roli �gur heraldycznych – gryf, jednorożec, centaur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383Zwierzęta stricte fantastyczne – przypadek smoka . . . . . . . . . . . . . . . 394Zwierzęta o niezwykłych właściwościach – wątki o proweniencji baśniowej w legendach herbowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399Zwierzęta o niezwykłych właściwościach – wyobrażenia na temat natury salamandry i pelikana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406

Treści propagandowe herbu złożonego Jana Stanisława Sapiehy z 1617/1620 roku

Documents

Transcript of Treści propagandowe herbu złożonego Jana Stanisława Sapiehy z 1617/1620 roku