BIULETYN HISTORII SZTUKI

3 6 9

KAROL ŁOPATECKIBiałystok, Instytut Historii Uniwersytet w Białymstoku

Kościół p. w. Św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Białowieży - ideologiczne

uzasadnienie budowy

Główna ulica Białowieży - Waszkiewicza (dawniej Stoczek) - stanowi interesują­cą kompozycję wpływów religii katolickiej i prawosławnej. Na zachodnim krań­cu ulicy znajduje się monumentalna cerkiew wybudowana staraniem rodziny car­

skiej, na przeciwległym zaś końcu umiejscowiono kościół katolicki powstały w okresie dwudziestolecia międzywojennego1. Przez pryzmat ich lokalizacji i architektury dostrze­galny jest czynnik rywalizacji obu wyznań. Zrozumienie tego zjawiska ma niebagatelne znaczenie dla właściwej oceny założenia ruralistycznego, tym samym dziedzictwa kultu­ralnego osady.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie miejsc kultu osady Białowieży jako wyrazu pewnej ideologii i polityki. Interesujące są przede wszystkim względy ideologiczne uza­sadniające budowę kościoła. Istotnym źródłem jest Księga Kroniki Kościoła i Plebanji (!) Rz.-Katol. parafii Białowieży pisaną przez ówczesnych proboszczów parafii. Oczywiście największą wartość posiada fragment kroniki z lat budowy świątyni. Niestety po 1933 r. następuje przerwa w opisywaniu zdarzeń aż do 1955 r. Mimo tej luki, jest to doskonałe źródło do odzwierciedlenia obaw, pragnień oraz oczekiwań elity katolików skupionej w „Komitecie Budowy Kościoła w Białowieży” działających w celu powstania pierwsze­go w historii kościoła rzymskokatolickiego w Białowieży2.

Plany i historię ich realizacji począwszy od 1922 r. znajdujemy w dokumentacji: Dy­rekcja Lasów Państwowych ObAęgu Białostockiego w Białowieży znajdujących się obec­nie w Archiwum Państwowym w Białymstoku. Dokumenty, protokoły, podania i listy pozwalają na przeanalizowanie ówczesnych poglądów również przez pryzmat oficjalnych planów i działań zmierzających do budowy świątyni katolickiej3.

1 Równoległą do Waszkiewicza ulicę Tropinkę również „otwierają” i zamykają” miejsca kultu: prawosławna kapliczka1 zbór batystów (istniejący od 1927 r.). Nie należy zapomnieć o nieistniejącej już bożnicy żydowskiej. Tomasz WI­ŚNIEWSKI, Bóżnice Białostocczyzny, Białystok 1992, s. 133, 208; Piotr BAJKO, Cerkiew i parafia prawosławna w Białowieży, Białystok-Białowieża 1994, s. 26.2 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji Rz.-Katol. parafii Białowieży, przechowywana w parafii p. w. św. Teresy od Dzie­ciątka Jezus w Białowieży, kopia w dokumentacji zajęć terenowych specjalizacji Ochrona i Promocja Dziedzictwa Kulturowego, Uniwersytet w Białymstoku, Instytut Historii (dalej: OPDzK).3 Archiwum Państwowe w Białymstoku, Dyrekcja Lasów Państwowych Okręgu Białostockiego w Białowieży, sygn. 4/57/0/728 (dalej: DLP).

3 7 0 K a r o l Ł opatecki

Niebagatelne znaczenie ma również dokumentacja sporządzona przez studentów hi­storii Uniwersytetu w Białymstoku w ramach zajęć terenowych specjalizacji „Ochrona i promocja dziedzictwa kulturowego”. W łatach akademickich 2004/2005 i 2005/2006 wykonano pełne zestawienie obiektów zabytkowych, uwzględniając przy tym założenie ruralistyczne osady, zgodne z normami zawartymi w ustawie o ochronie zabytków i opie­ce nad zabytkami4. Studenci zbierali również relacje najstarszych mieszkańców osady, które dodatkowo rzucają interesujące światło na analizowaną tematykę5.

Na wstępnie należy ocenić stopień zróżnicowania religijnego mieszkańców Puszczy Białowieskiej. W okresie nowożytnym niewątpliwie większość była wyznawcami obrząd­ku wschodniego6. Pierwsze, bardzo przybliżone dane posiadamy dopiero z początków XX stulecia, które wskazują, że 75% ludności stanowili prawosławni, 12% katolicy, po­została część była Żydami7. Dokładne dane pochodzą ze spisów powszechnych przepro­wadzonych w 1921 i 1931 r., do których odwołamy się w dalszej części tekstu.

Decydującą rolę w ogólnej liczbie wyznawców miała sytuacja geopolityczna. Niewąt­pliwie dominująca na tych terenach ludność prawosławna, w sposób bardziej lub mniej świadomy znalazła się od 1596 r. w obrębie kościoła greckokatolickiego. Od tego czasu, aż do 1795 r. władze Rzeczypospolitej sprzyjały nowemu wyznaniu, wyraźnie upośledza­jąc kościół prawosławny8. Sytuacja diametralnie się zmieniła po rozbiorach, kiedy to Ro­sja carska rozpoczęła bezprecedensowy proces likwidacji reiigii greckokatolickiej, ostatecznie zakończony w 1839 r.v Kolejnym krokiem były działania zmierzające do mar­ginalizacji ludności katolickiej w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym w pań­stwie Romanowów.

Bardzo ważną rolę dla dalszych losów obiektów sakralnych w Białowieży, odgrywała przynależność wyznaniowa najstarszych świątyń. Pierwsza historycznie odnotowana cer­kiew została zbudowana w 1793 r. Poprzedzała założenie parafii unickiej w Białowieżyo około siedem lat10. W 1853 r. wybudowano nową, od początku prawosławną cerkiew za patrona obierając św. Mikołaja Cudotwórcę11.

Najstarsze świątynie białowieskie były niewielkich rozmiarów, co jest zupełnie zrozu­miałe zważywszy na prowincjonalizm małej, puszczańskiej osady. Były to drewniane bu­dowle, które szybko ulegały dewastacji. Pierwsza, pierwotnie unicka świątynia rozebrana

4 Zob. Dz. U. z 2003 r. nr 162 poz. 1568 (z późniejszymi zmianami).5 Dokumentacja prac w formie kart adresowych, kart cmentarzy oraz przeprowadzonych wywiadów znajdują się w: OPDzK, Białowieża 2004/2005; OPDzK, Białowieża 2005/2006.6 Świadczą o tym przekazy o istnieniu cerkiewki w okresie istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Piotr BAJKO, „Rozkwit cerkiewnego szkolnictwa elementarnego w latach 80-90 XIX w. na terenie obecnego woj. białostockiego”, Białoruskie Zeszyty Historyczne 11, 1998, s. 97, 101; ВАЖО, Cerkiew i parafia, s. 11.7 Piotr BAJKO, Zarys dziejów Białowieży, Białowieża 2001, s. 54.8 Antoni MIRONOWICZ, Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Białystok 2005, s. 23-32,9 Jan RZOŃCA, k o śc ió ł unicki na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim za Mikołaja I i jego likwidacja w 1839 r.”, [w:] Kościoły a państwo na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim. Źródła i stan badań, red. Marek KIETLIŃ- SKI, Krzysztof SYCHOWICZ, Wojciech ŚLESZYŃSKI, Białystok 2005, s. 127-141. Por. Marek RUTKOWSKI, Funkcjonowanie pozarzymskich struktur organizacyjno-wyznaniowych w Królestwie Polskim wczesnej ery paskiewi- czowskiej, [w:] ibid., s. 142-143; MIRONOWICZ, op. cit., s. 38-46.10 BAJKO, Cerkiew i parafia, s. 12. Akt funduszu cerkwi wydany został w roku 1797. Otton HEDEMANN, Dzieje Puszczy Białowieskiej, Warszawa 1934, s. 296. Jeszcze wcześniej pojawiła się w Białowieży kaplica cmentarna p.w. św. Cyryla i Metodego. Pierwszy jej opis pochodzi z 1790 roku. Grzegorz SOSNA, Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie. Cześć chronologiczna, Białystok 1985, s. 24.11 BAJKO, Cerkiew i parafia, s. 13.

K o ś c i ó ł p. w . Ś w . T e r e s y o d D z ie c i ą t k a J e z u s w B ia ło w ie ż y 371

1. Cerkiew p. w. Św. Mikołaja w Białowieży - stan obecny

została w 1870 r. Druga funkcjonowała bardzo krótko, gdyż już po 35 latach od wybudo­wania postanowiono ją rozebrać12. Decyzję tą podjęto w wyniku bardzo ważnej przemia­ny własnościowej osady. W 1888 r. Puszcza Białowieska przeszła w ręce rodziny carskiej, a osada stała się częstym miejscem pobytu Romanowów13. Tym samym miejscowość zo­stała ważnym ośrodkiem na mapie Rosji, szczególnym również ze względu na obszar stykania się dwóch kultur i religii. Oczywiście dotychczasowy drewniany obiekt nie speł­niał oczekiwań nowych właścicieli. W 1889 r. w Białowieży przystąpiono do budowy okazałego pałacu, wkrótce zaś zaczęto wznosić również cerkiew14. Świątynię zaprojekto­wał wileński architekt - Pimienow, i niezwłocznie rozpoczęto prace budowlane. O randze przedsięwzięcia świadczy fakt, iż już 20 sierpnia 1894 r. budowę wizytował fundator świą­tyni - car Aleksander III. Wyświęcenie nowej cerkwi, uznanej w owym czasie za najpięk­niejszą w całej grodzieńskiej guberni, nastąpiło 22 stycznia 1895 r. (według kalendarza juliańskiego). Jej patronem, podobnie jak poprzedniej świątyni, został św. Mikołaj Cudo­twórca. Aktu wyświęcenia dokonał biskup litewski i wileński Hieronim15.

Powyższe dane świadczą o wielkiej randze nowej świątyni. Budowa w całości była finansowana przez Aleksandra III i kosztowała niebagatelną sumę 54 tys. rubli. Z naszej

12 Ibid, s. 11-12; Iwona GÓRSKA, Joanna KOTYŃSKA-STETKIEWICZ, Krzysztof KULESZA, Aneta KUŁAK, Agnieszka OŁDYTOWSKA, Grzegorz RYŻEWSKI, „Drewniana architektura Podlasia jako desygnat tożsamości kul­turowej, religijnej i etnicznej obszaru pogranicza”, Monument 2, 2005, s. 124-126. Materiały z rozbiórki posłużyły parafii prawosławnej w Puchłach do budowy kaplicy cmentarnej.13 Już 11 grudnia 1885 r. wielki książę Michał Mikołajewicz zobaczył ruinę cerkwi, po czym po powrocie do Petersbur­ga rozpoczął starania o przyspieszenie budowy nowej, murowanej świątyni. ВАЖО, Cerkiew i parafia, s. 13.14 Andrzej KECZYŃSKI, „Rezydencje monarsze w Białowieży”, Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego 7, 2001, s. 176; BAJKO, Cerkiew i parafia, s. 14.15 Ibid., s. 11,291.

3 7 2 Ka r o l Ł opatecki

perspektywy badawczej najważniejsze pytanie dotyczy jednak lokalizacji obiektu w sa­mym założeniu ruralistycznym. Władze carskie doskonale rozumiały, że wybór miejsca miał ogromne znaczenie ideologiczne i propagandowe. Było to szczególnie ważne na ob­szarach, gdzie wyznanie prawosławne musiało „walczyć o rząd dusz” z Kościołem kato­lickim. Urzeczywistnieniem tego stanu rzeczy było wydanie aktu normatywnego z 1875 r. pt. Prawidła dla ustrojstwa cerkownych zdanij w Priwislinskom Kraje16. Zarządzenie do­tyczyło wyboru projektu architektonicznego i umiejscowienia nowobudowanych świątyń. Oprócz szczegółowych instrukcji związanych ze stylem, wystrojem wnętrz, wymiarów i materiałów, z jakich należało wznosić cerkwie duże znaczenie miała lokalizacja świąty­ni. Takie budowle należało wznosić na centralnych, otwartych placach, na wylotach lub osiach ulic. Miało to podkreślać ich nadrzędne miejsce w miastach, wsiach, tym samym jednoznacznie określać przynależność państwową danego obszaru z władztwem Roma­nowów' 1. Co prawda wytyczne te dotyczyły Królestwa Polskiego, ale znalazły zastoso­wanie na zachodnich rubieżach Imperium18, o czym świadczy między innymi przykład Białowieży.

Zachowany do dnia dzisiejszego ХІХ-wieczny układ przestrzenny namacalnie dowo­dzi stosowania się do powyższych regulacji. Znamienne, że nie zdecydowano się na budo­wę cerkwi w dotychczasowym miejscu19. Nowy obiekt rozpoczyna obecną ulicę Waszkiewicza (dawnej wchodzącą w skład osady - wsią Stoczek); jednocześnie zamyka obecną ulicę Parkową. Ważniejsze, że cerkiew stanowiła łącznik strefy państwowej (re­prezentowanej przez kompleks rezydenci on a ln у rodziny carskiej), z prywatną. Tym sa­mym ukazana została rola religii prawosławnej jako organizacji łączącej lud z władzą, realizując bliską korelację narodowości rosyjskiej i religii prawosławnej20.

Równie ważną rolę w Kościołach wschodnich odgrywała symbolika budowli, ze względu na podwójny wymiar świątyni: materialny i duchowy. Zdecydowano się na budo­wę monumentalnej świątyni. Użyto więc rzadko dotychczas stosowany w Białowieży bu­dulec - czerwoną cegłę i kamień narzutowy jako fundament (podobnie jak w kompleksie dóbr carskich). W tym celu sprowadzono aż z Górnego Śląska - Juliusza Karola Millera, który był odpowiedzialny za produkcję cegieł. Ciosane kamienie, stanowiące fundament były wyszukane i zwożone z Puszczy Białowieskiej21. Orientowaną świątynię wpisano w plan krzyża greckiego (korpus główny) z przedsionkiem (babińcem) i prezbiterium za­mkniętym pięciobocznie. Przedsionek zwieńczony został kopułą z latarnią, podobnie jak nawa główna, która przykryta została ośmioboczną kopułą. Między ramionami krzyża greckiego wpisano cztery aneksy. Dekoracj ę świątyni stanowią w narożnych wnękach pły- ciny, gzymsy ceglane kostkowe oraz cztery sterczyny ustawione na dachu ramion krzyża

16 Piotr PASZKIEWICZ, W służbie Imperium Rosyjskiego 1721-1917. Funkcje i treści ideowe rosyjskiej architektury sakralnej na zachodnich rubieżach cesarstwa i poza jego granicami, Warszawa 1999, s. 95; Małgorzata DOL1STOW- SKA, „Dwa projekty prawosławnego soboru katedralnego w Białymstoku ze zbiorów Rosyjskiego Państwowego Ar­chiwum Historycznego w Sankt Petersburgu”, [w:] Kościoły a państwo, s. 117.17 Opracowano nawet przez Komitet Techniczno - Budowlany Ministerstwa Spraw Wewnętrznych wzorzec urbani­styczny uzupełniony instrukcją. Krzysztof DUMAŁA, „Place dziewiętnastowiecznej Warszawy”, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 41, 1993, s. 569-581.18 PASZKIEWICZ, op. cit, s. 90.19 BAJKO, Cerkiew i parafia, s. 13.20 MIRONOWICZ, op. cit., s. 58.21 W tym celu wykorzystano pozostałości Starej Białowieży, gdzie według podań znajdować się miał zamek, od którego pochodziła nazwa miejscowości. Józef MAROSZEK, Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok 2000, s. 246.

K o ś c ió ł p . w . Ś w . T e r e s y o d D z ie c ią t k a J e z u s w B ia ł o w ie ż y 3 7 3

greckiego. Wejście znajduje się od strony zachodniej. Są to drewniane drzwi dwuskrzydło­we, płycinowe. Nad nimi znajduje się okno półkoliste w miejscu tympanonu, po bokach obramowuje wejście półkolumny zwieńczone głowicami z krzyżem greckim. W cerkwi znajdują się okna wydłużone, zamknięte łukiem półpełnym z kluczem. W przedsionku okna okrągłe, usytuowane w płytkich arkadach zamkniętych w formie trójliścia. W kopule między oknami również umieszczono półkolumny. W południowym i północnym ramie­niu krzyża greckiego zastosowano triforia z wydłużoną i szerszą częścią środkową22. Obiekt stanowi zatem często stosowany od lat 60-tych do końca 80-tych XIX w. przykład rosyjskiej architektury pseudo-narodowej23. Dodatkowo rangę miejsca podkreśla ogrodzenie. Do dziś zachowane murowane z czerwonej cegły słupy przy bramach zdobione sąpłycinami z krzy­żem prawosławnym, zwieńczonym krzyżem greckim24. Miało to podkreślać przynależność wyznaniową i państwową do imperium, wskazywać centrum osady, która w zaistniałej sytu­acji opierała się na linii pałac-cerkiew (il. 1).

Zupełna zmiana stosunków państwo-Kościół nastąpiła po I wojnie światowej. Przeję­cie tych terenów przez II Rzecząpospolitą spowodowało odwrócenie dotychczasowych stosunków. Od tej pory państwowa religia prawosławna, stała się przez znaczną część żywiołu polskiego niechcianą pozostałością zaboru rosyjskiego25. Prowadziło to do przej­mowania tak legalnie jak i drogą faktów dokonanych cerkwi. Urzeczywistnieniem tego był dekret biskupa podlaskiego Henryka Przeździeckiego w grudniu 1918 r. nakazujący duchowieństwu przejmowanie świątyń prawosławnych. Warunkiem było wskazanie, iż świątynia była niegdyś obrządku katolickiego lub unickiego, ewentualnie udowodnienie, że cerkwie postawiono na placach dawnych kościołów lub wybudowano je z budulców pochodzących z takich placówek26.

Wobec powyższego, ogromnego znaczenia nabrał fakt istnienia w przeszłości w Biało­wieży cerkwi greckokatolickiej. To zaś i jej zniszczenie przez władze rosyjskie dawało asumpt do stworzenia w tym miejscu kościoła katolickiego. Posuwano się do dalej idącej argumentacji. Komitet Budowy Kościoła w Białowieży twierdził, iż w okresie przed i porozbiorowym istniał na tych terenach kościół katolicki! Tym samym duch tych mieszkań­ców Puszczy był polskim i naturalnie katolickim - czego dowodem może służyć uczestnictwo miejscowej ludności w powstaniu listopadowym27. Tak w oficjalnej nomenklaturze określa­no sytuację, którą ks. Dogwiłło w kronice opisuje następująco: Kościół Katolicki, unickiego obrządku wraz z wiernymi unitami był dawnej w Białowieży28. Podkreślano, że represje popowstaniowe doprowadziły do likwidacji na tych terenach parafii rzymskokatolickiej

22 OPDzK, Białowieża 2005/2006, Karta Adresowa Zabytku (Białowieża), nr 28.23 Aleksander GRYGOROWICZ, „Architektura świątyń prawosławnych w Polsce”, [w:] Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, red. Krzysztof LEŚNIEWSKI, Jadwiga LEŚNIEWSKA, Lublin 1999, s. 337-338. Na drugim planie znajduj się symbolika religijna. Przykładowo budowla na rzucie krzyża symbolizowała zbawienie, triumf grze­chu nad śmiercią.24 OPDzK, Białowieża 2005/2006, Karta Adresowa Zabytku (Białowieża), nr 29.25 Należy podkreślić, że duża część duchowieństwa prawosławnego utożsamiała Cerkiew prawosławną z Cerkwią rosyj­ską, co dodatkowo niepokoiło elity władzy. Antoni MIRONOWICZ, „Problematyka narodowościowa w kościele pra­wosławnym w II Rzeczypospolitej”, [w:] W kręgu sacrum i pogranicza, red. Ewa MATUSZCZYK, Maciej KRZYWOSZ, Białystok 2004, s. 271.26 Wojciech ŚLESZYŃSKI, „Polityka państwa w stosunku do Cerkwi prawosławnej na ziemiach północno-wschodnichII Rzeczypospolitej”, [w:] Kościoły a państwo, s. 312-314; Mirosława PAPIERZYŃSKA-TUREK, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918-1939, Warszawa 1989, s. 308.27 APwB, DLP, k. 136.28 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 3.

3 7 4 K a r o l Ł opatecki

(czyli unickiej) w 1863 r.29Mimo prześladowań i postępującej asymilacji akcentowano dalsze istnienie na tych terenach katolików30.

Oczywiście podstawy historyczno-prawne w Białowieży były zbyt słabe, by odebrać świątynię prawosławną31. Dominującymi budowlami osady w nowo-utworzonym pań­stwie był kompleks carski, cerkiew i carski dworzec32. Duch rosyjski był tak silny, że jak pisali współcześni Białowieża wydała mi się czysto rosyjską wyspą w naszym kraju33. Zrozumiałe więc, że istotnym argumentem przy budowie kościoła katolickiego stał się aspekt polityczno-ideologiczny. Obiekt ten miał być dla władz punktem oparcia w akcji polonizacyjnej. Przeciwdziałać powinien również ruchowi komunistycznemu34, który w świadomości współczesnych opierał się na ludności żydowskiej, licznie zamieszkują­cej osadę35. Podkreślany był również aspekt bezpieczeństwa. Rozwój parafii mógłby po­móc w zaprowadzeniu i utrzymaniu porządku, przeciwdziałając częstym rabunkom i zabójstwom36. Co najmniej od 1924 r. pojawił się dodatkowo wzgląd wychowawczy, gdyż planowano utworzenie szkoły leśnej w Białowieży, tym samym starano się zapewnić przyszłym kadrom leśnym odpowiedni nadzór duszpasterski37. W tym kontekście należy również wspomnieć o licznych wycieczkach krajoznawczych, które do Białowieży ciągną sznurkiem - tym samym - miałyby właściwe miejsce dla zaspokojenia swoich potrzeb duchowych38. Na koniec warto podkreślić potrzebę nowego zagospodarowania prze­strzennego osady39. Na tym tle symbolicznego charakteru nabierał fakt, iż kompleks pała- cowo-dworski został uznany za reprezentacyjną siedzibę prezydenta IIRP40. Tym samym prestiż Państwa Polskiego wymaga, aby Kościół Katolicki miał odpowiedni przybytek41. Nie mniej ważny był pragmatyczny charakter budowy. Jak się wydaje Dyrekcja Lasów Państwowych, realizując powyższy zamysł chciała jednocześnie pozbyć przymusowego lokatora z „pałacu carskiego”42.

29 APwB, DLP, k. 39.30 APwB, DLP, k. 204.31 Proboszcz podkreślał jednak, że według opowiadań starych ludzi, kościółek później został zburzony przez rząd carski i wzniesiono przy tym miejscu na cmentarzu cerkiewkę drewnianą, która jest obecnie. Taka sytuacja powinna dawać asumpt: do akcji rewindykacyjnej. Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 4.32 Opis dworca: GÓRSKA, KOTYŃSKA-STETKIEWICZ, KULESZA, KUŁAK, OŁDYTOWSKA, RYŻEWSKI, op. cit, s. 133-134.33 Eliza ORZESZKOWA, Listy zebrane, oprać. Edmund JANKOWSKI, t. 1, Wrocław 1954, s. 684.34 Na tym terenie działała Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi, która powstała w październiku 1923 r. jako autonomiczny twór wobec Komunistycznej Partii Polski. Projekt budowy świątyni przypada na lata największej aktyw­ności partii komunistycznej na tym terenie (1924-1925). AdamMIODOWSKI, „Sprawozdanie na temat stanu organiza­cji komunistycznej na terenie Województwa Białostockiego w latach 1937-1938”, Gryfita 20-21, 1999, s. 54; Józef ŁAWNIK, Represje policyjne wobec ruchu robotniczego 1918-1939, Warszawa 1979, s. 35.35 Katarzyna SZTOP-RUTKOWSKA, „Obraz Zyda-komunisty jako element dyskursu etnicznego w międzywojennej pra­sie białostockiej”, [w:] Repatriacje i migracje ludności pogranicza w XX wieku. Stan badań oraz źródła do dziejów pogra­nicza polsko-litewsko-białoruskiego, red. Marek KIETLIŃSKI, Wojciech ŚLESZYŃSKI, Białystok 2004, s. 359-373.36 APwB, DLP, k. 40v., 265.37 APwB, DLP, k. 122.38 APwB, DLP, k. 205v.; zob. wywiad z P. Bajko, przeprowadzony 17 V I2006, [w:] OPDzK, Białowieża 2005/2006.39 Dotychczasowy układ odwzorowywał bardzo silne wpływy rosyjskie na tych ziemiach. W dwudziestoleciu między­wojennym tworząca się równolegle do Stoczka, ulica Tropinka rozpoczynała się od prawosławnej kapliczki. Por. APwB, DLP, k. 103.40 O wizytach prezydenta zob. Zbigniew MITZNER, 13 lat i 113 dni: felieton historyczny, Warszawa 1968, s. 269.41 Pierwszy raz argument ten pojawił się dopiero w 1929 r. APwB, DLP, k. 204, 205; por. Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 10.42 APwB, DLP, k. 39v.: w dni świąteczne wierni, korzystając z prawa wstępu do parku, przed i po nabożeństwem w nim

K o ś c ió ł p . w . Ś w . T e r e s y o d D z ie c ią t k a J e z u s w B ia ł o w ie ż y 3 7 5

Szczególnie istotny był aspekt demograficzny. Samo województwo białostockie było bardzo różnorodne ze względów historycznych, etnicznych i geopolitycznych43. O pla­nach polonizacji tego regionu świadczą dane administracji rządowej sugerujące, że 75% mieszkańców Białostocczyzny stanowili Polacy, 14% Żydzi i 9% Białorusini44. Dane te, bardziej niż rzeczywistość, odzwierciedlały nadzieję władz na szybką asymilację prawo­sławnych niezorientowanych narodowościowo. Na tle całego województwa władze admi­nistracyjne oceniały najgorzej sytuację w powiatach wschodnich, z dużą nieufnością autochtonów do władz państwowych i wciąż nierozwiązanym zagadnieniem białoruskim.

Do tych peryferyjnych obszarów należy zaliczyć przede wszystkim powiat bielski, w skład którego wchodziła również Białowieża. W świetle powszechnego spisu ludności z 1931 r.45 na ponad 202 tysiące mieszkańców, ludności katolickiej naliczono 91 215, a prawosławnej 91411 osób. Był to najwyższy wskaźnik ludności prawosławnej w warto­ściach bezwzględnych w województwie46. Inną liczącą się grupą wyznaniową była lud­ność żydowska licząca 18,5 tys. mieszkańców. Pozostałe wyznania nie przekraczały 400 wiernych. Dane te wskazują, że powiat ten był ważnym obszarem ścierania się katolików i prawosławnych, w uproszczeniu zaś rywalizacji narodowości polskiej z kształtującą się świadomością białoruską47. Tym samym jak zapewniała Dyrekcja Lasów Państwowych rząd polski: zbudowanie kościoła poza zaspokojeniem potrzeb moralnych tutejszego spo­łeczeństwa rozszerzy i utrwali parafię tutejszą jako placówką polskości, co należy uznać ze wzglądów ogólno-państwowych za bardzo pożądane48.

Opinia ta była zgodna z dyrektywą władz wojewódzkich. Uznano bowiem, że w kwe­stii narodowościowej działać należy poprzez zwalczaniu na każdem polu tych czynników, które w jakikolwiek sposób stwarzają, bądź podtrzymują istniejącą grawitacją ludności białoruskiej do Rosji, a ełement polski musi być pobudzany49. Budowa kościoła realizo­wała zaś ideje (!) narodową ku utrwaleniu polskości na Kresach50.

Paradoksalnie nie była to najważniejsza przesłanka. W większym stopniu budowa kościoła miała przeciwdziałać zjawisku rutenizacji Polaków! Po odzyskaniu niepodległo­ści na terenach wschodnich w dużej liczbie pojawili się pracownicy przybywający z cen­tralnej Polski do pracy w tartakach, terpentyniamiach oraz Lasach Państwowych51.

przebywają, co zważywszy na przyszły charakter reprezentacyjny parku jest bezwzględnie niepożądane; również grun­towny remont nie mógł być dokonany do chwili zajmowania 2-ch pomieszczeń pod kaplicę i zakrystię. Inne pismo KBKwB z dnia 3 IV 1930 r. podkreślało, że podczas wizyty prezydenta, wiernych nie dopuszczano do kaplicy z czego powstawały zatargi. Ibid, k. 265-266.43 Jerzy REDER, „Podlasie. Z dziejów ustroju terytorialnego i nazewnictwa”, Czasopismo Prawno-Historyczne 56, 2004, z. l ,s . 70-71.44 „Położenie województwa białostockiego i zadania administracji państwowej w 1929 r. w ocenie wojewody Karola Kirsta”, wyd. Wojciech ŚLESZYŃSKI, [w:] Szkice do dziejów Białegostoku, red. Marek KIETLIŃSKI, Wojciech ŚLE­SZYŃSKI, Białystok 2003, s. 202.45 Poniższe dane na podstawie: Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 X II1931 r. Województwo białostockie, Warsza­wa 1938, s. 27-30.46 Powiat wołkowyski, mimo że miał (ogółem) mniej ludności prawosławnej, to i tak stanowili oni większość mieszkańców.47 W powiecie bielskim żyło 111 377 osób posługujących się językiem polskim, 57 817 białoruskim i 12 539 rosyjskim. Wskazuje się, że wśród wyznawców prawosławia z II RP było 1,5 min Ukraińców, 900 tys. Białorusinów, 700 tys. „tutejszych”, 600 tys. Polaków i 125 tys. Rosjan. Krzysztof KRASOWSKI, Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej. Studium historyczno-prawne, Warszawa-Poznań 1988, s. 106.48 APwB, DLP, k. 39v.49 Położenie województwa białostockiego, s. 203-204.50 APwB, DLP, k. 158.

3 7 6 K a r o l Ł opateckj

Uważano, że nowoprzybyli, wobec żywiołu ruskiego, bez kościoła katolickiego, przejmo­waliby nie tylko zwyczaje miejscowej ludności, lecz musieliby uczęszczać do cerkwi, co rodziło obawy wynarodowienia i zdziczenia moralnego52. Argumentację tą podawał nie tylko Komitet Budowy Kościoła w Białowieży i władze kościelne, ale również organy państwa53.

Niemal od początku uzyskania państwowości katolicy mieszkający w osadzie podjęli starania zmierzające do objęcia opieką duszpasterską Białowieży w skład której wchodzi­ła osada Gródek (z tartakiem i cegielnią), Stoczek (również z tartakiem i terpentyniamią), ogromne tereny puszczy wchodzące w Zarząd Okręgowy Lasów Państwowych oraz wsie: Stoczkowlany, Stoczek, Krzyże, Zastawa i Podolany54. W tym celu w 1922 r. powstał Komitet Budowy Kościoła Rzymsko-Katolickiego w Białowieży przemianowany później na Komitet Budowy Kościoła w Białowieży. W jego skład wchodziły osoby zajmujące eksponowane miejsca w Oddziale Lasów Państwowych w Białowieży (Jan Szreders - naczelnik zarządu, Aleksander Drausal, Wincenty Czarniecki), także dyrektorzy terpenty- niami i tartaków (Emilian Landzberg, Teodor Grzymała, Zygmunt Porowski) oraz Henryk Paczewski (referent leśny), Jan Formago, Adam Łukaszewicz. Wojewoda białostocki 28 listopada 1922 r. przyjął do wiadomości powstanie komitetu i polecił dosłać za pośrednic­twem starostwa bielskiego protokół zebrania założycielskiego oraz podanie członków sto­warzyszenia i sposobu finansowania budowy projektowanego kościoła. Aby wywiązać się ze zobowiązania komitet zebrał się o godz. 18.30 dnia 8 lutego 1923 r. w domu inspek­tora Lasów Państwowych - Wincentego Czarnieckiego. Podczas tego spotkania nie tylko wywiązano się ze wszystkich biurokratycznych zobowiązań, ale również poszerzono skład o kolejnych wpływowych członków: Michała Dymszę, Franciszka Szkiłłądzia, Ju­liusza i Wacława Terlikowskich oraz co ważne Stefana Mazurkiewicza i ... generała Stani­sława Bałachowicza! Przewodniczącym tej pozarządowej organizacji jednogłośnie wybrano Wincentego Czarnieckiego (co świadczy, że był prawdopodobnie pomysłodaw­cą projektu), zastępcą został nowo dokooptowany Michał Dymsza, sekretarzem zaś Hen­ryk Paczewski55. Komitet uzyskał osobowość prawną 11 października 1923 r.56

Najprawdopodobniej dzięki Stefanowi Mazurkiewiczowi, który był zarządcą gmachów reprezentacyjnych w Białowieży, udało się stworzyć kaplicę w dawnym pałacu carskim. Było to symboliczne działanie unaoczniające w powiecie bielskim zmianę przynależności państwowej tych terenów. Oficjalnie wydzierżawiono dawną jadalnię z przylegającym pokojem na kaplicę i zakrystię od Dyrekcji Lasów Państwowych i firmy „Century”57.

51 Do dziś wśród starszego pokolenia mieszkańców Białowieży zakorzeniona jest pamięć o kryteriach zatradniaia osób do fabryk związanych z przemysłem drzewnym. W pierwszej kolejności przyjmowano Polaków (katolików). Prawo­sławnych nie przyjmowano do pracy, z wyjątkiem osób należących w okresie I wojny światowej do armii Bałachowicza. Zob. wywiad z M. Bajko przeprowadzony 17 V I2006 i N. N. przeprowadzony 20 V I2006, [w:] OPDzK, Białowieża 2005/2006.52 Wydaje się, że istniały również silne obawy przed tworzeniem się sekt religijnych, co cechowało województwo białostockie w dwudziestoleciu międzywojennym. Włodzimierz PAWLUCZUK, Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnej, Warszawa 1972, passim. Warto zwrócić uwagę, że w 1927 r. w Białowieży zbudowa­no kościół baptystów; zob. OPDzK, Białowieża 2004/2005, Karta Adresowa Zabytku (Białowieża), nr 57, oraz wywiad z pastorem M. Piotrowskim przeprowadzony 19 V I2006, [w:] OPDzK, Białowieża 2005/2006.53 APwB, DLP, k. 39,103.54 APwB, DLP, k. 104.55 APwB, DLP, к. 105-Шѵ.56 APwB, DLP, k. 121.51 Była to spółka z kapitałem angielskim prowadząca eksploatację puszczy. Jerzy GOŁĘBIOWSKI, Sektor państwowy

K o ś c i ó ł p. w . Ś w . T e r e s y o d D z ie c i ą t k a J e z u s w B ia ło w ie ż y 3 7 7

Mimo symboliczności działania, było to rozwiązanie tymczasowe58. Szybko okazało się, że Lasy Państwowe miały inne plany w stosunku do całego założenia carskiego, tym sa­mym starały się jak najszybciej „usunąć” dzierżawców z pałacu carskiego. Również para­fianie dostrzegali ułomność tego miejsca, które ani swoim rozkładem wewnętrznym, ani znajdowaniem się w Pałacu obok prywatnych mieszkań i restauracji Angielskiej (!) nie odpowiada celom religijnym1'9.

W pełni niedogodności ujawniły się podczas pierwszej reprezentacyjnej wizyty prezy­denta RP w Niedzielę Palmową roku 1930, kiedy to establishment uczestniczył w polowa­niu na głuszce60. Względy bezpieczeństwa zmusiły do zamknięcia kompleksu pałacowego, w tym kaplicy, dla mieszkańców. Z drugiej strony prezydent i członkowie rządu musieli uczestniczyć podczas święta kościelnego w prowizorycznie przygotowanej kaplicy w dawnym pałacu carskim.

Sytuacja ta doprowadziła do zawarcia porozumienia 22 maja 1930 r. W zamian za uzyskanie subwencji w wysokości 5 000 zł. i udzielenie kredytu na materiały budowlane w wysokości 15 000 zł. Komitet Budowy Kościoła w Białowieży zobowiązał się opuścić zajmowany lokal do dnia 1 listopada 1930 r.61 Mimo umowy przeprowadzono się do nie­wykończonego w pełni kościoła dopiero w 1933 r. 15 września za zgodą ordynariusza, odbyło się poświęcenie kaplicy i uroczysta msza święta62.

Powstanie kaplicy zmusił komitet do przeorientowania swoich planów. Dalekosiężne i ambitne zamysły budowy kościoła zostały zastąpione doraźną koniecznością utrzymania nowopowstałej kaplicy63. Realizując ten cel powstał Komitet Kościelny Kaplicy w Biało­wieży, który czuwał również nad funkcjonowaniem posługi duszpasterskiej. W tym celu komitet wystosował 2 lipca 1923 r. do władz diecezji wileńskiej podanie z prośbą o przy­łączenie kaplicy obsługującej osadę w Białowieży do parafii w Hajnówce. Podlegała ona bowiem pod parafię w Narwi, z którą kontakt był utrudniony w wyniku bardzo złego stanu dróg. Tymczasem połączenie kolejowe Hajnówki z Białowieżą pozwalałoby na częstszą obecność kapłanów w osadzie64.

Kolejnym krokiem było założenie parafii katolickiej, co uczyniono 15 sierpnia 1926 r.65 Dekret w tej sprawie wydał sufragan wileński Kazimierz Michalkiewicz, a pierwszym proboszczem parafii został Józef Dowgiłło66. Od samego początku zaczęła ona realizo­wać stawiane jej zadania. Aktywizowano ludność katolicką i polską poprzez organizacje

w gospodarce Polski międzywojennej, Warszawa 1985, s. 28,141-142; zob. wywiad z M. Bajko przeprowadzony 17 VI 2006, [w:] OPDzK, Białowieża 2005/2006.58 Plebania mieściła się natomiast w corocznie wydzierżawianym budynku kolejowym. APwB, DLP, k. 39-39v.; Krzysz­tof Antoni JABŁOŃSKI, Budownictwo kościelne 1795-1939 na terenie archidiecezji białostockiej, Białystok 2002, s. 186.59 APwB, DLP, k. 136.60 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 10.61 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 10; APwB, DLP, k. 55,262,264v. Była to transakcja wiązana, o czym wyraźnie wspomina ks. Dogwiło wystawiając własnoręcznie pisane zobowiązanie do Dyrekcji Lasów Państwowych, w którym zaznaczył, iż opuści kaplicę w zamian za wypłacenie przez dyrekcję pięciu tysięcy złotych tytułem subwencji bezzwrot­nej, ibid., k. 5962 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 12.63 APwB, DLP, к. 1І7-И7Ѵ.64 APwB, DLP, k. 104.65 JABŁOŃSKI, op. cit., s. 186.66 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 1-3. Parafia wchodziła w skład dekanatu wołkowyskiego. Eugeniusz MIRO­NOWICZ, „Przesiedlenia ludności polskiej z Białorusi w latach 1944-1946”, [w:] Repatryjacje i migracje, s. 128.

3 7 8 K a r o l Ł opateck i

typu: Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej, Trzeci Zakon św. Franciszka, Stowarzyszenie Katolickie Mężów i Niewiast itd.67 Preludium całej akcji duszpasterskiej była msza święta inaugurująca powstanie parafii. Wydarzenie to stało się patriotycznym świętem, podczas którego po ceremonii w kaplicy zaintonowano „Boże coś Polskę” prześpiewane z zapa­łem przez wszystkich wiernych. Ta pieśń - jak dodaje proboszcz - 1 historyczne wspomnie­nia zrobiły na modlących się wielkie wrażenie68. Nawiązując do tradycji istnienia na tych terenach kościoła greckokatolickiego, Komitet Budowy Kościoła w Białowieży wydzier­żawił od województwa 20 ha ziemi, którą rząd polski przejął od cerkwi w 1920 r. w wyni­ku akcji rewindykacyjnej. Miała ona stanowić uposażenie proboszcza, jednocześnie stanowiła symboliczne przejęcie terenów, które według podania [...] należała do unickiej parafii69.

Priorytetowym działaniem proboszcza było kontynuowanie rozpoczętych projektów zmierzających do budowy kościoła. Na początku dokonano reorganizacji Komitetu Budo­wy Kościoła w Białowieży. Nowy skład został zatwierdzony przez arcybiskupa Romualda Jałbrzykowskiego 24 marca 1927 r. Prezesem został oczywiście ks. Józef Dogwiłło, wice­prezesem Stanisław Zaniewski, członkami zaś: Wincenty Czarniecki (dotychczasowy przewodniczący) oraz Wincenty Juchnowicz, Jan Formago, Stanisław Persidok, Kazi­mierz Przyłucki, Wacław Terlikowski, Jan Rzepniewski i Józef Popławski 0 ,

Na pierwszym posiedzeniu zreformowanego komitetu uchwalono budować w Biało­wieży kościół murowany, ładny, niemały71, Tym samym przed Komitetem Budowy Ko­ścioła w Białowieży pojawiły się dwa zasadnicze zagadnienia. Po pierwsze ustalenie miejsca budowy kościoła, po drugie zaprojektowanie architektoniczne świątyni. Nie ule­gało wątpliwości, że wobec bardzo sprecyzowanych celów stawianych nowemu kościoło­wi, oba problemy musiały być bardzo wnikliwie przemyślane. Na tym tle dochodziło do daleko idących sporów w łonie samego Komitetu Budowy Kościoła w Białowieży, o czym pisała Okręgowa Dyrekcja Lasów Państwowych w Białowieży do Ministra Rolnictwa 9 lutego 1926 r.72

Wobec problemu umiejscowienia kościoła spierali się nie tylko członkowie komitetu między sobą. Na tym tle doszło do sporu również pomiędzy Dyrekcją Lasów Państwo­wych a proboszczem. Początkowo świątynię planowano umieścić na wydzierżawionej od państwa, przez samego sekretarza komitetu Henryka Paczewskiego, ziemi73. Najprawdo­podobniej działka, mimo że łatwa do uzyskania, nie spełniała oczekiwań samych zaintere­sowanych. Być może nie wyraził na to zgody nowy przewodniczący, zarazem pierwszy proboszcz parafii w Białowieży.

Ksiądz Józef Dogwiłło miał jasno sprecyzowaną koncepcję miejsca pod budowę ko­ścioła. Świątynia powinna stanąć w środku osady Białowieża blisko wszystkich mieszkań­ców, a mianowicie - w parku pałacowym lub na górze niedaleko cmentarza74. Oba miej sca

67 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 9-10.68 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 4.69 Umowa podpisana została na 12 lat w 1926 r. Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 5.70 APwB, DLP, k. 11, 13, 39-39v.; Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 5; Almanach leśny: rocznik personalny administracji lasów państwowych, Warszawa 1933, s. 18,164.71 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 5.7i Nadmienia się przytem, że Dozór Kościelny z powodu wielkiej ilości członków i rozbieżności zdań nie ustalił dotych­czas ani miejsca ani też zatwierdził ostatecznie projektu kościoła. APwB, DLP, k. 102.?? Była to działka 10 hektarowa, APwB, DLP, k. 112-113.74 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 7.

K o ś c ió ł p . w . Ś w . T e r e s y o d D z ie c ią t k a J e z u s w B ia ł o w ie ż y 3 7 9

były bardzo dobrze dobrane. Kościół pobudowany wokół pałacu carskiego i okalających go budynków gospodarczych stanowiłby aż nadto wyraźny znak nowopowstałego pań­stwa. Niestety temu pomysłowi zdecydowanie przeciwstawiły się Lasy Państwowe, pla­nując wykorzystać to miejsce w celach rekreacyjnych.

Dragi pomysł miał według Komitetu Budowy Kościoła w Białowieży jeszcze lepsze ideologiczne umotywowanie. Mimo, że akcja rewindykacyjna nie została przeprowadzo­na w Białowieży, to jednak umotywowane byłoby zbudowanie kościoła katolickiego w okolicy cmentarza. W świetle badań historycznych przeprowadzonych przez samego proboszcza w okresie istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej istniał już mały kościółek, który panuje nad cmentarzem, położonym na wysokim wzgórzu. Główna oś założenia osa­dy przebiegała wówczas pomiędzy świątynią a drewnianym dworem myśliwskim, które były połączone wspaniałą aleją lipową. Co więcej jak dodaje ks. J. Dogwiłło ta aleja z czasów Króla Polskiego Augusta III obecnie istnieje jako historyczny świadek żyjący, istniejącego dawnej Kościółka Katolickiego (unickiego - K. Ł.) w Białowieży15. Tym sa­mym idealnym rozwiązaniem była budowa kościoła na wzgórzu, przy cmentarzu i alej lipowej. Po pierwsze obiekt górowałby nad całą osadą, po drugie byłby symbolem histo­rycznego związku z kulturą łacińską na tych puszczańskich obszarach.

Koncepcja ta miała jedną wadę. Wzgórze przycmentame należało do parafii prawo­sławnej, która oczywiście nie zgodziła się sprzedać pożądanego przez stowarzyszenie pla­cu. Tym samym w dalszych planach budowy kościoła pojawił się impas. Tak w łonie samego Komitetu Budowy Kościoła w Białowieży jak i pomiędzy komitetem a Lasami Państwowymi i parafią prawosławną powstał spór. Próbą wyjścia z sytuacji była propozy- cj a dyrektora Lasów Państwowych, który robił wszystko, aby Kościół stanął przy Stoczku, blisko Dyrekcji Lasów. Nowa lokalizacja nie przypadła do gustu proboszczowi, który za­żądał komisji złożonej z przedstawiciela kurii wileńskiej i ministra wyznań i oświecenia publicznego. Dopiero wówczas ustalono piątą zaakceptowaną przez strony lokalizację przyszłej świątyni76. Był to plac położony przy ulicy Stoczek (obecnie Waszkiewicza), obok budynków dyrekcji Lasów Państwowych, a plebanię i kościół miała przecinać opisy­wana przez proboszcza aleja lipowa. Tym samym na skraju ul. Stoczek pomiędzy kościo­łem, a plebanią biegła lipowa aleja prowadząca do budynków Dyrekcji Parku Narodowego i centralnego wnętrza parku. Droga ta stała się wówczas głównym traktem komunikacyj­nym założenia7*'

Po zakończeniu ustaleń Komitet Budowy Kościoła w Białowieży zwrócił się 24 czerw­ca 1927 r. z podaniem do Dyrekcji Lasów Państwowych o przekazanie dwóch działeko łącznej powierzchni bliskiej 9 520 m2. W uzasadnieniu podaniu nie omieszkano jednak sarkastycznie dodać, iż innych odpowiednich placów w Białowieży znaleźć nie można'8.

Ostatecznie zdecydowano się na wydzierżawienie na 36 lat dwóch placów przy ulicy Stoczek za symboliczną sumę 10 zł. rocznie, z warunkiem iż mają one zostać przeznaczo­ne pod budowę świątyni i budynków do niej należących (w tym plebani). Umowę ze stro­ny Komitetu Budowy Kościoła w Białowieży zawarł Wacław Terlikowski i Wincenty Juchnowicz, następnie zatwierdził ją ministr rolnictwa. Uzasadniając bardzo korzystną dla parafii rzymsko-katolickiej umowę podkreślono, iż place te są zbędne dla Dyrekcji

15 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 4.76 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 7.77 Ewa BOŃCZAK-KUCHARCZYK, Józef MAROSZEK, Krzysztof KUCHARCZYK, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, t. 1, Białystok 2000, s. 21.78 APwB, DLP, k. 19. Por. Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. U.

3 8 0 K a r o l Ł opatecki

i przyjmując pod uwagę cel, na jaki Komitet plac ten chce wydzierżawić. Wstępne nego­cjacje i ustalenia w tej materii trwały od października 1927 do stycznia 1928 r.79 Ostatecz­nie plac przekazał nadleśniczy Józef Chorąży 16 lutego 1929 r., tym samym realizując umową zawartą w dniu 9 stycznia 1928 r.80

Kolejnym problemem był projekt architektoniczny zarówno kościoła, jak i plebanii. Już pierwszy powołany w 1922 r. Komitet Budowy Kościoła w Białowieży zaczął zastanawiać się nad architekturą planowanego kościoła. Zwrócił się w tym celu w 1923 r. do Wojewody Białostockiego. W odpowiedzi udzielonej komitetowi z dnia 11 października 1923 r. zapro­ponowano by w kwestji (!) projektu (t. j. charakteru, względnie stylu) mającego powstać kościoła zechce się Komitet porozumieć [...] z konserwatorem wojewódzkim Dr. Z. Rakow­skim, który urzęduje w Województwie Warszawskim81. Oczywistym wydawało się, że wy­brany zostanie neogotyk, który na terenie zaboru rosyjskiego pełnił rolę stylu narodowego82. Powstał nawet we wstępnej fazie tego typu projekt kościoła, który znajduje się wśród doku­mentów archiwalnych Dyrekcji Lasów Państwowych (ii. 2)83. Pokazano na nim niewielki neogotycki kościół halowy z jedną asymetrycznie umieszczoną czterokondygnacyjną wieżą i niewielką sygnaturką. Świątynia miała system szkarp, które nadawały jej cechy konstruk­cyjne właściwe dla gotyku, podobnie jak wykorzystywanie do dekoracji kwiatonów, ster- czyn oraz ostrych łuków. Znacząco się różniła się ona od kościołów budowanych wówczas w województwie białostockim, charakteryzujących się stylem wiślano-bałtyckim84.

Wydaje się jednak, iż od początku projekt ten budził kontrowersję, ze względu na po­dobieństwo do cerkwi. W sprawozdaniach i opiniach podkreślano, że tut. ludność wyzna­nia prawosławnego posiada wybudowaną przez b. rząd carski piękną murowaną stylowąi obszerną cerkiew85. Tym samym budowa kościoła w innym stylu, ale również z czerwo­nej cegły, nie wyróżniałaby się na korzyść w stosunku do pięknej skądinąd świątyni86.

Bezpośrednim impulsem do zmiany koncepcji, podobnie jak w przypadku umiejsco­wienia świątyni, było przybycie proboszcza i ustalenie nowego składu Komitetu Budowy Kościoła w Białowieży. Wydaje się, że ksiądz chciał by kościół oddziaływał na podniesie­nie autorytetu polskości w Białowieży i nawiązanie węzłów z tradycją87, Takim łączni­kiem w architekturze byłoby nawiązanie do nazwy osady. Dzięki Zygmuntowi Glogerowii Henrykowi Sienkiewiczowi, pod koniec XIX w. rozpowszechniło się przekonanie, że nazwa Białowieża musiała powstać od „białej wieży” - czyli średniowiecznego zamku, najprawdopodobniej książąt litewskich88. Tym samym masywna biała wieża górująca nad

79 APwB, DLP, k. 16. Por. Ibid., k. 8-10, 12,15, 20. W tym czasie wbrew zapewnieniom Dyrektora Lasów Państwo­wych, chciano wydzierżawić jedynie jeden plac, co się jednak nie udało. APwB, DLP, k. 169-171.80 APwB, DLP, k. 21,22, 31-32v.81 APwB, DLP, k. 121.82 Andrzej MAJDOWSKI, „Nurt narodowy w architekturze sakralnej Królestwa Polskiego od drugiej połowy XIX wieku. Wybrane problemy”, Nasza Przeszłość 64,1985, s. 28-54; idem, „O poglądach na styl wiślano-bałtycki w pol­skiej architekturze sakrealnej XIX wieku”, Nasza Przeszłość 78,1992, s. 304-327.83 APwB, DLP, k. 130.84 Głównym architektem kościołów budowanych na terenie województwa białostockiego był Józef Pius Dziekoński. Zob. Andrzej MAJDOWSKI, „Rzymskokatolickie budownictwo kultowe w twórczości projektowej Józefa P. Dziekoń- skiego (1844-1927)”, Nasza Przeszłość 68, 1987, s. 170-231.85 APwB, DLP, k. 204v,86 Sam ks. Dogwiłło podkreślał, że podczas zaborów wybudowano w Białowieży z czerwonej cegły Pałac carski i kilka budynków murowanych dla świty carskiej. Księga Kroniki Kościoła i Plebanii, s. 4.87 APwB, DLP, k. 136.88 Henryk SIENKIEWICZ, Pisma, t. XIX, Warszawa 1896, s. 195; Ferdynand Antoni OSSENDOWSKI, Puszcze pol­skie, Poznań 1937, s. 152; MAROSZEK, op. cit., s. 245-246; Zygmunt GLOGER, Białowieża, Warszawa 1907, s. 6-8.

K ościół p . w . Ś w . T eresy o d D zieciątka Jezus w B iałow ieży 3 8 1

2. Projekt kościoła w Białowieży

z podpisem P Kłos z biura odbudowy

całą osadą, stanowiłaby symbol odwiecznej przynależności tych obszarów do ziem pol­skich, które z upodobaniem odwiedzał już Zygmunt August i Stefan Batory. Tym samym podkreślano fakt, że katolicy i grekokatolicy „od zawsze” zamieszkiwali te tereny89.

Realizując tą koncepcją należało wybudować kościół z jedną masywną, umieszczoną centralnie, otynkowaną (białą) wieżę. Oczywistym było, że musi być to styl historyzujący, tym samym architekt mógł poruszać się w obrębie: renesansu - baroku - klasycyzmu. Czemu wybrano ten pierwszy? Klasycyzm był stylem narzuconym po rozbiorach przez Rosję carską co dyskwalifikowało jego wybór90. Pomiędzy pozostałymi dwoma rozwią­zaniami nie znajdujemy tak łatwiej odpowiedzi. Być może cecha charakterystyczna baro­kowych obiektów sakralnych o bezwieżowej (których wzorem był kościół Tl Gesu) lub dwuwieżowej fasadzie przekreślił tą koncepcję.

Komitet Budowy Kościoła w Białowieży podjął decyzję budowy murowanego, dużego kościoła, o znacznych walorach artystycznych w stylu polskiego renesansu91. Należało zatem odnaleźć architekta, który zaprojektowałby kościół według ustalonych wytycznych. Członek komitetu - Stanisław Persidok zaproponował zlecenie tego zadania swemu przyjacielowi

89 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 3-4.90 Por. Jerzy URWANOWICZ, „Profanum i sacrum. Próba analizy ХѴІІІ-wiecznych fundacji sakralnych z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego”, [w:] W hręgtt saemm, s. 240-241.91 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 5.

3 8 2 Ka r o l Ł opatecki

3. P ro jek t kośc io ła p rzed s ta w io n y p rze z B. Z inserlinga na ceg ie łce-pocztów ce

Borysowi Zinserlingowi92. Warszawski architekt podjął się zadania i już 3 maja 1927 r. przedłożył Komitetowi Budowy Kościoła w Białowieży projekt kościoła93, który podobał się członkom Komitetu i został przyjęty**. Jedynym problemem była wielkość świątyni. Biorąc pod uwagę wielkość osady projekt był iście monumentalny95. Nie dziwią przeto obawy proboszcz, twierdzącego że Kościół za duży i ciężko będzie wybudować. Pozostała część komitetu przekonała jednak ks. Dogwiłło o konieczności realizacji tego ambitnego zadania, podkreślając nie tylko ogromną wagę ideologiczną świątyni, ale i stale powięk­szającą się liczbę katolików w parafii96.

Uzasadnienie przyjętej koncepcji przedstawił wojewoda warszawski dla organów tere­nowej administracji rządowej i samorządowej, który fragment przytoczymy: Miejscowi katolicy Polacy postanowili wybudować ładny stylowy kościół, który nada miejscowości polski katolicki wygląd i będzie jednym z pomników Zmartwychwstania Polski91. Dyrekcja Lasów Państwowych podkreślała zaś, że kościół stanie się silą placówką polskości i moral­ności na osamotnionym terenie wśród lasów puszczańskich98. Tym samym mamy na terenie dzisiejszego województwa Podlaskiego, kolejny po kościele św. Rocha w Białymstoku

92 Był to architekt, który projektował już wcześniej obiekty o patriotycznej wymowie. W 1930 r. zaprojektował pomnik- mauzoleum upamiętniający bitwę pod Ostrołęką, a w 1931 r. zajął 3 miejsce w konkursie rozpisanym na projekt mauzo­leum w Grochowi i pomnik gen. Sowińskiego. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X: Dawne województwo warszawskie, z. 11: Ostrołęka i okolice, oprać. Izabella GARLICKA, Hanna SYGIETYŃSKA, Warszawa 1983, s. 20; Warszawa II Rzeczypospolitej 1918-1939, t. 1, red. Marian Marek DROZDOWSKI, Emilia BORECKA, Halina JA­NOWSKA, Warszawa 1968, s. 414.93 Z projektem kościoła można zapoznać się dzięki cegiełkom, które sprzedawano w celu pokrycia kosztów budowy. Graficzny projekt został zrealizowany przez B. Zinserlinga. Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 6-7. Zob. il. 3.94 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 5-6.95 Obiekt miał mieć 40 m. długości, 18 szerokość, 13 wysokość ścian oraz 28 m. wysokości dachu. APwB, DLP, k. 134v.96 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 6.97 APwB, DLP, k. 103.98 APwB, DLP, k. 204v.

K o ściół p . w . Ś w . T er esy o d D ziec iątk a Jez u s w B iałow ieży 3 8 3

przykład głęboko umotywowanej ideologiczne świątyni, stanowiącej pomnik niepodle­głości II Rzeczpospolitej.

Okoliczności budowy, sposób finansowania oraz problemy wynikające w trakcie prac z pewnością zasługują na odrębne potraktowanie, W tym miejscu warto jedynie nadmie­nić, iż prace budowlane rozpoczęto w czerwcu 1927 r., kiedy to założono fundamenty. 3 października wizytował parafię sam arcybiskup wileński Romuald Jałbrzykowski. Wówczas też prócz udzielenia bierzmowania, poświęcił również fundamenty. Właściwe prace budowlane rozpoczęto, po załatwieniu wszelkich formalności, wiosną 1928 r." Aby zrealizować te monumentalne założenie architektoniczne były potrzebne znaczne środki finansowe. Postanowiono zdać się na ofiarność całego społeczeństwa polskiego i wydru­kowano cegiełki w formie pocztówek z projektem kościoła, które następnie sprzedawano w całej Rzeczpospolitej100 (il. 3). Na tym tle charakterystyczna była niewielka pomoc lud­ności autochtonicznej101. Wśród miejscowej ludności dużą ofiarność przypisywano leśni­czym, na których spoczywał moralny obowiązek zapewnienia świątyni dla licznych robotników przybywających z centralnych terenów Polski102.

Otrzymywana pomoc miała jedynie charakter finansowy, tym samym Komitet Budowy Kościoła w Białowieży musiał za wszelkie materiały i robociznę płacić według ceny ryn­kowej. Starano się wynegocjować od Lasów Państwowych darmowy budulec, co jednak nastręczało trudności103. Potrzebowano nie tylko drewna, ale przede wszystkim cegły. W tym celu Komitet Budowy Kościoła w Białowieży wybudował własną cegielnię z bara­kami104.

O ile relacje z Dyrekcją Lasów Państwowych nie zawsze układały się wzorcowo105, to wsparcie organów państwowych dla budowy świątyni było bardzo duże106. Komitet Bu­dowy Kościoła w Białowieży tłumaczył konieczność zaangażowania państwa zachowa­niem sprawiedliwości dziejowej, [...] jeżeli bowiem rząd carski sąsiedniej nam Narewce udzielił bezpłatnie drewna na cały kościół i różne budynki kościelne, to z całą pewnością spodziewamy się bezpłatnie otrzymać potrzebny budulec drzewny od swojego ojczystego Rządu107. Oczekiwano zatem od władz stosowaniem analogicznym form wsparcia „religii państwowej” jak miało to miejsce w carskiej Rosji. Ponadto wskazywano, iż w Białowie­ży głównym pracodawcą jest państwo. Jeżeli zaś towarzystwa prywatne, utrzymujące większe warsztaty przemysłowe, fabryki, dostarczają pracownikom swoim urządzeń kul­turalnych (biblioteka, Kościół, szpital) - to też i Państwo (Dyrekcja Lasów) powinno brać udział w erekcji [...] i pomóc wybudować Kościół w Białowieży108. Ta zaś była widoczna tak ze strony prezydenta RP, rządu, a nawet wśród wojewodów i gmin niekoniecznie zwią­zanych z Białowieżą109.

99 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 7-9; APwB, DLP, k. 141.100 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 6-7.101 APwB, DLP, k. 201; Księga Kromki Kościoła i Plebanji, s. 9.102 W takiej formie zwraca się do nadleśnictwa wiceprzewodniczący KBKwB - Stanisław Zaniewski. APwB, DLP, k. 101.103 APwB, DLP, k. 23, 35,36 i n.104 APwB, DLP, k.51-51v.105 APwB, DLP, к. 51-51v., 64.106 przykładowo list z ministerstwa rolnictwa i dóbr państwowych do Dyrekcji Lasów Państwowych z 27 VII1925, [w:] APwB, DLP, k. 161.107 APwB, DLP, k. 40.108 APwB, DLP, k. 133-133v.109 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 10. Zob. APwB, DLP, k. 103, gdzie wojewoda warszawski w 1927 r. nie tylko

3 8 4 K arol Ł opateckj

4. Kościół w Białowieży - stan na 2006 r. *

Ostatecznie kościół został wzniesiony w 1931 r. Niestety kryzys gospodarczy znacznie opóźnił prace wykończeniowe. Dopiero we wrześniu 1933 r. nastąpiło przeniesienie kultu z kaplicy do świątyni. Uroczystej konsekracji świątyni pod wezwaniem Św. Stanisława biskupa i Św. Teresy od Dzieciątka Jezus dokonał w dniu 16 października 1935 r. arcybi­skup wileński Romuald Jałbrzykowski110.

Realizacja projektu została przeprowadzona bez zarzutu (il. 4). Nowa świątynia zbu­dowana została na rzucie krzyża łacińskiego o układzie halowym z podziałem na nawę główną i dwie pseudo-nawy. Najbardziej charakterystycznym elementem jest wbudowana w korpus budowli masywna wieża, wzmocniona na narożach ukośnymi szkarpami. Tą 4-kondygnacyjną, pozbawioną detalu wieżę wieńczy pas neorenesansowej attyki. Po bo­kach znajdują się aneksy mieszczące klatkę schodową, również zakończone attyką. Szczy­towe ściany transeptu są zakończone wielopoziomowymi, uskokowymi szczytami w formie neorenesansowej. Zamknięte trójboczne prezbiterium, opięte szkarpami, ujmuje po bokach dwie niskie kaplice. Wokół prezbiterium dodano pomieszczenia przypominają­ce podhalańskie soboty. Okna w kościele są wąskie, zakończone półkoliście.

Istotną rolę propagandową odgrywało również otoczenie świątyni. Na pierwszym miej­scu należy wymienić plebanię, którą budowano równolegle z kościołem. Do działania zmusiły potrzeby lokalowe tak proboszcza jak i organisty. Obaj wynajmowali mieszkania,

w pełni popiera zamysł KBKwB, ale również zaleca aktywną formę wsparcia przez gminy znajdujące się na terenie województwa. Podobnie uczyniło województwo kieleckie i oczywiście jako pierwsze białostockie. Ibidem, k. 138.1,0 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 8-9,12; JABŁOŃSKI, op. cit., s. 187; P. BAJKO, Białowieża, zarys dziejów do września 1950 roku, Białowieża 2001, s. 90-91. Kanonizacja św. Teresy patronki misji - odbyła się dopiero w 1925 r. przez Piusa XI. Stanisław PIECH, W cieniu kościołów i synagog: życie religijne międzywojennego Krakowa: 1918- 1939, Kraków 1999, s. 120.

K o ściół p . w . Ś w . T eresy o d D ziec iątk a Jezus w B iałow ieży 3 8 5

nie mając pewności co do dalszego przedłużenia umowy111. Podjęto pracę nad projektem plebani, które powierzono również Borysowi Zinserlingowi. Sam proboszcz podkreślał, że powinien to być: projekt plebani stylowej, murowanej, harmonizującej się ze stylem kościołam . Architekt zastosował w tym przypadku styl dworkowy, jako narodowy styl rezydencjonalny. Budowę ukończono nieco wcześniej w 25 czerwca 1933 r., kiedy to pro­boszcz budynek wyświęcił i wprowadził się do niego113.

Spore znaczenie przywiązano również do ogrodzenia. Nie tyle liczyło się przy tym oddziaływanie ideologiczne, co zapewnienie miejscu odpowiedniego sacrum. Pierwotne ogrodzenie wykonano z drewna, na koszt Dyrekcji Lasów Państwowych - które wyodręb­niało plac kościelny od budynku Dyrekcji. Wniosek w tej sprawie złożył przewodniczący Komitetu Budowy Kościoła w Białowieży 22 listopada 192B r., gdyż plac jest poświęcony przy Kościele, a obecnie wchodzą tam czworonogie zwierzęta, jak świnie. To nie licuje z przeznaczeniem placu i obraża sumienie parafian114. Dziś może nieco śmieszna argu­mentacja, miała swoje uzasadnienie zmierzające do zakorzenienia wśród mieszkańców roli i wagi miejsca. Proboszcz w kolejnym piśmie z 8 kwietnia 1929 r. wystosował pona­glenie z uwagi na porę wiosenną, gdyż motywy w piśmie podane (wyżej cytowane - K. Ł.), stają się bardzo aktualne115. Kolejnym działaniem było zasadzenie w 1935 r. przez ks. Józefa Dowgiłło wokół kościoła 20 lip116. Plac ze świątynią tym samym miał nawiązywać do niegdyś wybudowanego kościoła unickiego, którego pozostałością była aleja lipowa.

Podsumowując na terenie osady Białowieża w okresie dwudziestolecia międzywojen­nego mamy do czynienia z jednym z najbardziej czytelnych programów ideologicznych w skali całego województwa białostockiego. Wspaniały pod względem architektonicz­nym kompleks carski i cerkiew stanowił symbol imperium Romanowów. Nie przeprowa­dzono w tej miejscowości akcji rewindykacyjnej wobec kościoła prawosławnego. Dlatego postanowiono zbudować kościół katolicki, który stałby się przeciwwagą dla carskiej spu­ścizny. W tym celu władze kościelne, rządowe i organizacje społeczne przystąpiły do bu­dowy świątyni, która była symbolem przywrócenia tych terenów do Polski. Tak miejsce pod budowę jak i plan architektoniczny był głęboko przemyślanym założeniem, które na­wiązywało do tradycji Rzeczypospolitej szlacheckiej, i podkreślało dominującą rolę gre­kokatolików na tych terenach. Podkreślić należy, iż pomimo cytowanych licznych mocnych, z dzisiejszej perspektywy obraźliwych, sformułowań wobec ludności prawo­sławnej nie dochodziło do otwartej konfrontacji. Kościół katolicki utożsamiany na tych terenach z polskością zastosował bardzo łagodny czynnik perswazji wobec ludności pra­wosławnej, wśród której kształtowała się świadomość białoruska. Co więcej sama inicja­tywa budowy świątyni wiązała się nie tyle z chęcią polonizacji ludności autochtonicznej (choć ten argument również odgrywał pewną rolę), ile z obawy przed rutenizacją ludności polskiej masowo przybywającej na te tereny w poszukiwaniu pracy w przemyśle leśnym.

111 APwB, DLP, k. 174.112 Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 11.113 BAJKO, Białowieża, s. 91; Księga Kroniki Kościoła i Plebanji, s. 11.114 APwB, DLP, k. 28; por. Ibidem, k. 26,27,29.115 APwB, DLP, k. 30.116 BAJKO, Białowieża, s. 91.

* Wszelkie zdjęcia i skany z kolekcji prywatnej autora

3 8 6 K ar o l Ł opatecki

The Church of St. Teresa o f Jesus the Christchild at Białowieża: the ideological reasoning behind

its constructionIn 1888, possession o f the Białowieża Forest passed into the hands o f the tsarist royal family. The Forest was freąuently visited by the Romanovs and thus became an important place on the map o f the Russian Empire, retaining at the same time its specific ąuality as an area where two cultures and Christian denominations merge with each other. Raised from as early as 1889 onwards, the pałace and Russian Orthodox church were to ргоѵе the exterior expressions o f this human feature. The Russian ‘spirit’ was so strong here as to induce Eliza Orzeszkowa to write: ‘Białowieża seemed to me like a purely Russian island in our country’.

A complete change o f relations between state and church inevitably ensued after 1918. The incoiporation o f the area into the Second Republic o f Poland led to a reversal o f the state o f things as they had existed prior to the First World War, with Russian Orthodoxy inevitably undergoing a fali in status throughout the territories o f the ex-Russian partition from state-imperial religion to what was inevitably perceived by the Polish populace as an unwanted remnant o f foreign administration. The building, as a result, o f a Roman Catholic church in the village and local administrative centre o f Białowieża (Belarusan: Belavezha) became a political and ideological priority, seen as it was as a key factor in the official policy o f Polonisation. This, however, was not the most important message, sińce the church’s construction was intended as vital in countering the phenomenon o f Polish citizens submitting to Ruthenianisation in this and other parts o f the rebom state. Following the regaining o f independence, large numbers o f people from central Poland appeared in the eastem borderlands to take up employment in the sawmills, turpentine distilleries and also in State Woodlands {Lasy Państwowe). It was assumed that these newly- arrived Poles at Białowieża would not only adopt the ways o f the local, predominantiy Ruthenian population, but, in the absence o f a Roman Catholic church, would start attending services in the Russian Orthodox one.

The functioning o f a Roman Catholic parish along with a church was equally intended to counteract the influence o f communism no less than assist in the maintenance o f order in this area. From 1924 onwards, a further, educational factor began to make itself felt with the publicising o f plans to

establish a school o f forestry at Białowieża, accompanied by simultaneous attempts to assure prospective personnel that appropriate ministration for the soul would be provided. Finalły, it is worth emphasising the reąuirement in the settlement for new spatial planning.

In 1922, the ‘Committee for the Building o f a Church at Białowieża’ was set up, acąuiring legał status on 1 lth October, 1923. The next step involved establishing a Roman Catholic parish, which ensued on 15th August, 1926. A decree conceming the issue was issued by the suffragan bishop o f Vilna, Kazimierz Michalkiewicz, and the parish’s first provost was to be Józef Dowgiłło.

In 1926, the decision was taken to ‘build at Białowieża a church o f masonry, pretty and fair- sized’. The church building committee was faced with two fundamental problems: establishing a suitable site for its construction and indicating the new temple’s architectural features. Placed under Dowgiłło’s supervision, the committee undertook attempts to agree on the futurę church’s location, the ideological significance o f which was considerable, bearing in mind that the new building was supposed to act both as a counterpoint to the Russian Ortho- dox church and as a symbol o f the newly-created state. In the end, it was only on its fifth suggested site that the church plans were finally accepted, and the land transferred from its then owner, the Mana­gement o f the State Forestry, in 1928. This was on Stoczek (presently Waszkiewicz) Street, at the opposite end to the already existing Russian Ortho- dox church. The rectory and church were intended to cut across the аѵепие o f linden trees marking the site o f the Greek Catholic (Uniate) church.

Debate on the planned church’s appearance had begun in 1922. In the following year, the govemor o f Białystok voivodeship proposed that the temple’s design should be referred to the chief conservator o f historie monuments in Warsaw. It seemed obvious that, because it had served as a ‘national style’ under Russian overlordship, neo-Gothic would be selected. There even arose at this early stage a design for this kind o f ‘Baltic-Vistula Gothic’ church in red- brick, arousing controversy from the very start for evident similarities shared with the Russian Ortho- dox tempie.

Father Józef Dowgiłło wanted the church to play its part in ‘inereasing the authority o f “Polishness”

K o ściół p . w . Ś w . T eresy o d D zieciątk a Jezu s w B iałow ieży 3 8 7

in Białowieża and reference to connections with tradition’. This connection in an architectural sense would іпѵоіѵе evoking the settlemenfs name. Under the influence o f Zygmunt Gloger and Henryk Sienkiewicz, the conviction had become widely propagated that the name o f Białowieża must have arisen from ‘white’ ([biała-/bela-) ‘tower (wieża- wezha), signifying a mediaeval castle, belonging in all probability to the Dukes o f Lithuania. A massive white tower rising over the entire settlement would constitute a symbol o f the etemal affiliation o f the area with the Polish lands that had served as pleasure grounds for Sigismund Augustus and Stefan Bathory, while emphasising at the same time Catholics and Greek Catholics had inhabited the region ‘sińce time immemorial’.

In accepting such a conception, it was acknowledged that a Renaissance-style tempie should be raised with a single, massive tower to be centrally placed and whitewashed. One member o f the committee, Stanisław Persidok, made the proposition o f contracting the church’s construction to a close architect-friend o f his, Borys Zinserling. This Warsaw architect took up the challenge, completing his design in time to present it to the church building committee at Białowieża on Polish Constitution Day (3rd May), 1927,

Work began within a month with the laying o f the foundations. The archbishop o f Vilna, Romuald Jałbrzykowski, paid a personal visit to the parish on 3rd October, when, apart from performing

Confirmation, he sanctified the foundations. Actual construction work on the church could not commence before all formalities had been completed; by spring 1928. Although the main building had gone up by 1931, the economic crisis seriously delayed completion o f the finishing details, and it was not until September 1933 that the cult could be transferred from chapel to tempie. Ceremoniał consecration as the church o f St. Teresa o f Jesus the Christchild was carried out on 16th October 1935 by archbishop Jałbrzykowski.

The church’s construction was carried through without reproach. It was raised on the plan o f a Latin cross with single nave and two false side-aisles. In accordance with the original concept, the main feature is a massive white tower built into the church’s corpus, reinforced at the comers by diagonally positioned buttresses. This four-level structure devoid o f any detail is surmounted by a neo-Renaissance coraice in the Polish manner. Annexes at the sides accommodating the staircase are also crowned in a similar way, while the transept walls are surmounted with multilevel, offset pinnacles that hark back to the Renaissance. Two smali and Iow chapels are attached to the sides o f a buttress-supported apse which is closed, three-sided and surrounded by outbuildings recalling the soboty raised around the same, east-end termination and naves o f wooden churches in the Podhale foothill- region o f the Tatras. The church windows feature narrow semicircular arches.

Translated by Peter Martyn

1. St. Nicholas s Russian Orthodox Church in Białowieża, current condition2. Design fo r the church at Białowieża signed: P Kłos z biura odbudowy3. Design fo r the church at Białowieża presented by

B. Zinserling depicted on a foundation-stone post- card’4. The Roman Catholic church in Białowieża - condition in 2006