PRAwo I JĘZ\'K

Redakcja:

Anna Mróz Adam Niewiadomski

Monika Pawelec

Warszawa 2009

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Tomasz Gizbert-Studnicki- Postułar jasności i uozumiałości tekstów prawnych a dostęp do prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Maria Teresa Lizisowa - Performatywne wypowiedzi prawne w aspekcie lingwistyki rekstu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Michał Wiśnicki-Prawo w oczach użytkowników języka. Analiza gniazdowa rzeczownika prawo ........................................ 37

Wojciech Maciejewski - Przepis jasny i przepis wyjaśniony, czyli kiedy sędzia orzeka samodzielnie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Aleksandra Matulewska, Karolina Gartych- Transiacyjoe problemy wyrażania modalności cleontycznej w tekstach aktów normatywnych w języku polskim, angielskim i greckim ............................... 65

Adam NiewiadtJmski - Europeizacja języka polskiego prawa na przykładzie regulacji prawnorolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Aleksandra Matulewska - Problemy przekładu terminologii wieloznacznej występującej w polskich tekstach aktów normarywnych . . . . . . . . . . . . 85

Anna Piliszek- Niekonsekwencje w języku prawnym i prawniczym . . . . . . . 95

jacek PetZel- Tezaurusy systemów wyszukiwania informacji prawnej . . . . . . 99

Paweł Wojciechowski - Definicje legalne w prawie nowych technologii. Wybrane zagadnienia ...................................... 111

Agnieszka Choduń - Uwagi o komunikatywności reksrów akrów prawnych .. 127

Anna Mróz - Wolność słowa - uwarunkowania kulturowe i regulacje prawne ......... . ....................................... 133

6 Spis treści

Marta Kołkowicz - Jak pnedsrawiają się nasze finanse? Finans~ w rei<Stach prawnych - koncepruaJizacja pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

Rat/{)sław Paw~l~c - Nieprawy, czyli lewy- o znaczeniach słów lewy, lewo związanych z eryką i prawem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Karolina Kraus~- Perswazja i warcośdawanie w końcowych przemówieniach sądovrych na podstawie seriaJu dokumeraJno-fabularnego Sędzia Anna Maria Wesołowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Krzysztof Leśniak- Poetyka kodeksu cywilnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

joan1Ul Nowak- Modalność deon ryczna w konstytucjach hiszpańskojęzycznych oraz w konstytucji Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Magdalena Szkarad~k - Delegowanie pracowników w ramach świadczenia usług w świede dyrektywy 96/71 /WE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

II Ogólnopolskie Dyktando Prawnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

Joanna Nowak

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Neofilologii

Modalność cleontyczna w konstytucjach hiszpańskojęzycznych

oraz w konstytucji Polski

I Wprowadzenie

Celem niniejszego arcykułu je~t analiza środków językowych służących do wyrażania modalności deonrycznej w prawnym języku polskim i hiszpańskim sto­sowanym w konstytucjach. Analizie zostały poddane przykłady zaczerpnięte z kon­stytucji Polski oraz z czterech przykładowych obov.·iązujących konstytucji hiszpań­skojęzycznych, tj Hiszpanii, Kuby, Gwinei Równikowej, Argenryny1•

Kwestie reoreryczne dotyczące pojęcia modalności deomycznej zostaną przed­stawione skrórowo na początku pracy Główna jej część poświęcona zostanie omó­wieniu wyników analizy tekstów konstytucji- środków językowych służących wy­rażaniu modalności deomycznej.

Modalność w języku jest pojęciem semantycznym ujmowanym bardzo róż­norodnie. Istnieje szereg. niejednokromie sprzecmych klasyfikacji, których prze­gląd jednakże nie jest celem niniejszego artykułu.:. ~ajogólniej modalność może być rozumiana jako stosunek nadawcy do ""')'powiadanej treści. Jednym z jej typów jest modalność deancyczna (od greckiego słowa dlon 'obowiązek'), która, jak pisze E. Jędrzejko. "odnosi si~ do świata norm i ocen i doryczy działań człowieka. które z woli indywidualnego lub 7.biorowego sprawcy są mu nakazane lub dozwolone"3.

W ramach modalności deomycznej zawierają si~ \vięc trzy podstawowe typy zna­czeń: nakazy. zakazy oraz dozwolenia. Jak zauważa R. Grzegorczykov.a istotne jest ruraj rozróżnienie wypowiedzi. kto re są zawsze \\;razem sranowiska nadawcy, od

1 Konstytucja 1-łi~zpanu- tekst w tonnie z 1992 roku, konstytucja Kuby- tekst w formie 1. 2002 roku, konstytucja Arg~myny- tekst w formie z 1994 roku, konst)1ucja Gwin<:i Ró\\ nikowej- tc:k.'t w formie z 199S roku. konst)wcja RP- tekst z 199~ roku. 2 i'..ob. m.in. J. Lyons. Smumryka, War~w2 1989, R. Grzegoryczkowa, \f'pruu•adum~ do umanrylu jr­::ykozmtu'<Uj. \X'ar~zawa 1995. E. J~drzejko, S<manrylta i składnia polsitkir a.uownikóll' dtonryczt~ych, Wrod.tw 1987. ~ E. J~rzc:jko, Smuznryl:a .... dz. C)1., s. 19.

172 joanna Nowak

rych, w których nadawca jedynie referuje czyjś nakaz, zakaz, bądź przyzwolenie4•

Teksry o charakterze normatywnym, a takimi są niewątpliwie konstytucje pań­stwowe, to przykład tekstów, w których nadawcą jest zawsze osoba bądź jednost­ka tworząca przepisy, a nie osoba wypowiadająca zdanie5

Modalnośc deonryczna może być wyrażana za pomocą różnych środków ję­zykowych. W języku prawnym, zarówno hiszpańskim. jak i polskim, różnią się one zasadniczo od rych stosowanych w innych odmianach języka. Przyjrzyjmy się kilku przykładom. W języku hiszpańskim do wyrażenia nakazu powszechnie sto­sowanymi zwrotami są: ten er que 'musieć', ay też hny q ue (hacer algo) 'trzeba, na­leży (zrobić coś)', które nie są stosowane w języku prawnym i nie odnotowano ich użycia w tekstach badanych konstytucji. Podobnie tryb rozkazujący. który w in­nych odmianach języka jest właściwie podstawowym środkiem gramatycznym słu­żącym do wyrażania nakazu. również nie jest stosowanv w języku prawnym, do­tyczy ro zarówno języka polskiego, jak i hiszpańskiego. Z kolei stosowany bardzo często do wyrażenia modalności cleontycznej w tekstach prawnych w języku pol­skim i hiszpańskim czas teraźniejszy (bądź przyszły) trybu orzekającego nie jest zazwyczaj używany jako jedyny wykładnik modalności cleontycznej w mowie po­rocznej.

II Językowe sposoby wyrażania modalności deantycznej w analizowanych konstytucjach

W niniejszej pracy wyróżnione zostaną następujące znaczenia deonryczne: (i) obowiązek podjęcia jakiejś czynności, czyli nakaz. (u) obowiązek niepodejmowania jakiejś czynności. czyli zakaz. (iii) dozwolenie. Na początku zostaną omówione występujące w obu językach \vykładniki na­

kazu i zakazu, a następnie donvolenia. W tekście normatywnym. jakim jest kon­stytucja, zapewnienie praw czy wolności obywatelom, a więc dozwolenie w ujęciu modalności deonrycznej, implikuje obowiązek zapewnienia rych \'lolności przez pańsrwo. Mamy więc do czynienia z niejako podwójnym adresarem modalności deonrycznej. Wyróżnione znaczenia deonryczne mogą być wyrażane za pomocą różnych środków językowych, dla których w rym opracowaniu przyjmuję nastę­pujący podział:

- środki leksykalne, -czasowniki modalne, - środki gramatyczne, - afiksy słowotwórcze ,

' R. Grzegorczykowa, Wprowadzmi~ ... , dz. cyt .. 5. 152. ~ Tamie, s. 152.

Modalność deontyczna w konstytucjach hiszpańskojęzycznych ... 173

-kombinacja kilku powyższych wykładników modalności deomycznej. Większość wymienionych wyżej środków służących do wyrażania modalności

deomycznej nie występuje samodzielnie, z wyjątkiem środków gramatycznych, ta­kich jak czas teraźniejszy lub przyszły trybu orzekającego, które mogą występować jako jedyne wykładniki modalności deontycznej. Pozostałe środki zawsze wystę­pują w połączeniu z jakimś czasem lub trybem.

1. Obowiązek (nakaz i zakaz)

1.1. Środki leksykalne

W hiszpańskim języku prawnym występuje wiele zwrotów służących do wy­rażania obowiązku. \X. analizowanych tekstach są co czasowniki lub ich derywaty występujące z czasownikami posiłkowymi w czasie teraźniejszym rrybu orzekają­cego, jednak występują również przykłady zastosowania rych wyrażeń w czasie przyszłym.

Pierwszym z częściej występujących słów związanych z nakazem jest czasow­nik obligar 'zobowiąz}rwać' i jego derywaty. W badanych tekstach występuje zwrot ma obligado' jest obov.:iązany'. np.:

Todo dudadano argmtino estd obligaJo a armarr~ m difmsa tk lapatria y d~ ma Constitución [ ... ]. ARC. art. 21) . 'Każdy obywatel Atgcncym· zobowiązany jest podJąć się zbrojnej obrony ojczy­zny i niniejszej Konstytucji" . Los hijos, a su L'eZ. estdn obliga®s a mpetar y ayudar a sus padr~s. 'Dzieci, z kolei, z.obowiązne są szanować i wspierać swoich rodziców'. (KUB arc. 38)

Rzeczov.nik obligación 'obowiązek', występuje częsro w posesywnym zwrocie ttn~r obligación de 'mieć obowiązek (zrobić coś)', po którym występuje czasownik w bezokoliczniku, np.:

Todos los órganos tkl Estado { . .] tienen la obligación de observar estrictamente la legalidad socialista y velar por su respeto m la vida d~ toda la soci~dad. (KUB arc. 10) 'Wszystkie organy Pańsrwa [ ... ] mają obowiązek ścisłego przestrzegania prawo­dawstwa socjalistycznego i czuwania nad jego stosowaniem w życiu całego społe­czeńsrwa'.

6 W anykule pi'Z)i~ro nast~pującc: skróty: ARG- konstytucja Argentyny. KUB- konstytucja Kuby. HIS - konstytucja Hiszpanii, GWl - konstytucja Gwinei Równikowej. 7 Ttumaczenia cytatów mają wyłącznic: charakter informa0iny i w miarr; możliwości służą oddaniu struktury języka hiszpańskiego.

174 Joanna Nowak

W badanym korpusie reksrów użyty został również przymiotnik obligatorio, CLyli 'obowiązkowy', np.:

El sufragio es univmal, igual, secreto y obligatorio. (ARG arr. 37) 'Wybory są powszechne, równe, cajne i obowiązkowe'.

Kolejnym rzeczovvnikiem stosowanym do wyrażania nakazu jest deber, rów­nież tłumaCLony na język polski jako 'obowiązek', 'powinność'. Pierwszy przykład to zdanie utożsamiające8 - podjęcie danej czynności es un tkber, czyli 'jest obo­wiązkiem', np.:

La educación es un deber primordżal t:Ul Estado. (G'X'l arr. 23) 'Edukacja jest głównym obowiązkiem państwa'.

Es tleber de los dudadanos contribuir a la protección de/ agun, la atmósftra, la con­servación de! suelo, la flora, la fauna [ ... ](CUB arr. 27) 'Obowiązkiem obywateli jest udział w ochronie wody. atmosfery, gleby, flory, fauny[ ... )'.

Zwrot tener de ber de 'mieć obowiązek', po którym srosuje się bezokoliCLnik, niesie znaczenie posesywne:

La familia, la esette!a. los órganos estatn.les y las organizaczones de maras y sociales tienen el deber de pmtar especial atención a la Jonnación integraf de la nińez y la juventud. (KUB arc. 40) 'Rodzina, szkoła, organy pańsrwa i organizacje masowe i społeczne mają obowią­zek zwracać szczególną uwagę na całościowe kształcenie di.ieci i młodzieży'.

Kolejnym przykładem jest zdanie lokatywne, w którym występuje zwrot estar m el deber de, który, tłumaczony dosłownie, oznaczałby 'być w obowiązku (wykonania jakiejś CLynności)'. Zwrot ten również wymaga zastosowania bezoko­liCLnika.

Catkt trabajader estd en el tleber de cumplir cabalmente las tareas que Ie carmpon­den en su empleo. (KUB arr. 45) 'Każdy pracownik ma obowiązek (dosł. jest w obowiązku) wykonywać swnien­nie powierzone mu zadania w miejscu pracy'.

8 Termin zdanie uroisamiające stosuje; na określenie zdań pnenoszących znaczenie ,.A jest B~, zdante posesywne- zdanie pnenoszące znaczenie ,.A posiada B", zdanie lokatywne- zdanie pnenoszące zna­czenie "A jest w B").

Modalność cleontyczna w konstytuqach hiszpańskojęzycznych ... 175

W przypadku zakazu, a więc obowiązkowego zaniechania wykonania jakiejś czynności, jednym z najczęściej stosowanych czasowników jest prohibir 'zakazy­wać', który występuje w trzeciej osobie liczby pojedynczej lub mogiej (w zależno­ści od liczby podmiotu) z zaimkiem zwrotnym se 'się'. W gramarykach języka hisz­pańskiego forma ta zazwyczaj traktowana jest jako specyficzny rodzaj strony biernej. Odbiorca zakazu w analizowanych przykładach nie był wyraźnie wskaza­ny, jako że norma ta dotyczyła wszystkich obywateli, np.:

Se prohlben las asociaciones secretas y las tk cardcter paramilitar. (ESP art. 22) 'Zakazuje się stowarzyszeń (dosł. 'zakazują się stowarzyszenia') tajnych i para­miłirarnvch'.

Zakaz wyrażany jest również za pomocą czasownika abolir 'znosić, uchylać', który w badanych tekstach czterech konstytucji występuje zazwyczaj w peryfra­stycznej stronie biernej. Jest ona rworzona za pomocą słowa posiłkowego estar być' w trzeciej osobie lub występującego w roli słowa posiłkowego czasownika quedor (które w innych konreksrach oznacza 'zostać, pozostać') i imiesłowu biernego.

Estd abolida tod.1 califcación sobre la lltlhtrnla~~ d~ la filidción (KUB art. 37) ·znosi się ocenianie (dosł. 'zniesione jest ocenianie') kwalifikacji według kryte­rium pochodzenia'.

Queda aboli® la pma de murru. salvo lo que puedan disponer las leyes pertafes militares para tiempos ck gr1en-a. (ESP arr. 15) 'Znosi się karę śmierci (dosł. 'zniesiona jest kara śmierci'), z wyjątkiem przypad­ków określonych przez prawo wojskowe na czas wojny'.

Odnotowano również użycie przymiotnika i/lega/ 'nielegalny' w połączeniu z czasownikiem posiłkowym str 'być', np.:

LtlS asonacro1W q u~ persig.m fines o utilicen medios tipificados como tlelito son ik­gaks. (ESP art. 22) 'Stowarzyszenia dążące do celów przestępczych łub stosujące środki określone jako przestępstwo są nielegalne'.

\V/ badanym korpusie reksrów wystąpił również jeden przykład użycia imie­słowu proscrito 'zakazany' (derywat czasownika prosmbir 'zakazać'):

L1 discriminación por moth•o de raza, color de la piel, sexo, origm nadarza!. cruncias rtligiosas y cualquimz otra lesiua •l la digrzidad lmmana estd proscrita [ ... ]. (CUB atr. 42)

176 Joanna Nowak

'Dyskryminacja ze względu na rasę, kolor skóry. płeć. pochodzenie narodowe, wierzenia religijne i jakiekolwiek inne działanie godzące w godność ludzką są zakazane[ ... ]'.

Podobnie jak w analizowanych przykładach z konstytucji hiszpańskojęzycz­nych jednym z częściej występujących zwrotów wyrażających nakaz w Konstytucji RP jest zwrot jest obowiqztmy (w tekstach innych ustaw polskich występuje po­dobny zwrot, jest zobowiązany, który jednak nie wystąpił w tekście Konstytucji RP), np.:

Każdy jest obowUizany sumował wolności i pmw,z im~ych. (Art. 31)

W Konstytucji RP również stosowana jest występująca w badanym korpusie reksrów hiszpańskojęzycznych konstrukcja o charakterze poseS)'\vnym mieć obo­wiqzek, niemniej jednak występuje ona rzadko, np.:

Każdy ma obowiqzek przestrzegania prawa Rzeczypospoliuj Po/skiq. (Art. 83)

Innym wykładnikiem nakazu występującym w Konstytucji RP jest v,.ryraz po­winien, np.:

Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowml)' w sposób humanitamy (Art. 41)

Odnaleźć można również kilka zastosowań czasownika wymagać, występują­cego w stronie czynnej (w innych ustawach czasownik wymagać używany jest rów­nież w stronie biernej: jest wymagane), np.:

Ratyfikacja przez Rzeczpospolitq Po/skq umowy mirdzynarodowej i jq wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w tiStawie [ ... ] (Art. 89) Akty Urz{dowe Prezydenta Rzeczypospolitej wymagajq dla swojej ważności podpisu Prezesa Rady Ministrów. który przez podpisanie aktu ponosi odpowiedzialność przed Sqmem. (Art. 144)

Odnotowano również jednostkowe użycie słowa należy, np.:

Zatrzymanego należy zwolnić, Jeżeli w ciqgu 24 godzin od przekazania M dyspozycji sqdu nie zostanie mu dorrczone postanowienie sqdu o rymczasowym aresztowamu wraz z przedstawionymi zarzutami. (Art. 41)

Jeśli chodzi o środki leksykalne używane do wyrażania zakazu w Konstytucji RP, odnotowano użycie czasownika zakazywać, który używany jest w srronie bier­nej, jest zakazane lub w konstrukcji bezosobowej zakazuje sir, np.:

Modalność deontyczna w konstytucjach hiszpańskoJęzycznych ... 177

Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwolujqcych się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, [ ... ] (An.l3) Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy sq zakazane. (Art. 54) Zakazuje się stosowania kar cielesnych. (Art . 40)

Dla wyrażenia zakazu stosowany jest również zwrot nie wolno, np.:

Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. (Art. 31)

1.2. Czasowniki modalne

Kolejną wyróżnioną przeze mnie grupą środków służących wyrażaniu nakazu i zakazu są czasowniki modalne. W języku hiszpańskim temu celowi służą głów­nie czasowniki deber 'mieć powinność', który wyraża obowiązek, oraz poder 'móc', który stosuje się do wyrażania dozwolenia, jednak najczęściej jest on używany z negacją do wyrażenia zakazu, czyli braku dozwolenia.

La ley ugula e/ servicio militar que los cubanos deben prestar. (CUB an. 65) 'Prawo reguluje słuibę wojskową, krórą Kubańczycy mają obowiązek odbyć'.

Todos los habitantes de la Repzlblica deben respetar a Guinea Ecuatorial [ ... ]. (GWI arr. 18) 'Wszyscy mieszkańscy Republiki mają obowiązek szanować Gwineę Równiko­wą[ ... ]'.

Nadie puede ser obligado a dec/arar contra si mismo. (ARG arr. 18) 'Nikt nie może być zmuszony do zeznawania przeciwko samemu sobie'.

El regimen republicano y democrdtico def Estado ck Guinea Ecuatorial la Unielad Nacional y la integridad territorial no pueden ser objeto ck ningzma reforma. (GWI arr. l 04) 'Republikański i demokratyczny usuój Gwinei Równikowej, Jedność Narodowa i integralność terytorialna nie mogą podlegać jakiejkolwiek reformie'.

Jak zaznaczono, czasownik deber oznacza powinność, nakaz. Na przytoczo­nym poniżej przykładzie można zauważyć, że czasownik cen może pełnić niejako podwójną funkcję: z jednej strony wskazuje implkyrnie na obowiązek, nakaz; w rym przypadku jest co obowiązek państwa, jakim jest udzielanie odpowiednich informacji osobie zatrzymanej. Z drugiej strony wskazuje on na prawo przysłu­gujące każdej zatrzymanej osobie do uzyskania informacji, czyli wyraża dozwo­lenie:

178 Joanna Nowak

Toda persona detmida debe ser informada de forma inmediata, y de modo que Ie sea comprensible, de sus derechosy de las razones de su detmcton. (ESP art. 17). 'Każdy zatrzymany powinien być bezzwłocznie poinformowany w zrozumiały sposób o przysługujących mu prawach oraz powodach zarrzymania'.

Analogicznie, jeśli mowa o sytuacji pociągającej skutki niepożądane przez obywatela, prawo do ochrony przed nią może wstać wyrażone za pomocą czasow­nika poder 'móc' z negacją, który w tej formie używany jest zazwyczaj jako wy­kładnik zakazu, co ilustruje poniższy przykład:

Ningrłn babitanu de la Nación pruule ser pmado sin juicio prroio [ ... ] (ARG arr. 17) 'Żaden obywarei nie może zosrać ukarany bez uprzedniego procesu [ ... ]'

Zdanie to niesie również ze sobą implicymy zakaz: organ odpowiedzialny nie może ukarać obywatela bez uprzedniego procesu.

W Konsryrucji RP nie odnotowano użycia żadnego czasownika modalne­go, który wyrażałby nakaz. Jak zaznaczono, wyraz powinien, który pod względem historycznym jest przymiotnikiem, nie może być zakwaliłikowany jako czasownik modalny, wstał omówiony powyżej w części poświęconej środkom leksykalnym. Czasownik musieć- wydawałoby się podstawowy w tym kontekście - nie wystę­puje w konstytucji. Jest on używany głównie w mowie potocznej. Rzadkie przy­padkl jego zastosowania można odnotować w innych ustawach polskich, np. ko­deksie postępowania cywilnego.

np.: Do wyrażenia zakazu stosowany jest czasownik modalny móc z negacją,

Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sqdowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw. (Art. 77)

Jednakże tak, jak w przykładzie z języka hiszpańskiego omówionym powyżej, zanegowany czasownik móc cz.ęsto wyraża eksplicytnie prawa obywatela, a więc nie zakaz, lecz. dozwolenie. Jak wynika z przytoczonego poniżej przykładu, każdy ma prawo do życia, w którym nie jest dyskryminowany z powodu swoich prze­konań, rasy itd. Zdanie to jednak niesie ze sobą zakaz dyskryminacji obywateli przez państwo, a jednocześnie obowiązek zapewnienia obywacelom swobody wyrażania się, działania itd.

Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodar­czym z jakiejkolwiek przyczyny (Art. 32)

Obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba że sam się go zrzek­nie. (Art. 34)

Modalność cleontyczna w konstytucjach hiszpańskojęzycznych ... 179

1.3. Środki gramatyczne

Środki gramaryczne, takie jak cz..as i uyb, mogą być jedynymi wykładnikami modalności deantycznej zarówno w języku polskim, jak i hiszpańskim. Jak jednak zaznaczono na .,."·stępie, tryb rozkazujący nie jest stosowany w języku prawnym w żadnym z badanych języków. Z analizowanych tekstów konstytucji hiszpańsko­języcznych wynika. ie nakaz i zakaz mogą być wyrażone zarówno za pomocą czasu teraźniejszego (tryb orzekający), jak i czasu przyszłego (tryb orzekający). Interesu­jący jest fakt, że zdania rego rodzaju często nie zawierają żadnych innych środków (np. zwrorów} wyrażających eksplicymie nakaz lub zakaz. Te same zdania użyte poza konteksrem teksru normar:...,vnego miałyby raczej charakrer informujący. To kontekst pragmar:·czny teksru normar:wnego. w t)'m przypadku tekstu konstytu­cji, sprawia, że odbiorca interpretuje te zadnia jako przenoszące znaczenie modal­ności deonrycznej. Najczęściej zdania tego typu wskazują na obowiązki państwa lub jego określonego organu, np.:

El Estado orgat~iza, dirige y controla la ttctizoidad uonómica nacional conforme a un plan que garantice e/ de!<trrolin progromado de/ pttis [. . .] (CUB art. 16) (czas teraźniejszy, tryb orzekający) 'Paristwo organizuje, kontroluje i kieruje gospodarką kraju zgodnie z planem, króry gwarantuje programowy rozwój kraju [ ... ]'

No se ejercerd r'iolenaa ni coacción tk c/au algwuJ sobre las persanas para forzarlas a tkclrrar. CUB arr. 59' (czas przyszły tryb orzekający) 'Nie wolno sroSO\\ać przemocy (dosł. ·nie będzie stosowana przemoc') ani jakie­gokoh."iek przymusu wobec osób w celu zmuszenia ich do zeznań'.

En todo e/ territono tk la Nación uo habrd mtis aduanas que las nacionales, en fas cuaks regirdn las tanfas q ue sa nerone e/ Congreso. (ARG arr. 9) 'Na ca)ym terytorium pańsrwowym nie będzie innych służb celnych innych nii parisrwowe, w którch obowiązywać będą opłaty ustalone przez. parlament'.

W konstytucji Republiki Argentyny przeważa uiycie czasu przyszłego i jest on używany częściej niż, na przykład, w konstytucji kubańskiej. Niemniej jednak różnice w zastosowaniu czasu teraźniejszego bądź przyszłego do wyrażenia modal­ności cleontycznej wymykają się jak na razie uogólnieniom i próba wyjaśnienia tego zagadnienia mogłaby srać się punktem wyjścia dla kolejnych badań nauko­wych.

VI.' polskim języku prav.:nym stosowanym w ustawach do wyrażenia modal­ności deonrycznej również używany jest czas teraźniejszy i przyszły trybu orzeka­jącego. Jednakie, co istotne, w Konstytucji RP nie odnotowano zastosowań czasu przyszłego.

180 Joanna Nowak

Rzeczpospolita Pafska przestrzega wiqiĄago ją prawa międzynarodawego. (Arr. 9) Prezydent Rzeczypospolitej wykonuje swo1e zadania w zakresie i na zasado.ch określanych w Konstytucji i ustawach. (Arr. 126)

1.4. Miksy słowotwórcze

Modalność deomyncza może być również wyrażona za pomocą przymiotni­ków derywowanych od czasowników za pomocą afiksów. W języku hiszpańskim do wyrażenia obowiązku podjęcia jakiejś czynności bądź obowiązku zaniechania wykonywania jakiejś czynności najczęściej stosuje się afiksy: -able i -ible. Derywo­wane w ten sposób przymiotniki przenoszą znaczenie potencjalności akcji. Jeśli są użyte predykarywnie, powstałe zdanie może nieść znaczenie deonryczne.

Ning7ln servicio persona! es exigible, sino m t•irtud de ley o de snumcia fimdo.do. m ley. (ARG an. 17) 'Nie można wymagać jakiegokolwiek świadczenia {dosł. 'żadne świadczenie nie

jest wymagalne'), jeśli nie wynika ono z. prawa lub z wyroku wydanego zgodnie z. prawem'.

Przymiotnik exigible jest derywowany od czasownika exigir, który oznacza 'żądać, wymagać, domagać się'. Przymiotnik exigible oznacza cechę czegoś, czego można lub trzeba wymagać, a więc odnosi się wyraźnie do modalności deon­rycznej .

Innym przykładem jest przymiotnik inviolable, derywowany od czasownika violar 'gwałcić, naruszać, łamać' za pomocą prefiksu in- oraz sufiksu -able. Przy­miotnik ten oznacza, że określone prawo nie może być naruszone.

El domicilio es inviokzble. (CUB art. 57) 'Mieszkanie jesr nienaruszalne'.

La propiedo.d es inviokzble (ARG. art. 17) 'Własność jesr nienaruszalna'.

W Konsrytucj i RP występuje przymiarnik niedopuszczalny derywowany od czasownika dfJpuszczać i oznaczający cechę czegoś, co jest zakazane.

Niedopuszczalne jest ograniczenie wolności i praw człowieka i obywatela wyłqcznie z powodu rasy, płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urod­zenia oraz majqtku. (Arc. 233)

~o. (Art. 9) na zasadach

przymiotni­hiszpańskim zanic:chania k. Dcrywo­

akcji. Jeśli są

181 Modalność cleontyczna w konstytucjach hiszpańskoJęzycznych ... ~---------------------

1.5. Kombinacja kilku powyższych wykładników modalności d eontycznej

Jak zaznaczono we wstępnej części artykułu, jedynie środki gramatyczne, takie jak czas czy tryb, mogą występować jako samodzielne wykładniki modalności de­ontycznej. Porostałe często łączą się ze sobą, co można w niektórych przypadkach uznać za redundancję językową. W analizowanych tekstach konstytucji hiszpań­skojęzycznych odnocowano przykłady tych samych czasowników modalnych i zwrotów leksykalnych stosowanych zarówno w czasie teraźniejszym, jak i przy­szłym. Poniższe przykład) zaczerpnięta z konstytucji Hiszpanii.

Czas teraźniejszy:

Nttdie puetk ser prwado de su lrbertad, sino eon La observancia dt lo establecido m esu artim/Q [ ... ) (ESP an. 17)

'Nikogo nie wolno pozbawiać (dosl. 'Nikt nie może zostać pozbawionym') wolności w sposób inny niż z przestrzeganiem postanowień niniejszego artykułu [ ... ]'

Czas przyszły:

Nadie podrd ur priz,aJo de sw bmw y derechos sino por causa justificada d~ tttili­dad ptlblica o interls social [ ... ). (ESP an. 33) 'Nikogo nie wolno pozbawiać (dosł. 'nikt nie będzie m6gł zostać pozbawio­nym) jego dóbr i praw, jeżeli nie uzasadnia tego dobro powszechne lub interes społeczny [ ... ]'

W poniższym przykładzie \\'Ystępują dwa wykładniki modalności deonrycz­nej, a mianowicie nakazu. Są co: czas przyszły i środek leksykalny obligatorio:

El Congreso o e/ pmidente tk !.1 Nación, [ .. :. podrdn convocar a eonsuita popular no t'incuLmte. En este caso el voto no serd obligatorio. (ARG arr. 40) 'Kongres lub prezydent Pańsrwa mogą ogłosić niewiążące referendum. W takim przypadku głosowanie nie jest obowiązkowe (dosł. ' nie będzie obowiązkowe')'.

182 Joanna Nowak

2. Dozwolenie

2.1. Środki leksykalne

Najczęściej występującym w ję"L)'ku hiszpańskim wyrazem odnoszącym się do dozwolenia jest rzeczownik derecho 'prawo' występujący w następujących zwrotach: tener derecho de lub tener derecho a 'mieć prawo do podjęcia jakiegoś działania' lub 'mieć prawo do czegoś', gozar t:U derecho 'korzystać z prawa', reconocer e/ derecho 'uznawać prawo', np.:

Los agricultom peqzuńos titmm dn·echo a asociaru mtre si [ ... ] (CUB arr.20) 'Rolnicy małorolni mają prawo zrteszania się[ ... )'

Los dudadanos titmm e/ derecho tk miciatit·a para presemar pro_)'ectos t:U k;· en la Ctimara t:U DiputtuiQS. (ARG art. 39) 'Obywatele mają prawo inicjatywy w zakresie zgłaszania projektów ustaw w Izbie Deputowanych'

Los espańoles tie11m derecho a ekgir libremmre su midmcia _)' a circular por e/ rrr­ritorio nacional. (ESP an. 19) 'Hiszpanie mają prawo do swobodnego wyboru miejsca zamieszkania i porusza­nia się po terytorium kraju'.

Todos los habirames de la Nación gozan de los siguientes derechos [ ... ] (ARG arr. 14) 'Wszyscy mieszkańcy Pańsrwa korzystają z następujących praw [ ... ]'

Se reconoctm y protegm los t:Urechos: [. .. ]A la producción y creación literaria, tirtts­tica, cientifca y tkmca. (ESP art. 20) 'Uznaje się i chroni następujące prawa: [ ... ] prawo do rwórczości literackiej, artys­tycznej, naukowej i technicznej'.

Innym W}7azem wyrażającym dozwolenie jest czasownik autorizar, króry ma znaczenie 'upoważniać, uprawniać, upełnomocnić', a także 'wyra:iać zgodę, ze­zwalać':

Se autoriza la organización t:U cooperatlL•as t:U producción agropecuaria m los casos y en la fonna que la ley estabkce. (CUB art. 20) 'Zezwala się na organizowanie się rolno-hodowlanych spółdzielni produkcyjnych w sytuacjach i w formach określonych prawem'.

Modalność deontyczna w konstytuqach hiszpańskojęzycznych ... 183

W Konsryrucji RP dozwolenie jesr wyrażane najczęściej za pomocą zwrotu mieć prawo oraz czasownika zapewniać (wraz z formą bezosobową zaptwnia się). Ponadro odnotowano pojedyncze użycia wyrazu wolno, np.:

Obywatel polski ma prawo udziału w refirendum oraz prawo wybierania Prezydenta Ruczypospolitej. posłbw, mUltorów i przedstawicieli do organów samorujdu teryto­rialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania koticzy 18 lat. (Art. 62)

Każdnnu upewnili sir wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru mie­jsca pracy. Wyjątki określa ustawa. (Art. 63)

Ruczpospolita Polska upewnili obywatelom polskim należącym do mniejszości naro­dowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania oby­czajów i tradycji oraz rozwoju wła.mej kultury. (Arr.35)

W razie zmiany ustroju sqdów lub zmiany granic okręgów Jqdowych wolno sędziego przenosić M imugo sqdu lub w stan spoczynku z pozostawieniem mu pełnego uposażenia. (Art. 180)

2.2. Czasowniki modalne

W języku hiszpańskim dozwolenie jesr wyrażane za pornocą czasownika mo­dalnego podtr 'móc':

La Constitución puetk riformarse m e/ rodo o m maiquiera de sus partes (ARG arr. 30) 'Konstytucja może b~·ć zmieniona w całości lub w którejkolwiek ze swoich części'.

Los extranjeros gozan m e/ territorio de la Nación de todos los derechos civiles def ciudadano; puetlen tjercer su industria, comercio y proftsión;[ ... ]. (ARG arc. 20) 'Obcokrajowcy korzystają na terytorium pańsrwa ze wszystkich praw cywilnych obywatela; mogą prowadzić działalność przemysłową i handlową oraz wykonywać inne zawody'.

W języku polskim mamy do czynienia z sytuacją analogiczną - dozwolenie wyrażone jest w Konstytucji RP za pomocą czasownika modalnego móc, np.:

Każd;· może swobodme opufcić terytorium Ruczypospoliuj Polskitj. (Art. 52)

184 Joanna Nowak

2.3. Środki gramatyczne

W konsryrucjach hiszpańskojęzycznych oraz Konsryrucji RP nie odnaleziono przykładów użycia środków grarnacycznych, rakich jak czas teraźniejszy rrybu orze­kającego lub czas przyszły trybu orzekającego jako jedynych wykładników dozwo­lenia.

2.4. Afiksy słowotwórcze

W reksrach konsryrucji w języku hiszpańskim nie odnaleziono przykładów zastosowań afiksów słoworwórczych w celu rworzenia wyrazów wyrażających do­zwolenie. W Konsryrucj i RP za raki wyraz może zasrać uznany dupttSzczalne (przy­miotnik derywowany od czasownika dupuszczac). np. :

Ogranicunie wolności działainolei gospodarczej jest tkJpuszczalne tylko w drodze t/Stawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny. (Art. 22)

Należy jednak mieć na uwadze, że znaczenie dozwolenia jesr w rym wyrazie wyrażane także w sposób leksykalny, rzn. w jego temacie słoworwórczym dupusztz-.

2.5. Kombinacja kilku powyższych wykładników modalności deontycznej

W analizowanym korpusie tekstów hiszpańskojęzycznych znaleziono nastę­pujące przykłady użycia w jednym zdaniu aż trzech wykładników modalności de­ontycznej (dozwolenia):

La lry fija los ca.sos, las condiciones y la forma m que los bienes de propieclad coopera­tiva podran se1· heredables. (CUB arr. 24) 'Prawo określa, w jakich przypadkach i w jakiej formie mogą być dziedziczne (dosł. dziedziczone 'będą mogły być) dobra własności spółdzielczej'.

La lry estableurd los tlrminos m que los dudadanos de otros paises y los apdtrida.s podran gozar def derecho de asi/o en Espańa. (ESP arr. 13) 'Prawo ustanowi określa warunki, na jakich obywareJe innych krajów i bezpań­stwowcy mogą (dosł. 'będą mogli') korzystać z prawa do azylu w Hiszpanii'.

W pierwszym przykładzie zawarte są następujące wykładniki modalności de­ontycznej wskazujące na dozwolenie: czasownik modalny poder 'móc', czas przy­szły oraz przymiotnik derywowany od czasownika za pomocą sufiksu słoworwór­czego heredable 'raki, który można odziedziczyć'. W drugim przykładzie zastosowany został czasownik modalny poder 'móc', czas przyszły oraz jednostka leksykalna gozar de derecho, czyli 'korzystać z prawa'.

Modalność deantyczna w konstytucjach hiszpańskojęzycznych ... 185

Osobnego omówienia wymagają przykłady, kiedy legislator t rakt uje podjęcie jakiejś czynności jednocześnie jako obowiązek i prawo obywateli. W języku hisz­pańskim wyraża się ro za pomocą zestawienia omówionych powyżej jednostek lek­sykalnych służących określeniu dozwolenia i obowiązku, co ilustrują poniższe przy­kłady:

El trabajo m la socudad sodalista es un derecho, un tleber y un motivo de honor para coda ciud,rdano. (CUB art. 45) 'Praca w społeczeństwie socjalistycznym jest prawem, obowiązkiem i powodem do chluby dla każdego obywatela'.

Los espańoles tienen el derecbo y el deber de difmder a Espmia (ESP arr. 30) 'Hiszpanie mają prawo i obowiązek bronienia Hiszpanii'.

Todo ecuatogumeano tiene el derecho y el tleber de vivir pacljicamente, respetar los derechos de los dmzds y contribuir a la fonnación t:k una sociedad justa, fratema y solidaria. (GWI art. 17) ·Każdy obywatel Gwinei Równikowej ma prawo i obowiązek żyć w pokoju, szanować prawa innych i czesmiczyć w budowie sprawiedliwego, braterskiego i solidarnego społeczeństwa.'

\'(" Konsryrucji RP nie odnorowano przykładu rakiego ujęcia, choć można odnaleźć podobne przykłady w innych reksrach normatywnych, np. w kodeksie cywilnym.

III Zakończenie

Wyrażeniu modalności deonrycznej służyć mogą rozmaite środki językowe: czasowniki modalne. jednostki leksykalne niosące znaczenie deonryczne, kategorie gramatyczne. W języku polskim i hiszpańskim zaobserwowano niejednokromie użycie środków językowych o podobnej srrukrurze. W obu przypadkach jedynymi wykładnikarni modalności deonrycznej mogą być kategorie gramaryczne, rakie jak czas. Zdania rego rypu, częsre w obu językach, nie zawierają innych formalnych wykładników modalności deonrycznej, rakich jak np. czasowniki modalne czy zwrory leksykalne. \X' rakich przypadkach na poprawną interpretację znaczenia deonrycznego pozwała konreksr, w jakim użyre są takie zdania. Należy przy rym zauważyć, że kategorie gramatyczne czasu teraźniejszego i prqszłego rrybu orze­kającego służą wyrażaniu nakazu i zakazu, nie odnaleziono jednakże przykładów ich 1.astosowań jako jedynych wykładników formalnych dozwolenia. W języku hiszpańskim w tekstach konstytucji często obok czasu teraźniejszego trybu orze­kającego jest stosowany czas przyszły trybu orzekającego, w konstytucji Połski nie

186 Joanna Nowak

odnotowano użyć czasu przyszłego. Trzeba jednak zaznaczyć, że do wyrażenia mo­dalności cleontycznej w innych niż konstytucja tekstach normatywnych w języku polskim jest używany czas przyszły. Powyższa analiza porównawcza pozwala po­czynić spostrzeżenie, że język hiszpański charakteryzuje stę większą redundancją językową w zakresie środków językO\vych srosowanych do wyrażenia modalności cleontycznej -w reksrach konsC}'tUcji hiszpańskojęzrcznych odnotowano przykła­dy zdań, w których wyróżnić można nawet trzy wykładniki formalne modalności deonrycznej.