1

KATARZYNA KOŁODZIEJCZYK

WSPÓŁCZESNE TRANSFORMACJE W ANTYCZNYM OBRAZIE

MIASTA. SZTUKA TEMPORALNA NA TERENIE DALMACJI

CONTEMPORARY TRANSFORMATIONS IN ANTIQUE CITY

LANDSCAPE. TEMPORAL ART ON TERRITORY OF DALMATIA S t r e s z c z e n i e : Artykuł dotyczy interwencji artystycznych z zakresu sztuki site specific, arts de la rue w zabytkowej przestrzeni publicznej.

Podejmuje zagadnienia: sztuki społeczności, sztuki temporalnej, ekranów miejskich, mentalnego obrazu miasta w konfrontacji z

historyczną urbanistyką i zabudową architektoniczną. Porusza problematykę współtworzenia i uzupełniania antycznej przestrzeni

miejskiej z uwzględnieniem natury danego obszaru (przez publiczną sztukę współczesną). Artykuł wskazuje na główne zadania

tego rodzaju działalności artystycznej, wyróżniając przede wszystkim: przekształcanie bądź tworzenie miejsc z wykorzystaniem

zastanego potencjału, kreowanie empatycznej relacji ze społeczeństwem, codziennym odbiorcą, podkreślając dziedzictwo

kulturowe oraz zbiorowe pragnienia. Autorka odnosi do istoty wizji artystycznej dla dalszego procesu twórczego, w następstwie

ulegającej przetwarzaniu w znaczące formy, obrazy i symbole estetyczne w obszarze miejsc o niewykorzystanym potencjale,

pozbawionych tożsamości, w celu jej przywrócenia, ocalenia miejsc nasyconych znaczeniami. W artykule przeprowadzono

analizę niecodziennego sposobu kształtowania krajobrazu i rewitalizacji obszarów miejskich na przykładzie wybranych miast

Dalmacji: Zadar, Split, Dubrownik, Poreč, Pula.

Słowa kluczowe: artystyczne interwencje, duch miejsca, przestrzeń publiczna, sztuka społeczności.

*Dr sztuki, Katarzyna, Kołodziejczyk, Instytut Historii Architektury i Konserwacji Zabytków, Wydział

Architektury, Politechnika Krakowska.

2

What country, friends, is this?

-This is Illyria, lady.

And what should I do in Illyria?

My brother, he is in Elysium.

(William Shakespeare, Twelfth Night or what You Will)1

1. Wstęp

Iliria (łac. Illyria, Illyricum), o tej starożytnej krainie leżącej u stóp wschodniego wybrzeża

Adriatyku, pisał oszołomiony jej pięknem William Shakespeare. Obejmowała ona mniej więcej

tereny dzisiejszej Chorwacji, Hercegowiny, Czarnogóry, Albanii i Macedonii. Appian z

Aleksandrii, grecki historyk, ludy Ilirii umiejscawiał powyżej Macedonii i Tracji, aż po Dunaj,

Morze Jońskie i podnóże Alp. Kraj swoją nazwę zaczerpnął od Iliriusza, syna Polifema. Nazwy

Iliria używano do czasów Średniowiecza, kiedy została utracona. Naznaczony historią obszar

dzisiejszej Dalmacji, kolonizowanej przez Greków, podbitej przez Rzymian, posiada osobliwą

kulturowość artystyczną, opartą na zrozumieniu i utrzymaniu dziedzictwa oraz tradycji. We

współczesnym dyskursie o sztuce, oznacza to nie tylko naturalne i kulturowe dziedzictwo

starożytnego miasta, rolniczy krajobraz, tradycyjne metody budowy i użytkowania, ale także

specyficzne aspekty myślenia twórczego, edukacji artystycznej wraz z produkcją. Mam tu na

myśli, zrozumienie silnie określonych miejskich oraz nie urbanistycznych kontekstów, bogatych

w architektoniczną historię, obejmujących spuściznę materialną i niematerialną.2

Sztuka współczesna na terenie miast antycznych ma obowiązek współtworzyć przestrzeń

historyczną, uzupełniać ją dodając nowe znaczenia. W sposób logiczny, tworzyć całość z

zastaną przestrzenią, podkreślając jej symbolikę, odkrywając ukryte znaki, obrazy, słowa.

Uwzględniając naturę obszaru antycznego miasta, wskazane jest aby sztuka współczesna

podążała śladami dziejów zabytków architektonicznych, podkreślając ich funkcję emotywną.

Podstawowym zadaniem współczesnej sztuki publicznej jest kreacja, tzn. tworzenie „nowych

miejsc”, nowych rzeczy, wprowadzanie zmian, przekształcanie, transformowanie obszarów,

które tego potrzebują, wykorzystując i akcentując ich potencjał. Dlatego, tak ważny jest sposób

w jaki patrzymy na świat, jak go odbieramy, jak interpretujemy. Dotyczy to tak samo artystów

jak odbiorców. Ten rodzaj aktywności twórczej, wymaga od nas wysiłku, zainteresowania

przestrzenią, jej historią oraz przyszłością tego miejsca, które możemy uatrakcyjnić, odmienić w

sposób szczególny. Nowa przestrzeń powinna stwarzać możliwość nawiązywania empatycznych

relacji z użytkownikami ów przestrzeni, czyli społeczeństwem. Bowiem, mówimy o działaniach

artystycznych, klasyfikowanych jako sztuka masowa. Celem jest stworzenie przestrzeni

funkcjonalnej, ciekawej, przyciągającej, zdradzającej codzienne problemy zwykłych ludzi,

ujawniającej zbiorowe pragnienia. Powyższe aspekty przeobrażone w nasycone znaczeniami

formy i obrazy, staną się zrozumiałe i odczytywalne dla swoich mieszkańców. Jest to zjawisko

„rewitalizacji artystycznej”, często dotykające miejsc nijakich, opustoszałych, zapomnianych,

1 W. Shakespeare W., Twelfth Night or What You Will, Yale University Press 2007, (cyt. za:) Landscapes of Transformation. An

Optimistic Decade of Croatian Architectural Culture, Hangs Ibelings, Krunoslav Ivanišin (eds.), Zagreb 2009, s. 49. 2 Landscapes of Transformation. An Optimistic Decade of Croatian Architectural Culture, Hangs Ibelings, Krunoslav Ivanišin

(eds.), Zagreb 2009, s. 49-51.

3

gdzie podejmuje się próbę nie tyle ukształtowania nowego krajobrazu, co przywrócenia mu

pierwotnych znaczeń, zwrócenia utraconej tożsamości.3

2. Kulturotwórcza rola miast antycznych

Rzymska prowincja Dalmacja obejmowała rejony daleko w głąb Półwyspu Bałkańskiego,

znacznie większe od dzisiejszego jej terytorium. Od początków, historia Dalmacji, wiązała się

ściśle z przejęciem przez Rzymian wspomnianych terenów, rozciągających się wzdłuż całego

wybrzeża adriatyckiego. W okresie rzymskim, została ona całkowicie zromanizowana. Było to

wynikiem utworzenia przez Rzymian na podbitym obszarze nowej prowincji w I w. n.e., której

nadali nazwę etymologicznie zgodną z iliryjskim plemieniem Dalmatów. Podporządkowując

sobie zarówno pod względem politycznym jak i kulturowym terytorium Dalmacji, Rzymianie

założyli tutaj liczne obozy wojskowe oraz miasta tj. Colonia Julia Pola (Pula), Jader (Zadar),

Aenona (Nin), Colonia Julia Parentium (Poreč). Dalmacja zamieszkiwana była przez plemiona

iliryjskie, do których z czasem dołączyli Celtowie oraz ludność romańska, napływająca masowo

za pośrednictwem Rzymian. Nowe społeczeństwo dość szybko zasymilowało się z miejscowym,

w efekcie tworząc nietypowy konglomerat.4

Największy rozkwit gospodarczy, Dalmacja osiągnęła w czasach panowania cesarstwa

rzymskiego. Rozwinęła wówczas intensywne kontakty handlowe zarówno z pobliskimi jak i

odległymi prowincjami imperium. Stanowiła niezwykle ważny punkt łączności jako kraj

przejściowy pomiędzy Italią, a wschodem bałkańskim, małoazjatyckim oraz syryjskim. Przez

Dalmację prowadziły główne drogi strategiczno-handlowe do Salonik i Konstantynopola. Pod

względem politycznym oraz kulturowym stały się również niezwykle istotne stare kolonie

greckie, zlokalizowane na wyspach oraz lądzie Dalmacji. Należały do nich miasta tj. Issa (Vis),

Pharos (Hvar), Tragurion (Trogir), pochodzące z VI w. p.n.e., miasta zromanizowane: Narona,

Scardona, Burnum, Iadera oraz liczne kolonie rzymskie, zwłaszcza stolica kraju - Salona. Ze

względu na terytorialną styczność z krajami południowymi oraz wschodnimi, położonymi nad

basenem śródziemnomorskim, na terenach Dalmacji rozwinęły się kultura i sztuka greckie,

których tradycja artystyczna znacznie wyróżniała ją w europejskim świecie sztuki. Panowanie

rzymskie oraz związana z tym romanizacja ludności, wywarły jeszcze większy wpływ na rozwój

kultury i sztuki antycznej. Zachowana ciągłość klasycznych wzorców na tym terenie, od

pierwszych wieków n.e., była zjawiskiem szczególnie widocznym, zwłaszcza w twórczości

architektonicznej i urbanistycznej. Tutaj, Dalmacja czerpała stylistyczne inspiracje, przede

wszystkim z państwowej sztuki rzymskiej.5

3 K. Stala, Starochorwacka sakralna architektura wybrzeża dalmatyńskiego. Przykład ciągłości kulturowo-artystycznej od

schyłku antyku po wczesne średniowiecze, Czasopismo Techniczne, Z. 12-A/2004, s. 143. 4 W. Molè, Sztuka Zachodniej Słowiańszczyzny Południowej (Wybrzeże Adriatyckie – Chorwacja – Ziemie Słoweńskie. Dalmacja

[w:] idem, Sztuka Słowian Południowych, Wrocław – Warszawa - Kraków 1962, s. 139. 5 Z. Kaczmarczyk, Miasta dalmatyńskie do początku XV wieku. Przegląd i obraz urbanistyczny, Warszawa-Poznań 1976, s. 43-

44.

4

2.1. Istria

Pula

Pula to miasto antyczne, położone w szerokiej i długiej zatoce południowej części cyplu

Istria. Obejmuje ono malowniczą przestrzeń dawnej doliny karstowej, otwierającej się na Morze

Adriatyckie. Otoczona przez pobliskie wyspy Brioni zatoka, dodatkowo osłonięta jest od

wiatrów pasmem siedmiu wzgórz (Kaštel, Zaro, Arena, Sv. Martin, Opatija sv. Mihovila,

Mondipola i Pra Grande). Jego specyficzna struktura urbanistyczna, złożona została z licznych,

połączonych ze sobą dzielnic, usytuowanych na wspomnianych wzgórzach. Bezpośrednio nad

zatoką, w pobliżu portu, znajdują się: najstarsza, historyczna część miasta - rzymska, jak

również - średniowieczna. Co ciekawe, wokół rzymskiego amfiteatru, rozciąga się XVIII i XIX-

wieczna zabudowa, zaś całkowicie współczesne centrum, łączy obie części ze sobą.6

Nazwa miasta pochodzi jeszcze z czasów przed rzymskich. Iliryjska Pola, znana już była w

III w. p.n.e. Pod koniec II w. p.n.e. miasto zostało zajęte przez Rzymian. Otrzymało wówczas

nową nazwę, pełniejszą: Colonia Julia Pola Pollentia Herculanea lub Pietas Julia. Od tej pory,

pełniło funkcję założonej przez Cezara prowincji rzymskiej. W czasach panowania imperium

rzymskiego, Pula stanowiła ważny port wojenny na Adriatyku oraz siedzibę conventus

(konwent) dla Istrii. Znajdowała się ona w posiadaniu rozległego terytorium ager colonius

(obszar kolonialny), przynależnego do granic miasta. Był to obszar ciągnący się w linii morza,

od Kanału Limskiego do rzeki Rašy na wschodzie. Około 1/3 tego terytorium tworzyła tzw. ager

centuriatus (obszar wojskowy). W tym czasie, Pula stanowiła ważny punkt na drodze rzymskiej

via Flavia, biegnącej z Tergeste (Triest) wzdłuż zachodnich wybrzeży Istrii. Przez port Puli

eksportowano drogocenne produkty tj. zboże, wino, ryby, ostrygi i wełna, zapewniające jej

liczne kontakty handlowe oraz nieustanny rozwój gospodarczy. To właśnie ten obszar został

objęty zasięgiem rezydencjonalnym przez biskupstwo Puli, utworzone w 501 r. Od 539 r. do poł.

VIII w., a więc w okresie bizantyńskim, Pula pełniła funkcję stolicy Istrii. Po raz pierwszy

została zajęta przez Wenecjan w. 1000 r., którym ostatecznie poddała się dopiero w r. 1331.7

Poreč

Miasto Poreč, usytuowane na zachodnim wybrzeżu Istrii, przesłonięte pobliską wyspą Św.

Mikołaja, porośniętą lasem piniowym, zajmuje obszar niewielkiego półwyspu. W czasach

najodleglejszych Poreč był osiedlem iliryjskim, następnie rzymskim obozem wojskowym. Od I

w. p.n.e. pełnił funkcję municypium (z łac. gmina italska), aby w końcu stać się miastem z

szerokimi uprawnieniami, zwanym Colonia Julia Parentium. Droga rzymska łączyła Poreč z

Triestem i Pulą. W czasach rzymskiego panowania, terytorium Poreča liczyło 414 km² i

rozciągało się od rzeki Mirny do Kanału Limskiego. W głąb lądu sięgało na odległość 18 km.

Takie terytorium zachowało się do wczesnego średniowiecza, a pod koniec XII w. uległo

niewielkiemu poszerzeniu. Połowa powierzchni miasta, podzielona została na centurie tworząc

ager centuriatus (z łac. pole wojskowe). Poreč należy do nielicznych przykładów, stanowiących

kontynuację miasta antycznego w okresie średniowiecza, podobnie jak Pula i Zadar. Miasto

przecięte jest dawną drogą rzymską Via Decumana wzdłuż osi wschód-zachód oraz pod kątem

6 Ibidem, s. 44-45. 7 Ibidem, s. 33.

5

prostym w osi północ-południe przez Cardo Maximus. Dawne forum rzymskie zachowało się

prawie w całości jako plac na końcu miasta pod nazwą Marafor. Usytuowane w centralnej jego

części, od strony morza zamknięte było pogańskimi świątyniami. Przejrzysty układ miasta

charakteryzują trzy ciągi ulic równoległych wraz z bocznicami. W latach późniejszych, czytelny

rzut uległ pewnym zaburzeniom. Niemniej jednak dawna siatka ulic miasta rzymskiego jest

wciąż widoczna. Najlepszym przykładem zachowanego układu urbanistycznego od czasów

antycznych do średniowiecza jest bogato rozczłonkowany zespół architektoniczny katedry i

pałacu biskupiego, gdzie w III w. n.e. stała ecclesia privata - dom biskupa i męczennika Maura.

W IV w. na tym miejscu postawiono pierwszą publiczną budowlę kościelną z absydą. Natomiast

w końcu V w. wybudowano tutaj wielką bazylikę (bez absydy). W ten sposób utworzono zespół

dwóch świątyń wzniesionych obok siebie (bazylicae geminae), z których jedna służyła jako

martirium. Obecna bazylika powstała w latach: 543-554 pod jurysdykcją biskupa Eufrazija.

Zbudowana na fundamentach poprzedniej na wzór Rawenny, posiada cechy stylu bizantyjskiego

połączonego z zachodniorzymskim.8

2.2 Środkowa Dalmacja

Zadar

Zadar jest położony na obszarze równiny Ravni Kotari, na długim, naturalnym półwyspie i

wypełnia w całości jego część północno-zachodnią. Od Welebitu oddziela go Walebicki Kanał

oraz dwa zbiorniki morskie, połączone z kanałem cieśninami. Jest to tzw. Novigradsko More i

Karinsko More, zespolone cieśniną Karinsko Ždrilo. Zadar, przed wojną należał do Włoch,

stanowił wtedy enklawę na terenie Dalmacji. W poprzednich wiekach, przez długi okres czasu

sprawował funkcję stolicy Dalmacji. Był siedzibą biskupa, potem arcybiskupa (od 1154 r.).

Pełnił ważną rolę ośrodka kulturalnego całej prowincji. Badania archeologiczne przeprowadzone

na terenie miasta, potwierdzają tu obecność Ilirów od IX w. p.n.e. Na podstawie źródeł pisanych

wiemy, że Zadar znany był już w r. 384 p.n.e. jako ważne osiedle iliryjskie w Liburnii,

handlujące z wielką Grecją, gdzie występował pod nazwą Idassa. W czasach rzymskich

używano nazwy Jader lub Jadera. Za panowania Cezara po r. 48 p.n.e., Zadar skolonizowano i

nadano mu nazwę Colonia Julia Jader. Zadar stał się rzymskim municypium po 59 r. p.n.e. Na

początku VII w. miasto uległo silniejszemu zniszczeniu przez Słowian i Awarów, jednak w

dalszym ciągu należało do Bizancjum. Wówczas od około r. 867 sprawowało funkcję stolicy

Dalmacji. Miasto średniowieczne powstało na ruinach dawnego miasta rzymskiego. Było ono

identyczne co do wielkości i powtarzało dokładnie antyczny układ arterii. Jak już pisałam

wcześniej, struktura urbanistyczna Zadaru przypomina plan Poreč’a. Rzymskie miasto w

Zadarze powstało w dużej mierze za panowania cesarza Augusta. Obejmowało ono 136 ha (

1700 x 800 m) powierzchni i pod tym względem było największe w Dalmacji. Rzymskie forum

położone było tam, gdzie do niedawna znajdował się mały plac zwany Trg Zeleni, a w

średniowieczu Campus s. Lucae. Bruk rzymskiego forum znajdował się 2 m poniżej poziomu

współczesnych ulic, długo widoczny jedynie bezpośrednio przy kościele Św. Donata. Dopiero po

odkopaniu całego forum, okazało się, że ma ono powierzchnię 54 x 95 m. Dzisiaj na dawnym

forum, stoi nie tylko rotunda Donata, ale też część katedry, pałac biskupi oraz rzymska

kolumna.9

8 Ibidem, s. 34-37. 9 Ibidem, s. 136-143.

6

Split

W dzisiejszym świecie, Split jest dużym portowym miastem na Adriatyku. Jego doskonałe

położenie w środkowej Dalmacji, w pobliżu wielkich wysp i niskiej przełęczy górskiej,

prowadzącej do wnętrza kraju, zadecydowało o rozwoju miasta. W czasach antycznych, Split

znajdował się na terenie zwanym Aspalathos. Pierwotna nazwa miasta Split, pochodzenia

greckiego lub iliryjskiego, w następstwie została zamieniona na Spalatos lub Spalatum. Rozwój

miasta rozpoczął się od budowy pałacu cesarskiego przez Dioklecjana (lata budowy: 300-305

n.e.). Pałac wzniesiono tuż nad brzegiem morza, w niewielkiej wówczas jeszcze miejscowości,

oddalonej o 5 km od stolicy Dalmacji, Salony. Budowlę zaprojektował architekt Grek z Małej

Azji. Jest ona przykładem wysokiego poziomu architektury rzymskiej późnego cesarstwa. W

architekturze pałacu widoczne są silne wpływy wschodnie, hellenistyczne. Po północnej stronie

właściwego pałacu cesarza, zachował się w całości plac centralny tzw. Perystyl, ozdobiony

wysokimi kolumnami. Na zachód od perystylu znajduje się mauzoleum, miejsce pochówku

Dioklecjana (zamienione na katedrę po VII w., obecnie katedra). W Splicie, w przeciwieństwie

do Zadaru, zdecydowanie w mniejszej ilości korzystano z antycznego materiału do wznoszenia

nowych budowli. Stosowano raczej adaptację gotowych, mocnych i trwałych budynków. W ten

sposób ocalały na tym terenie antyczne budowle, zastąpione później chrześcijańskimi. Reszta

pałacu została zabudowana domami mieszkalnymi. Zanim pałac stał się miastem, stanowił

asylum dla wygnanych cesarzy lub członków rodzin cesarskich. Dalej, mieściły się w nim

państwowe warsztaty włókiennicze aż do czasów późnego cesarstwa. W 2 poł. VII w. miasto

znajdowało się cały czas pod zwierzchnictwem Bizancjum. Jedynie w latach: 803-812, wraz z

Dalmacją aż po Cetinę, przynależało do monarchii Karola Wielkiego. Równocześnie, na lądzie

obok Splitu, osiedlili się Chorwaci i założyli pierwsze księstwa. W r. 1000, Split po raz pierwszy

został zajęty przez Wenecję. Miasto odebrał król chorwacki Krešimir w 1015 r. W kolejnych

latach: 1024-1069, Split uznał zwierzchnictwo Bizancjum. Następnie wrócił pod panowanie

chorwackiego króla Krešimira IV. Od r. 1105 znajdował się pod rządami króli Węgier

sprawujących władzę w Chorwacji. W przyszłości trwały o Dalmację długie walki z Wenecją,

która ostatecznie zajęła Split na kilka wieków w 1420 r. W XIII i XIV w. Split stał się wielkim

centrum handlowym pomiędzy Chorwacją, Bośnią i Włochami. Średniowieczne miasto już w XI

w. nie mieściło się w samych murach pałacu Dioklecjana. Proces rozbudowy przybrał kierunek

zachodni, tworząc w XII wieku tzw. nowe miasto (predgradje). Wówczas na granicy dawnego

pałacu i nowego miasta powstał nowy plac centralny, położony na przedpolu Żelaznej Bramy.

Na przełomie XIII i XIV w. nowe miasto otoczono murami. W średniowiecznym Splicie

zachowały się gdzieniegdzie ślady murów obronnych i jedna duża baszta, dawny donżon

weneckiego kasztelu, z którego władze weneckie dowodziły miastem.10

2.3. Południowa Dalmacja

Dubrownik

Dubrownik uchodzi za jedno z największych i najciekawszych miast na całym wybrzeżu

dalmatyńskim. Południowy krajobraz dodaje miastu wytworności. Należą do niego: wznoszące

się nad miastem góry Srdź, osłaniające go od wiatrów północnych, lasy piniowe na stokach,

roślinność śródziemnomorska z palmami i pomarańczami. Stare miasto zachowało się w całości.

Otoczone wokoło wysokimi murami z basztami, bramami, wrotami i mostami zwodzonymi

10 Ibidem, s. 205-213.

7

przywodzą na myśl groźną twierdzę z dawnych czasów. Ten widok łagodzi roztaczający się

wokoło bezkres błękitu morza. We wnętrzu miasta dominuje biel ścian piętrzących się zabytków.

Pomimo tego, że średniowieczne miasto jest obszerne, w oczy rzucają się jednak budowle

renesansowe i barokowe. Początki Dubrownika przypominają początki Splitu. W VII w., kiedy

Słowianie zniszczyli niedalekie miasto rzymskie Epidaurum, dzisiejsze Cavtat, powstało

chorwackie osiedle Dubrownik, którego nazwa z czasem została zamieniona na Raguza

(pochodzenia iliryjskiego). Pierwotnie Dubrownik, podobnie jak inne miasta Dalmacji należał do

Bizancjum. Od X w. podlegał Chorwacji, od 1000 r. Wenecji, a w latach: 1172 i 1186-1190

Normanom italskim. W latach: 1172-1186 i 1252-1275 Dubrownikowi przewodziła Serbia pod

panowaniem Nemanjów. Z kolei lata: 1205-1358 należały do Wenecji, potem do Węgier, (do

1526 r.). Od momentu znalezienia się pod zwierzchnictwem Węgier, miasto zdołało się

usamodzielnić i stać się niezależną republiką arystokratyczną. Do XI w. Dubrownik był

zasiedlany jedynie przez ludność romańską, kiedy to zaczął ulegać slawizacji. Swoją

niezależność polityczną oraz bogactwo dóbr, zawdzięczał przede wszystkim handlowi tak

morskiemu z Italią i miastami Dalmacji, jak i lądowemu z Serbią, Bośnią, Macedonią i Bułgarią,

zwłaszcza od XII w. Niewielka osada na wysepce jaką Dubrownik był w VII w. trzymała się

skalistej kulminacji terenu. Do X w. miasto rozciągało się od dzisiejszego fortu Bokar do okolic

katedry. W najwyższym punkcie wyspy powstał gród (castellum), a całość osady otoczono

murem w XIII w. Była to stara część miasta (civitas vetera), która nosiła nazwę Raguza.

Zajmowała teren dawnego kasztelu, dzisiejszy trakt pieszy, którym biegnie ulica Od Kaštela. Na

początku IX w. miasto powiększyło się o wschodni cypel skały, sięgając aż do obecnego fortu

Św. Ivana. Ta część wyspy, leżąca dotąd poza miastem nazywała się Posterula (od post terra), a

po chorwacku Pustijerna. Jej północny zasięg obejmował obszar do dzisiejszej ulicy Od

Pustijerne. I ta z kolei nowa część miasta została obwiedziona murem. Jedyne wówczas przejście

z wyspy na ląd prowadziło przez most, wzniesiony koło dzisiejszej Bramy Pile, gdzie już w r.

972 stała wieża obronna. W XII w. miasto objęło chorwackie obronne osiedle Dubrownik. Wąski

przesmyk pomiędzy Raguzą a Dubrownikiem został zasypany. W ten sposób miasto przybrało

obecny kształt. W miejscu zasypania przesmyku morskiego, powstała szeroka ulica zwana Placa

lub Stradun, która stanowi główną arterię komunikacyjną oraz najważniejszy ośrodek życia w

mieście. Ukształtowanie terenu wraz z przemianami historycznymi, spowodowały zmiany w

strukturze miasta. Średniowieczne mury podnosiły się od głównej ulicy w obu kierunkach na

północ i południe tworząc wysokie schody. Początkowe rozplanowanie Dubrownika było

bardziej regularne. Mieszkańcy pierwotnego osiedla pod dawnym kasztelem, jako mieszkańcy

dawnego rzymskiego Epidaurum, pomimo różnic terenowych, zastosowali wzór regularnego

rozplanowania przy zakładaniu nowego miasta. Ten układ urbanistyczny nawiązywał nie tyle do

tradycji rzymskich, ile jeszcze do tradycji greckich. Bieg długiej ulicy Štrosmajerovej i jej

przedłużenia w ulicy Od Rupa oraz przecinająca tę linię ulica Od Domino, poprzez swój

czytelny układ, przypominają główne rzymskie osie. Ta grecko-rzymska tradycja regularności

rozplanowania była zaczątkiem całego założenia urbanistycznego średniowiecznego miasta.11

11 Ibidem, s. 273-278.

8

3. Obrazy przepływającego świata

Przestrzeń publiczna to część krajobrazu miejskiego, obszar o szczególnym znaczeniu,

służący poprawie jakości życia jego mieszkańców oraz zaspakajaniu ich potrzeb, wspólnej

sprawie, wspólnemu dobru. Twórcą krajobrazu jest człowiek, bez którego umiejętności

patrzenia i zdolności do przeżywania, zakorzenionej potrzebie tęsknoty, namiętności i pasji, nie

byłoby tego co nazywamy krajobrazem. Modelowy przykład przestrzeni publicznej stanowi

miasto, odsłaniające fundamentalny rodzaj więzi pomiędzy ludźmi. Jak pisał już Platon w II

księdze Państwa: „Miasto tworzy się zatem dlatego, że żaden z nas nie jest samowystarczalny,

tylko mu potrzeba wielu innych”12

. Zatem, miasto jest sposobem i stylem życia ludzi, którzy go

tworzą, określa stosunek człowieka do świata, konstatuje społeczną wymianę poglądów; to

symbol szaleństwa ludzkich marzeń i snów.13

Nie istnieje jedna wizja i kształt miasta. Pomimo tego samego nazewnictwa i tej samej topografii

realizuje się ono w swojej wielopojawieniowości14

. Z jednej strony podlega ściśle określonym

planom urbanistyczno-architektonicznym oraz zasadom administracyjno-komunikacyjnym, z

drugiej zaś, ulega ciągłym przemianom, transformacjom percepcji, stając się przestrzenią

modyfikującą ludzką egzystencję. Jak podaje Tadeusz Sławek w tekście Miasto. Próba

zrozumienia: „Ontologicznie rzecz rozpatrując, miasto zawdzięcza swe istnienie nie tyle murom,

co napięciu między murami a tym, co poza nimi. Nie tyle inter muros, co extra muros. Przejścia,

bramy otwierające drogę między inter a extra są (peryferyjnym) sercem miasta.”15

Człowiek, który przenikliwie obserwuje ten wielopłaszczyznowy i złożony twór jakim

niewątpliwie jest miasto, doświadcza jego charakterystycznych miejsc, odkrywa ich sens i

dodaje do zastanej przestrzeni kolejne, nowe jakości, rozpoznając w nich również siebie, swoją

tożsamość, swoją kulturę. Miasto jest założeniem nie tylko urbanistycznym, architektonicznym,

ekonomicznym ale i kulturowym. Jego potęga jawi się w nieskończonych możliwościach

ekspansji, wieloznaczności wypowiedzi, wielowarstwowej semantyce. Jednocześnie miasto

stymuluje potrzebę redukcji poszczególnych warstw, po to aby zobaczyć to co istotne, źródłowe,

historię, genius loci16

. W ten sposób stymulowana jest potrzeba zatrzymania się i kontemplacji,

interakcji. Można więc powiedzieć, że miasto posiada dualną naturę, jawiąc się jako symbol

trwałości, stabilności ale równocześnie jako symbol ruchu, przemiany; miasto ma charakter

meta-stabilny, meta-statyczny. Zbudowane z indywidualnych posunięć jednostki oraz systemu

granic, miasto jest całością tylko wtedy gdy nie gubi pragnień ów jednostki, lecz przekształca je

w swoje własne pragnienia.17

Kevin Linch w tekście Obraz miasta pisze: „Potencjalne miasto

samo w sobie jest wiele mówiącym symbolem złożonego społeczeństwa i niesie ze sobą silne

ekspresyjne znaczenie.”18

12 Platon, Państwo, t. 1, Warszawa 1994, s. 86, [cyt. za:] T. Sławek, Miasto. Próba zrozumienia [w:] Miasto w sztuce... op.cit., s. 18. 13 T. Sławek, op.cit., s. 17-69. 14 Ibidem, s. 20. 15 Ibidem, s. 23-24. 16 Genius loci – (z łac. ) duch opiekuńczy danego miejsca – duch lub demon władający lub opiekujący się jakimś miejscem.

Według mitologii rzymskiej opiekuńcza siła, coś co sprawia, że dana przestrzeń jest jedyna w swoim rodzaju (tam też często przedstawiana w postaci węża), Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 2003, s. 544. 17 T. Sławek, op.cit,, s. 17-69. 18 K. Lynch, Obraz miasta [w:] Miasto w sztuce... op cit., s. 227.

9

4. Przykłady współczesnych transformacji w antycznym obrazie miasta

4.1. „Tuft Pula” – latająca rzeźba

Przykładem sztuki site specific jest instalacja artystyczna z 2013 roku, wyeksponowana we

wnętrzach zabytkowego Kościoła p.w. Najświętszego Serca Jezusa i Marii, zlokalizowanego na

starym mieście w Puli. Instalacja została zaprojektowana i wykonana przez austriacko-

chorwackie studio design’u Numen/For Use, specjalizujące się w produkcji wielowymiarowych

rzeźb z taśmy. W omawianym obiekcie, taśma została użyta materiał konstrukcyjny do

zbudowania szkieletu. Ten zabieg, pozwolił przyjąć bardziej giętką i elastyczną formę dzieła o

charakterze organicznym. Wewnętrzna przestrzeń instalacji, została podszyta czerwonym

dywanem w celu stworzenia relaksującej „termo-sfery”. Zachęcająca swoim oryginalnym

wyglądem gigantyczna struktura zawieszona w przestrzeni, zaprasza do indywidualnych

interakcji i doznań w lewitującej bryle. Wewnętrzne ściany obiektu zostały podświetlone dla

wzmocnienia efektu emanacji barwnej i kontrastu z industrialną formą zewnętrzną. Instalacja

została skonstruowana w chorwackiej fabryce „Regeneracija”. Następnie transportowano ją do

wcześniej przewidzianego dla nie pomieszczenia, starego kościoła w Puli. We wnętrzu kościoła

została podniesiona na wysokość 4 m nad ziemią, przy pomocy naprężonych, stalowych lin.

Dostęp do środka instalacji zapewniała przenośna drabina. Wysokość ekspozycji i wrażenie

unoszącej się w powietrzu specyficznej konstrukcji, budziła niepokój i zarazem fascynację

odbiorców. Kościół p.w. Najświętszego Serca Jezusa i Maraii, został wzniesiony w 1908 r. wg

projektu Virgilio Volpi, dokończonego przez Domenico Melusa. Jest to neoklasycystyczna

budowla, nawiązująca do nurtu barokowego. Zniszczona podczas II Wojny Światowej, została

zrekonstruowana na przełomie lat 80-ych i 90-ych XX wieku. Obecnie zaś, pełni funkcję

Muzeum Archeologicznego Istrii (2007-2011).

4.2. Poreč - Street Art Festival

W 2013 roku w Poreč’u, miała miejsce kolejna edycja Festiwalu Sztuk Ulicznych, który

zdominował całe miasto różnorodną aktywnością twórczą z zakresu arts de la rue (taniec,

muzyka, teatr uliczny, performance, video-instalacja oraz projekcja filmów).

Arts de la rue (sztuki ulicy) to ruch artystyczny i społeczny, który narodził się we Francji w

latach 70-ych XX wieku pod wpływem rewolty młodzieżowej. Dominujące znaczenie miały

paryskie demonstracje z 1968 roku, jak również występy grup teatralnych z zagranicy m.in. z

USA, w tym czasie biorące udział w festiwalu w Nancy. Sztuka tego rodzaju wyznaczyła sobie

trudne zadanie przyciągnięcia uwagi publiczności. Artyści, biorąc pod uwagę niechęć

społeczeństwa do miejsc kultury wysokiej, postanowili wyjść z kreacją twórczą na ulice i tam

poszukiwać autentycznej więzi z odbiorcą. Tym samym jest to próba przywrócenia przestrzeni

miejskiej jej wspólnotowego, prawdziwie publicznego charakteru, utraconego w wyniku

przemian modernistycznych. Ta grupa artystów, dąży do osiągnięcia założonego celu poprzez

inicjowanie wydarzeń o charakterze performatywnym, które mogłyby w sposób zupełnie

spontaniczny i niewymuszony zintegrować odbiorców zgromadzonych wokół widowiska, czy

akcji. W ten sposób miasto może przemienić się w spektakl. Sztuka społeczności to sztuka

zorientowana wspólnotowo. Popularna pod koniec lat 60-ych w Stanach Zjednoczonych. Jej

celem jest uruchamianie procesów społecznych poprzez udział publiczności w realizowanej akcji

10

twórczej, zainicjowanej przez artystę. Ten rodzaj sztuki cechuje silny związek z konkretnym

miejscem oraz czynne uczestnictwo widzów w procesie jej tworzenia.19

4.3. Zadar - „Sea Organ”

„Sea Organ” czyli aktywna regulacja systemu wybrzeża, zrealizowana przez chorwacką

architektkę Nikola’ę Bašič w latach: 2005-2008. Realizacja stanowi użytkową rekonstrukcję

aktywnego nadbrzeża na terenie starego miasta Zadar. Została ulepszona przez dodanie dwóch

instalacji: światła i dźwięku, które są sterowane siłami natury. Ocean pełniący funkcję

naturalnego instrumentu muzycznego, nastawia „struny głosowe” wbudowane pod kamienne

schody, zstępujące do oceanu. Urządzenie jest obsługiwane przez morze i fale, przypływy i

odpływy. Powitanie słońca odbywa się na powierzchni kolistej platformy, wybrukowanej

szklanymi panelami, dostosowanymi do fotowoltaicznych komórek pochłaniających energię

słoneczną w celu produkowania efektów świetlnych porą nocną. Nadmierna energia jest

przenoszona do miejskiej sieci energetycznej. Te dwie instalacje dostarczają nowych wrażeń

wizualnych i słuchowych. Realizacja podnosi atrakcyjność miejsca, nadając mu sensoryczny

charakter.20

4.4. Split – „Biblioteka Uniwersytecka”

Biblioteka uniwersytecka to jedna z najbardziej udanych realizacji urbanistyczno-

planistycznych w dużej skali na terenie byłej Jugosławii. Biblioteka został zaprojektowana przez

grupę chorwackich architektów: Jurica Jelavić, Dina Ožić-Bašić, Damir Perišić, Lovre Petrović,

Jasmin Šemović, Eugen Šrola w latach: 2004-2009. Jest to plomba budowlana w architekturze

blokowisk lat 70-ych, zgrupowanych wzdłuż deptaków. Stanowi przykład wybitnego projektu

spośród wielu sfinalizowanych w Splicie. Biblioteka została włączona do osi kampusu

uniwersyteckiego, podążając za południowym zboczem, pnącym się do góry przez strefę pieszą

usytuowaną pomiędzy przestrzenią parterową i podniesioną oszkloną wieżą. Dlatego biblioteka

zajmuje najbardziej dominującą pozycję na terenie Kampusu Uniwersyteckiego. Krystaliczna

wieża kontrastuje czytelnie z pasmem linii horyzontu (widokiem na tle nieba), z otaczającymi

blokami mieszkalnymi i innymi budynkami zespołu urbanistycznego w kampusie. Przeciwnie do

ciężkich betonowych mega-struktur, tektonika konstrukcji omawianej budowli jest akcentowana

przez zmiany atmosferyczne. Zachodzące zjawiska wizualne, zapewniają codzienne, ekscytujące

doznania wzrokowe.21

4.5. Dubrovnik - „Real Poem” - fiński artysta oświetla miejskie ściany

„Festiwal Trzecie Ucho” odbywający się w Dubrowniku od kilku lat, w 2013 roku

dedykowany był skandynawskiej i nordyckiej kulturze. Podczas festiwalu odsłonił swoją pracę

fiński, konceptualny artysta Mikko Korinki. Była to instalacja świetlna wyeksponowana w

unikatowej przestrzeni, na ścianie głównej bramy miasta zwanej „Brama Pile”. Praca „Real

Poem” to wiersz będący kontynuacją większego projektu, którego przedmiotem badań była

wnikliwa analiza widzenia. Artystę interesuje wielość sposobów postrzegania i interpretowania

19 Miasto w sztuce… op. cit., s. 661-663. 20 Landscapes… op. cit., s. 182-185. 21 Ibidem, s. 148-153.

11

wrażeń wizualnych, umiejscawianych w różnym otoczeniu. Dla konceptualnego artysty,

otaczający świat stanowi metaforę wiersza, poematu, jako że poprzez słowa budujemy relacje

międzyludzkie, a poprzez obrazy – rzeczywistość w której żyjemy.

5. Podsumowanie

Artykuł porusza problematykę pojęcia sztuki temporalnej w odniesieniu do współczesnej

sztuki publicznej, nieingerującej w przestrzeń miejską na stałe. Sztuka temporalna ma charakter

efemeryczny, jest zmienna, dzieje się tu i teraz. Mówię tutaj o właściwościach dzieła otwartego,

o procesie jego doświadczania i interpretacji w szerokim kontekście społeczno-historycznym.

Rozpatrywanie urbanistyki w kategorii sztuki temporalnej, zakłada nie tylko przebudowywanie

przestrzeni miejskiej, inicjowanie fizycznych zmian, ale też płynne rejestrowanie jej przez

mieszkańców, nadawanie zbiorowych i jednostkowych znaczeń. Osobliwą cechą sztuki

temporalnej jest więc jej interaktywność oraz procesualność. W naturalnej konsekwencji

omawianego tematu, wyłania się koncepcja mentalnego obrazu miasta, wyobrażeniowego tworu,

urbanistycznego konstruktu, w umyśle obserwatora w procesie percypowania przestrzeni.

Mentalny obraz miasta, łączy dane przekazywane przez zmysły z symboliczną treścią

pochodzenia kulturowego. Jako, że wynika z doświadczenia psychicznego, ma wymiar

emocjonalny, poznawczy i praktyczny (duchowy – umysłowy – materialny). W przestrzeni

publicznej pojawiają się także tzw. ekrany miejskie. To pojęcie posiada dwa znaczenia. Z jednej

strony są to powierzchnie o zróżnicowanym charakterze i funkcji, które odbijają obraz struktury

miejskiej, z drugiej zaś go współtworzą. Mogą to być elementy naturalne tj. lustro wody, ale

znacznie częściej stanowią one część architektury np. szklane fasady. Ponadto jest to również

jedna z form fasad medialnych, emitujących obrazy o charakterze reklamowym, artystycznym,

informacyjnym lub rozrywkowym.22

Przestrzeń publiczna w której kiedyś mieszkańcy spotykali się i dyskutowali o sprawach

wspólnoty, w dzisiejszych czasach, zdominowanych przez komercję, przeniosła się w zupełnie

inne miejsca, a co za tym idzie posiada zupełnie odmienne formy od tych, którymi były kiedyś

place i ulice antycznych miast. Poza tymi tradycyjnymi, nieistniejącymi już modelami, zarówno

przestrzenie reprezentacyjne jak i funkcjonalne, stanowiące aktywny interface, muszą łączyć

potrzeby różnych grup użytkowników, których publiczne potrzeby mogą być radykalnie

odmienne. Jako przykład można wskazać zderzenie: turystów z lokalnymi mieszkańcami,

szlaków komunikacyjnych ze szlakami pieszymi, rozwoju komercyjnego i przestrzeni

edukacyjnej lub wypoczynkowej. W prawdziwie urbanistycznej przestrzeni, duże wizje

planistyczne wnoszą nową wartość do rozwoju komercyjnego i infrastrukturalnego, uzupełniając

interes publiczny i stabilizując relacje społeczne, to jednak czasami powodują zupełnie nowe

odczytanie współczesnego miasta.23

Jak pisał Jörg Döring, cyt. „Obrazy przestrzeni wypełniają sny społeczeństwa. Gdziekolwiek

uda się odczytać hieroglify, ujawnia się podłoże rzeczywistości społecznej.”24

22 Miasto w sztuce... op. cit., s. 666-667, 679, 689-690. 23 Landscapes… op. cit., s. 175. 24 S. Kracauer, Über Arbeitsnachweise. Konstruktion eines Raumes [1930], [w:] S. Kracauer, Aufsätze 1927-1931, Schriften, Band 5.2., Frankfurt am Main 1990, s. 189, cyt. za: Miasto w sztuce - sztuka miasta, E. Rewers (red.), Kraków 2010, s. 539.

12

Il. 1,2, „Tuft Pula” w Puli

Il. 3., „Tut Pula” w Puli

13

Il. 4., „Sea Organ” w Zadarze

Il. 5., „Real Poem” w Dubrowniku

14

Il. 6., „Biblioteka Uniwersytecka” w Splicie

6. Bibliografia:

[1] Appian, The Roman History. The Foreign Wars, vol. 1, tł. Horace White, New York 2011.

[2] Kaczmarczyk Z., Miasta dalmatyńskie od początku XV wieku. Przegląd i obraz

urbanistyczny, Warszawa-Poznań 1976.

[3] Kracauer S., Aufsätze 1927-1931, Schriften, Band 5.2., Frankfurt am Main 1990.

[4] Landscapes of Transformation. An Optimistic Decade of Croatian Architectural Culture,

Ibelings Hangs, Ivaniain Krunoslav (eds.), Zagreb 2009.

[5 ] Miasto w sztuce – sztuka miasta, Rewers E. (red.), Kraków 2010.

[6] Molè W., Sztuka Zachodniej Słowiańszczyzny Południowej (Wybrzeże Adriatyckie,

Chorwacja, Ziemie Słoweńskie). Dalmacja [w:] idem, Sztuka Słowian Południowych, Wrocław

Warszawa - Kraków 1962.

[7] Platon, Państwo, t. 1, Warszawa 1994.

[8] Shakespeare W., Twelfth Night or What You Will, Yale University Press 2007.

[9] Stala K., Starochorwacka sakralna architektura wybrzeża dalmatyńskiego. Przykład

ciągłości kulturowo-artystycznej od schyłku antyku po wczesne średniowiecze, Czasopismo

Techniczne, Z. 12-A/2004.

15

7. Ilustracje:

1,2,3, www.arch2o.com, 4, www.travelblogxchange.com, 5, www.just.dubrovnik.com, 6,

www.en.wikipedia.org.