Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachodnie w latach 1818-1835 i jej...

Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku

na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie

redakcja Marek DERWICH

IIKasaty na Śląsku Pruskim

i na ziemiach zaboru pruskiego

Wrocławskie Towarzystwo Miłośników HistoriiWrocław 2014

Institutum Historicum Universitatis Wratislaviensis

Opera ad Historiam Monasticam Spectantia

curavit Marcus DERWICH

Series I: Colloquia 8/II

Dissolutiones monasteriorumin Re Publica Utriusque Nationis et Silesia sitorum

ad processus Europaeae saecularisationis relata

curavit Marcus DERWICH

vol. 2: Dissolutiones in Silesia Borussica ac terris a Borussis occupatis actae

Officina Studiorum Historiam Ordinumet Congregationum Religiosarum Illustrantium

Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie

t. II, Wrocław 2014

Rafał KUBICKI

Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego

Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachodnie

w latach 1818–1835 i jej skutki

Problem kasat klasztorów przez władze pruskie nie ma w literaturze historycznej jeszcze pełnego opracowania. Choć dysponujemy już ogólnym obrazem tego proce-su, a nawet próbami zebrania i prezentacji szczegółowych danych dla poszczegól-nych zgromadzeń i klasztorów, to ciągle wiele zagadnień wymaga dalszych badań1. W tej sytuacji próba prezentacji procesu i skutków kasat czterech klasztorów domi-nikańskich położonych na obszarze prowincji Prusy Zachodnie (Provinz Westpreu-ßen), a później Prusy (Provinz Preußen) – w Chełmnie, Gdańsku, Tczewie i Toruniu – może być jedynie przyczynkiem, który ma pokazać możliwości badawcze.

Podstawa źródłowa do prezentacji tego zagadnienia znajduje się w zasobach ar-chiwów państwowych i kościelnych. W przypadku odtwarzania przebiegu kasat najważniejsze są akta poszczególnych urzędów administracji, które uczestniczyły w ich realizacji: począwszy od władz rejencji w Gdańsku i Kwidzynie, przez Na-czelne Prezydium Prowincji Prusy Zachodnie (później Prowincji Prusy) aż po Mi-nisterstwo Spraw Duchownych, Szkolnictwa i Medycyny. Stan zachowania akt nie jest jednakowy, co wynika z losów poszczególnych zespołów aktowych w registra-turach urzędów i archiwach2. W dużym stopniu ocalały źródła dotyczące klasztorów

1 Ogólnie na temat procesu kasat klasztorów zob. P. P. GACH, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rze-czypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984. Szczegółowe studia dla terenu prowincji Prusy Zachodnie (Prusy) to stara praca J. FANKIDEJSKIEGO, Klasztory żeńskie w diecezyi chełmińskiej, Pelplin 1883, a z nowszych E. PISZCZ, Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasztorów diecezji chełmińskiej, SP, 2, 1971, s. 89–116; A. MAZUREK, Kasata zakonu bernardynów w zaborze pruskim, [w:] H. E. WYCZAWSKI (red.), Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, Warszawa 1972, s. 435–529; K. WAJDA, Kasata zakonów i jej oddźwięk społeczny na Pomorzu w XIX w., SP, 18, 1987, s. 95–109.2 Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Naczelnego Prezesa Prus Zachodnich zostały rozczłonkowane w okresie międzywojennym, a prawie wszystkie akta ogólne (Generalia) wywieziono do Tajnego Archiwum Państwowego w Berlinie Dahlem i innych placówek. W sprawie charakterystyki wywiezionych akt i strat wojennych w ich zasobach zob. Cz. BIERNAT, Spór archiwalny polsko-gdańsko-niemiecki w okresie między-wojennym, 1919–1939, Warszawa 1969, s. 134–150; IDEM, Archiwum Państwowe w Gdańsku. Przewodnik po zasobie do 1945 roku, Warszawa-Łódź 1992, s. 72–80.

376 Rafał KUBICKI

dominikanów w Toruniu i Chełmnie3, zaginęły natomiast właściwe akta kasacyjne klasztorów w Gdańsku i Tczewie. Lukę tę częściowo wypełniają akta Ministerstwa Wyznań w Berlinie.

Przebieg kasat

Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej nastąpiła pewna stabilizacja sytuacji za-konu dominikanów na terenach, które weszły w obręb Prus. Skutkiem tego było powołanie w latach 1793–1807 prowincji Prusy Południowe (zwanej potocznie pol-ską), do której weszło 18 klasztorów męskich i trzy żeńskie. W 1815 r., na skutek restrykcyjnej polityki władz oraz wojen napoleońskich, na jej obszarze istniało już tylko dziewięć klasztorów męskich i jeden żeński4. Likwidacja klasztorów, której pierwszym etapem był całkowity zakaz przyjmowania nowicjuszy, rozłożona była na wiele lat5. Najpierw dokładnie zlustrowano składy osobowe poszczególnych domów i posiadane przez nie majątki6, a potem, stopniowo, prowadzono kasaty poszczególnych klasztorów, przenosząc żyjących w nich zakonników do kilku wy-branych domów, w których mieli dożywać swych dni.

Pierwszym klasztorem dominikanów, który został zlikwidowany w ramach pro-wadzonych przez władze pruskie działań, był klasztor w Tczewie7. Dekret o jego likwidacji został wydany 6 IV 1818 r.8 Przygotowania do kasaty prowadzono jed-nak już wcześniej9. W związku z kasatą zarządzono dokładne spisanie posiadanego

3 Materiałów tych nie uwzględnił, pisząc o skąpych wiadomościach na temat kasaty klasztorów dominika-nów w Toruniu i Chełmnie, E. PISZCZ, Polityka kasacyjna, s. 106.4 J. A. SPIEŻ, Dominikanie w Polsce, [w:] M. A. BABRAJ (red.), Dominikanie. Szkice z dziejów zakonu, Po-znań 1986, s. 297.5 Szerzej na temat założeń pruskiej polityki kasacyjnej w Prowincji Prusy Zachodnie zob. R. KUBICKI, Akta Rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie dotyczące kasat klasztorów przeprowadzonych w pierwszej połowie XIX w., [w:] P. OLIŃSKI, W. ROZYNKOWSKI (red.), Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.) (Dziedzictwo Kulturowe po Skasowanych Klasztorach, 1), Wrocław 2015, s. 11–38.6 Zakonników spisano w 1806 r. i ponownie w latach 1815–1816, P. P. GACH, Kasaty zakonów na ziemiach, s. 125–126.7 Szczegółowemu omówieniu źródeł do dziejów kasaty wraz z pełną edycją wybranych dokumentów po-święcono oddzielną publikację, zob. R. KUBICKI, Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie znajdujące się w zespole Ministerstwa Wyznań (Kultusministerium) w Berlinie (wraz z wykazem przechowywanych tam akt kasacyjnych innych klasztorów z terenu Prowincji Prusy Zachodnie), [w:] P. OLIŃ-SKI, W. ROZYNKOWSKI (red.), Źródła i materiały, s. 53–70.8 GStA PK Berlin, I HA, Rep. 76, IV, Sekt. 3, Nr XIII, nr 22, Das Dominikaner-Kloster zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. 1: 1818–1842 (dalej: Dirschau), rozkaz gabinetowy z 6 IV 1818 r. Poszyt b.p., cytuję według dat dokumentów. Inną datę, 8 V 1819 r., która jed-nak nie znajduje potwierdzenia w zachowanych aktach, podał J. FANKIDEJSKI, Utracone kościoły i kaplice w dzi-siejszej Diecezyi Chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych, Pelplin 1880 (reprint: Gdynia 2011), s. 201.9 W dniu 13 I 1818 r. radca budowlany Hartmann przeprowadził oględziny obiektów klasztornych i go-spodarczych, stwierdzając ich bardzo zły stan. Wartość materiałów budowlanych oszacował na 500 talarów, Dirschau, pismo z 18 I 1827 r.

Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachodnie 377

przez klasztor majątku i kapitałów. Jego ostatni przeor, Bonawentura Prey, wraz z dwoma braćmi przygotował odpowiedni inwentarz, datowany 23/24 VI 1818 r.10 Zinwentaryzowane zostały w nim także należące do dominikanów mieszkania czynszowe w Tczewie11.

Protokolarne przejęcie klasztoru nastąpiło 7 VI 1819 r. Uczestniczyli w nim podprzeor i dwaj zakonnicy z likwidowanego klasztoru12, przeor klasztoru domi-nikanów w Gdańsku (do którego mieli oni trafić), burmistrz miasta Tczewa oraz przedstawiciele gminy katolickiej. Przeor gdański potwierdził przejęcie na potrze-by swojego klasztoru biblioteki klasztornej, inwentarza żywego dworu zakonnego i części wyposażenia kościelnego13. Pozostałe wyposażenie, w tym znajdujący się w krużganku ołtarz z obrazem, przejęła miejscowa gmina katolicka14, a cały ma-jątek klasztoru – władze15. Dochód z jego sprzedaży miał zostać przeznaczony na pensje dla zakonników ze zlikwidowanego klasztoru16 oraz dla klasztoru w Gdań-sku, dopóki będą w nim przebywać zakonnicy przeniesieni z Tczewa17. Ostatecznie w 1825 r. gdański klasztor otrzymywał na ten cel 1870 talarów18. Nadprezydent Theodor von Schön19 w piśmie z 19 IV 1818 r. postanowił, że budynki poklasztorne zostaną przekazane władzom miejskim Tczewa, jednak pod warunkiem, że kwota uzyskana z ich sprzedaży jako materiału budowlanego zostanie wykorzystana na

10 Ibidem, odpis inwentarza znajduje się po piśmie w sprawie majątku klasztornego z 1 XII 1826 r. 11 Ibidem, odpis pisma z 2 VIII 1818 r. dołączony do pisma z 1 XII 1826 r.12 Byli to: podprzeor Hyppolitus Pachadowski (wzmiankowany też jako Bassendowski), Coelestinus Teichert i Ludovicus Zigelowsky, ibidem, pismo z 5 III 1825 r.13 Ibidem, odpis protokołu z 7 VI dołączony do pisma z 1 XII 1826 r.14 Ibidem.15 Przejęto wówczas kapitały klasztoru w sumie 4200 talarów, 12 mórg ziemi, 15 mórg łąki, stodołę i pięć domów mieszkalnych w dawnym dworze klasztornym, ibidem, pismo z 11 II 1823 r. Zestawienie majątku klasztornego zawiera pismo z 23 I 1823 r. W spisie dochodów klasztoru, fundatorów i kapitałów wymieniono załącznik do pisma z 11 II 1825 r. oraz pismo z 14 X 1826 r. Z późniejszej korespondencji wynika, że wspo-mnianą ziemię rolną klasztor posiadał w Czyżykowach Szlacheckich, a łąki w Suchostrzygach, por. pisma w tej sprawie z 4 X 1838 i 5 IX 1840 r.16 Ibidem, pismo z 19 IV 1818 r.17 Ibidem, pisma z 15 IV 1822 i 2 VI 1825 r. 18 Ibidem, pismo z 17 X 1825 r. W sprawie tego kapitału dalsza korespondencja w latach 1825–1826. Potwierdzenie przekazywania wspomnianej sumy znajduje się także w aktach kasaty klasztoru dominika-nów w Gdańsku, GStA PK Berlin, I HA, Rep. 76, IV, Sekt. 3, Nr XIII, nr 27, Das Dominikaner Kloster zu Danzig, desgleichen die Aufhebung desselben und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, in spec. zur Errichtung der katholischen Kirchensysteme in Danzig, Bd. 1: 1814–1837 (dalej: Danzig), poszyt b.p., pismo z 6 XII 1827 r.19 Theodor Heinrich von Schön (1773–1856), nadprezydent Prowincji Prusy Zachodnie od 1816 r., od 1824 r. także Prus Wschodnich, w latach 1829–1842 zjednoczonej prowincji Prusy. Na temat ogólnych za-łożeń jego polityki wobec Kościoła katolickiego i zakonów zob. H. BORK, Zur Geschichte des Nationali-tätenproblems in Preussen. Die Kirchenpolitik Theodors von Schön in Ost- und Westpreussen 1815–1843 (Königsberger Historische Forschungen, 3), Leipzig 1933, s. 27–46.

378 Rafał KUBICKI

potrzeby szkoły miejskiej20. Nadprezydent proponował też w piśmie z 11 II 1823 r. sfinansowanie z przejętego majątku kapitałów niezbędnych inwestycji i uposażenia dla personelu seminarium w Grudziądzu i gimnazjum w Chojnicach, co nie zostało jednak zrealizowane.

Poklasztorny kościół NMP wraz z częścią wyposażenia stał się filią kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego, czyli fary miejskiej, i był używany przez katoli-ków jeszcze przez kilkanaście lat. W 1835 r. miejscowa gmina katolicka wystąpiła z propozycją przekazania go ewangelikom w zamian za sfinansowanie przez wła-dze państwowe rozbudowy należącego do niej kościoła farnego21. Przyczyną były jej trudności finansowe i mniejsze potrzeby, którym odpowiadał jeden kościół22. Po negocjacjach z gminą ewangelicką doszło do porozumienia. Ewangelicy przejęli kościół (zezwalał na to edykt królewski z 4 IV 1837 r.23) i użytkowali go od 1852 r.24 Katolicy zaś na mocy rozkazu gabinetowego z 21 XI 1838 r. mieli otrzymać z kasy państwowej 5 tys. talarów na rozbudowę fary25. W praktyce otrzymali jednak tylko 2 tys. talarów, i to dopiero w 1842 r.26 Część tej sumy pochodziła z pieniędzy uzy-skanych z przeprowadzonej w latach 1838–1841 sprzedaży ziemi poklasztornej27. Jak widać, od momentu kasaty do spieniężenia majątku poklasztornego upłynęło wiele lat. Podobnie było w przypadku innych kasat.

Kasata klasztoru dominikanów w Toruniu28 przygotowana była równocześnie z kasatą klasztoru tczewskiego. Już w 1818 r. pojawił się projekt przekazania go

20 Dirschau, pismo z 6 IV 1818 r. W późniejszym czasie postanowienie to wywołało duże zamieszanie, gdyż władze miejskie uważały, że oznaczało ono przekazanie na ich rzecz również ziemi pod tymi budynka-mi, co zakwestionowano jednak w 1835 r., a ziemię przejął skarb państwa. Władze Tczewa próbowały uzy-skać korzystną dla siebie interpretację treści wspomnianej darowizny. W tej sprawie pismo rejencji w Gdań-sku do ministerstwa z 31 X 1835 r. i dalsza korespondencja w 1835 r.21 Ibidem, pismo z 30 XII 1835 r. 22 Według oceny przygotowanej przez rejencję dla ministerstwa do gminy katolickiej w Tczewie należało 388 mieszkańców (podatników) Tczewa i 14 okolicznych osad, wśród których najdalej położone (w odległo-ści ½–¾ mili, czyli 4–5 km) były Czarlin, Śliwiny i Czatkowy, ibidem, pismo z 15 III 1836 r. Tych 388 podat-ników wraz z rodzinami szacowano na ogólną liczbę 2275 dusz, dla których wydawano 1400 komunikantów – obliczenia zawiera pismo ministerstwa do rejencji z 20 V 1837 r.23 Ibidem, edykt królewski z 7 IV 1837 r.24 E. KLAMANN, Tczewscy dominikanie, „Jantarowe Szlaki”, 41, 1998, 2, s. 30–33. 25 Dirschau, edykt gabinetowy z 21 XI 1838 r. Koszty tej gratyfikacji pokryto częściowo ze sprzedaży majątku poklasztornego, w tym ziemi w Czyżykowach Szlacheckich, której wartość szacowano w 1838 r. na 900 talarów, w Suchostrzygach i w tzw. Lange Klosterkathe, pisma z 4 X 1838, 5 IX 1840 i 9 VII 1841 r.26 Ibidem, pismo z 6 V 1842 r. Na nim kończy się poszyt akt dotyczący kasaty klasztoru w Tczewie przecho-wywany w aktach Ministerstwa Wyznań. Niestety dalsza dokumentacja się nie zachowała.27 Ibidem, pisma z 4 X 1838, 5 IX 1840 i 9 VII 1841 r.28 W związku z zamieszczeniem w tym tomie tekstu W. Rozynkowskiego poświęconego kasacie klasztoru dominikanów w Toruniu dane na jej temat ograniczono tutaj do niezbędnego minimum.


na cele wojskowe29. Decyzję o kasacie podjęto w 1819 r.30 Stosowny rozkaz ga-binetowy (Cabinets Order), podpisany przez władcę, został opublikowany 22 IX 1819 r. Na jego mocy zakonnicy mieli zostać podzieleni i przeniesieni do innych klasztorów swego zakonu, zabudowania poklasztorne wraz z kościołem miały zo-stać przeznaczone na cele militarne, a majątek klasztoru i wyposażenie kościoła – przekazane innym kościołom i gminom katolickim w Toruniu31.

Na początku lipca 1820 r. powołano komisję do przeprowadzenia kasaty32. 16 VII 1820 r. ministerstwo wyraziło zgodę na przeniesienie wszystkich zakonni-ków do klasztoru dominikanów w Chełmnie33. Część z nich udała się już wów-czas do Chełmna; w Toruniu przez krótki czas pozostali przeor Mateusz Lipiński34, podprzeor Damian Kempiński i o. Albert Babecki35. Zabudowania pismem z 8 VII 1821 r. przekazano Zarządowi Proviant-Amtu w Bydgoszczy36. Zostały one zbu-rzone pod budowę magazynów i piekarni na potrzeby garnizonu wojskowego. Po-czątkowo pomyślniej potoczyły się jedynie losy podominikańskiego kościoła św. Mikołaja. Już 8 IX 1820 r. miejscowa gmina katolicka zwróciła się z prośbą do króla o przekazanie go jej37. Mimo sprzeciwu nadprezydenta von Schöna i ministra wyznań Karla vom Steina zum Altensteina38 król wyraził zgodę i rozporządzeniem z 27 I 1821 r. oddał kościół poklasztorny katolikom na cele religijne z zastrzeże-niem, że zostanie im odebrany, jeśli okaże się potrzebny państwu39. Kościół stał się na pewien czas filią kościoła św. Jakuba, dawnej fary Nowego Miasta Torunia, obsługiwaną przez trzech byłych zakonników.

Niestety, sprawa jego przeznaczenia powróciła w 1829 r.40 Pod koniec 1830 r., w związku z wybuchem w Królestwie Polskim powstania listopadowego, zapad ła

29 GStA PK Berlin, I HA, Rep. 76, IV, Sekt. 3, Nr XIII, nr 41, Das Dominikaner Kloster zu Thorn, die Aufhebung desselben und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. 1: 1816–1882 (dalej: Thorn), pismo z 16 XI 1818 r.30 Ibidem, pisma poprzedzające wydanie rozkazu gabinetowego z 17 II, 13 V, 7 VIII i 6 IX 1819 r.31 Odpis rozkazu gabinetowego z 22 IX 1819 r. polecającego kasatę klasztoru, AP Gdańsk, Rejencja w Kwi-dzynie, sygn. 10/4724, Acta betreff. des Dominikaner Klosters in Thorn, k. 4r.32 Ibidem, k. 2r.33 Informował o tym rejencję w Kwidzynie von Schön, ibidem, k. 10r.34 Rozpatrywano możliwość osadzenia go jako proboszcza w Kaszczorku, co miało stanowić jego uposa-żenie, ibidem, k. 42r.35 Ibidem, k. 37r.36 Ibidem, k. 60r–61r.37 Katolicy argumentowali, że do 1806 r. posiadali w mieście parafię św. Wawrzyńca, która w 1807 r. zo-stała przekazana na cele militarne, a w pozostałych dwóch kościołach katolickich jest mało miejsca, dlatego kościół klasztorny pełnił ważną funkcję, pismo z 8 IX 1820 r., ibidem, k. 37r–38v.38 Karl vom Stein zum Altenstein (1770–1840) od 1817 r. stał na czele Ministerstwa Wyznań (Kultusmini-sterium). W przywołanym piśmie podkreślono, że w związku z petycją kościół jak najszybciej należy prze-znaczyć na cele wojskowe, ibidem, pisma z 27 IX i 26 X 1820 r.39 Pismo królewskie do ministra vom Steina zum Altensteina, ibidem, k. 50r.40 Ibidem, k. 100r.

380 Rafał KUBICKI

decyzja o przekazaniu świątyni na magazyn dla wojska41. W czerwcu 1831 r. gmina katolicka ponownie wystąpiła do ministerstwa z prośbą o przekazanie go na jej po-trzeby, jednak spotkała się z odmową42. Ostatecznie kościół przekazano władzom wojskowym na cele magazynowe, co mogło spowodować jego szybkie niszcze-nie43. W 1834 r., na zlecenie władz wojskowych, opinię na temat stanu kościoła wydał Oberbaudirektor Karl Friedrich Schinkel44. Stwierdził, że z powodu złego stanu pokrycia dachowego nastąpiło uszkodzenie sklepienia i zachodniej ściany szczytowej, która odłączyła się od całości budynku45. W związku z tym od razu przystąpiono do jego rozbiórki46.

Już w 1828 r. pojawił się projekt przeniesienia do budynków klasztornych domi-nikanów w Chełmnie, oczywiście po przeprowadzeniu kasaty, Zakładu dla Ubogich (Landarmen Institut) z Grudziądza47. Jednakże Ministerstwo Wyznań nie wyrazi-ło na to zgody48, proponując na siedzibę zakładu z Grudziądza budynki poklasz-torne franciszkanów49. Przeniesienie ich tam okazało się niemożliwe, budynki te bowiem wcześniej postanowiono przekazać miejscowej gminie ewangelickiej50. 14 XII 1829 r. – na podstawie rozkazu gabinetowego z 11 września zezwalającego na przejęcie obiektów przez ewangelików oraz na mocy rozporządzenia z 26 listo-pada – postanowiono, że po kasacie, która miała nastąpić wraz z wprowadzeniem w życie generalnego planu likwidacji wszystkich klasztorów51, kościół klasztorny św. św. Piotra i Pawła oraz zabudowania klasztorne wraz z ogrodami zostaną prze-kazane miejscowej gminie ewangelickiej52. Odrzucono sugestię von Schöna, aby jeszcze przed formalną kasatą zakonnicy zostali przeniesieni, a kościół klasztor-ny przejęty przez ewangelików53. Stwierdzono bowiem, że powyższych zmian nie

41 G. CUNY, Das Dominikanerkloster und die Kirche St. Nikolai in Thorn, „Mitteilungen des Coppernicus Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn”, 12, 1899, s. 6–7.42 Thorn, k. 103r.43 G. CUNY, Das Dominikanerkloster, s. 7.44 Pismo Schinkla do ministerstwa z 13 VIII 1834 r., zawierające jego opinię o stanie kościoła, Thorn, k. 107r–108v.45 Ibidem.46 Nieprecyzyjne informacje, jakoby już w 1832 r. przystąpiono do rozbiórki kościoła, podał J. FANKIDEJSKI, Utracone kościoły i kaplice, s. 29.47 GStA PK Berlin, I HA, Rep. 76, IV, Sekt. 3, Nr XIII, nr 47, Dominikaner Kloster zu Culm, die Aufhe-bung desselben und Bestimmung über das vorhandene Vermögen (dalej: Culm), Bd. 1: 1822–1841, Bd. 2: 1836–1889, poszyty b.p., cytuję według dat dokumentów.48 Ibidem, Bd. 1, pismo z 30 IV 1828 r. ministra wyznań vom Steina zum Altensteina do ministra spraw wewnętrznych (Staatsminister) Friedricha von Schuckmanna.49 Ibidem, pismo z 28 II 1829 r.50 Ibidem, pismo z 29 IV 1829 r.51 Ibidem, pismo z 2 III 1830 r.52 Ibidem, pismo z 14 XII 1829 r.53 Ibidem, pisma z 1 III, 22 III, 6 IV i 23 IV 1830 r.


można wprowadzić przed rzeczywistą kasatą klasztoru, gdyż zakonnicy mają być pensjonowani z przejętego majątku54. 20 VII 1830 r. o kościół upomniała się gmina katolicka, zwracając się do króla z prośbą o przekazanie go jej jako drugiej świą-tyni parafialnej w mieście oraz o zapewnienie dodatkowych kapłanów55. Władca odrzucił co prawda pierwszą prośbę, przychylił się jednak do drugiej, obiecując rozważenie możliwości wygospodarowania środków na utrzymanie trzeciego ka-płana w dotychczasowym kościele parafialnym56. Zarządzeniem z 20 XII 1831 r. uzależnił od tego ostateczną likwidację klasztoru w Chełmnie57.

Zakonników planowano przenieść po kasacie do klasztoru dominikanów w Gdań-sku58. W tej sprawie toczyły się negocjacje z biskupem chełmińskim Ignacym Mat-thym59 oraz przeorem klasztoru gdańskiego Dominikiem Krügerem60. Przepro-wadzenie kasaty skomplikował 13 III 1830 r. pożar, który spowodował poważne uszkodzenia zabudowań klasztornych61.

Toczące się negocjacje w sprawie warunków kasaty klasztoru i dalszego losu za-konników na nowe tory skierowało pismo ministra wyznań vom Steina zum Alten-steina z 26 IX 1832 r., w którym poinformował on, że w związku z planowaną szyb-ką kasatą klasztoru w Gdańsku dotychczasowe uzgodnienia tracą moc62. Wszelkie działania zostały zatem zawieszone, a sytuacja przebywających jeszcze w Chełmnie dominikanów stawała się coraz gorsza, gdyż uszkodzone przez pożar zabudowania nie nadawały się do zamieszkania podczas nadchodzącej zimy63. Sprawa ciągnęła się przez kolejne miesiące64. Wreszcie 27 X 1833 r. król wydał zgodę na kasa-tę klasztoru, co potwierdził w piśmie do ministra wyznań z 4 I 1834 r., prosząc o przekazanie zabudowań podominikańskich ewangelikom, zgodnie z wcześniejszą decyzją z 11 IX 1829 r.65 Postanowiono, że dominikanie z kasowanych klasztorów

54 Ibidem, pismo z 12 V 1830 r. 55 Gmina skarżyła się, że w mieście zlikwidowano już klasztory (franciszkanów, benedyktynek i misjo-narzy), a kościół pofranciszkański przekazano gminie ewangelickiej. W tej sytuacji 5 tys. chełmińskich ka-tolików miało do dyspozycji jedynie kościół parafialny. Pracowali w nim tylko dwaj młodzi kaznodzieje, którzy nie byli w stanie samodzielnie podołać obowiązkom duszpasterskim, ibidem, pismo gminy katolickiej z 20 VII 1830 r.56 Ibidem, pisma ministra wyznań do gminy katolickiej z lat 1830–1832.57 Ibidem, pismo z 20 XII 1831 r.58 Ibidem, pismo z 25 V 1830 r. 59 Ignacy Stanisław Matthy (1765–1832) od 1824 r. biskup chełmiński.60 Ibidem, pismo biskupa z 9 V 1830 r. i przeora w Gdańsku z 30 VIII 1830 r.61 Informacje o pożarze znajdują się w późniejszej korespondencji, dotyczącej przekazania obiektu gminie ewangelickiej, ibidem, pisma z 21 X 1833 i 14 VIII 1836 r., oraz ibidem, Bd. 2, pismo z 12 X 1836 r.62 Ibidem, Bd. 1, pismo z 26 IX 1832 r.63 Ibidem, pismo z 21 X 1833 r.64 Ibidem, pismo z 3 I 1834 r.65 Ibidem, pismo z 4 I 1834 r.

382 Rafał KUBICKI

w Chełmnie i Gdańsku oraz gdańscy brygidianie zostaną pensjonowani i pozostaną czynni w pracy duszpasterskiej66.

W związku z tą zmianą decyzji o podwyższenie pensji poprosił ostatni przeor chełmiński, Bonawentura Judaszewski67, później walczący o uregulowanie spraw finansowych i rozliczenie zobowiązań skasowanego klasztoru68. Sprawy te ciągnęły się w kolejnych latach69, podobnie zresztą jak rozliczenie funduszy uzyskanych po skasowaniu klasztoru70.

Kasata klasztoru w Chełmnie nie zakończyła kłopotów z przekazaniem jego ma-jątku miejscowej gminie ewangelickiej71. Pierwotnie planowano to na rok 1835, jednak gmina zaczęła zgłaszać wątpliwości, ponieważ zniszczone pożarem zabudo-wania poklasztorne, a także nietknięty przez pożar, ale będący w złym stanie kościół wymagały dużych inwestycji72. W 1836 r. rozebrano poklasztorne zabudowania, ale nie podjęto decyzji co do dalszych losów tego terenu73.

Burzliwe dyskusje trwały wokół przejęcia przez ewangelików kościoła poklasz-tornego, ponieważ części gminy ewangelickiej nie podobały się proponowane wa-runki74: gmina nie tylko miała na własny koszt go wyremontować i przebudować na potrzeby zboru – koszty zaś stale rosły!75 – ale jeszcze oddać posiadany do tej pory koś ciół76. Po nierozstrzygającym głosowaniu członków gminy przeprowadzo-

66 Król przyznawał każdemu z nich pensje w wysokości 150 talarów, która miała pochodzić ze sprzedaży majątku poklasztornego, ibidem, pismo z 12 IV 1834 r. Z zakonników w Chełmnie pensjonowani zostali: przeor Bonawentura Judaszewski, ojcowie Wacław Grajkowski i Adalbert Lissowski oraz br. Krause, ibidem, pismo z 17 V 1835 r.67 Ibidem, pisma z 1835 r.68 Korespondencję w tej sprawie por. AP Gdańsk, Rejencja w Kwidzynie, sygn. 10/3625, Die Aufhebung des Dominikaner-Klosters in Culm, Bd. 2: 1836–1840, s. 36–37, 66–68.69 Chodziło tu m.in. o należące do klasztoru dwa ogrody, stodołę i cztery domy w mieście, ibidem, s. 6, 8–19, 48–49, 61, 72. Wynajem domów przynosił w 1836 r. roczny dochód w wysokości 61 talarów, ibidem, s. 61.70 Culm, Bd. 2. W tej sprawie pisma z lat 1853–1889. Wspomniano w nich m.in. o sporządzonym przez ostatniego przeora, o. Judaszewskiego, aniwersarzu, według którego zobowiązania klasztoru obejmowały odprawianie za dusze zmarłych 19 mszy śpiewanych, 680 czytanych i 19 czuwań rocznie, ibidem, pismo rejencji do Ministerstwa Wyznań z 21 II 1855 r.71 W tym kontekście pojawiła się sprawa naprawy muru miejskiego, do której planowano wykorzystać materiał budowlany z rozbiórki zabudowań poklasztornych, ibidem, Bd. 1, korespondencja z lat 1834–1835.72 Szacowano je na około 4405 talarów, ibidem, Bd. 2, pismo z 10 II 1836 r. Dokładne omówienie kwestii przekazania gminie ewangelickiej kościoła podominikańskiego zawiera również poszyt akt rejencji w Kwi-dzynie, AP Gdańsk, sygn. 10/3625.73 Culm, Bd. 2, pismo z 12 X 1836 r.74 Według sprawozdania nadprezydenta 113 członków gminy było za przyjęciem kościoła, a 325 przeciw, ibidem. Bardziej szczegółowo przedstawiono tę kwestię w sprawozdaniu z 26 IX 1836 r. sporządzonym przez rejencję w Kwidzynie dla nadprezydenta von Schöna w Królewcu, AP Gdańsk, sygn. 10/3625, s. 55 (wcześ-niejsza korespondencja w tej sprawie s. 7, 38).75 W piśmie z 14 VI 1837 r. nadprezydent szacował je na około 5633 talarów, co stanowiło poważny wzrost wobec wcześniejszych szacunków, mówiących o 4405 talarach, Culm, Bd. 2.76 Informował o tym w piśmie do króla minister wyznań, ibidem, Bd. 1, pismo z 28 V 1836 r. Por. korespon-dencja ministra z nadprezydentem w 1836 r., ibidem.


nym w 1837 r.77 przełom, dzięki interwencji władcy w 1839 r.78, nastąpił w 1840 r., gdy gmina zaakceptowała przejęcie kościoła podominikańskiego. 1 VIII 1841 r. odprawiono w nim uroczyste inauguracyjne nabożeństwo ewangelickie79. Podczas przebudowy kościoła rozebrano kaplicę św. Jacka80, zaplanowano też gruntowną przebudowę świątyni, w tym dodanie wieży, co częściowo zrealizowano w później-szym okresie81.

Po kasacie klasztoru w Chełmnie ostatnim funkcjonującym klasztorem domi-nikanów w prowincji stał się na krótko klasztor w Gdańsku82. Po 1807 r., gdy Gdańsk stał się Wolnym Miastem, utworzono w nim lazaret dla rannych żołnierzy napoleoń skich. W czasie oblężenia miasta przez wojska rosyjskie w 1813 r. przeby-wało w nim około 700 rannych83. Podczas ostrzału 10 X 1813 r. jedna z bomb trafiła w kaplicę św. Urszuli, wzniecając pożar, który szybko ogarnął zabudowania klasz-torne. Ocalał kościół św. Mikołaja (z uszkodzonym prezbiterium)84, a wraz z nim część zabudowań gospodarczych: przylegające do zachodniego szczytu kościoła oraz siedem lub osiem budynków położonych przy ul. Pańskiej85. W 1828 r. w do-brym stanie było sześć budynków mieszkalnych przy ul. Lawendowej oraz cztery przy ul. Pańskiej, w ruinie natomiast pozostawały trzy budynki przy ul. Świętojań-skiej oraz trzy budynki mieszkalne przy ul. Pańskiej86. Tych ostatnich zakonnicy nie zdołali już odbudować87. W 1829 r. rozważano sprzedaż domu na ul. Lawendowej

77 Według sprawozdania nadprezydenta z 9 III 1839 r. w 1837 r. odbyło się ponownie głosowanie gminy w sprawie przejęcia kościoła, które dało następujący wynik: ogólnie większość była za, ale spośród obecnych osobiście: za głosowało 62, przeciw zaś 151, z deputowanych natomiast za było 302, a przeciw 63, ibidem, Bd. 2.78 Ibidem, pismo królewskie z 29 I 1839 i pismo gminy z 30 XI 1839 r.79 Ibidem, sprawozdanie z 21 VIII 1841 r.; Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 142.80 J. FANKIDEJSKI, Utracone kościoły i kaplice, s. 10. Na temat przebudowy kościoła i dostosowania do potrzeb gminy ewangelickiej zob. M. G. ZIELIŃSKI, A. SOBORSKA-ZIELIŃSKA, Kościół świętych Piotra i Pawła w Chełmnie, Pelplin 2005.81 Projekt przebudowy kościoła poklasztornego zob. AP Gdańsk, sygn. 10/3625, Acta betreffend die Aufhe-bung des Dominikaner Klosters zu Culm, Bd. 2.82 B. MOŻEJKO, D. KACZOR, B. ŚLIWIŃSKI, Zarys dziejów klasztoru dominikańskiego w Gdańsku od średnio-wiecza do czasów nowożytnych (1226/1227–1835), „Archeologia Gdańska”, 1, 2006, s. 199–200.83 R. STACHNIK, Sankt Nikolai Kirche in Danzig 1227–1927. Gedenkschrift zum 700jährigen Jubileum der Gründung des Danziger Dominikanerklosters, Danzig 1927, s. 31.84 Ibidem, s. 32.85 Zaznaczono je na planie z 1828 r., AP Gdańsk, Akta miasta Gdańska, Mapy, plany, sygn. 300, MP/27; por. R. STACHNIK, Sankt Nikolai Kirche, s. 32; B. MOŻEJKO, D. KACZOR, B. ŚLIWIŃSKI, Zarys dziejów, s. 200.86 F. STEFFEN, Besitz und Erträgnisse von Danziger Klöstern bei ihrer Säkularisierung. Die Liegenschaften und Kapitalien des Brigittinnen-, Dominikaner- und Karmeliterklosters 1828, „Adalbertus-Kalender. Illus-triertes Jahrbuch für die Katholische Bevölkerung in Danzig und Pommerellen”, 1938, s. 137.87 R. STACHNIK, Sankt Nikolai Kirche, s. 33.

384 Rafał KUBICKI

(numer serwisowy 1395)88. W 1831 r. sprzedano inny dom na tejże ulicy (numer serwi-sowy 1399)89. W 1830 r. zakonnicy posiadali dwa zdatne do mieszkania domy z dzie-więcioma pokojami, w których mieszkało łącznie czterech ojców i dwóch braci90.

Być może w związku z planowaną kasatą już w 1827 r. władze pruskie nie chcia-ły zaakceptować dokonanego przez dominikanów wyboru nowego przeora. Został nim wówczas Ludwik Jagiełłowicz, zastępujący odchodzącego z urzędu ze wzglę-du na zły stan zdrowia przeora Dominika Krügera91. Na pewno kasatę klasztoru i przekazanie zajmowanego przezeń terenu pod administrację wojskową zaczęto rozważać w 1829 r.92 W 1833 r. planowano przekształcenie kościoła klasztornego w garnizonowy93. Jak pamiętamy, nie zrealizowano planu przeniesienia do Gdańska zakonników z klasztoru w Chełmnie, rozważanego jeszcze w połowie 1832 r.94

W 1835 r. zapadła decyzja o likwidacji ostatnich dwóch klasztorów gdańskich, brygidek (był to tzw. klasztor podwójny, brygidek i brygidian) i właśnie domini-kanów95. Zabudowania poklasztorne został przejęte przez władze z zamiarem ich wyburzenia i zbudowania na uzyskanym placu koszar dla pruskiego garnizonu miasta. Zaniechano jednak tych planów ze względu na trudne warunki gruntowe96. W 1837 r. sprzedano działki na ul. Lawendowej (numery serwisowe 1400 i 309)97, a w latach 1838–1840 rozebrano resztki zabudowań klasztornych, w tym mur ob-wodowy i ruiny domów przy ul. Pańskiej98.

W chwili kasaty w klasztorze przebywało już tylko trzech kapłanów: przeor Lu-dwik Jagiełłowicz oraz o. Józef Głowczewski i o. Onufry Gadzewski99. Po kasacie

88 Danzig, pisma z 10 II i 22 VIII 1829 r. Sprzedaż nastąpiła prawdopodobnie dopiero w 1837 r., ibidem, pismo z 16 IX 1837 r.89 Ibidem, pismo z 12 II 1831 r.90 W związku z projektem przeniesienia do Gdańska zakonników z Chełmna przeor gdański Dominik Krüger w sprawozdaniu dla nadprezydenta von Schöna z 30 VIII 1830 r. informował, że w klasztorze prze-bywali obok niego jeszcze bracia księża: Ludwik Jagiełłowicz, Romuald Schönkin, Józef Głowczewski oraz dwaj bracia laicy: Florian Kalde i Herman Kraucht, Culm, Bd. 1, pismo przeora z 30 VIII dołączone do spra-wozdania nadprezydenta z 9 IX 1830 r.91 W tej sprawie korespondencja Ministerstwa Wyznań z rejencją w Gdańsku i nadprezydentem von Schönem w Królewcu, ibidem, pisma z lat 1830–1834. Władze uznały jednak w 1830 r. wybór nowego prze-ora, AP Gdańsk, Naczelne Prezydium Prowincji Prusy Zachodnie w Gdańsku, sygn. 6/861, Klosterpersonal des Dominikaners zu Danzig (1815–1835), s. 14–27, 34; B. MOŻEJKO, D. KACZOR, B. ŚLIWIŃSKI, Zarys dziejów, s. 200, tam błąd drukarski w sygnaturze archiwalnej poszytu.92 Danzig, pismo z 11 IX 1829 r.93 AP Gdańsk, sygn. 6/861, s. 53.94 Danzig, pisma ministra wyznań do króla z 24 VII 1832 r., zawierające charakterystykę położenia kato-lików w Gdańsku. 95 Ibidem, pismo z 22 III 1835 r.96 R. STACHNIK, Sankt Nikolai Kirche, s. 33.97 Danzig, pisma z 29 V i 25 VII 1837 r.98 R. STACHNIK, Sankt Nikolai Kirche, s. 33.99 Taki stan od 14 VII 1834 r., Danzig, pismo byłego ostatniego przeora do króla z 27 II 1837 r.


obsługiwali oni poklasztorny kościół św. Mikołaja, który stał się kościołem para-fialnym. Po śmierci o. Gadzewskiego (13 X 1836 r.) do pomocy dodano im (od 10 XI 1836 r.) ks. Jureckiego („Juretschki”)100. Niewiele wiemy o uposażeniu by-łych zakonników i personelu klasztornego101. Zachowała się tylko korespondencja w sprawie uposażenia byłego kwestarza klasztornego, inwalidy wojennego Marcina Kupczyka102.

Losy majątku poklasztornego

Przeprowadzone przez władze pruskie kasaty klasztorów skutkowały zazwyczaj utratą ich wyposażenia, rozproszeniem lub całkowitym zniszczeniem archiwów i bibliotek oraz zmianą funkcji lub nawet rozbiórką kościołów. Niestety w zacho-wanej tylko częściowo dokumentacji brak akt dotyczących wyposażenia kościołów i zawartości klasztornych bibliotek, wyjątkiem jest klasztor w Toruniu103. W przy-padku pozostałych klasztorów dysponujemy jedynie spisami posiadanych przez nie przed kasatą budynków, gruntów i zobowiązań mszalnych. Brak natomiast wzmia-nek o losach archiwaliów poklasztornych.

Zachowały się pewne informacje na temat dalszych losów wyposażenia kościo-łów klasztornych. Dla przykładu z kościoła dominikanów w Toruniu do innych świątyń trafiły liczne elementy wystroju: do kościoła parafialnego św. Jakuba prze-niesiono ołtarze Matki Boskiej Różańcowej i „cudownego obrazu Ukrzyżowanego Pana Jezusa”104. Inny „obraz cudowny NMP” być może zaginął w czasie kasaty105.

100 Ibidem. Dodajmy, że dominikanie gdańscy okresowo opiekowali się parafiami w Jastarni i Kokosz-kowach, Diecezja chełmińska, s. 511–512. Ostatnim komendarzem w Kokoszkach był do 1827 r. Ludwik Jagiełłowicz, ibidem, s. 564.101 Danzig, pismo byłego ostatniego przeora do króla z 27 II 1837 r.; R. STACHNIK, Sankt Nikolai Kirche, s. 33.102 Danzig, wymiana korespondencji w tej sprawie między Ministerstwem Wyznań a rejencją w 1836 r. Marcin Kupczyk został w 1818 r. przyjęty do klasztoru jako tercjarz albo kwestarz. Wcześniej był żołnierzem, w 1814 r. stracił rękę na Łużycach. Do 1835 r. jeździł po wsiach i organizował żywność dla klasztoru, za co otrzymywał mieszkanie, ubranie i bieliznę. Po kasacie otrzymywał tylko 12 talarów i nie mógł z tego przeżyć. Ostatecznie przyznano mu emeryturę, AP Gdańsk, sygn. 6/861, s. 48–50.103 Najstarszy inwentarz z 1785 r. został wydany przez W. SZOŁDRSKIEGO, Z dziejów dominikanów w To-runiu, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 8, 1929–1931, s. 50–86. Dalsze opublikowała K. CIE-SIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja i klasztoru dominikanów w Toruniu z lat 1817 i 1831, „Zapiski Historyczne”, 48, 1983, 3, s. 185–199. Zawartość spisu książek biblioteki została szczegółowo przebadana przez W. KWIATKOWSKĄ, Biblioteka klasztoru dominikanów w średniowieczu. Uwagi o zawartości tematycznej, [w:] R. CZAJA, J. TANDECKI (red.), Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu. Studia ofiaro-wane Profesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej (Studia Polonica Historiae Urbanae, 2), Toruń 1996, s. 155–172; EADEM, Średniowieczne księgozbiory franciszkanów i dominikanów toruńskich i ich znaczenie dla kultury mieszczaństwa, „Zapiski Historyczne”, 67, 2002, 1, s. 7–17.104 Diecezja chełmińska, s. 660; J. FANKIDEJSKI, Obrazy cudowne i miejsca w dzisiejszej diecezyi chełmiń-skiej podług urzędowych akt kościelnych i miejscowych podań, Pelplin 1880, s. 7–9.105 J. FANKIDEJSKI, Obrazy cudowne i miejsca, s. 30.

386 Rafał KUBICKI

Portret wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Arno von Sangershausena nadpre-zydent von Schön polecił przesłać do Malborka, aby go wystawiać na zamku106. Z kościoła podominikańskiego w Tczewie do miejscowej fary trafił pozłacany fe-retron z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus, przechowywany w okresie międzywojennym w kaplicy św. Aniołów Stróżów, gdzie opiekowało się nim brac-two św. Aniołów Stróżów107.

Podsumowanie

W przebiegu kasat klasztorów dominikanów w Prowincji Prusy Zachodnie uderza bardzo drobiazgowe dokumentowanie wszystkich kwestii związanych z likwidacją klasztorów i zarządem nad majątkiem poklasztornym. Przyjęta zasada finansowania pensjonowanych zakonników z mienia likwidowanych klasztorów bardzo spowol-niała postęp kasat. Likwidacja interesujących nas czterech klasztorów dominikań-skich, prowadzona równolegle z kasatami innych klasztorów, trwała 17 lat. Kres położyła jej podjęta w 1835 r. decyzja o kasacie wszystkich pozostałych na obszarze prowincji klasztorów.

Na koniec warto podkreślić widoczną aktywność miejscowych gmin katolickich w Tczewie, Toruniu i Chełmnie, które dążyły do przejęcia mienia poklasztornego, przede wszystkim kościołów. Ostatecznie tylko kościół podominikański w Gdańsku służył nieprzerwanie miejscowej gminie katolickiej, a w 1945 r. powrócili do niego dominikanie108. Wyraźnie nieprzychylna postawa władz stała w sprzeczności z ofi-cjalnie deklarowaną motywacją kasaty zakonów, których majątek miał być zużyt-kowany na poprawę funkcjonowania parafii i wykształcenie kleru diecezjalnego.

Rafał KUBICKI

The dissolution of the Dominican monasteries in the province of West Prussia in 1818–1835 and its consequences

The sources for the study of the dissolution of the Dominican monasteries in the province of West Prussia are to be found in several national and church archives. The most important are the records of the various state offices involved in the implementation of dissolution, starting from the authorities of the Regierungsbezirke (or administrative districts) in Kwidzyn and Gdańsk, through the Supreme Presidium of the Province of West Prussia, to the Ministry of Ecclesiastical Affairs, Education and Medicine in Berlin. The files are, unfortunately, incomplete. Those that have largely survived are the sources concerning the monasteries in Toruń and Chełmno, while

106 AP Gdańsk, sygn. 10/4724, k. 39r.107 Diecezja chełmińska, s. 635; J. FANKIDEJSKI, Obrazy cudowne i miejsca, s. 121.108 Spis znajdujących się w kościele sreber zob. AP Gdańsk, sygn. 6/710, Das katholische Pfarrsystem in Danzig (1824–1843), s. 18.


the specific dissolution files of the convents in Gdańsk and Tczew were lost. This gap is partially filled by ministerial records.

In the course of their actions the Prussian authorities first dissolved the monasteries in Tczew (in 1819) and Toruń (in 1820), moving the monks, respectively, to Gdańsk and Chełmno. The dissolution of the Chełmno convent occurred in 1833, of the Gdańsk convent – in 1835. The results of the suppression were generally as follows: loss of the equipment of the monasteries, dispersion or complete destruction of archives and libraries, and change of the function or even demolition of churches. Unfortunately, the surviving documentation lacks the files concerning the equipment of churches and contents of the monastic libraries; the exception is Toruń. For the other convents, the only available documents are the inventories of buildings, lands and mass obligations held by them before the dissolution. However, there is no mention about the fate of the monastic archives.

What strikes us in the process of dissolution is, on the one hand, the meticulous documentation of all aspects related to the closure of the convents and the management of their assets, and on the other – the length of this process. The decommissioning of the four Dominican monasteries(among many others which were dissolved at the same time) lasted several years. This result-ed from the adopted strategy of financing pensioned monks out of the assets of successively liquid ated houses. It is worth emphasising the visible activity of the local Catholic communities, which attempted to take over the former monastic property, including, in particular, the churches. Eventually, as a result of various activities and, especially, the reluctance of the Prussian state authorities, only the former Dominican church in Gdańsk continuously served the local Catholic community, and in 1945 the Dominicans returned to it. The clearly unfavourable attitude of the authorities was contrary to the officially declared cause of the dissolutions of the religious orders, whose property was to be used to improve the functioning of parishes and the education of the diocesan clergy.

Spis zawartości tomów I–IV

Tom IGeneza

Kasaty na ziemiach zaborów austriackiego i rosyjskiego

Wprowadzenie: od konferencji do projektu badawczego

Foreword: from a conference to a research project

Wstęp

Introduction

Wykaz skrótów bibliograficznych

I. GenezaBartłomiej STAWIARSKI

Sekularyzacja jako problem badawczy nauki anglosaskiej. Teorie sekularyzacjiSecularisation in contemporary British and American research. Theory of secularisation

Gabriela WĄS

Teoria i praktyka życia klasztornego na terenach protestanckich w okresie nowożytnymTheory and practice of monastic life in Protestant territories in the modern period

Stanisław JUJECZKA

Sekularyzacje dóbr kościelnych w nowożytnej Europie (połowa XVII –początek XIX w.)The dissolution of religious institutions and appropriation of their assets in early modern Europe (mid-17th – beginning of the 19th century)

ks. bp Jan KOPIEC

Stanowisko papiestwa wobec kasat klasztorów w XVIII i XIX w.Popes’ stance on the dissolution of monasteries in the 18th and 19th centuries

Stéphane GOMIS

Jean-Jacques Pialès (1711–1789) et la Commission des Réguliers en France (1766–1780)Jean-Jacques Pialès (1711–1789) and the French Commission for Monastic Affairs (1766–1780)

464 Spis zawartości tomów I–IV

Radosław LOLO

Kasata kolegium jezuitów w Pułtusku a losy tutejszej szkoły (1773–1781)The dissolution of the Jesuit college in Pułtusk and the fate of the local school(1773–1781)

II. Kasaty józefińskieII.1. W Czechach i na Śląsku Cieszyńskim

Jiří MIHOLA

Skazani na zanik? W kwestii konsekwencji polityki józefinizmu dla wewnętrznego życia klasztorów mendykanckich (na przykładzie Niemiecko-Czeskiej Prowincji Zakonu Braci Najmniejszych)Condemned to extinction? On the impact of Josephinism on the inner life of mendicants monasteries (shown on the example of German-Bohemian Province of the Orderof the Minims)

Ondřej BASTL

Das Schicksal und weitere Tätigkeit der Geistlichen aus den aufgehobenen Klöstern in Böhmischen LändernThe fate and ongoing activities of the clergy from abolished Bohemian monasteries

Karel MÜLLER, Petr TESAŘ

Rušení klášterů v Rakouském Slezsku za josefínských reforem ve světle pramenů Zemského archivu v OpavěDissolutions of monasteries in Austrian Silesia during the reforms of Emperor Joseph IIin the light of the records kept in the provincial archives in Opava

II.2. Na ziemiach zaboru austriackiego

ks. Andrzej BRUŹDZIŃSKI

Kasaty klasztorów męskich w Krakowie na przełomie XVIII i XIX w.Dissolutions of men’s monasteries in Cracow in the late 18th and early 19th centuries

Hermina ŚWIĘCH

Przyczyny i przebieg kasat żeńskich klasztorów w Krakowie w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w.The causes and the course of the suppression of women’s monasteries in Cracowin the second half of the 18th and the beginning of the 19th century

ks. Janusz KRÓLIKOWSKI

Kasata klasztoru klarysek w Starym SączuThe dissolution of the convent of Poor Clares in Stary Sącz

Filip WOLAŃSKI

Kasaty klasztorów bernardyńskich w Galicji w latach 1785–1789Dissolutions of Observant Franciscan monasteries in Galicia in 1785–1789

Spis zawartości tomów I–IV 465

o. Jan Andrzej SPIEŻ OPKasaty klasztorów dawnej prowincji ruskiej dominikanów w oczach ich świadka o. Wawrzyńca KałuskiegoDissolutions of Dominican monasteries in the Ruthenian province as witnessedby Fr. Wawrzyniec Kałuski

Beata LORENS

Bazylianie w Galicji wobec działań kasacyjnych w latach 1772–1792The Basilians of Galicia in the period of monastery suppressions in 1772–1792

Ołeh DUCH

Losy monasterów bazylianek w Galicji na przełomie XVIII i XIX w.The fate of the monasteries of Basilian Nuns in Galicia in the late 18th and early 19th centuries

III. Kasaty w Rosji i na ziemiach zaboru rosyjskiegoIII.1. W Rosji w 1764 r.

Аркадий ИВАНОВИЧ КОМИССАРЕНКО

Cекуляризационная реформа в Pоссии в 1764 г.: истоки, разработка, проведениеSecularisation reform in Russia in 1764: the origins, development and course of events

III.2. Na tzw. ziemiach zabranych

Irena WODZIANOWSKA

Etapy likwidacji wspólnot bazyliańskich w Imperium Rosyjskim na przykładzie Ukrainy PrawobrzeżnejThe stages of the suppression of Basilian communities in the Russian Empire.The case of the Right-bank Ukraine

Witalij ROSOWSKI

Losy zakonników z klasztorów rzymskokatolickich na Ukrainie Prawobrzeżnej skasowanych w XIX w.The fate of friars from Roman Catholic monasteries in the Right-bank Ukrainedissolved in the 19th century

o. Sławomir BRZOZECKI OPKasaty klasztorów w Wilnie w XIX w.Dissolutions of Vilnius monasteries in the 19th century

Halina RUSIŃSKA-GIERTYCH

Drukarnie zakonne Kościoła łacińskiego na ziemiach ruskich Rzeczypospolitejod XVII do XIX w. i ich pokasacyjne losyPrinting houses of Roman Catholic monasteries in the Ruthenian lands of the Polish-Lithuanian Commonwealth from the 17th to the 19th century and their post-dissolution fate


III.3. W Królestwie Polskim

Anna SZYLAR

Kasata klasztoru benedyktynek w Sandomierzu w latach 1819–1864The dissolution of the Benedictine Sisters’ monastery in Sandomierz in 1819–1864

Cezary JASTRZĘBSKI

Kasaty klasztorów w Królestwie Polskim w 1864 r.Dissolutions of monasteries in the Kingdom of Poland in 1864

o. Roland PREJS OFMCapKasata klasztorów na Śląsku w 1810 r. a kasata klasztorów w Królestwie Polskimw 1864 r. Podobieństwa i różniceThe dissolution of monasteries in Silesia in 1810 and in the Kingdom of Poland in 1864. Similarities and differences

Indeks osób

Indeks nazw miejscowych

Autorzy tomu I


Tom IIKasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego

Wstęp

Introduction


IV. Kasata w 1810 r.IV.1. Na Śląsku Pruskim

Marek DERWICH

Edykt kasacyjny króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z 30 X 1810 r.: edycja i tłumaczenieThe dissolution edict of the Prussian king Frederick William III of 30 October 1810:edition and translation

Marek DERWICH

Instytucje kościelne na Śląsku Pruskim skasowane na mocy edyktu kasacyjnego z 1810 r. Ecclesiastical institutions in Prussian Silesia dissolved under the dissolution edict of 1810


Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Anna JEZIERSKA

Wykaz klasztorów i kolegiat mających zostać objętymi edyktem sekularyzacyjnym z 30 X 1810 r. w tzw. Aktach Buschinga ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiejwe WrocławiuA list of monasteries and collegiate churches to be covered by the secularisation edict of 30 October 1810 in the so-called Büsching Papers kept in the University Library in Wrocław

Norbert MIKA

Kasata klasztorów w 1810 r. na ziemi raciborskiejThe dissolution of monasteries in the region of Racibórz in 1810

Marek Robert GÓRNIAK

Kasata klasztorów w Głogowie w 1810 r.: zarys problemuThe dissolution of monasteries in Głogów in 1810: an outline of the problem

Karl BORCHARDT

The secularization of the Hospitaller commanderies in Silesia 1810–1811The secularisation of the Hospitaller commanderies in Silesia 1810–1811

Arkadiusz WOJTYŁA

Losy fundacji artystycznych krzyżowców z czerwoną gwiazdą na Śląsku po kasacie śląskiej gałęzi zgromadzeniaThe fate of the artistic foundations of the Knights of the Cross with the Red Star in Silesia after their dissolution

Inge STEINSTRAESSER

Klosterdämmerung – vom Umbruch zum Aufbruch – 200 Jahre Säkularisationin Schlesien, am Beispiel der ZisterzienserA dusk or a dawn? The 200th anniversary of secularisation in Silesia as exemplifiedby the fate of the Cistercians

ks. Franciszek WOLNIK

Kasata górnośląskich opactw cysterskichThe dissolution of Cistercian abbeys in Upper Silesia

ks. Henryk GERLIC

Rewerenda zamiast mniszego habitu – cystersi śląscy po kasacie ich opactwThe cassock instead of the monk’s habit. The Cistercians of Silesia after the secularisation

ks. Kazimierz DOLA

Zabezpieczenie materialne zakonników z klasztorów objętych edyktem sekularyzacyjnym z 1810 r.Financial support provided to monks from monasteries covered by the secularisation edictof 1810

Paweł SKRZYWANEK

Dzieje renowacji zabudowań poklasztornych opactwa cystersów w LubiążuHistory of the renovations of the Cistercian abbey in Lubiąż after its dissolution


o. Anzelm Janusz SZTEINKE OFMKasata klasztoru reformatów na Górze Świętej Anny w 1810 r.The dissolution of the Reformed Franciscan monastery on Góra Świętej Anny(Sankt Annaberg) in 1810

Anna POBÓG-LENARTOWICZ

Kasata klasztoru dominikanów w Opolu: zarys problemuThe dissolution of the Dominican monastery in Opole: an outline of the problem

IV.2. We Wrocławiu

Jan HARASIMOWICZ

Wpływ kasat sprzed 1810 r. na przestrzeń publiczną WrocławiaThe influence of pre-1810 dissolutions on the public space in Wrocław

Agnieszka ZABŁOCKA-KOS

„Śmiem twierdzić, że z politycznego punktu widzenia nic nie stoi na przeszkodzie sekularyzacji na Śląsku”. Przekształcenia funkcjonalne wrocławskich budynków klasztornych w XIX i XX w.“I dare say that from the political point of view nothing stands in the way of secularisation in Silesia”. Functional transformations of monastic buildings in Wrocław in 19th and 20th centuries

Teresa KULAK

Udział zasobów materialnych z likwidowanych na Śląsku klasztorów w powstaniu w 1811 r. Uniwersytetu WrocławskiegoThe contribution of resources transferred from suppressed monasteries to the newly created Wrocław University in 1811

o. Maurycy Lucjan NIEDZIELA OPKasata klasztoru dominikanów we Wrocławiu w 1810 r.The dissolution of the Dominican monastery in Wrocław in 1810

V. Kasaty na ziemiach zaboru pruskiegoV.1. W Wielkim Księstwie Poznańskim

o. Marian KANIOR OSBPolityka antyzakonna władz pruskich i kasata opactw benedyktyńskich w Lubiniu i MogilnieAnti-monastic policy of the Prussian authorities and the dissolution of Benedictine abbeys in Lubiń and Mogilno

Krzysztof KACZMAREK

Pokasacyjne losy kościoła dominikanów we Wronkach i jego wyposażeniaThe fate of the Dominican church in Wronki after the dissolution

Antoni MAZIARZ

Kasata gostyńskiej kongregacji księży filipinów w 1876 r.The dissolution of the Oratory of St. Philip Neri in Gostyń in 1876


V.2. W Prusach Zachodnich

Sławomir KOŚCIELAK

Klasztory skasowane w okręgu gdańskim w świetle raportów o ich stanie personalnym za lata 1817–1835Monasteries dissolved in the Gdańsk district in the light of reports on the numberof their members in 1817–1835

Rafał KUBICKI

Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachodnie w latach 1818–1835 i jej skutkiThe dissolution of the Dominican monasteries in the province of West Prussia in 1818–1835 and its consequences

Waldemar ROZYNKOWSKI

Wokół kasaty klasztoru dominikanów w ToruniuOn the dissolution of the Dominican monastery in Toruń

Indeks osób


Autorzy tomu II


Tom IIIŹródła. Skutki kasat XVIII i XIX w. Kasata w latach 1954–1956

Wstęp

Introduction


VI. Źródła archiwalneGregor PLOCH

Zespół nr 102, Klöster und Stifte: Galizien, w Allgemeines Verwaltungsarchivoraz wybrane inne archiwalia dotyczące klasztorów i zakonów w Galicjiw zbiorach Österreichisches StaatsarchivFonds no. 102, Klöster und Stifte: Galizien, in the Allgemeines Verwaltungsarchivas well as other archive material concerning monasteries and religious orderskept in the Österreichisches Staatsarchiv

Olga Miriam PRZYBYŁOWICZ

Archiwalia żeńskich klasztorów diecezji krakowskiej, które w wyniku kasat trafiły do Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we LwowieArchive records of female convents in the Diocese of Cracow transferred following dissolutions to the Central National Historical Archives of Ukraine in Lviv


Anna ZAJCHOWSKA

Inwentarz archiwaliów dotyczących kasat w zespołach Rząd Gubernialny Radomski I w Archiwum Państwowym w Radomiu oraz Rząd Gubernialny Radomski w Archiwum Państwowym w KielcachAn inventory of archive documents dealing with dissolutions and contained in the Radom Governorate I fonds, kept in the State Archives in Radom, and Radom Governorate fonds, kept in the State Archives in Kielce

Małgorzata KOŚKA

Źródła do kasat klasztornych w Archiwum Głównym Akt DawnychSources for the study of monastic dissolutions in the Central Archives of Historical Records

Aldona WARZECHA

Źródła do kasat klasztornych w Archiwum Narodowym w KrakowieSources for the study of monastic dissolutions in the National Archives in Cracow

Magdalena MAROSZ

Akta klasztoru przy kościele św. Katarzyny w Krakowie jako źródło do dziejów klasztorów augustianów-eremitów i ich kasatDocuments of the monastery at St. Catherine’s Church in Cracow as a source on the history of the Augustinian Hermits’ monasteries and their dissolution

Maciej ZDANEK

Uwagi o losach archiwaliów małopolskiej grupy opactw cysterskich po kasaciew 1819 r.Notes about the archives of a group of Cistercian abbeys in Małopolska after the 1819 dissolution

Wacław GOJNICZEK

Losy archiwaliów z cieszyńskiej rezydencji jezuitów po kasacie zakonuThe fate of the archives of the Jesuit residence in Cieszyn after the dissolution of the convent

VII. Źródła biblioteczneJolanta GWIOŹDZIK

Pokasacyjne losy księgozbiorów klasztornych na obszarze Rzeczypospolitej Obojga NarodówPost-dissolution fate of monastic libraries in the Polish-Lithuanian Commonwealth

Bożena KOREDCZUK

Spory wokół losów bibliotek po kasacie klasztorów w Królestwie Polskimw latach 1815–1830Disputes over the fate of libraries after the dissolution of monasteries in the Kingdomof Poland in 1815–1830

Małgorzata KOŚKA

Losy księgozbiorów klasztornych po kasacie 1819 r. Misja Samuela Bogumiła LindegoThe fate of the monastic book collections after the 1819 dissolution. The missionof Samuel Bogumił Linde


Maria CUBRZYŃSKA-LEONARCZYK

Kolekcje klasztorne w zbiorze starych druków Biblioteki Uniwersyteckiejw Warszawie: historia i współczesnośćMonastic collections in the Early Printed Books Department of the Warsaw University Library: the history and the present

Elżbieta BYLINOWA

Pocysterskie księgozbiory z Koprzywnicy, Sulejowa i Wąchocka w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w WarszawieBooks from the former Cistercian libraries in Koprzywnica, Sulejów and Wąchockin the collection of the Warsaw University Library

Marianna CZAPNIK

Księgozbiory klasztorów w Łowiczu i ich pokasacyjne losyLibraries of Łowicz monasteries and their post-dissolution fate

Krzysztof WALCZAK

Wpływ kasat klasztorów na losy bibliotek XIX-wiecznego KaliszaThe impact of dissolutions of monasteries on the fate of libraries in 19th century Kalisz

Bożena KUMOR-GOMUŁKA

Wrocławskie księgozbiory kościelne w projekcie Śląskiej Biblioteki Centralnej –dlaczego tak, dlaczego nie? Kształtowanie idei zorganizowania zjednoczonej Biblioteki Miejskiej we Wrocławiu w okresie przed- i posekularyzacyjnymWrocław ecclesiastical book collections in the planned Central Silesian Library – why yes, why not? The idea of organising a united Municipal Library in Wrocław in the pre- and post-secularisation period

Weronika KARLAK

Pokasacyjne zasoby starych druków w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu –działalność J. G. G. Büschinga a stan obecnyEarly printed books from former monasteries in the University Library in Wrocław –the activity of J. G. G. Büsching and the present state

VIII. Źródła muzealneMaja GĄSSOWSKA

Średniowieczne zabytki z klasztorów śląskich zsekularyzowanych w 1810 r.w zbiorach Muzeum Narodowego w WarszawieMedieval works of art from the Silesian convents secularised in 1810 in the collectionof the National Museum in Warsaw

Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK

Zbiory malarstwa, rzeźby i grafiki zgromadzone przy wrocławskim uniwersytecie po sekularyzacji klasztorów w 1810 r.Collections of paintings, sculptures and artworks acquired by the University of Wrocławafter the secularisation of monasteries in 1810


Beata MARCISZ-CZAPLA

Tłoki pieczętne z sekularyzowanych klasztorów śląskich w zbiorach Muzeum Narodowego we WrocławiuSeal matrices from secularised Silesian monasteries in the National Museum in Wrocław

IX. Skutki kasat XVIII i XIX w.

Gregor PLOCH

Wpływ kasat na rozwój społeczny w XIX w.The impact of dissolutions on social development in the 19th century

Agnieszka ZABŁOCKA-KOS

Nowe funkcje starych klasztorów w Europie w XIX w.: przegląd głównych problemów badawczychNew functions of old monasteries in the 19th century Europe: the main research problems

Aleksander ANDRZEJEWSKI, Leszek KAJZER

Od książęcego pałacu do Łąk(i), czyli klasztory po kasacieFrom a ducal palace to a meadow – monasteries after dissolutions

Piotr OLIŃSKI

Miejsce pochówku Fryderyka Pięknego w kontekście pamięci rodowej Habsburgów i zlikwidowania klasztorów w ich monarchiiThe burial place of Frederick the Fair in the context of the Habsburgs’ family memoryand the dissolution of monasteries in their monarchy

Marek L. WÓJCIK

Żywotność symboliki monastycznej w tradycji heraldycznej Dolnego Śląskapo 1810 r.The vitality of monastic symbolism in the heraldic tradition of Lower Silesia after 1810

s. Małgorzata BORKOWSKA OSBWygnane drzwiami wraca oknem. Galicyjskie kasaty a żeński ruch zakonotwórczy w XIX w.Expelled through the door, returning through the window. Galician dissolutionsand the female religious order movement in the 19th century

o. Marek MIŁAWICKI OPDziałania rewindykacyjne polskich dominikanów w pierwszej połowie XX w.jako konsekwencje antyzakonnej polityki władz zaborczychRestitution efforts of the Polish Dominicans in the first half of the 20th centuryas consequences of the anti-monastic policy of the partitioning authorities

X. Kasata w latach 1954–1956Agata MIREK

Wysiedlenia sióstr zakonnych w 1954 r. na Śląsku. Obozy pracy dla zakonnicw Polsce w latach 1954–1956Expulsions of women religious in 1954 in Silesia. Labour camps for nuns in Poland in 1954–1956


Indeks osób


Autorzy tomu III


Tom IVDokumentacja

Wstęp

Introduction

XI. DokumentacjaXI.1. Ilustracje


Aleksander ANDRZEJEWSKI, Leszek KAJZER

Ondřej BASTL

Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK

Elżbieta BYLINOWA

Marek Robert GÓRNIAK

Jan HARASIMOWICZ

Cezary JASTRZĘBSKI

Weronika KARLAK

Аркадий ИВАНОВИЧ КОМИССАРЕНКО

Magdalena MAROSZ

Norbert MIKA

Karel MÜLLER, Petr TESAŘ

o. Maurycy Lucjan NIEDZIELA OP

Piotr OLIŃSKI

Olga Miriam PRZYBYŁOWICZ

Halina RUSIŃSKA-GIERTYCH

o. Jan Andrzej SPIEŻ OP

Anna SZYLAR


Aldona WARZECHA

Arkadiusz WOJTYŁA

Marek L. WÓJCIK

XI.2. Bibliografia

XI.3. Wykaz skrótów bibliograficznych

XI.4. Indeksy

Indeks osób


XI.5. Autorzy


Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachodnie w latach 1818-1835 i jej...

Documents

Transcript of Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachodnie w latach 1818-1835 i jej...