dane bibliograficzne:

W. Kosek, Zawarcie przymierza w Wj 1-18 na tle zwyczajów Bliskiego

Wschodu, w: T. Jelonek i R. Bogacz (redaktorzy), Biblia w kulturze świata.

Między Biblią a kulturą I, Kraków 2011, s. 9-32.

Uwaga 1.: w tekście naniosłem numery stron z publikacji

Uwaga 2.: nie sprawdziłem, jakie poprawki do tekstu wniosła redakcja pu-

blikacji

Uwaga 3.: dodaję dla ułatwienia spis treści z linkami; w spisie pokazane są z prawej numery stron w Wordzie, nie w publikacji!:

1. Literacka struktura traktatu hetyckiego ................................................. 3

2. Poszukiwanie traktatów przymierzy w Biblii ......................................... 6

3. Traktat a ceremoniał zawarcia przymierza – analiza szczegółowa..... 10

4. Księga Wyjścia 1–18 jako traktat zawarcia przymierza ...................... 15

Zakończenie.............................................................................................. 21

––––––––––––––––––––––

(s. 9) Wojciech Kosek

Zawarcie przymierza w Wj 1-18 na tle zwyczajów Bliskiego Wschodu

Pojęcie przymierza jako układu politycznego pomiędzy państwami sięga niepa-

miętnych czasów. Odkrycia archeologiczne, prowadzone na terenie Azji Mniejszej,

Mezopotamii, Ziemi Świętej czy Egiptu – pozwalają na stwierdzenie, że co naj-

mniej 2 tysiące lat przed Chrystusem były już ustalone kulturowo zwyczaje, zwią-zane z zawieraniem przymierzy i sporządzaniem traktatów, czyli specjalnych zapi-

sów, dokumentujących fakt podjętego układu. Odnaleziono tysiące starożytnych

tekstów, zapisanych na papirusach czy tabliczkach z wypalonej gliny, stanowią-cych literacką spuściznę tamtych ludów. Wśród nich odkryto wiele traktatów

przymierzy.

Na terenach dzisiejszej Turcji, 150 km od jej stolicy, odsłonięto w 1906

roku ruiny miasta Hattusa, stolicy potężnego państwa Hetytów z XVII – XII wieku

przed Chrystusem, które zajmowało tereny Anatolii i północnej Syrii, a jego spo-

2

sób funkcjonowania można przyrównać do późniejszych państw średniowiecznej

Europy. Ze słabszymi państwami tamtego rejonu geograficznego książęta hetyccy

zawierali układy wasalskie, to znaczy takie przymierza, w których pozycja Hetyty

była zdecydowanie wyższa. Archeologowie znaleźli w Hattusa około 20 tysięcy

tekstów, zapisanych nie znanym dotąd pismem klinowym na glinianych tablicz-

kach, a pośród nich wiele traktatów przymierzy.

W 1917 roku uczony czeski B. Hrozny1 odszyfrował pismo hetyckie, co

pozwoliło innym naukowcom na podjęcie wnikliwych badań literackich.

Zarysowując historię badań2 należy przede wszystkim podkreślić funda-

mentalne znaczenie poszukiwań, jakie prowadził V. Korošec – on to (s. 10) jako

pierwszy na podstawie materiałów źródłowych opublikował pracę o hetyckich

układach państwowych3.

Dzięki niemu z kolei G. E. Mendenhall4 przeprowadził analizę tych dzieł i

omówił ich literacką formę. Zwrócił on najpierw uwagę na to, że w dotąd bardzo

cenionej przez naukowców pracy A. Alta, który wprowadził rozróżnienie między

prawami Pięcioksięgu pod względem ich formy (prawa apodyktyczne i prawa ka-

zuistyczne), porównanie praw Biblii z prawami Starożytnego Wschodu nie

uwzględniło niepodobieństwa ich formy gramatycznej: przykazania Dekalogu mają formę 2. osoby l.p., zaś przykłady podane przez Alta są w 3. osobie l.p. Menden-

hall wskazał na konieczność zwrócenia się badaczy do nowo odkrytych tekstów,

których dotąd nie brano pod uwagę: do tekstów hetyckich. W uzasadnieniu podał

on przykłady klauzul hetyckich, stosujących identycznie jak w Dekalogu 2. osobę l.p., np.: „Nie będziesz pożądał żadnego terytorium kraju Hatti”, jakże w formie

podobne do „Nie będziesz pożądał żadnej rzeczy bliźniego twego”5. Mendenhall

1 Por. O. H. Langkammer, Ogólne wprowadzenie do współczesnej introdukcji do Starego

Testamentu, [w:] L. Stachowiak (red.), Wstęp do Starego Testamentu, Poznań 1990, s. 30. 2 Por. S. Łach, Pięcioksiąg, [w:] S. Łach (red.), Wstęp do Starego Testamentu, Poznań –

Warszawa 1973, s. 183. 3 Por. V. Korošec, Hethitische Staatsverträge. Ein Beitrag zu ihrer juristischen Wertung,

Leipziger rechtswissenschaftliche Studien, Heft 60, Leipzig 1931; Tenże, Hethische Staats-

verträge, Leipzig 1931. Por. też P. Buis, La notion de l’Alliance dans l’Ancien Testament,

Paris 1976, s. 113–115, gdzie autor omawia wyniki pracy badawczej Korošeca, by następ-

nie zastosować je do badań biblijnych. W tej ostatniej dziedzinie – jak sam stwierdza –

poprzedziła go jedynie praca: E. Bikerman, «Couper une alliance», „Archives d’histoire du

droit oriental”, 5 (1950–1951), s. 133–156. 4 Por. G. E. Mendenhall, Law and Covenant in Israel and the Ancient Near East, Pittsburg

1953, 21966.

5 Por. G. E. Mendenhall, Law and Covenant in Israel and the Ancient Near East, „The

Biblical Archaeologist” 12/2 (1954), s. 29: „However, the ancient oriental parallels thus far

pointed out are not actually parallel in form. They are not in the second person (thou), but

in the third. For the Decalogue form we must again turn to the covenants preserved in ex-

tra–biblical sources. To give only one example, the treaty between Mursilis, king of the

3

pokazał, że klauzule hetyckich przymierzy są «mieszaniną» prawa kazuistycznego

i apodyktycznego, a przez to bardzo podobne do zbioru praw w tak zwanym „Ko-

deksie Przymierza” w Księdze Wyjścia 21–23.

Do postępu dalszych badań zasłużył się K. Baltzer6, który w niezależnych

od Mendenhalla badaniach doszedł do tych samych wniosków, (s. 11) oraz

D. J. McCarthy7 i M. G. Kline

8.

Dzięki wieloletnim badaniom możliwe stało się wysunięcie niezmiernie

ważnej tezy9: traktaty hetyckie pisano według schematu literackiego, stale obowią-

zującego w okresie od około XVI do XII wieku przed Chrystusem.

1. Literacka struktura traktatu hetyckiego

Schemat literacki traktatu hetyckiego – to sześć kolejnych części:

1. Prolog historyczny, ukazujący dotychczasowe relacje obu stron. Pamięcią się-gano aż do pięciu pokoleń wstecz, przy czym podkreślano zasługi silniejszego

kontrahenta wobec słabszego, a często podawano także przykłady niewierności

słabszego wobec silniejszego (w przypadku, gdy traktat był odnowieniem

wcześniejszego układu).

2., 3., 4., 5. – to niejako sprawozdanie z czteroelementowego ceremoniału zawarcia

przymierza (por. poniżej).

Hittites, and Kupanta–KAL includes the following stipulation: «Thou shalt not desire any

territory of the land of Hatti.»”. 6 K. Baltzer, Das Bundesformular (Wissenschaftliche Monographien zum Alten und Neuen

Testament 4; wydanie 2., Neukirchen–Vluyn 1964); w języku angielskim: The Covenant

Formulary in Old Testament, Jewish and Early Christian Writings, tłumaczył D. E. Green,

Philadelphia 1971. 7 Por. D. J. McCarthy, Der Gottesbund im Alten Testament, Stuttgart 1966;

O. H. Langkammer, Ogólne wprowadzenie do współczesnej introdukcji do Starego Testa-

mentu, dz. cyt., s. 30. 8 Por. R. L. Harris, G. L. Archer, B. K. Waltke, The Theological Wordbook of the Old Tes-

tament, Chicago – Illinois 1980, wersja elektroniczna w BibleWorks 6.0, punkt 282a

(tyrIB.). Autor wylicza następujące prace M. G. Kline’ a: Treaty of the Great King, Grand

Rapids 1963; By Oath Consigned, Grand Rapids 1967. Kline stwierdza, że Dekalog, Pwt

oraz Joz 24 są literacko skomponowane według wymogów traktatów Bliskiego Wschodu. 9 Por. J. A. Fitzmyer, The Aramaic Suzerainty Treaty from Sefire in the Museum of Beirut,

„Catholic Biblical Quarterly” 20 (1958), s. 444–476; J. A. Fitzmyer, The Aramaic inscrip-

tions of Sefire. Revised edition (Biblica et orientalia, 19/A), Roma 1995, s. 162;

O. H. Langkammer, Zagadnienia wstępne, [w:] S. Łach (red.), Wstęp do Starego Testamen-

tu, dz. cyt., s. 33; S. Łach, Pięcioksiąg, [w:] tamże, s. 183–184; R. Lebrun, Religie Hety-

tów i Azji Mniejszej, tłum. J. D. Artymowski, [w:] F. Lenoir, Y. Tardan – Masquelier (red.),

Encyklopedia religii świata, t. 1: Historia, Warszawa 2002, s. 75–84. F. – L. Hassfeld, E.

Rent, Przymierze, tłum. B. Wodecki, [w:] F. König, H. Waldenfels (red.), Leksykon religii,

Warszawa 1997, s. 366–369.

4

6. Epilog prawny, regulujący wzajemne zobowiązania kontrahentów w codzien-

nym życiu.

W środku traktatu, czyli dokumentu poświadczającego fakt zawarcia

przymierza, znaleźć się musiał tekst, który w czterech kolejnych częściach opisy-

wał sposób wejścia obu kontrahentów we wzajemne zobowiązania. Dlaczego w

czterech częściach? Otóż zwyczaj kulturowy nakazywał, aby w umówionym wcze-

śniej dniu obaj kontrahenci, przedstawiciele dwu narodów, spotkali się w celu ce-

lebrowania czteroelementowego ceremoniału (s. 12) zawarcia przymierza. Każda

kolejna część czteroelementowego ceremoniału była opisana w jednej kolejnej

części traktatu (od 2. do 5.).

Ceremoniał zawarcia przymierza miał następujący przebieg (podano tu

numerację od liczby 2., zgodną z porządkiem, jaki opis kolejnych części zajmował

w traktacie):

2. Najpierw następowało uroczyste przedstawienie obu kontrahentów, przy czym

należało ze wschodnią przesadą ukazać majestat silniejszego kontrahenta, jego

przewagę nad innymi władcami, jego zdolność do obrony słabszego partnera.

Temu samemu celowi służyło też wyszczególnienie darów, które obiecywał po-

darować silniejszy słabszemu po dokonaniu aktu cięcia (zawarcia) przymierza.

3. Następnie silniejszy kontrahent wręczał słabszemu podstawowe prawo przymie-

rza, a słabszy poprzez przyjęcie go akceptował je i potwierdzał, że będzie mu

posłuszny.

4. W szczytowej fazie dochodziło do podjęcia najważniejszej części ceremoniału –

do cięcia (zawarcia) przymierza: kontrahenci uroczyście przechodzili pomiędzy

rozłożonymi na ziemi połówkami rozpłatanych zwierząt, przechodzili po ziemi

nasączonej ich krwią, wypowiadając przy tym warunkowe błogosławieństwa i

przekleństwa.

5. Zwieńczeniem ceremoniału było upamiętnienie przymierza poprzez zasadzenie

drzewa lub usypanie kopca. Także w tej ostatniej części ceremoniału kontra-

henci spełniali podstawowe obietnice, złożone w pierwszej części ceremoniału:

suweren przekazywał przyrzeczone dary, wasal odtąd uznawał ze czcią suwere-

na za swojego zwierzchnika, króla.

Poszczególne punkty ceremoniału należy rozumieć następująco:

Ad 2. Darem silniejszego kontrahenta była szczególnie ziemia, przyznana lub

prawnie teraz uznana na zamieszkanie wasalowi. Innym ważnym darem było

uznanie pewnej autonomii (dar wolności) wasala.

Ad 3. Należy podkreślić, że celem przekazywanego w 3. punkcie prawa przymie-

rza nie było regulowanie wzajemnych relacji kontrahentów na co dzień – temu

celowi służyło prawo zapisane w traktacie (w ostatniej jego części), a nie prawo

uroczyście wręczane w ramach ceremoniału. Prawo przekazywane w ramach uro-

czystego ceremoniału zawarcia przymierza miało jeden cel: nałożyć na wasala

5

konkretny sposób corocznego uroczystego obchodzenia dnia wejścia w zobowią-zanie poddaństwa wobec suwerena. Zapis takiego prawa przekazywał silniejszy

kontrahent słabszemu, zaś słabszy poprzez przyjęcie z jego (s. 13) ręki tego zapisu

wyrażał akt akceptacji, że tak, jak to zostało zapisane, będzie realizował w corocz-

nej uroczystości. Zazwyczaj zaznaczano, że taki obchód będzie wymagał zgroma-

dzenia poddanych dla odczytania im przyjętych zobowiązań wobec suwerena. Ten

„główny nakaz” jest zatem prawem, które ma zabezpieczyć pamięć o fundamen-

talnym dla innych praw fakcie: o przyjęciu przez wasala zobowiązań poddaństwa

wobec suwerena – taki charakter miały właśnie prawne klauzule starożytnych trak-

tatów hetyckich10

.

Ad 4. Przejście po ziemi nasączonej krwią zabitych zwierząt, pomiędzy połówkami

ich ciał, miało wywołać silne wrażenie na słabszym kontrahencie tak, by nie śmiał

w przyszłości złamać podejmowanych właśnie zobowiązań. Przymierze miało być nierozerwalne, „na śmierć i życie” – tak jak nieodwołalna jest śmierć istot żywych,

pomiędzy których ciałami przechodzili kontrahenci na znak akceptacji umowy, tak

samo nieodwołalna ma być ich umowa. Ponadto w czasie przejścia słabszy kontra-

hent musiał wypowiadać warunkowe przekleństwa i warunkowe błogosławieństwa,

typu: „jeśli nie dotrzymam tej przysięgi, to niech bogowie, których biorę za świad-

ków (tu wymawiał ich imiona), uczynią mi to i to…”; „jeśli dochowam podjętych

zobowiązań, to niechaj bogowie, których biorę za świadków (tu wymawiał ich

imiona), błogosławią mi w tym i w tym…”.

Ad 5. Gdy obaj kontrahenci zakończyli przejście pomiędzy połówkami zwierząt, oznaczało to, że przymierze zostało definitywnie zawarte. Teraz więc suweren

przekazywał dar wasalowi, dar zapowiedziany w punkcie nr 2. Aby pamięć o za-

warciu przymierza utrwalić, sypano kopiec, sadzono drzewo, ustawiano kamienną stelę. W ten sposób ceremoniał zawarcia przymierza kończył się. Relację z przebiegu ceremoniału, sporządzoną przez biegłych pisarzy,

umieszczano w środkowej 4–częściowej partii traktatu, pomiędzy prologiem histo-

rycznym a epilogiem prawnym. Każda ze stron była zobowiązana złożyć egzem-

plarz traktatu w sanktuarium swojego głównego bóstwa.

Naukowcy odkryli, że opisany powyżej schemat literacki, według którego

sporządzano traktaty, bez zmian przetrwał jedynie do upadku wielkich (s. 14) im-

periów II tysiąclecia przed Chrystusem11

. Zauważono ponadto, że traktaty asyryj-

10

Por. R. Jasnos, Teologia prawa w Deuteronomium, Kraków 2001, s. 192; J. Joosten,

People and Land in the Holiness Code. An Exegetical Study of the Ideational Framework of

the Law in Leviticus 17–26 (Vetus Testamentum, Supplements, 67), Leiden, New York;

Köln 1996, s. 21–22. 11

Por. J. A. Fitzmyer, The Aramaic Suzerainty Treaty from Sefire in the Museum of Beirut,

art. cyt., s. 445: „though the covenant–structure can be traced to Hittite times, it was not

preserved as a living form after the downfall of the great Empires of the second millennium

B.C. In Israel the older form of covenant was no longer widely known after the united

6

skie czy aramejskie miały wprawdzie schemat podobny do hetyckiego, ale nie

identyczny: istotną różnicę stanowi brak w nich historycznego prologu, tak charak-

terystycznego dla traktatów hetyckich, gdzie podkreślano zasługi suwerena wobec

wasala; ponadto część obejmująca przekleństwa w traktatach asyryjskich czy ara-

mejskich była rozbudowana i ponura. Wskazane różnice wynikają z tego, że od-

mienna jest w tych traktatach koncepcja relacji suweren – wasal: nie życzliwość silniejszego wobec słabszego (jak w koncepcji hetyckiej), ale siła suwerena jest

fundamentalnym uzasadnieniem nakładania zobowiązań na słabszego12

.

2. Poszukiwanie traktatów przymierzy w Biblii

Naukowcy zauważyli, że hetycka koncepcja relacji suweren – wasal jest

bardzo podobna do tej, jaką z Biblii można odczytać w relacji Boga do Izraela13

.

Spostrzeżenie to spotęgowało zainteresowanie biblistów (s. 15) hetyckimi zwycza-

jami i zintensyfikowało ich dążność do odnalezienia w natchnionych tekstach he-

tyckiego schematu zawierania przymierzy.

Prace wielu biblistów14

przyczyniły się do odkrycia stałych cech, charakte-

rystycznych dla okoliczności zawierania przymierzy:

• w Piśmie Świętym zawsze ich inicjatorem jest Bóg hw"hy>, • Bóg podejmuje rolę suwerena, zaś człowiek czy cały naród jest w relacji do

Niego wasalem,

• motywacja zobowiązania się Boga pochodzi z przeszłych wydarzeń.

monarchy, though its characteristic features continued to play an important part in the later

development of religious ideas”. Autor powołuje się tu na artykuł: G. E. Mendenhall,

Covenant forms in Israelite tradition, „Biblical Archaeologist” 17 (1954), s. 67.

12 Por. J. Synowiec, Mojżesz i jego religia, Kraków 1996, s. 37–38. Por. też J. A. Fitzmyer,

The Aramaic inscriptions of Sefire. Revised edition, dz. cyt., s. 162–163: „One element in

particular is significantly absent, the historical prologue. Whatever reason may be as-

signed for the omission of this element in the Aramaic treaties, the absence of it constitutes

a major difference between the Aramaic and Hittite treaties. This element is basic to the

Hittite conception of the pact; it constitutes the «legal framework» of the Hittite suzerainty

treaty. Hittite suzerains recalled the favors shown to their vassa1s as well as those of their

predecessors in order to establish the obligation of the vassa1’s loyalty and service. Indeed,

precisely this element is absent from pacts of the first millennium BC, whether they be

Aramaic or Assyrian”. 13

Trzeba dodać, że w swojej pionierskiej pracy V. Korošec odkrył dwa typy traktatów:

a/. wasalskie (suzerainty treaties), w których jedna ze stron była silniejsza, b/. równości

(parity treaties), w których obie strony były równoprawne – por. J. A. Fitzmyer, The Ara-

maic inscriptions of Sefire. Revised edition, dz. cyt., s. 162. Tylko pierwszy z tych typów

jest analogiczny do relacji Boga wobec Izraela. Na ten temat por. J. Joosten, People and

Land in the Holiness Code…, dz. cyt., s. 21–22. 14

Por. S. Wypych, Przymierze i jego odnowa. Studium z teologii biblijnej Starego Testa-

mentu, Kraków 2003, s. 153.

7

Do innych składników opisu zawarcia przymierza w Biblii należą15 :

• zgromadzenie Ludu w miejscu świętym,

• przedstawienie warunków przez pośrednika przymierza i podjęcie zobowiązań przez lud,

• spisanie dokumentu, złożenie go w miejscu świętym, przywołanie świadków.

W Piśmie Świętym bibliści wyróżnili kilka znaczących tekstów, zawierają-cych analizowaną problematykę. Spośród nich

16 należy zwrócić szczególną uwagę

na opisy zawarcia przymierzy, dokonanych przy pośrednictwie Mojżesza: na Syna-

ju i na stepach Moabu. W tych tekstach próbowano odkryć ich literacki schemat.

Podstawowym założeniem metodologicznym podejmowanych prób jest zasa-

da R. Meyneta17

, iż nie wystarczy w analizie tekstu ograniczać się do wydzielenia

literackich części (perykop), lecz należy odkryć logikę powiązań między nimi – ich

schemat literacki. Francuski biblista podkreśla konieczność właściwego podejścia

do Pisma Świętego, odmiennego od tego, które wprowadziła tak zwana „szkoła

form”: księgi biblijne nie tyle są kompilacją (czyli zbiorem wcześniejszych tek-

stów, nie (s. 16) uporządkowanych według jakiejś logiki – jak chce Formgeschich-

te), co kompozycją (czyli logiczną strukturą elementów – perykop, strukturą nadaną przez ostatniego redaktora księgi). Trzeba zauważyć, że prace polskich biblistów

również reprezentują taką logikę metody badawczej18

.

Poniższa prezentacja tekstów w ujęciu różnych autorów pozwoli z jednej

strony zwrócić uwagę na charakterystyczne dla Biblii elementy przymierza, a z

drugiej strony dostrzec istnienie trudności w przyporządkowywaniu poszczegól-

nych fragmentów tekstu do kolejnych sześciu części struktury traktatów hetyckich.

T. Jelonek19

przedstawia schemat dla Księgi Wyjścia 19,1–24,11:

15

Por. tamże, s. 153: autor dokonał syntezy na podstawie analiz Wj 19,3–8; 24,3–8; Joz 24.

Szczegółowe porównanie opisów przymierzy zobacz: P. Buis, La notion de l’Alliance…,

dz. cyt., s. 105–112. 16

Por. S. Wypych, Niektóre tematy teologiczne Pięcioksięgu, [w:] L. Stachowiak (red.),

Wstęp do Starego Testamentu, dz. cyt., s. 147–148: autor komentarza wymienia i omawia

kolejne przymierza w Biblii. Por. też F. Rienecker, G. Maier; W. Chrostowski (red. nauk.

wyd. polskiego), Leksykon biblijny, Warszawa 1994, s. 673: schemat przymierza pomiędzy

Jakubem i Labanem (Rdz 31,44nn). 17

Por. R. Meynet, Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej, tłum. K. Łukowicz,

T. Kot, Kraków 2001, s. 69–70. 18

Por. T. Jelonek, Biblia księgą Kościoła, Kraków 1983, część I, s. 93–98 (o schemacie

literackim Księgi Wyjścia 19,1–24,11); tamże, część II, s. 34–37 (o schemacie literackim

Pwt 5–28). W obu przypadkach autor wskazuje na identyczność schematu literackiego

analizowanej księgi ze schematem, w ramach którego zwyczajowo opisywano zawarcie

przymierza na starożytnym Wschodzie. 19

Por. T. Jelonek, Biblia księgą Kościoła, dz. cyt., część I, s. 93–98.

8

• Wj 19: Bóg się przedstawia: w każdym przymierzu kontrahenci

to czynili, zwłaszcza zaś silniejszy z nich,

• Wj 20,1–23,19: warunki przymierza – narzucał je silniejszy kontrahent,

• Wj 23,20–23: obietnica – gwarancja opieki silniejszego nad słabszym

kontrahentem, jeśli ten spełniać będzie narzucone mu warunki,

• Wj 24,1–11: rytuał zawarcia przymierza;

wspólna uczta kontrahentów na zakończenie rytuału.

S. Łach20

w perykopie synajskiej wyróżnił w sposób ogólny następujące elementy:

• Wj 19,3n: wstęp,

• Wj 20,1: prolog historyczny,

• Wj 20,2nn: ogólne i szczegółowe zobowiązania przymierza,

• Wj 24,3: przysięga na wierność, • Wj 24,4nn: spisanie zobowiązań na tablicach i w księdze przymierza, po-

uczenie ludu,

zapewnienie Bożego błogosławieństwa za wierność przymie-

rzu.

(s. 17) E. Zenger21

wyróżnił w perykopie opisującej zawarcie przymierza na Syna-

ju:

• Wj 19,1–20,21: teofania na górze,

• Wj 20,22–21,1;

23,10–33: obramowanie Księgi Przymierza,

• Wj 24,1–11: liturgia na górze,

• Wj 24,12–18;

31,18; 32: tablice i złoty cielec,

• Wj 33: Mojżesz i Jahwe,

• Wj 34: Mojżesz na górze z Jahwe.

E. W. Nicholson22

natomiast w tej samej perykopie dostrzegł trzy elementy:

• Wj 19: teofania,

• Wj 20,1–23,19: prawo (Dekalog, Kodeks Przymierza),

• Wj 24,1–11: wspomnienie jakiegoś rytu.

20

Por. S. Łach, Pięcioksiąg, [w:] S. Łach (red.), Wstęp do Starego Testamentu, dz. cyt.,

s. 185–186. 21

Por. E. Zenger, Die Sinaitheophanie. Untersuchungen zum jahwistischen und elohisti-

schen Geschichtswerk, Würzburg 1971, s. 55–108, podaję za: S. Wypych, Przymierze i jego

odnowa…, dz. cyt., s. 202. 22

Por. E. W. Nicholson, Exodus and Sinai in History and Tradition, Oxford 1973, podaję za: S. Wypych, Przymierze i jego odnowa…, dz. cyt., s. 203.

9

Bardzo cennego materiału badawczego odnośnie schematu opisywania

przymierza dostarcza Księga Powtórzonego Prawa, gdyż jest ona niejako doku-

mentem odnawiania przymierza przez Izrael, Lud Boga23

.

T. Jelonek24

dla Księgi Powtórzonego Prawa 5–28 podaje:

• Pwt 5–11: wstępne pouczenie: Mojżesz przypomina tu przymierze

synajskie, Dekalog, ukazuje swoją rolę jako pośrednika oraz

podkreśla miłość Boga;

• Pwt 12,1–26,15: prawo przymierza (tu: Kodeks Deuteronomiczny);

• Pwt 26,16–19: opis zawarcia / ponowienia przymierza25

,

• Pwt 27–28: błogosławieństwa i przekleństwa.

S. Łach26

dla tej samej księgi odkrywa podobny schemat (podając w sposób ogólny

sigla):

• Pwt 1–11: wstępne zachęty,

(s. 18)

• Pwt 11–26:

zbiór praw,

• Pwt 26,16–19: przyjęcie zobowiązań przymierza,

• Pwt 27–28: błogosławieństwa i przekleństwa.

S. Wypych27

podaje taki schemat dla tejże księgi:

• Pwt 1–4: prolog,

• Pwt 5–26: historyczny kodeks praw,

• Pwt 26,16–19: przyjęcie zobowiązań, • Pwt 27–28: błogosławieństwa i przekleństwa.

R. Jasnos28

za G. Braulikiem29

stwierdza, że Pwt 5–28 ma następującą budowę bliskowschodnich traktatów przymierza:

23

Por. S. Łach, Księga Powtórzonego Prawa. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz –

ekskursy, Poznań – Warszawa 1971, s. 76. 24

Por. T. Jelonek, Biblia księgą Kościoła, dz. cyt., część II, s. 34–37. 25

Zrozumienie tego tekstu jako aktu zawarcia przymierza nie jest możliwe bez znajomości

tak zwanych „formuł przymierza”: por. S. Wypych, Przymierze i jego odnowa…, dz. cyt.,

s. 157. 26

Por. S. Łach, Księga Powtórzonego Prawa. Wstęp…, dz. cyt., s. 41–42, 53: autor podkre-

śla ilość elementów schematu: cztery. 27

Por. S. Wypych, Księga Powtórzonego Prawa, [w:] L. Stachowiak (red.), Wstęp do

Starego Testamentu, dz. cyt., 135. 28

Por. R. Jasnos, Teologia prawa w Deuteronomium, dz. cyt., s. 31. Autorka nie podaje,

który tekst rozumie przez „główny nakaz”. 29

Por. G. Braulik, Deuteronomium 1–16,17 (Die Neue Echter Bibel), Würzburg 1986, s. 7.

10

• brak preambuła,

• Pwt 5–11: prolog historyczny,

• „główny nakaz”: podstawowe wyjaśnienie,

• Pwt 12–26: pojedyncze ustawy,

• brak lista boskich świadków przymierza,

• Pwt 27–28: błogosławieństwa i przekleństwa.

J. H. Walton ze współautorami30

podaje taki schemat dla tejże księgi:

• Pwt 1,1–5: preambuła,

• Pwt 1,6–3,29: wstęp historyczny

• Pwt 4–26: prawo traktatu,

• Pwt 28 i 31: trzy ostatnie części: instrukcje dotyczące sporządzonego doku-

mentu traktatu, jego świadków, a także błogosławieństwa

i przekleństwa31

.

(s. 19)

3. Traktat a ceremoniał zawarcia przymierza – analiza szczegółowa

Przedstawione w poprzednim punkcie niniejszego artykułu przykładowe

próby przypisania poszczególnych fragmentów tekstu biblijnego do kolejnych czę-ści typowego hetyckiego traktatu przymierza wykazały, że nie jest to zadanie ła-

twe, a zdania naukowców są podzielone. Trzeba przyznać, że po początkowym

okresie entuzjazmu nad rodzącymi się nowymi możliwościami zrozumienia tek-

stów biblijnych w świetle kultury politycznej ludów starożytnego Wschodu, nastą-pił okres pewnego sceptycyzmu.

Aby zrozumieć przyczynę pojawiających się trudności, należy zauważyć, że wśród naukowców nie ma zgody co do tego, jaki jest zasadniczy zrąb schematu

traktatów przymierzy z szerszego okresu niż istnienie państwa hetyckiego, a więc

schematów z różnych kręgów kulturowych (hetyckich, asyryjskich, aramejskich,

ugaryckich... i w końcu hebrajskich) i które z elementów traktatu są rzeczywiście

30

Por. J. H. Walton, V. H. Matthews, M. W. Chavalas; W. Chrostowski (red. nauk. wyd.

polskiego), Komentarz historyczno–kulturowy do Biblii Hebrajskiej, tłum. Z. Kościuk,

Warszawa 2005, s. 178, 212. Na stronie 178 autorzy stwierdzają, że w starożytnych

traktach po punkcie „prawo traktatu” następowały trzy części końcowe o prawnym

charakterze. 31

Umieszczenie Księgi Prawa w Arce Przymierza obok manny (Por. Wj 16,33n) i laski

Aarona (Lb 17,10) było ważnym elementem poświadczenia zawartego przymierza.

W Egipcie dokumenty traktatowe umieszczano pod stopami bóstwa: por. tamże, s. 215.

11

istotne32

. Ostatecznie przecież w traktatach biblijnych nie musiał być do końca ten

sam schemat, co w odkrytych traktatach hetyckich. Pewne różnice są dopuszczalne

choćby i z tego powodu, że każdy naród ma swoją specyfikę, a Izrael ponadto jest

szczególnie zdolny do zachowywania własnej kulturowej i religijnej odrębności.

Kolejnym problemem jest często niedostrzeganie przez badaczy powiąza-

nia traktatu (dokumentu) z ceremoniałem (celebrą) zawarcia przymierza oraz brak

u wielu komentatorów wyraźnego odróżnienia struktur tych dwu rzeczywistości!

Można przypuszczać, że to właśnie stało się przyczyną zwątpienia biblistów w

sensowność prowadzenia badań porównawczych Biblii i traktatów33

.

Przedstawiony powyżej w niniejszym artykule schemat traktatu i jego

związek ze schematem ceremoniału zawarcia przymierza jest wynikiem intensyw-

nych analiz, prowadzących do wydobycia najbardziej prawdopodobnych cech lite-

rackich w traktatach hetyckich i w ich zastosowaniu (s. 20) w Biblii34

. Niniejszy

punkt artykułu ukaże zasadniczy proces rozumowania, prowadzący do ustalenia

podanego powyżej schematu.

Ogromnie ważne dla zrozumienia złożonej problematyki odkrywania

struktury traktatów jest to, co nadzwyczaj celnie napisał francuski badacz P. Buis

już w 1976 roku35

, omawiając pracę V. Korošeca z 1931 roku odnośnie traktatów

hetyckich, a mianowicie:

Dokument oficjalny układu hetyckiego, tabliczka z wypalonej gliny, obej-

muje głównie dwie części:

opis zasadniczej treści traktatu, a w tym cztery elementy: (a)

–

–

–

–

przedstawienie suwerena (co jest jakoby jego podpisem),

historia wzajemnych relacji, w tym często obietnice suwerena dla wasala,

obietnice suwerena wobec wasala,

wymagania suwerena stawiane wasalowi;

(b) opis rytuału wejścia w zobowiązania tegoż traktatu, a w tym:

32

Por. J. A. Fitzmyer, The Aramaic inscriptions of Sefire. Revised edition, dz. cyt., 165:

autor podaje opinię Noth’ a o istotnych czterech cechach traktatów hetyckich, które Noth

odkrył na podstawie pracy V. Korošeca i które niewłaściwe stosował jako kryterium do

analizy aramejskiego traktatu z Sefire. 33

Por. B. S. Childs, The Book of Exodus. A Critical Theological Commentary, Philadelphia

1974, s. 205: „The frequent attempt to see the suzerainty treaty pattern as the major analogy

to the biblical understanding of covenant runs the danger of distortion through over–

emphasis”. 34

Por. W. Kosek, Pierwotny ryt Paschy w świetle schematu literackiego Księgi Wyjścia 1–

18, Kraków 2008, s. 247–274. 35

Por. P. Buis, La notion de l’Alliance…, dz. cyt., s. 113–114.

12

–

–

–

listę bogów – świadków układu;

błogosławieństwa i przekleństwa, o których wchodzący w układ wasal

wie, że będą jego udziałem w zależności od jego wierności / niewierności

wobec przyjmowanych w obliczu bogów zobowiązań zarządzenia dotyczące tabliczki traktatu: wymienia się miejsce, gdzie ona

będzie przechowywana, obowiązek jej regularnego czytania, zakaz jej

niszczenia lub modyfikowania, przekleństwo dla tych, którzy by ją znisz-

czyli.

Na końcu Buis dodaje niezmiernie cenną uwagę: Pewne teksty czynią aluzję do rytuału przekleństwa figuratywnego, które

towarzyszyło przysiędze: rozpłatanie zwierzęcia, przebicie na wylot po-

sążka z wosku albo też wrzucenie go do ognia36

.

(s. 21) Dopiero w świetle ostatniej uwagi możliwe jest zrozumienie ścisłej

zależności pomiędzy zwyczajem sporządzania dokumentu potwierdzającego za-

warty układ a znanym z Biblii rytem zawarcia przymierza poprzez przejście kon-

trahentów pomiędzy połowami rozciętego zwierzęcia (por. Rdz 15; Jr 34,18n):

w starożytności kontrahenci przechodzili pomiędzy połowami rozpłatanego zwie-rzęcia na znak nieodwołalnego już zawarcia przymierza, zaś ten fakt przejścia /

zawarcia przymierza był odnotowywany w jednym z kolejnych punktów oficjalne-

go dokumentu – traktatu zawarcia przymierza. Kolejność tychże punktów traktatu

była ściśle ustalona, podobnie jak i kolejność ceremoniału (rytu) zawierania przy-

mierza.

P. Buis podaje tu zatem trzy fundamentalne informacje o przymierzach:

a/. odnajdywane przez archeologów traktaty były sporządzane jako dokumenty

potwierdzające fakt zawarcia przymierza, b/. przymierza zawierano nie poprzez

złożenie podpisu pod traktatem, ale w zupełnie inny sposób, wypracowany w śro-

dowisku starożytnej kultury dalekowschodniej: poprzez celebrację kultyczną, poprzez wykonanie szeregu aktów liturgicznych, uporządkowanych w cztery ko-

lejne grupy, c/. związek między traktatami a celebrą kultyczną był zaś taki: prze-

bieg ceremonii, jej istotne elementy – były opisane w traktacie, po części wstępnej.

Na podstawie powyższego dwupodziału traktatu autorstwa P. Buis’a w

niniejszym artykule dokonano koniecznego przesunięcia lub skopiowania pod-

punktów z części „(a)” do części „(b)” tak, aby – jak to zostanie przedstawione

36

Por. tamże, s. 114: „Certains textes font allusion aux rites de malédiction figurée qui

accompagnaient le serment : dépeçage d’un animal, statuette de cire transpercée ou jetée au

feu (textes III et IV)”. Por. też J. A. Fitzmyer, The Aramaic Suzerainty Treaty from Sefire

in the Museum of Beirut, art. cyt., s. 445: autor wskazuje na szczególnie ważne dla zrozu-

mienia przymierza w Starym Testamencie dostrzeżenie symbolicznego zabicia zwierzęcia,

przywołuje przy tym artykuł: G. E. Mendenhall, Covenant forms in Israelite tradition,

„Biblical Archaeologist” 17 (1954), s. 50–75.

13

poniżej – oddać realia celebracji kultycznej, w ramach której przymierze zawiera-

no. Dokonano też wydzielenia punktów końcowych jako elementów epilogu trakta-

tu, a nie elementów ceremoniału. A oto wyjaśnienie dokonanych zmian:

Do wprowadzonych przez autora niniejszego artykułu zmian elementów

należy przede wszystkim skopiowanie «przedstawienie suwerena» jako podpunk-

tu o nazwie «przedstawienia kontrahentów» do części „(b)” – trudno sobie wy-

obrazić, by uroczystego przedstawienia władców obu sprzymierzających się naro-

dów zabrakło na początku ich wspólnej ceremonii! Ponieważ jednak ten sam ele-

ment musiał być także na początku dokumentu, stąd należy wnioskować, że mogło

w końcu dochodzić do powtórzenia tego elementu w traktacie: pierwszy raz wystę-pował on na wstępie tego dokumentu, a drugi raz w jego części drugiej, która opi-

sywała przebieg pierwszego elementu ceremoniału. Należy przy tym jednakże

zauważyć (s. 22) różnice w stylu pomiędzy pierwszym a drugim przedstawieniem:

ceremoniał na pewno wymagał szczególnego uhonorowania silniejszego kontra-

henta, a zatem jakiejś wschodniej przesadni w wygłaszanej prezentacji majestatu

jego osoby jako jednostki wybitnej oraz w opisywaniu wielkości darów, które ów

władca przyobiecywał w ramach aktów pierwszej części ceremoniału słabszemu

kontrahentowi. Dlatego pierwsze przedstawienie kontrahentów w dokumencie nie

musiało być długie, natomiast drugie musiało obfitować w przesadnie – opisywało

wszak realne fakty z przebiegu uroczystej celebry wejścia w przymierze.

Na koniec należy tu jeszcze zauważyć: warto sprawdzić, czy w znanych traktatach

pozabiblijnych występuje taka duplikacja. Przekracza to ramy niniejszej pracy. Jak

to będzie pokazane poniżej, taka duplikacja występuje w traktacie, jakim jest

Wj 1–18.

Także podpunkt z części „(a)” P. Buis’a: «obietnice suwerena wobec wasa-

la» – powinien być rozumiany jako podpunkt części pierwszej ceremoniału, stano-

wiący całość wraz z podpunktem «przedstawienie kontrahentów» (wg wyjaśnienia

danego w poprzednim akapicie).

Z kolei z części „(a)” P. Buis’a podpunkt «wymagania suwerena stawiane

wasalowi» stanowi następną, drugą część ceremoniału – uroczyste odczytanie i

wręczenie tego „podstawowego prawa przymierza” słabszemu kontrahentowi przez

silniejszego stanowić musiało ważny element emocjonalny, element tak ważny dla

kultury dalekowschodniej. Ten akt – jak to wynika z analiz struktur traktatów he-

tyckich – należy rozumieć jako odrębną część ceremoniału zawarcia przymierza,

część następującą po części określonej jako «przedstawienie kontrahentów».

Kolejny podpunkt (w dwupodziale P. Buis’a już z części „(b)”) – to przy-

taczane w dokumencie listy bogów–świadków. Podpunkt ten należy rozumieć jako

opis tego, co wydarzało się podczas trzeciej już części ceremoniału zawarcia przy-

mierza: słabszy kontrahent przechodząc pomiędzy połowami rozpłatanych zwierząt

14

wypowiadał warunkowe błogosławieństwa i przekleństwa37

, przywołując przy tym

licznych bogów na świadków dokonywanego w tym momencie aktu zawarcia (cię-cia) przymierza. P. Buis podaje, że zamiast przejścia kontrahentów pomiędzy po-

łowami rozpłatanego zwierzęcia można spotkać inni akt o tej samej wartości, np.

akt symbolicznej, figuratywnej czynności przebicia posążka z wosku czy też wrzu-

cenia go do ognia. Wymowa każdego takiego aktu jest identyczna: jego nieodwo-

łalność. (s. 23) Tak jak nieodwołalny jest akt zabicia zwierząt, zniszczenia posąż-ka przez przebicie czy spalenie, tak nieodwołalny ma być akt zawarcia przymierza.

W końcu trzeba zauważyć, że wymienione przez P. Buis’a «zarządzenia

dotyczące tabliczki traktatu» należą już do następnej części ceremoniału, ostatniej.

Celem tej części jest bowiem upamiętnienie zawartego przymierza, a w tym za-

równo przez formę widoczną dla ogółu (np. usypanie kopca czy zasadzenie drze-

wa), i przez formę niewidoczną dla ogółu, sakralną – poprzez złożenie tabliczek z

zapisanym na nich traktatem w sanktuariach głównych bóstw obu kontrahentów.

Ceremoniał zawarcia przymierza podzielony był na cztery kolejne części.

Ich opis zajmował środkowe cztery części traktatu. Ten opis w traktacie był oto-

czony prologiem historycznym i epilogiem prawnym.

Prolog (z części „(a)” P. Buis’a dwa podpunkty: «przedstawienie suwere-

na» i «historia wzajemnych relacji») zawierać mógł rozbudowany opis historyczny,

w tym także przypadki niewierności wasala wobec suwerena, czego – jak można

sądzić – nie wspominano w ramach uroczystego ceremoniału zawarcia przymierza,

uroczystości mającej raczej podkreślić dobroć i wielkoduszność majestatycznego

suwerena hetyckiego.

Na końcu w traktacie musiał znaleźć się epilog prawny, aby codzienne

relacje kontrahentów były regulowane przez konkretne przepisy. Trzeba przypo-

mnieć, że w czasie ceremoniału to prawo, jakie wręczał silniejszy kontrahent słab-

szemu, nie zawierało takich przepisów, gdyż miało cel bardziej zasadniczy (nało-

żenie na wasala konkretnej formy corocznego świętowania dnia wejścia w relację poddaństwa wobec suwerena).

Przeprowadzone porządkowanie wiedzy o przymierzach prowadzi do na-

stępującego wniosku:

• czym innym jest dokument oficjalny (traktat), poświadczający fakt zawarcia

przymierza,

• a czym innym jest ryt (ceremoniał), następstwo kolejnych czynności i formuł,

które podejmował suweren i wasal, aby przymierze zawrzeć;

37

Por. R. L. Harris, G. L. Archer, B. K. Waltke, The Theological Wordbook of the Old

Testament, dz. cyt., punkt 282a (tyrIB.): M. G. Kline wymienia jako 4. punkt w traktatach:

„Swearing of allegiance with curses and blessings, that is Covenant Ratification”.

15

• dokument oficjalny, poświadczający fakt zawarcia przymierza, zawierał 6 zasad-

niczych elementów literackich, z których kolejne 4 środkowe elementy są opisem

kolejnych 4 elementów rytu zawarcia przymierza.

(s. 24)

4. Księga Wyjścia 1–18 jako traktat zawarcia przymierza

W badaniach biblijnych szczególnie istotne jest odkrycie podstawowego

schematu literackiego, według którego ostatni redaktor logicznie podzielił i upo-

rządkował tekst na mniejsze jednostki literackie (perykopy). W wyniku wnikli-

wych analiz38

okazało się, że tekst zawarty w pierwszych osiemnastu rozdziałach

Księgi Wyjścia:

– na najłatwiejszym do dostrzeżenia poziomie narracyjnym jest opisem kolejnych

sześciu etapów skutecznie wykonanego przez Boga Jego planu wyprowadzenia

Izraelitów z niewoli w Egipcie i wprowadzenia ich aż pod górę Bożą Horeb,

– na poziomie struktury literackiej: traktatem zawarcia przymierza.

Traktat ten złożony jest z sześciu części (perykop): Wj 1,1–6,1; 6,2–11,10;

12,1–13,16; 13,17–14,31; 15,1–21; 15,22–18,27. Cztery części środkowe są relacją z ceremoniału zawarcia przymierza, przy czym definitywnym aktem cięcia przy-

mierza jest opisane w Wj 13,17–41 przejście Boga i Izraela pomiędzy rozciętymi

na pół wodami Morza Sitowia (łącznie z drogą dojścia do morza).

Dla zrozumienia znaczenia aktu przejścia przez rozcięte morze trzeba

przypomnieć starożytny zwyczaj, według którego Bóg zawarł przymierze z Abra-

mem (por. Rdz 15,17): pomiędzy połowami rozpłatanych przez Abrama zwierząt przeszedł ogień i dym, widoczne znaki przechodzącego Boga – tak właśnie Bóg

zawarł przymierze z Abramem. To wydarzenie jest najlepszym biblijnym źródłem

dla zrozumienia analogicznego przejścia – słupa ognia i słupa obłoku, znaków

Boga idącego razem z Izraelem pomiędzy przepołowionymi wodami Morza Sito-

wia (por. Wj 14,15–31).

Drugim źródłem dla takiego rozumienia przejścia przez morze jest dostrze-

żenie identyczności schematu literackiego Wj 1–18 i schematu starożytnego hetyc-

kiego traktatu przymierza: opis przejścia (w ramach całej zwartej perykopy

Wj 13,17–14,31) jest czwartą częścią traktatu, a więc częścią, relacjonującą sposób

cięcia przymierza przez kontrahentów.

Wj 1–18 jako traktat zawarcia przymierza ma sześć części – perykop.

∗∗∗∗ Pierwszy element tego traktatu – Wj 1,1–6,1 – to historyczny prolog: głównym

jego celem jest przygotowanie partnera przymierza, Izraela, przez ukazanie Boga

jako jego dobroczyńcy w czasach trudnej historii poprzedzającej zawarcie przy-

mierza. W ramach tej części Bóg, tak jak to jest w traktatach hetyckich, przedsta-

38

Por. Por. W. Kosek, Pierwotny ryt Paschy…, dz. cyt., s. 53–284.

16

wia siebie i historię swoich kontaktów (s. 25) ze słabszym kontrahentem i jego

przodkami (por. Wj 3–4), czyniąc to bez „wschodniej przesadni”, wymaganej je-

dynie w następnej części.

♦ Drugi element tego traktatu – Wj 6,2–11,10 – to przedstawienie partnerów

przymierza, w tym głównie autoprezentacja Boga, ukazującego poprzez dziesięć cudownych znaków swoją wspaniałość, wszechmoc, predyspozycje do pełnienia

wobec Izraela roli suwerena–opiekuna. W pierwszych wierszach tej perykopy Bóg

zapowiada (6,7): I wezmę sobie was za mój lud, i będę wam Bogiem

~yhi_l{ale( ~k,Þl' ytiyyIïh'w> ~['êl. ‘yli ~k,ît.a, yTi’x.q;l'w> WTT

Ta znana biblistom „formuła przymierza”39

ma to samo znaczenie, co for-

muła „zawrę z tobą przymierze”. Ponieważ Bóg tę zapowiedź składa w kontekście

innych, charakterystycznych dla ceremoniału zawarcia przymierza aktów, dlatego

należy ją rozumieć następująco: Bóg oświadcza tu słabszemu kontrahentowi, że

właśnie teraz inicjuje ceremoniał zawarcia przymierza z nim. Bóg czyni tu pierw-

szy krok: przedstawia się jako wiarygodny, wszechmocny kontrahent przymierza.

Procedura zawierania przymierza właśnie tu jest inicjowana. Kolejne części tej

procedury – to treść następnych perykop.

Perykopa ta informuje także w pierwszych wierszach, że Bóg składa obietnice darów dla słabszego kontrahenta: uwolnienia go z niewoli, zaprowa-

dzenia do ziemi Kanaan jako jego dziedzictwa.

Genealogia Mojżesza i Aarona (Wj 6,13–7,7) – to przedstawienie repre-zentantów drugiego partnera przymierza. Znaczenie tej genealogii dla zrozu-

mienia Wj 1–18 jako traktatu trzeba podkreślić: nie da się wytłumaczyć zasadności

jej umiejscowienia w ramach dynamicznego opisu wydarzeń prowadzących do

wyzwolenia Izraela spod władzy faraona, jeśli nie pojmie się perykopy Wj 6,2–

11,10 jako relacji z przebiegu pierwszej części ceremoniału zawarcia przymierza

pomiędzy Bogiem i Izraelem, gdzie prezentacja obu kontrahentów jest wymagana!

Także cudownych dziesięć znaków, z woli Boga wciąż nie przynoszących

uwolnienia Izraela, bo albo faraon zatwardzał swe serce zgodnie z zapowiedzią Boga (7,13.14.22; 8,11.15.28; 9,7.34.35), albo sam Bóg zatwardzał jego serce

(9,12; 10,1.10.27; 11,10) ma głęboką wymowę: dzięki zaplanowanej ich niesku-

teczności Bóg jako Ten, którego imię brzmi hw"hy> , ze wschodnią przesadnią do-

konał prezentacji siebie jako potężnego kontrahenta (por. 10,1–2)!

(s. 26) Trzeba nadmienić, że wielu biblistów rozumie autoprezentację Boga

z Wj 3 i Wj 6 jako dublet40

, tj. w dwu różnych wersjach zachowany opis tego sa-

39

S. Wypych, Przymierze i jego odnowa…, dz. cyt., s. 157. 40

Por. J. L. McKenzie, Dictionary of the Bible, London – Dublin 1965, s. 257–258 (Exo-

dus, Book of): na s. 257 Wj 6,2–7,7 ma tytuł: „a second account of the vocation and his

appearance before Pharaoh”. Podobnie i w polskich wydaniach Biblii, np. S. Łach, Księga

17

mego wydarzenia. Jednakże właściwe to nie jest, gdyż nie uwzględnia różnic41

istniejących pomiędzy wydarzeniami niebagatelnymi – objawieniami samego Bo-

ga! Okoliczności tych dwu różnych wydarzeń są przecież odmienne, o czym

świadczy już samo miejsce objawień: pierwsze poza Egiptem (pod Horebem –

Wj 3,1), drugie w Egipcie (Wj 6,2nn jest opisem wydarzeń, które nastąpiły po po-

wrocie Mojżesza do Egiptu, o czym wyraźnie w Wj 6,28)42

.

Zrozumienie Wj 1–18 jako traktatu przekonująco dowodzi, że Wj 3 i Wj 6

nie są dubletem, ale opisem innych historycznych wydarzeń, skoro pierwsze

przedstawienie się Boga następuje w ramach Wj 1,1–6,1 jako pierwszej części

traktatu (spełnia i wymóg przedstawienia kontrahentów w ramach historycznego

prologu, i wymóg podania historii dotychczasowych relacji obu kontrahentów,

historii a nie fikcji!), natomiast drugie przedstawienie się Boga jest częścią pierw-

szej części ceremoniału zawarcia przymierza (a więc znów nie literackiej fikcji, ale

faktu: ceremoniał zawarcia przymierza wymagał, aby kontrahenci naprawdę spotkali się dla (s. 27) dokonania celebracji, a w tym by kontrahent silniejszy na-

prawdę w sposób uroczysty przedstawił swą wielkość).

♦ Trzeci element tego traktatu – Wj 12,1–13,16 – tu Bóg jako silniejszy kontra-

hent nadaje prawo przymierza Izraelowi. Prawem tym jest przede wszystkim

obowiązek corocznego świętowania Paschy w nocy 15. dnia miesiąca Abib, to

znaczy w każdą rocznicę wyprowadzenia Izraela z Egiptu, które – jak się okazuje

według następnej perykopy – jest początkiem czasu «cięcia» przymierza (3–

dniowego przemarszu do morza i pomiędzy jego rozciętymi wodami).

Zachowywanie przez Izrael tego Prawa ma służyć jego pamięci o Panu,

który ze względu na niego czuwał w nocy 15. Abib, potężną swą ręką zabił pierwo-

Wyjścia. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz, Poznań 1964: Wj 2,23–4,31: Pierwszy

opis powołania Mojżesza; 6,2–7,13: Drugi opis powołania Mojżesza. 41

Por. Papież Pius XII, Encyklika Divino afflante Spiritu, [w:] H. Lempa (red.), Aby lepiej

słyszeć słowo Pana, t. II: Biblia w dokumentach Kościoła. Wybór tekstów i komentarz,

Wrocław 1997, s. 98 (z części II. 1. A. Studium języków biblijnych): „Wszak obowiązkiem

egzegety jest nawet najmniejszy szczegół, który za działaniem Ducha Świętego wyszedł

spod pióra pisarza natchnionego, uchwycić z największą starannością i uszanowaniem, aby

jego myśl możliwie głęboko i całkowicie objąć”. 42

W komentarzach nie dostrzega się przy tym, że trzy cudowne znaki, przekazane przez

Boga Mojżeszowi przy krzaku ognistym dla przekonania Izraelitów o jego Bożym posłan-

nictwie (por. Wj 3,15–18;4,1–9 i Wj 4,28–31), nie są dziesięcioma znakami, które on miał

wykonywać przed faraonem, a które Bóg przekazał mu w czasie następnego objawienia –

w czasie drogi do Egiptu (por. Wj 4,21). Por. R. J. Clifford, Księga Wyjścia, [w:] R. E.

Brown, J. A. Fitzmyer, R. E. Murphy (red.), W. Chrostowski (red. nauk. wyd. polskiego),

Katolicki komentarz biblijny, tłum. K. Bardski i inni, Warszawa 2001, s. 76: komentarz do

Wj 4,1–9. Por. W. Kosek, Pierwotny ryt Paschy…, dz. cyt., s. 90–102 – należy precyzyjnie

oddać frazę «‘~ytip.Mo)h;-lK' haeªr> hm'y>r:êc.mi bWvål' ‘^T.k.l,B.» w Wj 4,21.

18

rodnych Egiptu, a ocalił spożywających na Jego cześć baranka–Paschę Izraelitów,

zgromadzonych w domach pomazanych krwią tegoż baranka.

Strzeżenie prawa przaśników (12,15–20; 13,6–7), tj. zakazu spożywania

kwasu przez siedem dni, ma służyć pamięci o Panu, który zanim wyprowadził

Izraela z Egiptu, zatroszczył się o niego: Lud był zaopatrzony na drogę w nie za-

kwaszone jeszcze ciasto, kosztowne naczynia i szaty, pożyczone im przez Egipcjan

dzięki łasce życzliwości, wzbudzonej w ich sercach przez Pana (12,34–36).

Opowiadanie przez ojców synom (13,8) historii zbawienia właśnie tej nocy

15. Abib, poświęcenie Panu pierworodnych (13,2.12–16) – to kolejne elementy

Prawa, kształtującego pamięć Ludu Pana o okolicznościach, w jakich dokonało się zawarcie przymierza.

Prawo Paschy–Przymierza nakłada też podstawowy obowiązek obrzezania

mężczyzn, biorących udział w uczcie kultycznej na cześć Pana. Tak jak przymierze

z Abrahamem wymagało obrzezania wszystkich męskich potomków, tak jest i w

tym przymierzu, zawartym przez Pana z całym Ludem potomków Abrahama. Jak

tam Bóg nakazał obrzezać nie tylko urodzonych w domu Abrahama, ale i nabytych

za srebro (por. Rdz 17,12n. 23.27), tak i w tym przymierzu Paschy (por. Wj 12,44).

I jak w przymierzu obrzezania należało usunąć ze społeczności Pana każ-dego, kto nie poddał się obrzezaniu (por. Rdz 17,14), tak w przymierzu Paschy

należało uczynić z każdym, kto nie powstrzymałby się od spożywania kwasu od

wieczora 14. Abib do wieczora 21. Abib (por. Wj 12,15.19)43

.

(s. 28) Hagiograf zaznaczył dwukrotnie, że Izraelici przyjęli przedstawione

im przez Mojżesza Prawo Paschy, wykonali wszystko tak, jak im Pan przez niego

nakazał (por. Wj 12,28.50). W ten sposób słabszy kontrahent przymierza, akceptu-

jąc nadane mu prawo przymierza, stał się zdolny do podjęcia kolejnej części rytu

przymierza – do zawarcia przymierza.

Zanim będzie omówiona ta kolejna część, warto zwrócić uwagę na „zdu-

blowanie” – według komentatorów – opisu wyruszenia z Egiptu: w Wj 12,29nn i w

Wj 13,17nn. W związku z tym jedni naukowcy uważają, że Wj 12,29nn jest po-

czątkiem opisu wymarszu, inni zaś za Wj 13,17 się opowiadają44.

Rozstrzygnięcie problemu tkwi w różnicy okoliczności wymarszu, odno-

towanych w obu tekstach. Oto w Wj 12,29nn hagiograf zwraca uwagę, że Izraelici

wynieśli z Egiptu nie zakwaszone ciasto, cenne naczynia i szaty – elementy mające

znaczenie prawno – liturgiczne: w corocznym obchodzie Paschy Izraelici nie spo-

43

W tych trzech wersetach występuje identyczna fraza: «‘awhih; vp,N<Üh; ht'úr>k.nIw>» (i będzie

wycięta ta dusza, ta właśnie), określająca konieczność usunięcia tego, kto nie spełnia wy-

mogu przymierza: obrzezania czy niejedzenia kwasu. Identyczna fraza występuje następnie

w przymierzu synajskim (por. Wj 31,14): każdy, kto pracowałby w szabat, ma być „wycię-ty” z Ludu Pana. Kolejne miejsca: Kpł 7,20n.27; 19,8; 22,3; Lb 9,13; 15,30; 19,13.20. 44

Por. W. Kosek, Pierwotny ryt Paschy…, dz. cyt., s. 80.

19

żywają kwasu, używają cennych naczyń45 i odziani są w najlepsze szaty

46. Tekst

Wj 12,29nn zatem nie ma na celu opowiedzieć o przejściu Boga i Izraela w kolejną część ceremoniału, a wprost przeciwnie: ma jeszcze objaśnić prawo przymierza,

czyli wypełnić ten sam cel, co cała perykopa Wj 12,1–13,16, której środkowym

jest fragmentem.

O przejściu Boga i Izraela w kolejną część ceremoniału ma opowiedzieć –

według zamysłu hagiografa – drugi opis wymarszu, tj. Wj 3,17nn. Tutaj bowiem

hagiograf z podwójną, a więc wyjątkową emfazą (por. Wj 13,19)47

, podkreśla, że

Izraelici wyruszając z Egiptu wzięli ze sobą kości Józefa. W interpretacji „Hagady

Paschalnej”48

oznacza to, że każdy uczestnik Paschy ma postrzegać siebie jako

teraz wychodzącego z ojcami z Egiptu49

.

(s. 29) Przedstawiona różnica pomiędzy dwoma opisami wymarszu wska-

zuje, że obecność ich obu, pierwszego w perykopie opisującej nadanie prawa przy-

mierza, drugiego w perykopie kolejnej (opisującej akt cięcia przymierza poprzez

wymarsz i przejście przez morze – o czym poniżej) nie jest zbędnym dubletem, ale

spełnieniem wymogów literackiej struktury traktatów hetyckich.

♦ Czwarty element tego traktatu – Wj 13,17–14,31 – to relacja z nieodwołalnego

aktu: Bóg i Izrael zawarli przymierze przez wspólne wyruszenie, przejście do

morza i pomiędzy jego połowami (por. Rdz 15,17; Ps 136,13; Jr 7,22–23; 11,1–8;

31,31–33), morza pełniącego rolę rozcinanego zwierzęcia – Rahaba, Lewiatana,

Smoka (por. Iz 51,9–10; Ps 74, 13–15). Charakterystyczne dla rytu zawarcia przy-

mierza błogosławieństwa i przekleństwa występują w Wj 14,22–31 w formie nie-

zwykłej: przekleństwo jest «wypowiedziane» poprzez śmierć faraona i wszystkich

Egipcjan (14,23–28.30b), którzy nie chcieli iść za Bogiem, ale przeciw Niemu.

Błogosławieństwo jest «wypowiedziane» poprzez szczęśliwe przejście wszystkich

Izraelitów, posłusznych Bogu, pomiędzy murami z wód (14,22.29–30a.31).

45

W zamożnych domach są to naczynia używane tylko raz w roku, właśnie na Paschę! –

por. A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie, tłum. J. Zabierowski, Łódź 1989, s. 229. 46

Por. S. Philip De Vries, Obrzędy i symbole Żydów, tłum. A. Borowski, Kraków 1999,

s. 182: przewodniczący uczty zakłada na siebie tę swoją szatę, w którą będzie ubrany po

śmierci. 47

Por. W. Kosek, Pierwotny ryt Paschy…, dz. cyt., s. 155. 48

Por. xsp lv hdgh Hagada. Opowiadania o wyjściu Izraelitów z Egiptu na pierwsze

dwa wieczory święta Pesach. Wydawnictwo Księgarni M. Zalcmana, Wiedeń 1927, s. 33.

„Hagada” dostępna obecnie w «Bibliofilskiej Edycji Reprintów», Warszawa 1991. 49

Tak bowiem jak patriarcha Józef uczestniczył w exodusie dzięki temu, że z Egiptu były

wywożone jego kości (~c,[,), tak samo – zgodnie z nakazem „Hagady” – każdy Izraelita ma

postrzegać istotę swoją / kość swoją (~c,[,) tak, jak gdyby ona wychodziła z Egiptu. Inter-

pretację umożliwia podwójne znaczenie hebrajskiego «~c,[,»: 1. kość, 2. istota.

20

♦ Piąty element tego traktatu – Wj 15,1–21 – to relacja o formie i miejscu upa-miętnienia faktu zawarcia przymierza oraz relacja o spełnieniu obietnic przy-

mierza. Przymierze jest upamiętnione poprzez pieśń chwały, jaką Izrael zapisał

w swych sercach, śpiewając Bogu, sławiąc Jego potęgę i wyznając, że On już (na zasadzie antycypacji

50) zrealizował obietnice złożone w dniu inauguracji cere-

moniału zawarcia przymierza: wyprowadziwszy Izraela z niewoli wprowadził go

do góry jego dziedzictwa, do Sanktuarium Pana.

Należy zauważyć niezmiernie ważne znaczenie tej antycypacji: na jej mo-

cy już na drugim brzegu Morza Sitowia dopełnia się ostatni element ceremoniału

zawarcia przymierza! – Bóg jako suweren «już teraz» obdarza Izraela–wasala wol-

nością i ziemią, które obiecał w pierwszej części ceremoniału, w Wj 6,6–8. Ponie-

waż z winy Izraela historyczne jego wejście w posiadanie ziemi nastąpi dopiero po

40 latach wędrówki (por. Joz 5,6), dlatego Bóg przez swego Ducha natchnął Lud

zaraz po przejściu (s. 30) morza, by poprzez wyśpiewaną pieśń antycypacyjnie już wszedł w posiadanie ziemi. Po co? – Aby ceremoniał zawarcia przymierza mógł

zostać zgodnie z zasadami zamknięty!

∗∗∗∗ Szósty element tego traktatu – Wj 15,22–18,27 – opowiada o tym, jakie prawo

ma Izrael zachowywać w codziennym życiu. Izrael–wasal jest wdrażany do za-chowywania prawa szabatu (por. Wj 16), do głębokiej relacji miłości z Bogiem,

do pamiętania o Jego łaskawości i zawartym przymierzu.

Bez zrozumienia Wj 1–18 jako traktatu przymierza wcześniejszego niż synajskie nie można pojąć, dlaczego jeszcze przed nadaniem Dziesięciu Przykazań, a w tym nakazu spoczynku szabatowego (por. 20,8), Bóg zaraz po przejściu Morza

Sitowia tenże nakaz na Izraela nałożył i egzekwował (por. 16,23-28), zaś mannę, której podwójną ilość na dzień przed szabatem zsyłał, z Jego rozkazu Aaron umie-

ścił później w Arce, obok tablic przymierza synajskiego (por. 16,33n; 25,16).

Ustanowienie sędziów (18,13–26), mających rozstrzygać spory w świetle

Bożego prawa – to także akt niezrozumiały51

, jeśli nie zauważy się, że Wj 1–18 jest

50

Por. Biblia Poznańska3, t. 1., s. 114, przypis do Wj 15,12: od wiersza 12 do 18

antycypacja przyszłych wypadków. 51

Niektórzy bibliści, wbrew przestrogom Magisterium, nie rozumiejąc Wj 1–18 jako trak-

tatu, próbowali „poprawić” tekst poprzez przestawienie tego fragmentu w inne miejsce tak,

aby związać go z zawarciem przymierza na Synaju. Por. G. E. Wright, Exodus, Book of,

[w:] G. A. Buttrick i inni, The Interpreter’s Dictionary of the Bible. An Illustrated Encyclo-

pedia: identifying and explaining all proper names and significant terms and subjects in the

holy scriptures, including the apocrypha: with attention to archeological discoveries and

researches into the life and faith of ancient times, Nashville 1991, vol. 2, s. 188–189. Sta-

nowisko to jest jednak błędne, bo zakłada, że fragmenty Biblii można dowolnie przestawiać wtedy, gdy egzegeta nie rozumie logiki ich usytuowania w tekście kanonicznym. Takiej

„metody” zabrania Magisterium – por. Papież Pius X, Encyklika Pascendi Dominici Gre-

gis, nr 263, [w:] H. Lempa (red.), Aby lepiej słyszeć…, t. II, dz. cyt., s. 51–55.

21

traktatem przymierza, którego ostatnią częścią musi być epilog prawny, regulujący

codzienne życie sprzymierzonych stron.

Zakończenie

Pierwszym historycznym przymierzem, jakie Bóg zawarł z Ludem Izraela,

nie jest przymierze «Dziesięciu Przykazań» na Górze Synaj, ale przymierze

«Paschy / Exodusu», jakie Bóg ciął definitywnie z Izraelem w czasie przejścia

pomiędzy morskimi wodami, rozciętymi mocą zesłanego (s. 31) przezeń wiatru.

Dokumentem potwierdzającym zawarcie tego przymierza jest Wj 1–18.

Pierwszych osiemnaście rozdziałów Księgi Wyjścia spełnia bowiem lite-

rackie zasady, według których spisywano traktaty przymierza u Hetytów i innych

ludów starożytnego Bliskiego Wschodu w XVI-XII wieku przed Chrystusem.

Cztery centralne perykopy (6,2–11,10; 12,1–13,16; 13,17–14,31; 15,1–21) – to

relacja z wypełnienia przez Boga i Izrael kolejnych czterech elementów ceremonia-

łu zawarcia przymierza; dwie zewnętrzne (historyczny prolog w 1,1,–6,1 i prawny

epilog w 15,22–18,27) z czterema centralnymi perykopami tworzą 6–elementową całość kolejnych elementów literackiego schematu traktatu.

Wj 1–18 jest traktatem zawarcia przymierza napisanym według starożyt-

nych hetyckich reguł, a jednocześnie ma cechy typowe dla Izraelitów: sześć pery-

kop tworzy chiazm – A B C C’ B’ A’ – pod względem głównego przesłania każdej

z nich52

i także pod względem częstotliwości form czasu przeszłego w stosunku do

form czasu przyszłego53

: 62 %, 56 %, 35 %, (100–34) %, 56 %, 62 %. Analo-

giczna zależność liczbowa charakteryzuje długość ramion sześcioramiennego

świecznika54

, który, podobnie jak święty namiot, według Bożego wzoru został

wykonany (por. Wj 25,9 i Wj 25,40), by być jednym z głównych przedmiotów

kultu w tymże namiocie (por. Wj 25,31–40; 37,17–34).

Taka analogia nie może być dziełem jakiegoś przypadku, lecz dowodzi, że

nie tylko 6–ramienny świecznik, ale i 6–częściowy tekst Wj 1–18 jest zbudowany

według „wzoru z góry”.

52

Szczególnie charakterystyczna jest relacja zapowiedź-wypełnienie wiążąca pary perykop

A i A’, B i B’ C i C’, czyli: 1. i 6. (np. zapowiedź Boga w 3,12, że Izrael odda Mu cześć na

Horebie, spełniona w 18,12), 2. i 5. (obietnica Boga w 6,6-8, że obdarzy Izraela sobą jako

ich Królem, wolnością i ziemią, całkowicie spełniona w pieśni 15,1-21), 3. i 4. (zabicie

pierworodnych Egiptu w 12,29 dopełnione śmiercią faraona i całego wojska w 14,23-28) 53

Por. W. Kosek, Pierwotny ryt Paschy…, dz. cyt., s. 276–277. Badanie liczbowych fak-

tów w Biblii jest charakterystyczne dla egzegezy żydowskiej – por. T. Jelonek, Znaczenie

mistycznej tradycji żydowskiej dla chrześcijańskiego rozumienia Biblii na tle nauczania

kościelnego, „Polonia Sacra” 9 / 53 (2001), s. 161–163; tenże, Chasydzi. Radośni mistycy

żydowscy, Kraków 2007, s. 50–51. 54

Por. T. Jelonek (red.), Z badań nad Biblią (4), Kraków 2002, zdjęcie na okładce.

22

Ta analogia w nowym świetle ukazuje przekonanie wielu egzegetów55

, iż wzorem dla skonstruowania świecznika jest płonący krzak (s. 32) (por. Wj 3,1–6).

Biblia przecież nie mówi, że płomień miał sześć ramion, natomiast językiem ma-

tematycznych zależności mówi, że sześć części ma Wj 1–18 i że te części łączy

analogiczna relacja, jaka łączy długości ramion Menory.

Ponieważ «Biblia nie spadła z nieba»56

, lecz przez Boga była pisana w

języku ludzkiej kultury za pośrednictwem natchnionych przez Niego ludzi, dlatego

także ów wzór Menory nie musiał spaść z nieba.

Trzeba raczej powiedzieć, że owym „wzorem widzianym na górze”

(Wj 25,40) przez Mojżesza jest 6–częściowy schemat traktatu, który Mojżesz jako

adoptowany syn córki faraona musiał dobrze znać, a który, wypracowany w proce-

sie formowania się ludzkiej kultury polityczno-religijnej ludów starożytnego

Wschodu, przez Boga został wybrany i wskazany Mojżeszowi. Ten schemat z

woli Boga stał się najpierw strukturą Jego planu wyzwolenia Izraelitów z Egiptu, a

następnie i wzorem Menory, by ona swoją konstrukcją przypominała i Boży plan

Exodusu i ściśle związany z nim traktat zawarcia przymierza Paschy / Exodusu.

Summary

In this article a 6–element structure of the ancient Hittite covenant treaty has been

described in light of its connection with 4-element ancient ritus of the covenant

making. Some examples of scholars’ works have been shown to illustrate a diffi-

culties in discovering Hittite pattern of the treaty of the suzerainty covenant in the

Holy Bible. The main aim of this article is to prove that the entirety of Exod 1-18

has the six–element structure of the Hittite covenant treaty. Exod 1–18 is the cer-

tificate of this covenant, which had been made (cut) by God and Israel in their pas-

sage between halves of the splitted waters of the Sea of Reeds.

55

Por. B. P. Robinson, Moses at the Burning Bush, „Journal for the Study of the Old Tes-

tament” 75 (1997), s. 121–122: „Finally, the bush will have prefigured the Menorah, a

potent symbol of the constant presence of the ever–living God (…) Further, the bush will

have been taken to foreshadow both the Horeb theophany of Exodus 19 and the construc-

tion of the Menorah”. 56

To sformułowanie jest często powtarzane przez ks. prof. dr hab. Tomasza Jelonka dla

podkreślenia, jak poprawnie należy rozumieć relację pomiędzy Biblią a kulturą. Por. też T. Jelonek, Biblia w kulturze świata, Kraków 2007, tytuł I części.