mgr Wojciech Goleński

Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach

wojciech.golenski@gmail.com

Alkoholizm w domach pomocy społecznej

– problemy i zagrożenia1

1 Tekst artykułu w wielu częściach jest oparty na treści raportuObserwatorium Integracji Społecznej ROPS w Opolu pt. „Alkoholizm wdomach pomocy społecznej. Raport z badania jakościowego przeprowadzonego w woj.Opolskim” oraz materiale empirycznym uzyskanym podczas badańzjawiska alkoholizmu w DPS w województwie opolskim przeprowadzonychprzez Obserwatorium Integracji Społecznej, ale nie zamieszczonym wprzytaczanym raporcie. Raport dostępny jest na stronie:http://ois.rops-opole.pl/download/ALKOHOLIZM%20w%20DPS-ach.pdf(dostęp 12.02.2012)

Alcoholism in nursing homes - problems and threats

Summary

The article presents the problem of alcoholism in

nursing homes based on results of qualitative research

conducted with nursing homes staff. Aging of society and

transferring of the care functions from family to care

institution contribute to the increasing number of

inhabitants of nursing homes. For this reason, the number

of all kinds of social problems at these establishments

will also grow. This also concerns the problem of

alcoholism, which affects people of all ages, including

seniors – residents of DPS’s [nursing homes]. The reasons

of drinking alcohol in nursing homes can result from

earlier alcohol addiction or as an effect of maladjustment

to new living situation. This problem is primarily

qualitative – regardless of the number of alcoholics in

the institution, they effectively disturb nursing home

functioning. Nursing home staff try to limit this adverse

factor in different ways. However, the phenomenon of

alcoholism in nursing homes makes a lot of problems and

threats. An important aspect with regard to reducing

alcohol use is the issue of personal freedom which is

often in opposition to the comfort of fellow inhabitants.

Streszczenie

Artykuł prezentuje problem alkoholizmu w placówkach

opieki stacjonarnej dla osób starszych w oparciu o wyniki

badania jakościowego przeprowadzonego z personelem domów

pomocy społecznej. Starzenie się społeczeństwa oraz

delegowanie funkcji opiekuńczej rodziny na instytucje

powoduje zwiększanie liczby mieszkańców w domach pomocy

społecznej. Z tego powodu ilość wszelkiego rodzaju

problemów społecznych w tych placówkach także będzie

wzrastać. Nie inaczej jest z problemem alkoholizmu, który

dotyczy osób w różnym wieku, także seniorów– mieszkańców

DPS. Powody picia w domu pomocy społecznej mogą wynikać ze

względu na wcześniejsze uzależnienie osoby starszej oraz

jako efekt nieprzystosowania do nowych warunków życiowych.

Problem ten ma przede wszystkim wymiar jakościowy –

niezależnie od ilości alkoholików w danej placówce,

skutecznie zakłócają oni jej prawidłowe funkcjonowanie.

Personel placówek stara się ograniczać to niekorzystne

zjawisko, stosując rozmaite sposoby. Niemniej zjawisko

alkoholizmu w DPS powoduje wiele problemów i zagrożeń.

Ważnym aspektem w kwestii ograniczania picia alkoholu w

DPS jest zagadnienie wolności pijącej jednostki, będącej

często w opozycji do komfortu współmieszkańców.

Dom pomocy społecznej – ramy funkcjonowania instytucji w

kontekście zachodzących procesów demograficznych

Jednym z podstawowych problemów stojących przed

systemem zabezpieczenia społecznego w Polsce i na świecie

jest zjawisko postępującego starzenia się społeczeństwa.

Wynika to z faktu, że bardzo istotna właściwość rozwoju

ludnościowego, o dużym znaczeniu dla polityki społecznej,

wiąże się ze strukturą demograficzną ludności. Ta

właściwość jest powszechnie znana i doceniana, ale

najczęściej ogranicza się do struktury ludności według

wieku. To szczególne zainteresowanie wiekiem jest jednak w

pełni usprawiedliwione z dwóch powodów. Po pierwsze – wraz

z wiekiem zmienia się rola i miejsce człowieka w życiu

społecznym

i ekonomicznym, z drugiej strony struktura ludności według

wieku ulega ciągłej

i znaczącej fluktuacji.2

Powszechnie przyjętym progiem starości jest wiek

emerytalny. Nie jest to jednak do końca właściwy

wyznacznik, gdyż został arbitralnie przyjęty przez polskie

ustawodawstwo. Bardzo ważne w określeniu starości są

następujące progi:

biologiczny (wyznaczony funkcjonalną sprawnością

organizmu)

2 J. Witkowski, Demograficzne uwarunkowania polityki społecznej w perspektywie do2030 r. (w:), W odpowiedzi na zjawiska i wyzwania społeczne, K. Frysztacki, K.Heffner (red.), PIN – Instytut Śląski w Opolu, StowarzyszenieInstytut Śląski, UO, PO, WSZiA w Opolu, Opole 2003, s.13

prawny (tożsamy z ustawowym przymusem rezygnacji z

aktywności zawodowej),

ekonomiczny (związany ze spadkiem dochodów na

emeryturze),

społeczny (odnoszący się do wspomnianej zmiany ról

społecznych i prestiżu),

technologiczny (związany z lękiem i niechęcią

korzystania z wszelkich nowinek technicznych).3

Zwiększenie liczby osób starszych w ogólnej liczbie

ludności niesie za sobą poważne konsekwencje. Z jednej

strony, dotyczą one wpływu tego zjawiska na ogólny stan

gospodarki, związany chociażby z koniecznością wypłaty

świadczeń coraz większej liczbie emerytów, przy

jednoczesnej coraz mniejszej liczbie osób zatrudnionych -

w wieku produkcyjnym. Niemniej ważne, a w kontekście

niniejszych rozważań, stanowiące sprawa zasadniczą, jest

także zapewnienie instytucjonalnej opieki coraz większej

liczbie ludzi starszych. Dotyczy to seniorów, którzy nie

są w stanie sami zadbać o swój los, a ich rodziny, z

3 E. Trafiałek. Człowiek stary. (w:) Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, T.1.Warszawa 2003, s. 580

różnych przyczyn nie mają możliwości zapewnienia im opieki

na odpowiednim poziomie. Prognozy demograficzne ukazują

obraz kształtowania się stanu i struktury wieku i płci

ludności, proces starzenia się ludności i jego społeczne

konsekwencje. Chodzi tutaj o zidentyfikowanie przyszłych

potrzeb społecznych. Jest to istotny element strategii

rozwoju społecznego. Na ich podstawie można podejmować

decyzje związane z potrzebami osób w podeszłym wieku.

Pozwalają one również na szczegółowe obliczenia

konkretnych potrzeb inwestycyjnych związanych z

rozmieszczeniem przestrzennym seniorów.4

Przytoczone fakty stanowią element szerszego procesu

zmian społecznych, które dotykają także środowisko

rodzinne, modyfikując podstawowe funkcje rodziny. Trzeba

tu wskazać przede wszystkim funkcje opiekuńczą, która w

odniesieniu do seniorów w znaczącej liczbie przypadków

została delegowana na państwo, samorządy oraz organizacje

pozarządowe Z tego powodu instytucjonalna opieka

4 R. Rauziński, Proces starzenia się ludności Śląska Opolskiego w świetle prognozydemograficznej do 2030 roku. (w:) Wybrane problemy procesu starzenia się człowiekaS. Rogala (red.), Wyd. WSZiA w Opolu, Opole 2007. s. 95

stacjonarna przeznaczona dla ludzi starszych, świadcząca

kompleksowe usługi dostosowane do indywidualnych potrzeb

staje się coraz powszechniejsza.

Zamieszkanie przez seniora placówki opiekuńczej może

być optymalnym,

a często jedynym rozwiązaniem jego sytuacji życiowej.

Przytoczone wcześniej procesy demograficzne, są tylko

jedną z grupy powodów sprawiających, że obecnie obserwuje

się rosnącą liczbę osób wymagających całkowitej opieki.

Szczególna rolę w zaspokajaniu przede wszystkim potrzeb

zdrowotnych ludzi starszych odgrywają domy pomocy

społecznej.5

Umieszczenie osoby starszej w domu pomocy społecznej

jest obwarowane poprzez wymagania ustawowe. Według ustawy

o pomocy społecznej z 2004 r. prawo do umieszczenia w domu

pomocy społecznej posiada osoba wymagająca całodobowej

opieki, której nie można zapewnić niezbędnej pomocy w

formie usług opiekuńczych.6 Domy pomocy społecznej

5 G. Orzechowska. Aktualne problemy gerontologii społecznej. Wyd. WSP, Olsztyn1999, s.43-446 Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 12 marca 2004 r.(Dz.U.2004.64.593), art. 54 ust 1.

działają wyłącznie na podstawie udzielonej przez wojewodę

zgody oraz statusu i statutu. Określają one typ domu,

zasady jego funkcjonowania, zakres świadczeń udzielanych

pensjonariuszom, a także ich prawa i obowiązki. DPS-y są

jednostkami organizacyjnymi działającymi samodzielnie.

Nadzór na nimi sprawuje najczęściej starosta lub prezydent

miasta (w wypadku powiatów grodzkich). Podmioty te z kolei

kontroluje wojewoda.7

Omawiane placówki realizują zadania z zakresu

zaspokajania potrzeb bytowych, opiekuńczych,

wspomagających i edukacyjnych poprzez zapewnienie: lokum,

wyżywienia, odzieży i obuwia, wyposażenia w meble i

sprzęty, środki higieny osobistej, opieki pielęgniarskiej,

pomocy medycznej, rehabilitacji, leków i środków

opatrunkowych, wsparcia finansowego osób bez własnych

dochodów, terapii zajęciowej, oferty kulturalnej i

rekreacji oraz spokoju i bezpieczeństwa na terenie domu.8

7 Z. Szarota, Starzenie się i starość w wymiarze instytucjonalnego wsparcia. Wyd. UP, Kraków 2010, s. 2498Tamże..s.250

Można stwierdzić, że stacjonarna opieka

instytucjonalna stanowi w pewnym sensie substytut

środowiska domowego, gdyż realizuje podobne funkcje jak

dom rodzinny. Dlatego też niezwykle istotną sprawą jest

atmosfera panująca w DPS–ie. Placówka jest specyficznym

środowiskiem życiowym narzucającą w pewnym stopniu

uniformizację, czasem wymaga rezygnacji z indywidualnych

upodobań, nawyków, czy zwyczajów. Pensjonariusz zmuszony

jest do zamieszkania z obcą osobą. Wymagane jest od niego

przestrzeganie regulaminu i ustalonego rozkładu dnia.9

Motywy skłaniające osoby starsze i ich rodziny do

zamieszkania w DPS są rozmaite. Jak wynika z badań

Jarosława Bąbki największy odsetek mieszkańców domów

pomocy społecznej przebywa tam z powodu złego stanu

zdrowia lub z chęci zapewnienia sobie odpowiedniej opieki

lekarskiej i pielęgniarskiej (łącznie 75%). Pozostali

badani wymienili nieodpowiednie warunki mieszkaniowe oraz

9 H. Guzy-Steinke. Kompetencje społeczne osób starszych z perspektywy mieszkańców domu pomocy społecznej. (w:) Praca socjalna wobec rzeczywistych i potencjalnych zagrożeń człowieka, J. Brągiel, P. Sikora (red.) , Wyd. UO, Opole 2005, s.187

brak środków finansowych (łącznie 15% badanych) jako

przesłanki umieszczenia ich w DPS.10

Niejako na marginesie należy zaznaczyć, że

analizowane placówki mogą być prowadzone dla różnych

kategorii mieszkańców tj: osób w podeszłym wieku, osób

przewlekle somatycznie chorych, osób przewlekle

psychicznie chorych, dorosłych niepełnosprawnych

intelektualnie, dzieci i młodzieży niepełnosprawnych

intelektualnie, osób niepełnosprawnych fizycznie.11

Dom pomocy społecznej może być prowadzony w jednym budynku

łącznie dla:

osób w podeszłym wieku oraz osób przewlekle somatycznie

chorych;

osób przewlekle somatycznie chorych oraz osób

niepełnosprawnych fizycznie;

osób w podeszłym wieku oraz osób niepełnosprawnych

fizycznie;

10 J. Bąbka, Psychospołeczne aspekty przystosowania się osób starszych do warunków życia w domu pomocy społecznej. (w:) Wybrane problemy osób starszych, A. Nowicka. (red.), Wyd. Impuls. Kraków 2006. s. 18911 Ustawa o pomocy społecznej… art. 56

osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie oraz

dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie.12

Zogniskowanie uwagi na osobach starszych wynika przede

wszystkim z tego, że podeszły wiek wiąże się często z

występowanie wielu schorzeń oraz fizycznej

niepełnosprawności. Jest to oczywiście pewne zawężenie

analizy, ale opis wszystkich kategorii mieszkańców nie

jest celem niniejszego opracowania.

Alkoholizm – ogólna charakterystyka problemu społecznego w

odniesieniu do ludzi starszych

Alkoholizm można nazwać współczesną plagą społeczną.

Zalicza się go zarówno do głównych problemów społecznych

jak i tych o naturze czysto medycznej. Istotą tej choroby

w jednostkowym wymiarze jest utrata kontroli nad ilością

spożywanego alkoholu. Ma chroniczny charakter, trwa ona

przez wiele lat i może prowadzić do zgonu. Szacuje się, że

12 Tamże…art. 56a

16% polskiego społeczeństwa nadużywa alkoholu w sposób

zagrażający życiu.13

Alkohol jest używką, która jest na stale wpisana w

funkcjonujący w cywilizacji zachodu kontekst społeczno-

kulturowy. W przeciwieństwie do używania większości innych

środków psychoaktywnych, picie alkoholu jest społecznie

akceptowane, a w przypadku wielu okazji nawet oczekiwane.

Systematyczne używanie (nadużywanie) alkoholu sprawia, że

część upijających się ludzi podlega psychicznemu lub

biologicznemu (albo obu jednocześnie) przymusowi picia.

Uleganie temu przymusowi pociąga za sobą różnorakie

konsekwencje zdrowotne i społeczne. Konsekwencje te należy

uznać za negatywne i nieakceptowane społecznie,

niezależnie od tego, co myśli o nich osoba pijąca. Jest

jednak rzeczą niezwykle trudną ustalenie granicy między

akceptowanymi społecznie, a patologicznymi formami picia.14

13 Apel Zespołu Apostolstwa Trzeźwości przy Komisji Episkopatu Polskina sierpień 2009, za http://www.diecezja.opole.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=627&Itemid=36, [dostęp 21.06.2011]14 K. Frieske, R. Sobiech: Pijaństwo. Interpretacje problemu społecznego. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych. Warszawa 1984, s. 84-85

Uzależnienie od alkoholu, jego natura i mechanizmy

podlega próbie wyjaśnienia przez liczne koncepcje i

hipotezy. Próby te podejmowane są z różnych punktów

widzenia, często wzajemnie się uzupełniających i

zachodzących na siebie. Ogniskują się one przeważnie na

pojęciach takich jak: nagroda, wzmocnienie, motywacje i

popędy, a także na problemach związanymi z sensytyzacją i

tolerancją.15 Istotne są także zagadnienia związane ze

społecznymi aspektami uzależnienia, jego wpływu na

otoczenie osoby pijącej (eksternalizacji zachowań

uzależnionego) oraz uzależnienia jako efektu wpływu

zewnętrznych czynników (internalizacji roli alkoholika).

Problem alkoholizmu dotyczy zarówno ludzi młodych jak

i tych starszych. Zamiast powodować rozluźnienie, poczucie

lekkości i ekscytacji często prowadzi do gniewu, bólu,

rozpaczy i lęku. Staję się główną przyczyną

samooszukiwania się przez manipulację sferą emocjonalną

tworząc cały system iluzji i zaprzeczeń.

15 W. Kostowski , Podstawowe mechanizmy i teorie uzależnień, „Alkoholizm i Narkomania 2006” , Tom 19: nr 2, s.140

Badania wykazują, że szkodliwe używanie (nadużywanie)

alkoholu stanowi problem u 5-12% mężczyzn i u 1-2% kobiet

po 60 roku życia. Natomiast 4-20% osób w podeszłym wieku

nadużywa alkoholu. Szacuje się, że odsetek ludzi w wieku

powyżej 65 roku życia, u których występują problemy

alkoholowe wynosi 10% w przypadku mężczyzn i 3-5% w

przypadku kobiet. Grupę tą można podzielić na dwie

podgrupy: ludzie uzależnieni wchodzący w okres starości

(około 2/3) Natomiast pozostała część to osoby zaczynające

pić przez problemy związane właśnie ze starością.16

Pomijając czynnik wieloletniego uzależnienia.

Przyczyny sięgania po alkohol ludzi starszych mają

różnoraki charakter. Starzenie się jest procesem

naznaczonym przez wiele istotnych przemian, które dotyczą

nie tylko sfery fizycznej, ale również psychicznej,

emocjonalnej i społecznej. Przystosowywanie się do

przemian i nowych warunków, nie przebiega tak szybko, jak

szybko zmienia się sytuacja zewnętrzna. Dlatego senior

16 B. T. Woronowicz, Bez tajemnic. O uzależnieniach i ich leczeniu, InstytutPsychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001, s. 84

może negatywnie zareagować na te przemiany zaczynając

sięgać po alkohol.17

Nadmierne picie nie należy rozpatrywać jedynie jako

chorobę lub indywidualny problem osoby uzależnionej.

Dotyczy ono w równej mierze jego najbliższego otoczenia,

jest także składnikiem kultury życia zbiorowego.18 Skutki

alkoholizmu dotyczące ludzie żyjących w otoczeniu ludzi

pijących mogą przejawiać się jako schorzenia somatyczne

spowodowane chronicznym stresem, zaburzenia emocjonalne

i demoralizacja członków rodzin alkoholowych.19 Są one

związane z syndromem współuzależnienia. Bogdan Woronicz

współuzależnienie określa mianem koalkoholizmu. Zdaniem

autora nie jest to choroba lecz pułapka psychologiczna.

Scharakteryzowana jako: „poddanie się rytmowi picia

uzależnionego, przejmowanie za niego odpowiedzialności,

obsesyjne kontrolowanie go, pomaganie i opiekowanie się

nim, wysoka tolerancja na różnego rodzaju patologiczne

17 A. Mielczarek: Alkoholizm ludzi starszych w stacjonarnych placówkach opiekuńczych, „Praca Socjalna”, lipiec-sierpień 2007, s. 6018 K. Frieske, R. Sobiech: Pijaństwo. Interpretacje problemu…, s. 10519 K. Dymek-Balcerek (red.), Patologie zachowań społecznych. Rzeczywistośćprzełomu wieków XX i XXI. Narkomania, alkoholizm, samobójstwa, grupy subkulturowe,sekty, Wyd. PR, Radom 2000, s. 141

zachowania, a jednocześnie występowanie poczucia winy i

poczucia małej wartości oraz zaniedbywania siebie.”20

Alkoholizm w domach pomocy społecznej – diagnoza wybranych

elementów problemu społecznego w kontekście

długoterminowej opieki instytucjonalnej

Wstępne rozważania na temat starzenia się

społeczeństwa oraz związanej z tym procesem

instytucjonalnej opieki dla seniorów, a także przytoczone

cechy alkoholizmu jako problemu społecznego (zarówno w

kwestii skali tego zjawiska, dotykającego osób w podeszłym

wieku jak i elementów z nim powiązanych –

współuzależnienia), stanowią tło dla ukazania wyników

badań empirycznych przeprowadzonych w celu przybliżenia

problemu alkoholizmu w domach pomocy społecznej. Badanie

zostało przeprowadzone techniką indywidualnego wywiadu

pogłębionego (IDI) Wywiady zostały przeprowadzone z

czterema pracownikami z dwóch różnych DPS oraz dyrektorem

20 B. T. Woronowicz, Problemy zdrowotne u osób intensywnie pijących alkohol, „Problemy Alkoholizmu” - 1994, nr 2, s. 8 - 10

jednego z Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie. Respondenci

dysponowali szeroką wiedzą praktyczną i teoretyczną

odnośnie podejmowanych zagadnień. Chętnie dzielili się

własnymi spostrzeżeniami oraz uwagami wliczając w to

kwestie drażliwe. Badanie zostało przeprowadzone w

województwie opolskim.

Należy podkreślić, że jakościowe ujęcie problemu

wydaje się właściwą strategią, gdyż (założenie to znalazło

potwierdzenie w badaniach) niezależnie od ilości osób

nadużywających alkohol w placówce, jest to poważny problem

mogący zakłócić jej prawidłowe funkcjonowanie. Podobnie

jak ma to miejsce w rodzinie, czy jakiejkolwiek innej

grupie o charakterze wspólnotowym, także w środowisku

placówki opiekuńczej, nawet jedna uzależniona osoba może w

skuteczny sposób zdezorganizować pełnienie jej

podstawowych funkcji.

Problem alkoholizmu w domach pomocy społecznej jest

bardzo szerokim zjawiskiem, wielowątkowym i różnorodnym ze

względy na specyfikę konkretnej placówki. Dlatego

niniejsza analiza stanowi jedynie skromy przyczynek do

wyjaśnienia tego istotnego problemu, obejmując wybrane

zagadnienia.

Problem alkoholizmu w DPS-ach nie jest zjawiskiem

nowym występował już w latach 70-tych i 80-tych. Podjęte

kroki w celu jego eliminacji nie przyniosły pożądanych

rozwiązań. Wyodrębnione podtypy domów dla alkoholików

stały się „piekłem na ziemi”, a w latach 90-tych podjęta

została decyzja o rezygnacji z tworzenia domów dla

alkoholików, uznając, że alkoholizm, jako przewlekła

choroba, powinna być przeciwwskazaniem do umieszczania w

domu pomocy społecznej. 21

Skala zjawiska. Zdaniem jednego z respondentów

niewielka skala zjawiska powoduje, że jest ono często

bagatelizowane. Pracownik socjalny przytoczyła wypowiedź

swojego bezpośredniego przełożonego: ,,Po co (udzielać

wywiadu- przyp.) przecież mówiłam, że u nas nie ma problemu

alkoholowego, a przecież to nie jest tak, że nie ma problemu alkoholowego, bo

alkoholicy do nas trafiają. Tylko, że jest to na mniejszą skalę i możemy…

pracować nad takimi osobami.”(Respondent 1.)

21 Z. Grabusińska, Problematyka osób uzależnionych od alkoholu zamieszkujących domy pomocy społecznej, ROPS w Opolu, Opole 2010, s. 5

Niewielka skala zjawiska w poszczególnych DPS-ach

może być paradoksalnie przeszkodą w rozwiązaniu problemu

alkoholowego wśród mieszkańców w podeszłym wieku. Wynika

to z jednej strony z faktu, że w przypadku małej liczby

takich osób personel ośrodka jest stanie zapanować nad

zachowaniem alkoholików – co jest przyczyną

bagatelizowania problemu przez osoby/instytucje decyzyjne.

Z drugiej strony nie istnieją specjalne domy pomocy

społecznej lub oddziały w istniejących placówkach

przeznaczone dla pijących – rozproszenie przestrzenne

uzależnionych potwierdza argument o niewielkiej skali

problemu, nie istnieje więc potrzeba specjalnych działań

mogących mu zaradzić.

Dyrektor DPS zaznacza: „No po prostu naprawdę chodzi o jedną,

dwie, trzy (…). No, ale jak już jest grupa…to ta grupa jest silna i się wspiera i na

przykład, dzisiaj dostaje świadczenie emerytalne, czy tam rentę Pan Kowalski i

ma pieniądze, więc stawia tym dwóm swoim kolegom. Potem jest następny

termin, dostaje drugi pieniądze i tak się wspierają i tak sobie piwkują, ale to są

chorzy ludzie im naprawdę nie trzeba dużo. Wypije dwa, trzy piwa i ma dość.

Wiadomo jeden pójdzie spać,

a drugi wtedy wychodzi i szuka.” (Respondent 2.)

Integracja z otoczeniem. Każda osoba starsza w domu

pomocy społecznej posiada pewien bagaż doświadczeń, który

w dużej mierze warunkuje jej zachowanie w placówce. Nie

inaczej jest z osobami nadużywającymi alkohol. Taka osoba

trafiając do placówki musi zostać w umiejętny sposób

włączona w życie wspólnoty. Jest to często trudne i

przysparza wielu problemów. Nieco uogólniając można

przyjąć, że ze strony nowego mieszkańca DPS (niezależnie,

czy jest uzależniony, czy nie) przystosowanie do nowej

sytuacji może przybierać jedną z pięciu form wyrażonych w

następujących postawach:

Postawa konstruktywna. Jest to idealny wzór

przystosowania. Człowiek taki jest wewnętrznie

zintegrowany.

Postawa zależności. Człowiek taki wykazuje bierna

postawę. Jest zależny od otoczenia. Postawa ta sprzyja

powstaniu uzależnienia lub powrotu do picia w wypadku

kontaktu z osobami pijącymi.

Postawa obronna. Mniej korzystny sposób przystosowania

do nowych warunków. Występują tu pewne podobieństwa do

lekkich objawów nerwicowych. Osoby takie są przesadnie

opanowane, skrępowane obyczajami i konwenansami. Są

samodzielni i raczej odrzucają pomoc innych ludzi. Nie

są w stanie pogodzić się z bezczynnością i zależnością

od innych, zagłuszają to stałą aktywnością.

W przypadku osób pijących postawa ta może przejawiać

się piciem w samotności, tzw. „zapijaniem smutków”

Postawa wrogości. Osoby takie są agresywne, podejrzliwe

skłonne do rywalizacji, a jednocześnie niezadowolone ze

swych kontaktów z innymi ludźmi. Wykazują skłonność do

izolowania się.

Postawa wrogości skierowana na siebie. Przedstawiciele

tej kategorii swoją wrogość kierują nie na otoczenie,

ale na siebie. Pesymistycznie podchodzą do życia, nie

wierzą we własne siły, przejawiają stany depresyjne.

Osoby takie nie mają rozwiniętych uczuć społecznych,

czują się samotne i nieprzydatne. Słabo adaptują się do

nowych warunków, co także może sprzyjać uzależnieniu od

alkoholu.22

Integracja jednostki z otoczeniem jest jedną z dwóch

stron problemu dostosowania do nowych warunków.

Mieszkaniec, aby dobrze czuć się we wspólnocie musi zostać

zaakceptowany przez otoczenie. Problem alkoholowy jest ku

temu znaczącą przeszkodą. Z uwagi na to personel stara

się, żeby nowo przyjęta osoba nie różniła się od innych

mieszkańców: „w momencie przyjęcia takiej osoby bezdomnej na przykład

z problemem alkoholowym. Ta osoba często trafia brudna, zaniedbana. A więc

pierwsze przyjęcie, kąpiel, pielęgniarka. Zabezpieczamy już przed przyjęciem

ubranie, żeby tą osobę odpowiednio ubrać, wprowadzić na stołówkę,

przedstawić wszystkim…I o tym też rozmawiamy z tym mieszkańcem, że

chcielibyśmy, żeby on się nie różnił od innych.” (Respondent 1.)

Pierwsze wrażenie często determinuje stosunek

mieszkańców do danej osoby. Pracownicy DPS starają się

zrobić wszystko aby zapobiec stereotypowemu myśleniu na

jej temat, jak podkreślała jedna z respondentek jest to

moment w którym można najbardziej pomóc przyjmowanej

22 Por. G. Orzechowska. Aktualne problemy gerontologii... s.47-49

osobie: „(…) nie informujemy o tym problemie osób drugich, że ta pani, czy

ten pan ma problem z alkoholem, bo myślę, że od razu byłby napiętnowany.”

(Respondent 3.)

Warto mieć na uwadze, że brak akceptacji ze strony

otoczenia, może być poważnym powodem do szukania

„ucieczki” w alkoholu. W przypadku alkoholika izolacja

staje się zatem jednocześnie przyczyną i skutkiem picia.

Sposoby zapobiegania piciu. Na terenie DPS

funkcjonuje zakaz konsumowania alkoholu oraz częstowania

nim innych współmieszkańców.

To ograniczenie oraz zakaz wszelkich form przemocy to

podstawowe wymogi stawiane wobec mieszkańców.23 Zakaz taki

może stanowić początkową barierę dla nowo przyjętych do

DPS osób uzależnionych. Jednak jak wskazuje praktyka

uczestników wywiadów, osoby te w bardzo krótkim czasie od

umieszczenia w placówce mogą znaleźć kompanów do picia.

Nad grupą pijących znacznie trudniej zapanować niż nad

jednostką. Dlatego też ogromne znaczenie ma wstępna

diagnoza osoby przyjmowanej do placówki. Jak wskazuje

23 A. Mielczarek: Alkoholizm ludzi starszych…, s. 62

jedna z badanych już w trakcie przeprowadzania wstępnego

wywiadu można wywnioskować upodobania, cechy osobowości i

charakteru, ale także słabości (uzależnienie) seniora

przyjmowanego do DPS. W przypadku podejrzenia, że dany

pensjonariusz ma problem z alkoholem, umieszcza się go w

otoczeniu osób niepijących, gdyż grupa taka mobilizuje do

tego, żeby nie pić. Pozytywna grupa odniesienia może

wpłynąć na alkoholika, spowodować, że uzależniony

zaprzestanie, lub ograniczy swoje ekscesy związane z

nałogiem. Jest to bardziej możliwe, gdy spotka się w

ośrodku ze stanowczą i konsekwentna reakcją

i uzna, że w danej placówce nie jest to dobrze widziane.24

Niezwykle ważne w aspekcie ograniczania picia przez

pensjonariuszy są odpowiednie kompetencje personelu.

Należy mieć świadomość, że z uwagi na fakt

niefunkcjonowania specjalnych DPS lub oddziałów dla

uzależnionych, w „normalnych” DPS nie są zatrudniani

psycholodzy - specjaliści od uzależnień mogący prowadzić

terapię dla alkoholików. Problem ten dobrze obrazuje

24Tamże…, s. 62

wypowiedź badanej: ,,No ja myślę, że jakby była taka osoba od uzależnień

to przynajmniej, mało, że pracowałaby z tymi osobami to może tez czasami

wsparłaby nas, bo my do końca tez nie wiemy, czy te nasze metody są dobre.”

(Respondent 2.) Personel może jedynie reagować na skutki

wybryków alkoholowych i poprzez perswazję nakłaniać

pijących do ograniczenia spożywania alkoholu.

Mieszkańcom nie można zabronić spożywania napojów

alkoholowych. Byłoby to ograniczaniem ich wolności, do

której mają pełne prawo. Sposobem ograniczenia picia

mogłaby być konfiskata alkoholu na terenie placówki, gdyż

to narusza regulamin. Jednakże to także godzi w wolność

jednostki, gdyż alkohol jest jej własnością. Niemniej, jak

wskazywali respondenci czasem zdarza się, że osobie w

stanie skrajnego upojenia zabierany jest alkohol, który

następnie jest wylewany.

Mieszkańcy DPS często odkładają swoje oszczędności w

postaci depozytu prowadzonego przez pracowników. Dotyczy

to także alkoholików. Jedna z uczestniczek wywiadów

akcentuje to działanie, które ma także niepoślednie

znaczenie w ograniczaniu spożywania alkoholu. Alkoholik za

każdym razem gdy chce zdobyć pieniądze musi udać się po

nie do pracownika socjalnego. To z kolei stwarza okazję do

rozmowy, perswazji, która zdaniem badanej przynosi

najlepsze efekty. Niejako na marginesie można zaznaczyć,

że dostępność ekonomiczna alkoholu ma bezpośredni wpływ na

zdrowie mieszkańców DPS.25

Zagrożenia związane z problemem alkoholizmu w domach

pomocy społecznej

Nadużywanie alkoholu przez mieszkańców domów pomocy

społecznej w podeszłym wieku może być przyczyną wielu

sytuacji niebezpiecznych zarówno dla samego alkoholika jak

również innych, niepijących mieszkańców oraz personelu.

Zagrożenia te mają różnoraką naturę i dotyczą wielu

aspektów, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i

społecznym.

25J. Moskalewicz, J. Sierosławski, Dostępność ekonomiczna napojów spirytusowych a szkody zdrowotne, „Alkoholizm i Narkomania 2005”, Tom 18: nr 4, s. 41-50

Zagrożenia dla zdrowia pijących i ich otoczenia. W

wymiarze indywidualnym alkoholizm niesie poważne

zagrożenia natury medycznej, które

z uwagi na charakter artykułu nie będą tu szerzej

analizowane. Warto jedynie wskazać, że w przypadku osób

starszych – mieszkańców DPS, alkoholizm towarzyszy często

różnym zespołom chorobowym oraz fizycznej

niepełnosprawności. Sytuacje taką doskonale ilustruje

poniższy przykład:

,,Pomimo to, że nie ma nóg. Pomimo to, że ledwo się porusza (…)…To jest po

prostu coś niemożliwego. On nie jest w stanie zjechać na obiad, bo on tam

nawydziwiał opiekunom, że go boli tu, tu, tu, więc opiekunowie lecą, przynoszą

obiad. Postawią elegancko i tak dalej. On nie zje tego obiadu, za dziesięć

minut on już zjeżdża i jest pod sklepem (po alkohol – przyp.).”

Jeden z respondentów wskazywał, że niepełnosprawna

osoba na wózku inwalidzkim w stanie nietrzeźwym

notorycznie stwarzała zagrożenie dla siebie

i otoczenia, gdyż wracała spod sklepu monopolowego

korzystając z drogi publicznej. W tym wypadku

niepełnosprawność sprzężona z podeszłym wiekiem i

alkoholizmem stanowi swego rodzaju „mieszankę wybuchową”

znacznie zwiększając ryzyko poważnego wypadku.

Powracając do zagrożeń związanych ze stricte medycznymi

aspektami uzależnionych seniorów, można dodać, że cześć z

takich pensjonariuszy odczuwa dolegliwości natury

somatycznej, w związku z tym często przyjmuje leki

psychotropowe. W połączeniu z alkoholem leki te stwarzają

ogromne zagrożenie dla ich zdrowia. Mogą także przyczyniać

się do wzrostu agresywnych zachowań, a tym samym mnożąc

zagrożenia natury społecznej w środowisku domu pomocy

społecznej.

Problem agresywnych zachowań. Alkohol jest bardzo

silnym predyktorem agresji. W domach pomocy społecznej

przyjmuje ona zarówno postać przemocy fizycznej jak i

agresji werbalnej. Jedna z badanych stwierdziła, ze

problem jest czasem na tytle poważny, że koniecznym jest

prośba o pomoc policji. Zdarzenia takie są jednak

incydentalne, nie maja zbyt często miejsca w omawianych

placówkach.

,,Raz mieliśmy z tym panem Waldkiem taką sytuacje, że no po prostu, to aż

piana z ust, więc wtedy, wtedy po prostu wzywamy policje.” (Respondent

3.)

Agresja pensjonariuszy pod wpływem alkoholu jest

bardzo problematyczna dla personelu. Dlatego bardzo ważne

jest aby pracownicy DPS w takich przypadkach wykazywali

się dużym poziomem empatii i zrozumienia dla chorego

człowieka.

,,Są, są osoby, te z problemem alkoholowym, są agresywne. Wulgarne bardzo

często

w stosunku do personelu… również. Pracownik stara się wyciszyć. Ja nigdy nie

widziałam, żeby któraś opiekunka, albo w jakiś sposób, taki odzywała się

niegrzeczny do tej osoby. Nie. W tym momencie stara się wyciszyć, położyć

spać, podać coś ciepłego do picia. Także nie, tylko to są, mam dwie takie

osoby, które są wtedy agresywne i wulgarne.” (Respondent 1.)

Jak powszechnie wiadomo agresja rodzi agresję.

Pozostali mieszkańcy placówki widząc agresywne zachowania

alkoholików, sami zaczynają reagować agresją na fakt picia

alkoholu, niezależnie kogo dotyczą takie zachowania.

Trzeba z cała stanowczością podkreślić, że mieszkaniec

domu pomocy społecznej jest wolnym człowiekiem i ma prawo

sam decydować o swoim życiu. Jeżeli senior pije np. piwo,

nie będąc agresywnym, a spotyka się przez to z agresywnymi

zachowaniami ze strony niepijącego otoczenia, godzi to w

jego poczucie wolności. Dlatego też należy pamiętać, że

alkoholizm w domach pomocy społecznej jest ściśle związany

z agresywnymi zachowaniami, ale niekoniecznie są one

udziałem pijących.

Na ogół personel nie ma zbyt dużych kłopotów z

zachowaniem porządku

i bezpieczeństwa w placówce. Perswazja i empatia także w

przypadku agresji są najlepszymi metodami rozwiazywania

problemu. Niemniej jednak w wypadku osób odurzonych czasem

ciężko jest do nich dotrzeć.

Powrót do picia. Jednym z zagrożeń towarzyszących

osobom uzależnionym od alkoholu jest powrót do picia,

nawet po wielu latach abstynencji. Problem ten może być

ścisłe powiązany z omawianym wcześniej zagadnieniem

przystosowania się osoby starszej do nowych warunków,

związanych z zamieszkaniem w DPS. Zdaniem psychiatrów:

„Zasadniczą cechą uzależnień od substancji psychoaktywych

jest utrata kontroli nad procesami zachowania popędowego,

a więc nad dążeniem do kontaktu

z substancją, kompulsywne jej poszukiwanie (drug seeking) i

pobieranie (drug taking). Dla wielu uzależnionych osób

proces chorobowy przebiega przewlekle z nawrotami

(relapses), pojawiającymi się nawet po bardzo długich

okresach abstynencji.”26 W tym kontekście podeszły wiek i

towarzyszące mu schorzenia nie ma większego znaczenia,

istotny jest natomiast mechanizm uzależnienia od środka

psychoaktywnego, jakim jest alkohol.

Do domów pomocy społecznej trafiają osoby z

rozmaitych środowisk, reprezentanci wszystkich kategorii w

ramach istniejącej struktury społecznej. Dotyczy to także

niepijących alkoholików, którzy w obliczu nowej sytuacji

życiowej, często bardzo trudnej dla nich, mogą powrócić do

nałogu.

26 W. Kostowski , Podstawowe mechanizmy i teorie…, s.140

Konkluzje

Niniejsze opracowanie z pewnością nie wyczerpuje

rozległego

i wielowątkowego problemu alkoholizmu w domach pomocy

społecznej dla osób starszych. Jednakże z uwagi na to, że

jest to istotny problem, który w związku ze zjawiskiem

starzenia się społeczeństwa i zmiany niektórych funkcji

rodziny, będzie z pewnością narastał - artykuł ten może

stanowić przyczynek do bardziej kompleksowej analizy

zagadnienia. Problem alkoholizmu w DPS–ach jest również

problemem o deontologicznym charakterze, a mianowicie

powinności jednostki wobec porządku wspólnoty oraz z

drugiej strony respektowania wolności przez tą wspólnotę.

Wydaje się, że konflikt tych dwóch porządków nie jest

możliwy do pogodzenia w środowisku instytucji opiekuńczej.

Bibliografia:

1. Apel Zespołu Apostolstwa Trzeźwości przy Komisji

Episkopatu Polski na sierpień 2009, za:

http://www.diecezja.opole.pl/index.php?

option=com_content&task=view&id=627&Itemid=36, [dostęp

21.06.2010]

2. Bąbka J., Psychospołeczne aspekty przystosowania się osób starszych do

warunków życia w domu pomocy społecznej. (w:) Wybrane problemy

osób starszych, A. Nowicka. (red.), Wyd. Impuls. Kraków

2006

3. Dymek-Balcerek K. (red.), Patologie zachowań społecznych.

Rzeczywistość przełomu wieków XX i XXI. Narkomania, alkoholizm,

samobójstwa, grupy subkulturowe, sekty, Wyd. PR, Radom 2000

4. Frieske K., Sobiech R., Pijaństwo. Interpretacje problemu

społecznego. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych.

Warszawa 1984

5. Grabusińska Z., Problematyka osób uzależnionych od alkoholu

zamieszkujących domy pomocy społecznej, ROPS w Opolu, Opole

2010

6. Guzy-Steinke H., Kompetencje społeczne osób starszych z

perspektywy mieszkańców domu pomocy społecznej. (w:) Praca

socjalna wobec rzeczywistych i potencjalnych zagrożeń człowieka, J.

Brągiel, P. Sikora (red.) , Wyd. UO, Opole 2005

7. Kostowski W., Podstawowe mechanizmy i teorie uzależnień,

„Alkoholizm i Narkomania 2006” , Tom 19: nr 2

8. Mielczarek A., Alkoholizm ludzi starszych w stacjonarnych

placówkach opiekuńczych, „Praca Socjalna”, lipiec-sierpień

2007

9. Moskalewicz J., Sierosławski J., Dostępność ekonomiczna

napojów spirytusowych a szkody zdrowotne, „Alkoholizm i

Narkomania 2005”, Tom 18: nr 4

10. Obserwatorium Integracji Społecznej ROPS w Opolu,

Alkoholizm w domach pomocy społecznej. Raport z badania jakościowego

przeprowadzonego w woj. opolskim, Opole 2011

11. Orzechowska G., Aktualne problemy gerontologii społecznej. Wyd.

WSP, Olsztyn 1999

12. Rauziński R., Proces starzenia się ludności Śląska Opolskiego w

świetle prognozy demograficznej do 2030 roku. (w:) Wybrane

problemy procesu starzenia się człowieka S. Rogala (red.), Wyd.

WSZiA w Opolu, Opole 2007

13. Szarota Z., Starzenie się i starość w wymiarze instytucjonalnego

wsparcia. Wyd. UP, Kraków 2010

14. Trafiałek E., Człowiek stary. (w:) Encyklopedia Pedagogiczna

XXI wieku, T.1. Warszawa 2003

15. Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 12 marca 2004 r.

(Dz.U.2004.64.593),

16. Witkowski J., Demograficzne uwarunkowania polityki społecznej w

perspektywie do 2030 r. (w:), W odpowiedzi na zjawiska i wyzwania

społeczne, K. Frysztacki, K. Heffner (red.), PIN–

Instytut Śląski w Opolu, Stowarzyszenie Instytut

Śląski, UO, PO, WSZiA w Opolu, Opole 2003

17. Woronowicz T., Problemy zdrowotne u osób intensywnie pijących

alkohol, „Problemy Alkoholizmu” - 1994, nr 2

18. Woronowicz T., Bez tajemnic. O uzależnieniach i ich leczeniu,

Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001

Wojciech Goleński – doktorant w Katedrze Polityki

Społecznej i Gospodarczej Uniwersytetu Ekonomicznego w

Katowicach, absolwent Instytutu Socjologii Uniwersytetu

Opolskiego oraz studiów podyplomowych w zakresie

zarządzania zasobami ludzkimi w Wyższej Szkole Zarządzania

i Administracji w Opolu, zatrudniony w Obserwatorium

Integracji Społecznej Regionalnego Ośrodka Polityki

Społecznej w Opolu, gdzie zajmuje się projektowaniem i

realizacja badań i analiz dotyczących regionalnej polityki

społecznej.