Gruszka B.: Wczesnośredniowieczna osada na stanowisku 28 w Sulechowie, woj. lubuskie

ObwOdnica SulechOwa, wOj. lubuSkie badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28

Tom i

ObwOdnica SulechOwa, wOj. lubuSkie badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28

Tom i

POD REDAKCJĄ Bartłomieja Gruszki, Aliny Jaszewskiej i Sławomira Kałagate

Zielona Góra 2013

Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza Zeszyt 6

Recenzja

dr hab. Artur Błażejewskidr hab. Krzysztof Jaworski

Projekt okładki

Urszula Smoleń, Katarzyna Niklas

Projekt książki i skład

Bartłomiej Gruszka (www.kerning.pl)

Tłumaczenia

Arkadiusz Michalak, Mariusz Woźniak

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

© Copyright by Authors & Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski, Zielona Góra 2013

ISBN 978-83-938557-2-8

Adres Wydawnictwa

Fundacja ArcheologicznaWydawnictwo Fundacji Archeologicznej65-954 Zielona Góra, ul. Ceramiczna 2telefon/faks: 68 323 12 83telefon kom. 604 933 447 e-mail: [email protected] www.wydawnictwofa.pl

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

dariusz ciszekGłówne cechy budowy geologicznej na stanowiskach archeologicznych Sulechów 10, 25, 26, 27 i 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Sulechów, stan. 10

alina jaszewskaŚlady osadnictwa ludności kultury pucharów lejkowatychna stanowisku 10 w Sulechowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

alina jaszewskaŚlady osadnictwa z okresu epoki brązu-wczesnej epoki żelaza na stanowisku 10 w Sulechowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

alina jaszewska, Piotr wawrzyniak Ślady osadnictwa kultury wielbarskiej na stanowisku 10 w Sulechowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Ewa Pawlak, Paweł PawlakOsadnictwo wczesnośredniowieczne na stanowisku 10 w Sulechowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Sławomir KałagateOsadnictwo nowożytne na stanowisku 10 w Sulechowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Piotr GuniaBadania petrograficzne wczesnośredniowiecznej ceramiki ze stanowiska 10 w Sulechowie (Aneks 1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Piotr GuniaBadania geochemiczne wczesnośredniowiecznej ceramiki ze stanowiska 10 w Sulechowie (Aneks 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

SPIS TREŚCI

Sulechów, stan. 25

Bartłomiej GruszkaŚlady osadnictwa z okresu wczesnego średniowiecza na stanowisku 25 w Sulechowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

Sławomir KałagateŚlady osadnictwa nowożytnego na stanowisku 25 w Sulechowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

Sulechów, stan. 26

Bartłomiej Gruszka Osadnictwo wczesnośredniowieczne na stanowisku 26 w Sulechowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319

Sławomir Kałagate Ślady osadnictwa nowożytnego na stanowisku 26 w Sulechowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

Sulechów, stan. 27

Mariusz ŁesiukOsadnictwo nowożytne na stanowisku 27 w Sulechowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349

Sulechów, stan. 28

Bartłomiej GruszkaWczesnośredniowieczna osada na stanowisku 28 w Sulechowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365

Sławomir KałagateŚlady osadnictwa nowożytnego na stanowisku 28 w Sulechowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455

Piotr GuniaWyniki badań petrograficznych wczesnośredniowiecznej ceramiki ze stanowiska 28 w Sulechowie (Aneks 1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467

Piotr GuniaWyniki badań geochemicznych wczesnośredniowiecznej ceramiki ze stanowiska 28 w Sulechowie (Aneks 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523

Joanna KoszałkaZnaleziska roślinne z wczesnośredniowiecznej osady na stanowisku 28 w Sulechowie (Aneks 3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543

Obwodnica Sulechowa, woj. lubuskie. Badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28. Tom I

Wstęp

Niniejsza publikacja powstała dzięki dofinan-sowaniu przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego projektu pod nazwą: „Badania ar-cheologiczne na stanowiskach nr 10, 25, 26, 27, 28 w Sulechowie, woj. lubuskie, tom I”. Projekt zrealizowany został przez Oddział lubuski Sto-warzyszenia Naukowego Archeologów Polskich. Dofinansowanie przyznane zostało w ramach Programu: Dziedzictwo Kulturowe, Priorytet 5: Ochrona zabytków archeologicznych.

Celem projektu było opublikowanie drukiem wyników ratowniczych badań archeologicznych

przeprowadzonych w latach 2004-2005 na terenach przeznaczonych pod budowę obwodnicy Sulecho-wa w województwie lubuskim (ryc. I). Na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad w Warszawie badania wykonało konsorcjum ar-cheologiczne w składzie: Muzeum Archeologiczne Środkowego Nadodrza w Świdnicy, Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska Alina Jaszewska z Zielonej Góry oraz Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski.

Trasa obwodnicy omija Sulechów od wschodu i południowego-wschodu i biegnie od osiedla

Ryc. i. Lokalizacja obszaru badań (oprac. A. Łuczak)Fig. i. Location of the area of excavations (elaborated by A. Łuczak)

8 Alina Jaszewska, Sławomir Kałagate

, 10000

00,0

01

00 9,0

95,00

85,00

87,50

87,5

0

92,50

80

2,5

95

5,0

09

100,

00

28,50

85,0

0

82,5

0

82,50

82,5

083

,75

85

,0085,0

0

80,00

80,0077,50

7,5 7

7,5 777,50

8,

02

5

85

00

,

80,0

0

80 0,0

92

,50

,5

81

2

81

,50

90,00

5,0 80

92,5

0 0

95,0

97

,50

10

0

92

,50

592,

0

Sule

chów

, st

an. 14

Sule

chów

, st

an. 28

Sule

chów

, st

an. 10

Sule

chów

, st

an. 26

Sule

chów

, st

an. 25

1 k

m

Sule

chów

, st

an. 29

Ryc.

ii.

Obw

odni

ca S

ulec

how

a. L

okal

izacj

a 5

stan

owisk

obj

ętyc

h ba

dani

ami w

ykop

alisk

owym

i w 2

005

roku

na

cyfr

owym

mod

elu

tere

nu (o

prac

. B. G

rusz

ka)

Ryc.

ii.

Ring

road

of S

ulec

hów

. Loc

ation

of 5

exc

avat

ed in

200

5 si

tes,

on

the

digi

tal m

odel

of t

he a

rea

(ela

bora

ted

by B

. Gru

szka

)

9Wstęp

Nowy Świat przez miejscowość Kruszyna do wsi Krężoły. Przedstawiane w publikacji stanowiska znajdują się w jej centralnej i południowej partii (ryc. II-IV).

Badania archeologiczne na obwodnicy Sule-chowa objęły siedem stanowisk, na których łącz-nie przebadano powierzchnię ponad 530 arów. Ze względu na bogactwo materiału zabytkowego ich publikację podzielono na dwa tomy. W tomie I zostały opublikowane opracowania materiałów z pięciu stanowisk: Sulechów, stan. 10, 25, 26, 27 i 28. Na stanowiskach tych zarejestrowano osad-nictwo ludności kultury pucharów lejkowatych, z przełomu epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, osadnictwo ludności kultury wielbarskiej, bogate osadnictwo z okresu wczesnego średniowiecza oraz z okresu nowożytnego. Książka zostaje wy-dana jako kolejny tom „Biblioteki Archeologii Środkowego Nadodrza” (Zeszyt 6). Przedmiotem osobnej publikacji będą wyniki badań na stano-wiskach nr 14 i 29.

Tom I zawiera ogólne dane na temat inwesty-cji oraz środowiska geograficznego z wykorzy-staniem analizy geomorfologicznej. Następnie przedstawione zostały materiały z poszczegól-nych stanowisk archeologicznych. W ramach stanowisk omówiono fazy osadnictwa według kolejności chronologicznej, a w ramach faz przedstawiono zabytkowy materiał ruchomy i nieruchomy.

Sulechów, stan. 10 (AZP 59-15/8)

Stanowisko położone jest na południowy wschód od Sulechowa (ryc. II, III), na niewielkim wznie-sieniu – garbie terenowym, rozciągniętym na linii wschód - zachód. Od strony północnej przylega do

zabudowań wsi Kruszyna, rozlokowanych wzdłuż drogi asfaltowej z Sulechowa do Klenicy, od strony południowej i wschodniej otoczone jest terenami podmokłymi, obecnie zmeliorowanymi, a od strony zachodniej rozciągają się pola uprawne.

Stanowisko odkryto w 1986 roku podczas badań powierzchniowych przeprowadzonych przez archeologów pod kierownictwem Andrzeja Marcinkiana z Muzeum Archeologicznego Środ-kowego Nadodrza w Świdnicy. Zostało pozytyw-nie zweryfikowane w trakcie badań powierzch-niowych przeprowadzonych na trasie planowanej budowy obwodnicy Sulechowa w październiku 2004 roku. W wyniku badań powierzchniowych wyodrębnione zostały następujące fazy osadnicze (zgodnie z kartami AZP):

Ryc. III. Obwodnica Sulechowa. Lokalizacja 5 stano-wisk objętych badaniami wykopaliskowymi w 2005 roku na mapie niemieckiej z 1932 w skali 1:25000 (oprac. S. Kałagate)Fig. iii. Ring road of Sulechów. Location of 5 excavat-ed in 2005 sites, on the German, 1:25000 scaled map from 1932 (elaborated by S. Kałagate)


• punkt osadniczy datowany ogólnie na starożytność,

• ślad osadniczy kultury łużyckiej z epoki brązu,

• osada kultury prapolskiej z okresu wcze-snośredniowiecznego (faza A),

• ślad osadniczy późnośredniowieczny/nowożytny,

• punkt osadniczy z okresu wczesnośre-dniowiecznego (badania w 2004 roku),

• punkt osadniczy późnośredniowieczny/nowożytny (badania w 2004 roku).

Ratownicze archeologiczne badania wykopali-skowe przeprowadzono od 6 lutego do 30 czerwca

2005 roku. Badaniami kierował dr Tomasz Bor-kowski. W skład zespołu badawczego wchodzili: mgr Andrzej Wasilewski, mgr Grzegorz Galbier-czyk, mgr Marek Materna, mgr Beata Sobieraj, mgr Łukasz Grzywacz, mgr Agata Karwecka, mgr Dariusz Andrzejczak, mgr Justyna Dekiert i mgr Anna Leciejewska oraz studenci Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu: Olga Karmowska, Krzysztof Ignaszak, Radosław Piasecki i Krystian Berdychowski.

Łącznie przebadano 119 arów, odsłaniając i eksplorując 259 obiektów. Na podstawie analizy technologiczno-formalnej ruchomego mate-riału źródłowego wydzielono 7 faz zasiedlenia stanowiska: 1) ślady osadnictwa ludności kul-tury pucharów lejkowatych, 2) ślady osadnictwa z epoki brązu – wczesnej epoki żelaza, 3) nie-liczne pozostałości osadnictwa ludności kultury wielbarskiej z okresu wpływów rzymskich oraz trzy fazy osadnictwa z okresu wczesnego śre-dniowiecza: 4) od 2. połowy VII do VIII wieku, 5) od przełomu X/XI do 2. połowy XI wieku i 6) z 2. połowy XIII wieku, a także 7) osadnictwo nowożytne.


Stanowisko położone jest około 1,5 km na połu-dniowy wschód od Sulechowa i około 0,8 km na wschód od drogi krajowej nr 3 relacji Szczecin-Jelenia Góra. Zostało zlokalizowane na łagodnym skłonie niewielkiego wzniesienia (ryc. II-IV). Od strony południowej ograniczone jest rowem melioracyjnym.

Zostało odkryte w trakcie badań powierzch-niowych przeprowadzonych w październiku 2004 roku. Zarejestrowano wówczas pozostałości osad-nictwa z okresu późnego średniowiecza i czasów nowożytnych.

Ryc. iV. Obwodnica Sulechowa. Lokalizacja 5 stanow-isk objętych badaniami wykopaliskowymi w 2005 roku na zdjęciu lotniczym (fot. P. Wolanin)Fig. iV. Ring road of Sulechów. Location of 5 exca-vated in 2005 sites, on the aerial photo (photo by P. Wolanin)

11Wstęp

Ratownicze archeologiczne badania wykopa-liskowe przeprowadzono od 28 kwietnia do 31 maja 2005 roku, a kierował nimi mgr Dariusz Andrzejczak, przy współudziale absolwentki Instytutu Prahistorii Uniwersytetu Adama Mic-kiewicza w Poznaniu Lidii Wróblewskiej.

Na przebadanym obszarze 9,4 ara zareje-strowano dwie fazy użytkowania stanowiska: wczesnośredniowieczną – jeden obiekt i kilka-dziesiąt fragmentów ceramiki oraz nowożytną – kilkadziesiąt fragmentów ceramiki z warstwy ornej i podglebia.


Stanowisko położone jest około 1 km na połu-dniowy wschód od Sulechowa i około 1 km na wschód od drogi krajowej nr 3 (Szczecin-Jelenia Góra). Zlokalizowane jest na obszarze pagór-kowatym, charakteryzującym się łagodnymi, niewysokimi wzniesieniami (ryc. II-IV). Od strony północnej otoczone jest zabagnionymi obniżeniami, poprzecinanymi licznymi rowami melioracyjnymi.

Stanowisko odkryte zostało w trakcie badań powierzchniowych przeprowadzonych w paź-dzierniku 2004 roku, w wyniku których pozyska-no materiał ceramiczny związany z osadnictwem z okresu średniowiecza i czasów nowożytnych.

Archeologiczne ratownicze badania wyko-paliskowe przeprowadzono od 28 kwietnia do 20 maja 2005 roku. Kierownikiem badań była mgr Anna Leciejewska przy współudziale mgr. Łukasza Grzywacza.

Łącznie przebadano powierzchnię 13,75 ara, odsłaniając i eksplorując 6 obiektów. Odkryte obiekty koncentrowały się w środkowo-wschodniej partii badanego obszaru. Ich lokalizacja związana jest z uwarunkowaniami geomorfologicznymi, gdyż wyraźnie koncentrują się na obszarze wystę-powania piasków i żwirów wodnolodowcowych. Brak śladów osadnictwa w strefie zalegania glin zwałowych. Na podstawie analizy technologicz-no-formalnej ruchomego materiału źródłowe-go wydzielono 2 fazy użytkowania stanowiska: wczesnośredniowieczną (2 obiekty) i nowożytną

(ceramika). 4 obiekty o nieustalonej chronologii są prawdopodobnie związane z jedną z wydzielonych na stanowisku faz.


Stanowisko leży na gruntach dawnej wsi Kru-szyna, obecnie włączonej do Sulechowa, około 770 m na południe od drogi łączącej Sulechów ze Wschową. Obecnie jego obszar jest wyko-rzystywany rolniczo. Od północy otoczone jest terenami podmokłymi i niewielkim stawem, a od wschodu i północnego wschodu licznymi rowami melioracyjnymi (ryc. II-IV).

Stanowisko odkryto w trakcie badań po-wierzchniowych prowadzonych w październiku 2004 roku. W ich wyniku wydzielono trzy fazy zasiedlenia związane z: epoką brązu, okresem wczesnośredniowiecznym oraz nowożytnym.

Badania archeologiczne przeprowadzono w terminie od 22 kwietnia do 19 maja 2005 roku. Kierownikiem była mgr Agata Karwecka przy współpracy z mgr Aleksandry Nowickiej i mgr Beaty Sobieraj.

Łącznie przebadano 19 arów, rejestrując 2 obiekty o chronologii nowożytnej oraz 300 fragmentów ceramiki z eksploracji pozostałości humusu oraz warstwy podglebia.


Stanowisko położone jest około 1,5 km na po-łudniowy wschód od Sulechowa i około 0,8 km na wschód od drogi krajowej nr 3 (Szczecin-Jelenia Góra) (ryc. II-IV). Zlokalizowane jest na łagodnym stoku niewielkiego wzniesienia, od strony południowej ograniczone jest rowem melioracyjnym.

Zostało odkryte w trakcie badań powierzch-niowych przeprowadzonych w październiku 2004 roku. Zarejestrowano wówczas pozostałości osad-nictwa z okresu późnego średniowiecza i czasów nowożytnych.

Badania prowadzone były od 22 kwietnia do 22 czerwca 2005 roku, a kierował nimi mgr Marek Materna przy współudziale Lidii Wróblewskiej.


W skład zespołu badawczego wchodzili także: mgr Magdalena Chrapek, mgr Dariusz Andrzejczak, mgr Anna Leciejewska, mgr Agata Karwecka, mgr Aleksandra Nowicka oraz student Instytutu Pra-historii UAM w Poznaniu Krystian Berdychowski.

Osada położona jest na terenie nieekspono-wanym i zajmuje północne zbocze niewielkiego pagórka i niewielkie zagłębienie terenowe wy-pełnione torfem. Różnica wysokości pomiędzy miejscem położenia osady a pobliskimi łąka-mi nie przekracza 0,5 m. Obecnie wokół osady, zwłaszcza od strony północnej, teren jest silnie podmokły i użytkowany pod pastwiska.

W trakcie badań odsłonięto powierzchnię około 27 arów. Łącznie odkryto 112 obiektów,

z czego 31 datowanych jest na podstawie rucho-mego materiału zabytkowego na okres wczesno-średniowieczny, a 1 obiekt na okres nowożytny. Pozostałe obiekty zostały włączone do osadnictwa wczesnośredniowiecznego na podstawie lokalizacji i analogicznej morfologii oraz wypełnisk. Pozyska-no łącznie 3056 fragmentów ceramiki (w tym 79 fragmentów ceramiki nowożytnej), 368 fragmen-tów prażnic, 489 grudek polepy, 762 kości zwierzęce i ich fragmenty, 3 krzemienie, żelazną pobocznicę wędzidła, ciosło, jeden cały oraz pół przęślika, osełkę, dwa przedmioty żelazne nieokreślone oraz fragment cybucha fajki. Wydzielono dwie fazy użytkowania stanowiska: wczesnośredniowieczną oraz nowożytną.

Obwodnica Sulechowa, woj. lubuskie. Badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28. Tom I

WczesnośrednioWieczna osadana stanoWisku 28 W sulechoWie

Bartłomiej Gruszka

Wstęp

Na stanowisku 28 w Sulechowie odkryto łącznie 112 obiektów, z czego 31 jest datowanych głównie na podstawie ceramiki na okres wczesnośrednio-wieczny. Jest to 28% wszystkich odkrytych obiek-tów. W trakcie badań odsłonięto powierzchnię około 27 arów (ryc. 1). Pozyskano łącznie 3056 fragmentów ceramiki (w tym 79 fragmentów ceramiki nowożytnej), 368 fragmentów prażnic, 489 grudki polepy, 762 kości i ich fragmentów, 3 krzemienie, żelazną pobocznicę wędzidła, ciosło, jeden cały oraz połowę przęślika, osełkę oraz dwa nieokreślone przedmioty żelazne. Wydzielono dwie fazy użytkowania stanowiska: wczesno-średniowieczną oraz nowożytną.

Analiza rozplanowania osady

Osada wczesnośredniowieczna jest położona na terenie bardzo słabo eksponowanym, zajmując północne zbocze niewielkiego pagórka. Róż-nica wysokości pomiędzy miejscem położenia osady a pobliskimi łąkami nie przekracza 0,5 m (ryc. 2)1. Obecnie teren wokół osady, zwłasz-cza od strony północnej, jest silnie podmokły i zajęty przez użytki zielone (ryc. 3).

1 Różnice w wysokościach względnych pokazane na modelu zostały celowo przerysowane, aby uwypu-klić słabo widoczną rzeźbę terenu.

Obiekty wczesnośredniowieczne grupowały się głównie w dwóch strefach wykopu (ryc. 2): w rejonie zachodniej krawędzi oraz w narożni-ku południowo-wschodnim. Wśród wszystkich obiektów wyróżniono: 3 obiekty mieszkalne, 11 dołków posłupowych, jamę dziegdziarską, jamę przetwórczą z prażnicami, 8 palenisk, re-likty mielerza oraz chłodnię. Jednak większość, czyli 78 obiektów to różnej wielkości zagłębione w podłoże jamy, dla których nie ustalono funkcji.

Istotnym elementem analizy rozplanowania osady jest wskazanie obiektów mieszkalnych. Jednak w archeologii wczesnośredniowiecznej sposób ustalania funkcji mieszkalnych obiektów jest problematyczny. Jako główny wyznacznik przyjmuje się regularne zarysy, odpowiednio duże rozmiary, płaskie dno oraz obecność paleniska (Kobyliński 1988, s. 103). Wydaje się, że ostatnie kryterium, wobec nowszych ustaleń dotyczących użytkowania prażnic, które mogły być przeno-śnymi paleniskami (Paternoga, Rzeźnik 2007), nie powinno przesądzać o funkcji odkrytego obiektu. Także sama wielkość obiektu nie jest wystarczającym czynnikiem klasyfikującym. Po-wszechnie przyjmuje się, że owalne jamy o niec-kowatym profilu mogą być zarówno reliktami obiektów mieszkalnych, jak i gospodarczych. Inną interpretację przyjął Marek Dulinicz, który zauważył, że mogą to być pozostałości zagłę-bionych piwniczek znajdujących się wewnątrz domu (Dulinicz 2001, s. 125-127). Sytuację taką zaobserwowano np. na stanowisku 2 w Stożnem,

366 Bartłomiej Gruszka

61

23

10

051

1

34

04

9

7

81

20

26

21

35

66

64

44

52 28

24

67

35

18

32

74

94

87

107

30

0 20 100 m

Ryc. 1. Sulechów, stan. 28. Model ukształtowania powierzchni stanowiska (oprac. B. Gruszka)Fig. 1. Sulechów, site 28. Terrain model of the surface of the site (elaborated by B. Gruszka)

367Wczesnośredniowieczna osada na stanowisku 28 w Sulechowie

16

32

10

105 1 3

4

40

9

7

27

18

20

22

26

21

2

12

29

35

6646

44

25

28

24

76

53

81

23

47

49

78

107

30

Sule

chów

, st

an. 28

Rozp

lanow

anie

obie

któw

obie

kty

o n

ieokre

œlo

nej c

hro

nolo

gii

obie

kty

dato

wane c

era

mik

¹ n

a IX

wie

k

obie

kt z la

t 40. X

II w

ieku

33

fragm

ent cie

ku w

spó³c

zesnego o

sadzie

0

10

50

m

8

45

obie

kty

pra

wdopodobnie

z IX

wie

ku

90

obie

kt z o

kre

su n

ow

o¿ytn

ego

Ryc.

2. S

ulec

hów

, sta

n. 2

8. P

lan

zbio

rczy

obi

ektó

w a

rche

olog

iczn

ych

(opr

ac. B

. Gru

szka

)Fi

g. 2

. Su

lech

ów, s

ite 2

8. C

olle

ctive

pla

n of

dis

cove

red

feat

ures

(ela

bora

ted

by B

. Gru

szka

)


pow. zielonogórski. W trakcie badań odsłonięto tam obiekt o wymiarach 5,5 m × 45 m (około 25 m2). Po zdjęciu 0,15 m warstwy, w zarysach dużego obiektu pojawiły się trzy mniejsze (w tym jeden klasyczny obiekt wannowaty), będące śla-dami wewnętrznych podziałów pierwotnego, większego założenia (Gruszka 2007, s. 300, 302). Zdecydowana większość odkrytych na stanowi-sku w Sulechowie 28 obiektów to różnej wiel-kości jamy zagłębione w podłoże. Biorąc pod uwagę powyższe rozważania oraz dodatkowo uwzględniając odkryte w obiektach znaleziska (ceramikę, kości, przęśliki) wyróżniono 3 obiekty mieszkalne (ob. 22, 49 i 53). Pozostałe pełniły różnego rodzaju funkcje gospodarcze.

W południowo-wschodniej części stanowiska odkryto zespół 13 obiektów (ryc. 2) będących reliktami jednej zagrody2. W przypadku sześciu z nich było możliwe ustalenie chronologii na podstawie materiału ruchomego (ob. 23, 24, 47, 49, 53, 76). Budynki mieszkalne reprezentowane były przez dwa obiekty: 49 (ryc. 4) oraz 53 (ryc. 5, 6). Relikt budynku 49 w rzucie poziomym miał kształt zbliżony do prostokąta, z niewielkim aneksem od strony północnej. Wymiary obiektu to 4,5 × 5,7 m. Powierzchnia tak wyznaczonego budynku przekraczałaby więc 25 m2. W przekroju dno obiektu było nieckowate, lekko pofałdowane, o miąższości do 0,25 m. Wypełnisko składało się z czarnej i ciemnobrązowej próchnicy zawiera-jącej dużą ilość węgli drzewnych i spalenizny. W zachodnim narożniku (w części najzimniej-szej, najbardziej narażonej na działanie silnego wiatru) odkryto relikty paleniska (1 × 0,8 m) zbudowanego z dużych kamieni, które na skutek działania wysokiej temperatury nosiły ślady spę-kań. Naprzeciwko paleniska, w części północno--wschodniej, najprawdopodobniej znajdowało się wejście, którego reliktem może być wspomniany powyżej aneks. Do aneksu, od strony wschodniej dochodził bruk kamienny. W obiekcie znaleziono 208 fragmentów ceramiki, 47 kości oraz grudkę polepy. Podobne rozwiązanie dotyczące budowy i umiejscowienia pieca oraz zarysu obiektu spo-tykamy m.in. na stanowisku 20 w Wüstermark, obiekt 1 (Dulinicz 2001, s. 124-126).

Na południe od obiektu 49 odkryto zagłębio-ną na 0,4 m jamę nr 53 (ryc. 5; 6), która w rzu-cie płaskim miała zarys zbliżony do prostoką-ta o zaokrąglonych narożach, o długości ścian 2 × 3,8 m, co daje nam powierzchnię około 8 m2. Na wypełnisko obiektu składała się intensywnie czarna próchnica z dużą ilością węgli drzewnych i spalenizny. W obiekcie nie odkryto pozostałości paleniska. Na granicy zarysu odkryto 4 dołki po-

2 Opisy oznaczeń warstw zaprezentowano na ryc. 4.

Ryc. 3. Sulechów, stan. 28. Zdjęcie lotnicze stanowi-ska. Nalot od strony południowej (fot. P. Wolanin)Fig. 3. Sulechów, site 28. Aerial photo of the sites. South side view (photo by P. Wolanin)


słupowe o średnicach 0,25-3 m. Prawdopodobnie od strony północno-wschodniej, analogicznie jak w przypadku obiektu 49, znajdowało się wejście, którego reliktem może być znacznie zagłębiona jama 92. W obiekcie znaleziono 200 fragmentów ceramiki, przęślik, fragment prażnicy, 90 kości zwierzęcych, głównie bydła i świń. Około metr na południowy zachód, w warstwie zalegającej powyżej obiektu, znaleziono żelazną pobocznicę wędzidła (Gruszka, Michalak 2007; zob. także poniżej – przedmioty metalowe).

Oba budynki zostały wzniesione w różnych technikach, co zapewne było podyktowane różną wielkością tych założeń. W przypadku obiektu 49 możemy zakładać, że zbudowano go w kon-strukcji zrębowej. Mogą o tym świadczyć duże wymiary oraz regularny, prostokątny kształt (zob. Donat 1980, s. 44-46). Wczesnośrednio-wieczne budownictwo zrębowe poświadczone jest co najmniej od VIII wieku3, chociaż wielu bada-czy przyjmuje, że dopiero następne stulecie jest momentem pojawienia się konstrukcji wieńcowej na naszych terenach (Kobyliński 1988, s. 110;

3 Na VIII wiek są datowane niektóre studnie wznie-sione konstrukcji zrębowej (Dulinicz 2001, s. 137).

Chudziak 1994, s. 13). Jako dowód stosowania konstrukcji zrębowej już na początku VIII wieku można podać odkrycie studni (obiekt B172) na stanowisku 26 w Markowicach pod Poznaniem. W pierwszej fazie cembrowinę wzniesiono w kon-strukcji skrzyniowej, a następnie w młodszej – w konstrukcji zrębowej. Obie fazy mają datowanie dendrochronlogiczne – dolną część cembrowiny zbudowano z desek dębowych ściętych w 681 -7/+8 i 685 AD, natomiast górną część o konstruk-cji zrębowej zbudowano w 702/703 AD (Pawlak, Pawlak 2008, s. 20).

Obiekt 53 skłonny jestem wiązać z budynkiem zagłębionym, którego konstrukcja wsparta była na kilku słupach (odkryto negatywy po 4 z nich) pełniących funkcję nośną lub tylko stabilizującą. Niestety, brak jest danych co do sposobu budowy ścian i dachu. Na podstawie zachowanych relik-tów nie można ustalić czy zastosowano konstruk-cję słupowo-plecionkową, czy bardziej stabilną sumikowo-łątkową4. Użycie drugiej techniki wydaje się bardziej prawdopodobne, ponieważ

4 W tej technice wzniesiono również chłodnię (obiekt 107), która jest jednak założeniem młodszym od obiektu 53 o ponad 3 stulecia.

jasnoszara, spiaszczona próchnica

szara, spiaszczona próchnica

ciemnoszara, spiaszczona próchnica

intensywnie brunatna, spiaszczona próchnica

intensywnie brunatna, spiaszczona próchnica z niewielk¹ iloœci¹ wêgli drzewnych

intensywnie czarna, spiaszczona próchnica z niewielk¹ iloœci¹ wêgli drzewnych

intensywnie brunatna próchnica przemieszana z ¿ó³tym piaskiem

intensywnie czarna, spiaszczona próchnica z du¿¹ iloœci¹ wêgli drzewnych

intensywnie czarna, zgliniona próchnica z niewielk¹ iloœci¹ wêgli drzewnych

koœci

kamieñ

fragment ceramiki

drobnoziarnisty piasek z niewielk¹ iloœci¹ szarej próchnicy

szara, spiaszczona próchnica ze spalenizn¹ i z niewielk¹ iloœci¹ wêgli drzewnych

spalenizna intensywnie nasycona wêglami drzewnymi

grudka polepy

intensywnie brunatna próchnica z soczewkami ¿ó³tej gytii

fragmenty pra¿nicy

wêgle drzewne

ciemnoszara, spiaszczona próchnica ze spalenizn¹ i z niewielk¹ iloœci¹ wêgli drzewnych

¿ó³ty piasek przemieszany z popio³em i niewielk¹ iloœci¹ wêgli drzewnych

drobnoziarnisty ¿wir

elementy drewniane

Ryc. 4. Sulechów, stan. 28. Opisy oznaczeń warstw na rysunkach (oprac. B. Gruszka)Fig. 4. Sulechów, site 28. Descriptions of the symbols used on the drawings (elaborated by B. Gruszka)


EB

D

AG

BC

G

HF

A

C

E

ob

iekt

49

H

B

G

F

D

0

0,2

1 m

Ryc.

5. S

ulec

hów

, sta

n. 2

8. R

zut p

ozio

my

oraz

pro

file

obie

ktu

49 (r

ys i

fot.

L. W

róbl

ewsk

a; o

prac

. B. G

rusz

ka)

Fig.

5.

Sule

chów

, site

28.

Out

line

and

secti

on o

f the

feat

ure

49 (d

raw

n, p

hoto

by

L. W

róbl

ewsk

a; e

labo

rate

d by

B. G

rusz

ka)


A

B

obiekt 53

A Bobiekt 53

0 0,2 1 m

Ryc. 6. Sulechów, stan. 28. Rzut poziomy oraz profile obiektu 53 (rys. L. Wróblewska; oprac. B. Gruszka)Fig. 6. Sulechów, site 28. Outline and sec-tion of the feature 53 (drawn by L. Wró-blewska; elaborated by B. Gruszka)

Ryc. 7. Sulechów, stan. 28. Rzut poziomy obiek-tu 53. W tle fragment obiektu 49 (fot. L. Wró-blewska)Fig. 7. Sulechów, site 28. Outline of the feature 53. In the background feature 49. (photo by L. Wróblews-ka)


w obiekcie lub w jego sąsiedztwie nie odkryto śladów polepy czy gliny, którą uszczelniono ścia-ny wykonane z plecionki. Podobne rozwiązanie, z zastosowaniem słupów, odkryto np. na stano-wisku 12 w Nowej Wsi (Dulinicz 2001, ryc. 86).

Pozostałe obiekty wchodzące w skład zagrody to płytko zagłębione jamy, o niewielkich rozmia-rach, które pełniły bliżej nieokreślone funkcje, zapewne gospodarcze.

Obiekt 23 w rzucie poziomym miał kształt owalny o wymiarach 2,5 × 1,6 m (około 4 m2; ryc. 8). Wypełnisko składało się z czarnej próch-nicy zawierającej dużą ilość spalenizny i węgli drzewnych. Profil był nieckowaty, nieregular-ny, zagłębiony maksymalnie w calec na 0,2 m. W obiekcie znaleziono 78 fragmentów ceramiki.

Obiekt 47 odkryto na północny zachód od aneksu obiektu 49. W rzucie poziomym był zbliżony do wydłużonego owalu o wymiarach 2,3 m × 1,8 m. W profilu zarysował się jako niere-gularna niecka o miąższości 0,14 m. Wypełnisko składało się z ciemnobrązowej i szarej próchnicy. Nie odnotowano śladów spalenizny ani węgli drzewnych. Przez południową część obiektu biegł dalszy ciąg bruku kamiennego (w postaci szcząt-kowej), który dochodził do aneksu obiektu 49.

Ostatnie dwa obiekty, z których pozyskano ma-teriał zabytkowy, a które wchodzą w skład zagrody, to obiekt 24 oraz 76. Pierwszy z nich, w rzucie poziomym był kolisty, o średnicy około 0,7 m. Wypełnisko składało się z szarej próchnicy, miej-scami przemieszanej z drobnym, żółtym piaskiem. Z obiektu pozyskano 7 fragmentów ceramiki oraz 5 kości. Obiekt 76 w rzucie poziomym zbliżony był do owalu o średnicy około 1,2 m. Wypełnisko składało się z ciemnobrązowej i szarej próchni-cy. Profil obiektu był schodkowy, symetryczny, a maksymalna miąższość wynosiła 0,24 m. Z jamy pozyskano 8 fragmentów ceramiki i 6 kości.

Od północnego wschodu do zagrody docho-dził bruk kamienny (ryc. 2; 9; 10), a na północ od bruku natrafiono na relikty suchego rowu lub dawnego cieku (ryc. 11). Zarówno bruk, jak i rów miały przebieg mniej więcej na osi południowy wschód–północny zachód na całej szerokości wykopu (w części centralnej bruk został naj-prawdopodobniej zniszczony bądź przez orkę, bądź w trakcie odhumusowywania stanowiska, i zachował się jedynie w szczątkowej formie). Przy narożniku południowo-wschodnim bruk kamienny oraz rów przecinają się (ryc. 10).

Ryc. 8. Sulechów, stan. 28. Profil obiektu 53. W tle relikty obiektu 49 (fot. L. Wróblewska)Fig. 8. Sulechów, site 28. Section of the feature 53. In the background remains of the feature 49 (photo by L. Wróblewska)

Ryc. 9. Sulechów, stan. 28. Rzut poziomy i profile obiektu 23 (rys. L. Wróblewska; oprac. B. Gruszka)Fig. 9. Sulechów, site 28. Outline and sections of the feature 23 (drawn by L. Wróblewska; elaborated by B. Gruszka)

A

C

B

D

0 0,2 1 m

AB

C D

obiekt 23

obiekt 23


Szerokość bruku wynosiła średnio 2 m, w naj-szerszym miejscu 3 m. Zbudowany był z luźno rzuconych otoczaków oraz kamieni łamanych, których zachowała się jedna warstwa. Nigdzie nie stwierdzono, aby kamienie tworzyły więcej poziomów. Bruk odsłonięto na długości około 55 m. Kamienie spoczywały na ciemnobrązo-wej próchnicy (humus pierwotny?). Ustalenie chronologii zarówno bruku, jak i rowu sprawia trudności. Istnieją wszakże dane stratygraficzne, które pozwalają uznać oba elementy za równo-czasowe i funkcjonujące łącznie z osadą. W naj-lepiej zachowanych partiach bruku (wschodnia i zachodnia) nie stwierdzono, aby przecinał on obiekty wczesnośredniowieczne (wyjątkiem jest obiekt 47). Ponadto bruk wyraźnie tworzy oś komunikacyjną łączącą obiekty zarówno w części wschodniej, jak i zachodniej (np. obiekty 20 i 40). Również rów na całym przebiegu nie niszczył jakiegokolwiek obiektu (ryc. 2). Fakt przecinania się obu podłużnych elementów przy południo-wo-wschodnim narożniku można wyjaśnić na kilka sposobów. Pierwszą możliwością jest to, że rów jest młodszy i w trakcie kopania zniszczył fragment bruku. Ewentualnie można uznać rów za twór naturalny (wynika to m.in z topografii terenu), wówczas zrozumiały jest brak bruku w miejscu przecięcia. W tym przypadku jednak można by tam oczekiwać czegoś w rodzaju prze-prawy, kładki, pomostu, itp. Pozostałości takich nie odkryto. Poza tym przesłanką pozwalającą łączyć chronologicznie funkcjonowanie osady i rowu jest fakt nieprzecinania się tego ostatniego z żadnym obiektem oraz wyraźna organizacja przestrzeni. Zdecydowana większość obiektów znajdowała się bowiem po południowej stronie rowu. Wydaje się więc, że rów – poza tym, że był przeszkodą – pełnił jednocześnie funkcję granicy pomiędzy strefą występowania osadnictwa a ob-szarem nieużytkowanym, podmokłym, znajdu-jącym się po północnej stronie. Z drugiej jednak strony wypełnisko rowu (ciemnoszaro-brązowa próchnica; ryc. 12) nie odcina się wyraźnie od współczesnego humusu, co może świadczyć o zdecydowanie młodszej chronologii rowu.

Ryc. 10. Sulechów, stan. 28. Relikty bruku w central-nej i wschodniej części stanowiska. Widok od wscho-du (fot. L. Wróblewska)Fig. 10. Sulechów, site 28. Relics of the pavement in the eastern and southern part of the site. View from the east (photo by L. Wróblewska)

Ryc. 11. Sulechów, stan. 28. Relikty bruku i rowu w miejscu "przecięcia się". Wschodnia część wykopu (fot. L. Wróblewska)Fig. 11. Sulechów, site 28. Relics of the pavement and ditch in the place where they are crossing each other. Eastern part of the trench (photo by L. Wróblewska)


Nieco inaczej kwestia chronologii względnej wygląda w odniesieniu do bruku kamiennego. Na podstawie danych stratygraficznych moż-na stwierdzić, że bruk powinien być datowany co najmniej tak samo jak osada, ewentualnie może być od niej starszy. Ze względu na to, że na stanowisku nie stwierdzono śladów osadnic-twa z okresów poprzedzających wczesne śre-dniowiecze nie ma podstaw, aby bruk datować na epoki starsze. W części zachodniej osady bruk „łączy” ze sobą dwa obiekty datowane na wczesne średniowiecze. Nie jest wykluczone, że

mógł być swego rodzaju utwardzonym traktem, który wykorzystywano w czasie opadów desz-czu. Utwardzenie drogi kamieniami znacznie ułatwiało komunikację pomiędzy zachodnią, a wschodnią częścią osady. Przypuszczenia do-tyczące funkcji bruku oraz rozplanowania osady uzyskują potwierdzenie w wynikach analizy planigraficznej materiału ceramicznego wyko-nanej z dokładnością do 1 m2. Wynika z niej, że ceramika występuje głównie w środkowej części wykopu, wzdłuż osi przebiegu bruku oraz w pobliżu większych skupisk obiektów. W kilku przypadkach stwierdzono skupiska ceramiki (do 70-80 fragmentów na 4 m2) zalegające bezpo-średnio nad obiektami, z których nie pozyskano żadnego materiału ceramicznego. Pośrednio więc jamy te można uznać za współczesne osadzie wczesnośredniowiecznej.

Ostatni obiekt (22), który mógł być reliktem budynku mieszkalnego wyeksplorowano jedynie częściowo. Zlokalizowany był przy zachodniej krawędzi wykopu, około 15 m na północ od jego narożnika. W rzucie poziomym, w odsłoniętym zarysie zbliżony był do prostokąta o wymiarach 2,4 × 2,3 m (ryc. 14; 15). Przybliżona powierzch-nia obiektu mogła zatem wynosić około 8-9 m2. Profil był nieckowaty, z dwoma wyraźnymi prze-głębieniami, o maksymalnej miąższości 0,56 m. Wypełnisko składało się z czarnej próchnicy zawierającej spaleniznę i węgle drzewne. W na-rożniku południowo-wschodnim odkryto naj-prawdopodobniej relikty silnie zniszczonego paleniska. Z obiektu pozyskano 277 fragmentów ceramiki, połowę przęślika, fragment prażnicy, 40 kości i 10 grudek polepy. Niewiele możemy powiedzieć o konstrukcji samego budynku.

Ryc. 12. Sulechów, stan. 28. Relikty rowu na wysoko-ści obiektu 49 i 53 (w tle). Widok od wschodu (fot. L. Wróblewska)Fig. 12. Sulechów, site 28. Relics of the ditch on the level of the features 49 and 53 (in the background). View from the east (photo by L. Wróblewska)

Ryc. 13. Sulechów, stan. 28. Cięcie profilowe rowu (fot. L. Wróblewska)Fig. 13. Sulechów, site 28. Section of the ditch (photo by L. Wróblewska)


0 0,2 1 m

obiekt 22

obiekt 22 (podrys stropu 2 w-wy)

A B

DC

C

D

A

A

B

B

obiekt 22

Ryc. 14. Sulechów, stan. 28. Rzut po-ziomy i profile obiektu 22 (rys. L. Wró-blewska; oprac. B. Gruszka)Fig. 14. Sulechów, site 28. Outline and sections of the feature 22 (drawn by L. Wróblewska; elaborated by B. Gruszka)

Znaczna miąższość obiektu oraz regularne za-rysy pozwalają na przypuszczenie, że obiekt 22 może być reliktem ziemianki lub półziemianki o najprawdopodobniej dwuspadowym dachu, który wspierał się na sochach. Ich śladami mogą być dwa przegłębienia (pierwsze znajdujące się przy południowo-wschodnim narożniku, drugie w centrum obiektu), które wyznaczają dłuższą oś budynku.

Drugie duże zgrupowanie obiektów odsło-nięto w części zachodniej wykopu (obiekty 1, 4, 7, 9, 10, 17, 18, 20, 40; ryc. 2). Większość z nich to obiekty o przeznaczeniu gospodarczym (ob. 1, 4, 7, 9, 40).

Obiekt 1 w rzucie płaskim zbliżony był do owalu o nieregularnym zarysie, o średnicy około 2 m oraz maksymalnej miąższości 0,8 m (ryc. 16; 17). Jego wypełnisko składało się w części stro-powej z intensywnie czarnej, miejscami brązowej

próchnicy zawierającej duże ilości spalenizny oraz węgle drzewne, a w części spągowej (około 0,25-0,3 m od dna) z żółtego piasku mocno prze-mieszanego z popiołem i licznymi, drobnymi wę-

Ryc. 15. Sulechów, stan. 28. Profil obiektu 22 (fot L. Wróblewska)Fig. 15. Sulechów, site 28. Section of the feature 22 (photo by L. Wróblewska)


Ryc. 16. Sulechów, stan. 28. Profil obiektu 1 (fot. L. Wróblewska)Fig. 16. Sulechów, site 28. Section of the feature 1 (photo by L. Wróblewska)

glami drzewnymi. W obiekcie na granicy warstw wystąpiła koncentracja grudek polepy (112 sztuk) oraz fragmenty prażnicy (58 ułamków). Znalezio-no także ściankę naczynia z widoczną warstwą (1 mm grubości) czarno-brązowej substancji (dziegciu?). Profil obiektu był lejowaty. Sugerując się głównie profilem obiektu oraz dużą ilością grudek polepy sądzę, że obiekt 1 to relikty jamy dziegciarskiej. Analogiczne jamy pod względem ukształtowania profilu są znane np. z pobliskiej osady ze stanowiska 10 w Sulechowie (Pawlak, Pawlak 2013) oraz ze stanowiska 1 w Glińsku (Gruszka 2011, ryc. 2, 5).

Obiekt 4 w rzucie poziomym miał zarys „ósemkowaty”, o długości około 2,4 m i sze-rokości około 1,4 m. W profilu zarys był niec-kowaty, nieregularny (ryc. 18). We wschodniej części obiektu odkryto pozostałości paleniska zbudowanego z różnej wielkości kamieni, silnie spękanych na skutek działania wysokiej tempe-ratury. Zachodnia część mogła być reliktem jamy przypaleniskowej, do której podczas sprzątania paleniska zgarniano popiół oraz niedopalone fragmenty drewna. Wyróżniała się zupełnym

brakiem kamieni oraz bardziej intensywnym, ciemniejszym zabarwieniem. W jamie znaleziono 6 fragmentów ceramiki oraz 3 fragmenty kości.

W zachodniej części wykopu odkryto zespół dwóch obiektów (20 i 40), pomiędzy którymi przebiegał kamienny bruk (ryc. 19; 20). Obiekt 40 w rzucie płaskim zbliżony był do owalu o średnicy 2,6 m. Profil był nieckowaty, asymetryczny. Mak-symalna miąższość obiektu wynosiła 0,6 m (ryc. 19). Główne wypełnisko składało się z czarnej i brązowej próchnicy zawierającej liczne, drobne węgle drzewne oraz spaleniznę. W spągu obiektu można wyróżnić warstwę o grubości 0,15 m sza-ro-żółtego piasku ze śladami spalenizny i popiołu. W obiekcie odkryto 233 fragmenty ceramiki, 284 fragmenty prażnic, pochodzące od co najmniej 5 egzemplarzy, w tym dwóch częściowo zrekon-struowanych (ryc. 54-56), a ponadto 371 grudek polepy oraz 233 kości. Poszczególne prażnice różnią się między sobą zarówno rozmiarami, grubością i wysokością ścianek, jak również masą garncarską użytą do ich produkcji. Znaczne na-gromadzenie fragmentów tych pojemników może wskazywać na przetwórczy charakter obiektu 40.


A

E

C

G

B

H

F

H

B

D

A

C

E F G

obiekt 4

0 0,2 1 m

Ryc. 18. Sulechów, stan. 28. Rzut poziomy i profile obiektu 4 (rys. L. Wróblewska; oprac. B. Gruszka)Fig. 18 Sulechów, site 28. Outline and sections of the feature 4 (drawn by L. Wróblewska; elaborated by B. Gruszka)

Niewiele możemy powiedzieć na temat kon-strukcji ścian i dachu obiektu, ale można przy-puszczać, że analogicznie jak w obiekcie 1, nad jamą 40 wzniesiono lekką konstrukcję, być może plecionkową5.

Na południowy wschód od obiektu 40 zlo-kalizowano owalną, podłużną jamę (obiekt 20) o wymiarach 3,1 × 1,6 m (około 5 m2; ryc. 19). Profil obiektu był nieckowaty, nieregularny, o maksymalnej miąższości 0,2 m. Wypełnisko składało się z brązowo-szarej próchnicy zawiera-jącej miejscami soczewki żółtej gliny – w części południowej, natomiast północna część składała się z czarnej i ciemnoszarej próchnicy, która za-

5 Odkryta w obiekcie polepa mogła pochodzić za-równo z elementów konstrukcyjnych ścian i dachu, jak również z niewątpliwie obecnego w obiekcie paleniska.

wierała węgle drzewne, spaleniznę oraz spękane na skutek działania wysokiej temperatury kamie-nie, które mogą być reliktem paleniska.

Pomiędzy obiektami odkryto pozostałości kamiennego traktu o szerokości około 2 m, zbu-dowanego w bardzo podobny sposób, jak w czę-ści południowo-wschodniej wykopu (ryc. 19). Występowanie dobrze zachowanych reliktów bruku między obiektami może wskazywać na funkcjonalne powiązania obu budynków. Punkty styku bruku z zarysami obiektów wyznaczają prawdopodobnie miejsce, w których pierwotnie znajdowały się wejścia.

Na stanowisku odkryto także relikty naj-prawdopodobniej niewielkiej jamy zasobowej (obiekt 9). W rzucie poziomym kształt obiektu był zbliżony do owalu o średnicy około 1 m. Pro-fil był workowaty o miąższości dochodzącej do 0,9 m. Wypełnisko składało się z ciemnoszarej próchnicy. W spągu obiektu występowały dużych rozmiarów kamenie (ryc. 21).

Liczną grupę reprezentują niewielkie (do 1 m średnicy), zazwyczaj owalne lub prostokątne obiekty (2, 3, 7, 8, 12, 26, 27, 28, 29, 35, 45 i 46; ryc. 22-29), zawierające w swoich wypełniskach liczne, niekiedy silnie przepalone kamienie spoczywa-jące w ciemnoszarej próchnicy ze spalenizną

A

CD

B

E

E

EC D

A B

0 0,2 1 m

obiekt 1

Ryc. 17. Sulechów, stan. 28. Rzut poziomy i profile obiektu 1 (rys. L. Wróblewska; oprac. B. Gruszka)Fig. 17. Sulechów, site 28. Outline and sections of the feature 1 (drawn by L. Wróblewska; elaborated by B. Gruszka


D

A

CB

0

0,2

1 m

CE

82

,31

82

,28

D

82

,29

AE

B8

2,2

6o

bie

kt

40

ob

iekt

20

Ryc.

19.

Sul

echó

w, s

tan.

28.

Rzu

ty p

ozio

me

i pro

file

obie

któw

20

i 40

(rys

. L. W

róbl

ewsk

a; o

prac

. B. G

rusz

ka)

Fig.

19.

Sul

echó

w, s

ite 2

8. O

utlin

e an

d se

ction

s of t

he fe

atur

e 20

and

40

(dra

wn

by L

. Wró

blew

ska;

ela

bora

ted

by B

. Gru

szka

)


Ryc. 20. Sulechów, stan. 28. Rzut poziomy obiektu 40 i fragment negatywu obiektu 20 oraz bruk łączący oba obiekty (fot. L. Wróblewska)Fig. 20 Sulechów, site 28. Outline of the feature 40 and fragment of negative of feature 20 and pavement which joined them (photo by L. Wróblewska)

i popiołem. W kilku przypadkach na krawę-dziach obiektu była widoczna wyraźna obwódka utworzona przez węgle drzewne. Obiekty te były zlokalizowane w centralnej części wykopu w pasie o szerokości około 10-15 m (wschód–zachód) i na długości około 25 m (północ–południe). Można im przypisać funkcje wolnostojących palenisk służących do różnych, bliżej nieokreślonych celów gospodarczych. W niektórych obiektach (np. 28; ryc. 24) natrafiono na liczne grudki polepy (95 bryłek), na których były widoczne odciski słomy, trawy czy plew, co pod tym względem zbliża-ło je do odkrywanych np. w obiekcie 1 lub 40 fragmentów prażnic. To, co odróżniało grudki polepy od fragmentów prażnic to kształty, które były amorficzne, o dobrze zaznaczonych, nie-rozmytych brzegach. Z całego zbioru nie udało się jednak odtworzyć żadnych większych form (krawędź, ścianka, dno). Nie stwierdzono tak-że żadnych odcisków konstrukcyjnych, co każe odrzucić hipotezę, że polepa była elementem uszczelniającym jakiś budynek. Ponadto z obiektu pochodzi fragment osełki. Większość z omó-wionych palenisk nie zawierała w wypełniskach materiału zabytkowego, nie włączając w to polepy. Wyjątkiem są obiekty 7, 26, 28, 35, 46, z których pochodzi od kilku do ponad 100 fragmentów naczyń (obiekt 35).

W północnej części wykopu odkryto po-zostałości owalnej jamy (obiekt 16) o średnicy około 1,5 m i miąższości dochodzącej do 0,3 m (ryc. 30; 31). Wypełniso składało się z czarnej, tłustej próchnicy, przesyconej spalenizną i drob-nymi węglami drzewnymi. Z obiektu pochodzi 15 fragmentów ceramiki, 11 kości zwierzęcych, grudka polepy oraz żelazne ciosło (zob. poniżej – przedmioty metalowe). Funkcja obiektu nie jest ostatecznie sprecyzowana, chociaż biorąc pod uwagę lokalizację na skraju osady, kształt oraz charakter wypełniska, nie można wykluczyć, że są to relikty mielerza. Przypuszczenie to wzmacnia odkrycie ciosła doskonale zastępującego siekierę na etapie wstępnej obróbki drewna, tj. rąbania i ciosania, czyli cięcia na ukos i wzdłuż przekroju podłużnego pnia (Moszyński 1967, s. 298-299, ryc. 249, 250). Przedmiot ten mógł być użytkowa-ny w procesie odpowiedniego przygotowywania polan do procesu suchej destylacji.

Przy północno-wschodnim narożniku wy-kopu, po północnej stronie rowu, na terenie silnie podmokłym odkryto pozostałości naj-prawdopodobniej drewnianej chłodni/spiżarki lub rząpia przeznaczonego do gromadzenia podsiąkającej w tym miejscu wody (ryc. 32-34). Obiekt odsłonięto w spągu 2 warstwy mecha-nicznej. W rzucie poziomym był zbliżony do


obiekt 9

0 0,2 1 m

Ryc. 21. Sulechów, stan. 28. Rzut poziomy i profil obiektu 9 (rys. L. Wróblewska; oprac. B. Gruszka)Fig. 21. Sulechów, site 28. Outline and section of the feature 9 (drawn by L. Wróblewska; elaborated by B. Gruszka)

obiekt 7

0 0,2 1 m

0 0,2 1 m

obiekt 28

obiekt 8

0 0,2 1 m



Ryc. 24. Sulechów, stan. 28. Rzut poziomy i profil obiektu 28 (rys. L. Wróblewska; oprac. B. Gruszka)Fig. 24. Sulechów, site 28. Outline and sections of the feature 24 (drawn by L. Wróblewska; elaborated by B. Gruszka)


Ryc. 26. Sulechów, stan. 28. Rzut poziomy obiektu 12 (fot. L. Wróblewska)Fig. 26. Sulechów, site 28. Outline of the feature 12 (photo by L. Wróblewska)




owalu o wymiarach 1,8 × 2,3 m. Wypełnisko składało się z szarej i jasnoszarej próchnicy przemieszanej w układzie średnioplamistym z jasnożółtym piaskiem. W części centralnej wypełniska były widoczne zarysy drewnianej konstrukcji. Dobrze zachowane elementy kon-strukcyjne pozwoliły na ustalenie, że chłodnię wzniesiono w technice sumikowo-łątkowej. Łąt-ki były wzmocnione od wnętrza dodatkowymi elementami (niewielkimi słupkami). Odsłonięto trzy zachowane poziomy sumików, o łącznej wy-sokości około 0,5 m. Każdy z sumików miał od 0,85 do 0,95 m długości i do kilku centymetrów szerokości. Do wykonania ścian i elementów pionowych chłodni wykorzystywano przede wszystkim drewno dębowe, następnie olchowe i w pojedynczych przypadkach z sosny i wierz-by6. Dno chłodni zostało wyłożone kamien-nym brukiem złożonym z różnych rozmiarów otoczaków.

Z obiektu pozyskano kilkanaście fragmentów kości zająca. W szczątkowej formie zachowała się plecionka, która mogła być elementem przy-krycia urządzenia. Ponadto we wnętrzu obiektu, jak i tuż poza jego zarysem odkryto łącznie 14 fragmentów ceramiki, która pod względem sty-listyczno-formalno-technologicznym nie różniła się od fragmentów znalezionych na osadzie po południowej stronie rowu.

Na podstawie pozyskanego materiału oraz lokalizacji obiekt można było łączyć chronolo-gicznie i funkcjonalnie z istniejącą osadą. Jednak wyniki badań dendrochronologicznych wskaza-ły znacznie młodszą chronologię drewnianych elementów obiektu. Do badań przeznaczono 20 próbek. Najmłodsze daty wskazują, że obiekt został zbudowany (ewentualnie naprawiany) w 1141 roku. Nie można wykluczyć, że obiekt ten jest związny z II fazą osadniczą zarejestrowaną na sąsiednim stanowisku nr 10 (zob. E. Pawlak, P. Pawlak w tym tomie).

Przy profilu wschodnim odkryto fragmenty dwóch obiektów: 77 i 81 (ryc. 35). Z tego ostat-

6 Analizę dendrologiczną i dendrochronologiczną wykonał prof. Marek Krąpiec z AGH w Krakowie.




0 0,2 1 m

obiekt 16

obiekt 16



niego pochodzi kilkanaście większych fragmen-tów naczyń. W rzucie pionowym, uchwyconym jedynie w profilu wykopu, obiekt był nieckowaty, o równym dnie i miąższości dochodzącej do około 0,4 m. Wypełnisko składało się z ciemnoszarej, spiaszczonej próchnicy ze spalenizną i z niewielką ilością węgli drzewnych. Obiekt był położony tuż przy bruku kamiennym, a więc wzdłuż osi komunikacyjnej.

Ostatnim z obiektów, z których pozyska-no ceramikę, była jama 78 zlokalizowana we wschodniej części wykopu, około 11 m na pół-noc od bruku (ryc. 2; 36). W rzucie poziomym obiekt miał kształt owalnego pierścienia, otwar-tego od strony zachodniej oraz był pozbawio-ny warstwy kulturowej wewnątrz zarysu. Jego miąższość była niewielka i dochodziło do kil-kunastu centymetrów. Nie można wykluczyć, że jest to relikt wykrotu, do którego dostało się kilkanaście fragmentów ceramiki.

Podsumowując rozważania dotyczące roz-planowania osady można można wysunąć kilka wniosków:

• na stanowisku zaznaczył się zdecydowa-ny podział na strefę mieszkalną (część wschodnia) i produkcyjną (część środ-kowa i zachodnia),

• odsłonięty fragmentarycznie bruk jest współczesny funkcjonującej osadzie i peł-nił rolę osi komunikacyjnej łączącej obie części osady,

• niewiele można powiedzieć na temat wiel-kości stanowiska. Z pewnością zabudowa nie wykraczała poza odsłonięty pas w kie-runku północnym i południowym. Naj-prawdopodobniej zajmowała niewielkie wzniesienie i rozciągała się w kierunku północno-zachodnim i południowo-wschodnim, w pasie około 50 m,

• odkryty rów, przebiegający przez całą szerokość wykopu, mógł już istnieć w okresie funkcjonowania osady, cho-ciaż nie można wykluczyć jego młodszej chronologii.


AB

C

0

10

50

cm

Ryc.

32.

Sul

echó

w, s

tan.

28.

Rzu

t poz

iom

y ob

iekt

u 10

7 na

trze

ch p

ozio

mac

h oz

nacz

onyc

h od

pow

iedn

imi l

itera

mi n

a ry

cini

e z p

rofil

ami o

biek

tu (r

ys. L

. Wró

blew

ska,

M

. Chr

apek

; opr

ac. B

. Gru

szka

)Fi

g. 3

2. S

ulec

hów

, site

28.

Out

line

of th

e fe

atur

e 10

7 on

thre

e le

vels

mar

ked

with

ade

quat

e le

tter

s on

the

figur

e w

ith fe

atur

e se

ction

s (dr

awn

by L

. Wró

blew

ska,

M

. Chr

apek

; ela

bora

ted

by B

. Gru

szka

)


A

B

C

A

B

C

œciana NW

0 10 50 cm

œciana SW

œciana SEœciana NE

A

B

C

A

B

C

œciana NW

0 10 50 cm

œciana SW

œciana SEœciana NE

Ryc. 33. Sulechów, stan. 28. Rzut drewnianych ścian obiektu 107. Poszczególne rzuty płaskie są oznaczone odpowiednimi literami (rys. L. Wróblewska, M. Chrapek; oprac. B. Gruszka)Fig. 33. Sulechów, site 28. Outline of the wooden walls of the feature 107. Particular outlines are marked with adequate letters (drawn by L. Wróblewska, M. Chrapek; elaborated by B. Gruszka)

Ryc. 34. Sulechów, stan. 28. Rzuty płaskie obiektu 107 ukazujące poszczególne poziomy: A – strop obiektu; B – ok. 10 cm poniżej stropu; C – spąg obiektu (fot. L. Wróblewska)Fig. 34. Sulechów, site 28. Outlines of the feature 107 showing par-ticular levels: A – roof of the feature; B – circa 10 below the roof; C – thill of the feature (photo by L. Wróblewska)

a b

c


obiekt 88obiekt 48

obiekt 78G H ED

H

D

B

A

F

E

G

AB F

obiekt 78

A

0 0,2 1 m

obiekt 48

obiekt 88

obiekt 78

obiekt 77

obiekt 81

82,10

obiekt 77

obiekt 81

0 0,2 1 m

Ryc. 35. Sulechów, stan. 28. Rzuty poziome i profile obiektów 77 i 81 (rys. L. Wróblewska; oprac. B. Gruszka)Fig. 35. Sulechów, site 28, loco community Outlines and sections of the feature 77 and 81 (drawn by L. Wróblewska; elaborated by B. Gruszka)

Ryc. 36. Sulechów, stan. 28. Rzut po-ziomy i profile obiektu 78 (rys. L. Wró-blewska; oprac. B. Gruszka)Fig. 36. Sulechów, site 28. Outline and sections of the feature 78 (drawn by L. Wróblewska; elaborated by B. Gruszka)


Analiza materiałów ruchomych

Fragmenty naczyń

W trakcie badań pozyskano łącznie 2989 frag-mentów ceramiki. 1521 ułamki pochodzą z wy-pełnisk 31 obiektów i są podstawą ich datowania (wyjątek stanowi obiekt 107, gdzie do wydatowa-nia wykorzystano metodę dendrochronologiczną), pozostałe znaleziono w warstwie zalegającej bez-pośrednio nad nimi. Wśród ceramiki wyróżnio-no 357 fragmentów wylewów, 2458 fragmentów brzuśców oraz 174 fragmenty den.

Analizę ceramiki przeprowadzono na pod-stawie schematu wypracowanego dla materiałów ceramicznych pochodzących z osady w Klenicy stan. 3 (Gruszka 2010). Ten sam schemat zasto-sowano w trakcie analizy fragmentów naczyń z grodziska w Nowińcu, stan. 2 (Gruszka 2012) oraz osady w Zawadzie, stan. 1 (Gruszka 2014). Dzięki użyciu ujednoliconego sposobu opisu stylistyki i form naczyń i ich poszczególnych elementów jest możliwe porównywanie otrzyma-nych wyników badań, co ułatwia ustalenia do-tyczące chronologii względnej zespołów naczyń z poszczególnych stanowisk, a także umożliwia śledzenie ewentualnych związków kulturowych.

Podstawą analizy formalno-stylistycznej był zbiór 1173 fragmentów naczyń, co odpowia-da około 77% całości pozyskanego materiału z obiektów wczesnośredniowiecznych. Z tego zbioru wydzielono 368 jednostek taksnomicz-nych (dalej j.t.)7. Ceramika z warstwy posłużyła jedynie do uzupełnienia typologii ornamentyki, wylewów oraz form naczyń. Pozostałe 23% frag-mentów to różnej wielkości okruchy ceramiczne nieprzydatne do szczegółowych analiz zarówno mikro-, jak i makroskopowych.

Katalog cech, które brano pod uwagę pod-czas analizy naczyń liczył kilkadziesiąt pozycji. Uwzględniono stopień rozdrobnienia materia-łu. W celu określenia przybliżonego kształtu

7 Jako jednostkę tasnonomiczną rozumiem taki zespół fragmentów, które z dużym prawdopodobień-stwem pochodzą od jednego naczynia.

fragmentów i części naczynia użyto schematu zaproponowanego przez Pawła Rzeźnika (1995, s. 21, ryc. 3). Następnie, jeśli stan zachowania na to pozwolił, określano średnicę wylewu lub dna naczynia, grubość jego ścianek (starano się brać pod uwagę wartość średnią). Zrezygnowa-no jednak z makroskopowej analizy domieszki schudzającej, zarówno jeśli chodzi o frakcję, jak i rodzaj. Zamiast tego wykorzystano wyniki ba-dań petrograficznych 37 fragmentów naczyń, co odpowiada 10% wydzielonych jednostek tak-sonomicznych (Gunia 2013a – Aneks 1). Prze-prowadzone badania petrograficzne w obrębie wydzielonych grup umożliwiły wykonanie analiz planimetrycznych i granulometrycznych, a także pomogły w określeniu temperatury oraz atmos-fery wypału.

Ponadto zwracano uwagę na fakturę i sto-pień wyrównania obu powierzchni. Wyróżniono powierzchnię równą gładką, równą nieznacznie szorstką, równą szorstką, równą chropowatą, powierzchnię równą o fakturze „gęsiej skórki” oraz analogicznie powierzchnię z nierównościami gładką, nieznacznie szorstką, szorstką chropo-watą i „gęsią skórkę”. Ślady produkcyjne opisane zostały przez następujące cechy: łączenie taśm gliny widoczne na powierzchniach ścianek oraz przełamie naczynia, zasięg obtaczania, wygła-dzanie naczynia. Kolejne cechy: ślady powstałe na skutek podważania czy odcinania dna, wy-stępowanie różnego rodzaju odcisków czy pod-sypki – dotyczyły partii przydennych naczynia (zob. Hołubowicz 1965, s. 21-23; Rzeźnik 1995, s. 28-59). Katalog cech kończą dane na temat ukształtowania wylewu danego fragmentu, typu dna, grupy ornamentu czy typu naczynia.

Przygotowanie masy garncarskiej

Z przygotowaniem gliny do budowy naczynia wiąże się rodzaj, ilość oraz wielkość użytej w tym celu domieszki schudzającej. Szczegółowe wyniki analiz planimetrycznych i granulometrycznych przedstawiono w Aneksie 1 (Gunia 2013a). Na


podstawie przeprowadzonych badań można wy-dzielić cztery podstawowe grupy petrograficzne różniące się od siebie wielkością i składem mine-ralnym tłucznia, barwą i strukturą tła oraz ilością i sposobem ułożenia szklistych żyłek w czerepie. Różnice te pomiędzy poszczególnymi grupami, zwłaszcza dotyczące granulometrii, były nieostre. Dodatkową cechą klasyfikacyjną było stwierdze-nie występowania lub brak zabiegów angobowa-nia powierzchni ścianek naczyń.

Jako domieszki schudzające masę garncarską stosowano przede wszystkim zwietrzały tłuczeń skalny pochodzący z rozkruszania głazów narzu-towych wieku plejstoceńskiego. W szczegółowej analizie wyróżniono występowanie następują-cych składników: minerały ilaste, kwarc, skale-nie, fragmenty skał (w tym: granitoidy, kwarcyty, metapiaskowce, gabroidy, dioryty i inne), łyszczy-ki (ciemne i jasne), minerały ciemne i akcesorycz-ne (np. pirokseny, amfibole, magnetyt, hematyt, cyrkon i inne) oraz inne (np. glaukonit, toczeńce ilaste, pozostałości organiczne) (Aneks 1 – Gunia 2013a). Wyjściowym surowcem do produkcji masy garncarskiej były ciemnobrązowe i silnie zażelazione gliny zwałowe lub polodowcowe gliny zwietrzelinowe. We wszystkich grupach w skład masy ceramicznej wchodziły, oprócz minerałów ilastych, przede wszystkim kwarc oraz granitoidy pochodzenia eratycznego. Jeśli chodzi o frakcję to wyróżniono pięć klas ziarnowych: < 0,1 mm (frakcja mułowa); 0,1-0,5 mm; 0,5-1 mm; 1-2 mm (frakcja psamitowa) oraz > 2 mm (frakcja żwiro-wa). W większości przypadków odnotowano, że składniki najdrobniejsze (< 0,1-0,5 mm) stanowią od 60% do nawet 80-90% objętości tła czerepu. Frakcja grubsza, obejmująca ziarna wielkości od 0,5 do 1 mm oraz od 1 do 2 mm stanowiła od około 2 do 20% objętości tła. Frakcja żwirowa, czyli powyżej 2 mm występowała najrzadziej. W większości analizowanych przypadków nie stwierdzono jej wcale, natomiast w pojedyn-czych przypadkach jej obecność wynosiła 2-6% objętości tła. Nie zaobserwowano ściślejszych zależności pomiędzy składem granulometrycz-nym a typem petrograficznym. Można jedynie stwierdzić, że w przypadku naczyń zaliczonych

do grupy petrograficznej 2b frakcja 0,5-1 mm występuje znacznie częściej niż w przypadku pozostałych grup, natomiast w przypadku gru-py 1 zaobserwować można największy wśród wszystkich grup udział frakcji żwirowej. Na podstawie wyników analizy granulometrycznej można przypuszczać, że garncarze wykonujący naczynia na osadzie w Sulechowie dodawali do-mieszki schudzające do masy garncarskiej raczej w sposób przypadkowy. Nie stwierdzono, aby regułą była intencjonalna selekcja określonej frakcji ziarnowej (wyjątkiem była np. próbka p.c. 9). Zabiegi celowego odsiewania skał o frakcji żwirowej mogły być stosowane w przypadku naczyń zaliczonych do grup 2, 3 i 4 (zob. Aneks 1 – Gunia 2013a). Do podobnych wniosków doty-czących doboru domieszki schudzającej (rodzaju, ilości i frakcji) doszli Ewa i Paweł Pawlakowie w przypadku naczyń ze starszej o co najmniej 2 stulecia osady Markowicach pod Poznaniem (Pawlak, Pawlak 2008, s. 41).

Budowa naczynia

Pierwszym etapem formowania naczynia jest roz-łożenie masy garncarskiej na twardej podstawce (w przypadku naczyń z Sulechowa było nią w więk-szości przypadków koło garncarskie) i rozpoczęcie budowy zaczątku dna. Z tym etapem budowy zwią-zane są ślady podsypki oraz ewentualne negatywy po różnego rodzaju szczegółach konstrukcyjnych tarczy koła garncarskiego. Są to głównie wklęsłe odciski osi, które zarejestrowano na 18 fragmentach den (ryc. 57:6; 58:6; 60:14; 66:1; 69:6; 70:8, 9; 71:7; 74:7-9; 75:16; 77:4; 79:5). W jednym przypadku stwierdzono wypukły odcisk osi. Na podstawie widocznych szczegółów znajdujących się wewnątrz odcisków (śladów dynamicznego obrotu) można przypuszczać, że przy budowie naczyń wykorzysty-wano koła garncarskie o nieruchomej osi. Średnica odcisków wynosiła około 2 cm, a głębokość docho-dziła do 3-4 mm. W kilku przypadkach odciski były podwójne, co może świadczyć, że naczynie nie było zbyt silnie przytwierdzone do tarczy koła i w trakcie jego obrotu ześlizgiwało się. Podobne dane dotyczące stosowania koła garncarskiego


z nieruchomą osią o średnicy około 2 cm płyną z analizy znalezisk ceramicznych z osady w Zawa-dzie, stan. 1 (Gruszka 2014, s. 110), Klenicy, stan. 3 (Gruszka 2010, s. 119) czy grodziska w Nowińcu, stan. 2 (Gruszka 2012, s. 75).

Podsypkę stwierdzono na 43 dnach. Nie od-notowano jej na 4. Najczęściej do tego celu sto-sowano popiół oraz tłuczeń skalny (po 13 razy). Rzadziej stosowano warianty łączone – tłuczeń z popiołem, popiół i fragmenty roślinne czy pia-sek i tłuczeń (tabela 1).

Ze sposobem lepienia naczynia można łą-czyć także ślady widoczne na przełamach oraz powierzchniach ścianek (Hołubowicz 1950, s. 163-164, ryc. 44, 45). Wszystkie analizowane fragmenty naczyń wykonano techniką ugniata-nia. Taki sposób budowy pozostawiał często ślad w postaci pęknięć biegnących poziomo, wokół obwodu naczynia. W szczególnych przypadkach można było ustalić sposób przyklejania kolejnych poziomów taśm gliny. W zbiorze omawianych naczyń ślady łączenia zaobserwowano na 73 fragmentach. W większości przypadków (54 razy) zarysy bruzdy są zbliżone do litery „ome-ga”. Oznacza to, że kolejną taśmę dolepiano do środkowej części ścianki utworzonej przez po-przedni poziom ruchem skierowanym ku dołowi (zob. Rzeźnik 1995, s. 54, 55). Dla 22 fragmentów naczyń ustalono, że szerokość taśm wahała się od 2,9 do 5,8 mm, jednak najczęściej rejestrowano wartości z zakresu od 3,8 do 4,9 mm (tabela 2). Analogiczne wartości dotyczące szerokości taśm masy garncarskiej oraz sposobów lepienia odno-towano na fragmentach naczyń z osady w Kle-nicy, stan. 4 (Gruszka 2010, s. 120), w Zawadzie, stan. 1 (Gruszka 2014, s. 110-111) oraz grodziska w Nowińcu, stan. 2 (Gruszka 2012, s. 76). Rów-nież w Daleszynie w Wielkopolsce zaobserwo-

wano zbliżone wartości (Hilczerówna 1960, s. 46). Na trzech fragmentach zaobserowowano dolepianie wałka od strony zewnętrznej.

Po zbudowaniu całego naczynia garncarz obtaczał je w celu wygładzenia ewentualnych nierówności, nadając jednocześnie ostateczną profilację wylewu. Z wirowym ruchem koła garn-carskiego nieodzownie łączy się także sposób zdobienia naczyń (zob. niżej). Podczas analizy, w celu określenia zasięgów obtaczania wykorzy-stano jedynie górne partie naczyń (od wylewu do załomu brzuśca). W wielu jednak przypadkach stan zachowania fragmentu nie pozwalał na takie ustalenia. Wówczas odnotowywano jedynie, że dany egzemplarz był obtaczany i nie podawano strefy.

W analizowanym zbiorze (155 j.t.) obtaczania nie stwierdzono jedynie w 8 przypadkach (około 5%) (tabela 3). W 16 (10,3 %) przypadkach cecha ta była nieczytelna i można ją było pomylić z pozio-mym obmazywaniem i wygładzaniem. Z powyż-szego wynika, że prawie 85% analizowanych frag-mentów nosiło pewnie udokumentowane ślady obtaczania, sięgające najczęściej do przewężenia szyjki oraz górnej części barku (54 j.t.). Jedynie 6 egzemplarzy obtaczanych było przykrawędnie. Obtaczanie do największej wydętości brzuśca można było stwierdzić w przypadku naczyń o zrekonstruowanej niemalże w całości formie. Warunek ten spełniało 9 egzemplarzy, z których tylko 3 były obtaczane do strefy załomu brzuśca.

Na sąsiednim stanowisku – Sulechów nr 10 – w pierwszej fazie użytkowania osady, datowanej od końca VII do końca VIII wieku, udział na-czyń wykonanych bez użycia koła garncarskiego wynosił niecałe 35% (Pawlak 2012, s. 165). Dla porównania można podać, że w przypadku zna-lezisk z Klenicy, stan. 4 i Zawady, stan. 1 udział

Rodzaj podsypki Brak Popiół Popiół

i piasekPopiół

i tłuczeń

Popiół i fragmenty

roślinnePiasek Piasek

i tłuczeń Tłuczeń Fragmenty roślin

Ilość fragmentów 4 13 1 5 4 2 4 13 1

Tabela 1. Sulechów, stan. 28. Rodzaj oraz częstość występowania podsypki widocznej na dnach naczyń Tabel 1. Sulechów, site 28. Kind and frequency appearing of sand bed visible on bases of vessels


naczyń wykonanych bez użycia koła garncar-skiego wynosił już tylko około 1%. Należy jednak pamiętać, że osady te mają młodszą metrykę (2. połowa IX-X/XI wiek).

Zachowane na dnach podwójne odciski osi koła garncarskiego oraz bruzdy przypomina-jące znak „omega”, widoczne w profilach ścia-nek, świadczące o budowaniu naczynia jedynie poprzez ugniatanie, a nie sposobem krokowo--ślizgowym, wykorzystującym obroty koła do zlepiania kolejnych poziomów wałków masy ceramicznej, pozwalają przypuszczać, że opa-nowanie technik garncarskich przez garncarzy produkujących naczynia odkryte na stanowisku 28 w Sulechowie, w większości przypadków nie odbiegało od panujących wówczas "standardów". W zdecydowanej większości nie były to produkty wyspecjalizowanych producentów, lecz raczej wyroby wytwarzane sposobem przydomowym na własny użytek. Mimo to, kilka fragmentów naczyń charakteryzuje się cechami obcymi dla ro-dzimej produkcji garncarskiej. Mowa tu głównie o jakości ich wykonania, sposobie ornamentyki, jak i o składzie petrograficznym, który odbiega od pozostałych analizowanych naczyń (zob. niżej).

Tabela 3. Sulechów, stan. 28. Strefy obtaczaniaTable 3. Sulechów, site 28. Zones of coating

Oznaczenie strefy naczynia, z którego

pochodzi dany fragment

Zasięg obtaczania

Suma0 1 do

załomupowyżej załomu

poniżej szyjki

do szyjki przykrawędne ?

Cała forma – – 1 1 1 – – – 3

Górna część naczynia Poniżej załomu brzuśca – – 2 1 1 2 – – 6

Górna część naczynia do Załomu brzuśca – 3 9 3 6 5 3 3 32

Górna część naczynia powyżej załomu brzuśca 2 7 – 3 12 10 1 4 39

Od załomu brzuśca po szyjkę – – – – – – – 1 1

Górna część brzuśca i szyjka – 1 – – – – – – 1

Szyjka i wylew – 17 – – 6 10 – 3 36

Szyjka 2 1 – – 1 2 – 6

Wylew 4 12 – – – 7 2 5 30

Krawędź – 1 – – – – – – 1

Suma 8 42 12 8 27 36 6 16 155

Tabela 2. Sulechów, stan. 28. Szerokości taśm gliny wykorzy-stywanych do budo-wy naczyńTable 2. Sulechów, site 28. Width of clay rollers used for building vessels

Szerokość taśmy [cm] Ilość

2,9 23,2 13,5 13,6 13,8 23,9 14,1 14,2 54,5 24,8 14,9 25,1 15,3 15,8 1

Oznaczenia: 0 – brak obtaczania; 1 – obtaczanie na całym fragmencie; ? – nieczytelność cechy


Powierzchnia

ZewnętrznaWewnętrzna

Obiekt 1g 1s1 1s2 1s3 1s4 2g 2s1 2s2 2s3 2s4 Suma

1

1g 5 – – – 1 – – – – – 61s1 – 7 1 1 – – 3 – – – 121s2 – – 1 1 – – – 1 – – 31s3 – – – 1 – – – – 1 – 21s4 – – – – 1 – – – – – 1

Suma 5 7 2 3 2 – 3 1 1 – 24

41s1 – 1 – – – – – – – – 11s2 – – 2 – – – – – – – 2

Suma – 1 2 – – – – – – – 3

71s1 – 1 – – – – – – – – 12s3 – – – – – – – – 1 – 1

Suma – 1 – – – – – – 1 – 29 1s1 – 4 – – – – – – – – 4

Suma – 4 – – – – – – – – 4

101s1 – 4 – – – – – – – – 41s3 – – 1 – – – – – – 1

Suma – 4 – 1 – – – – – – 5

161s1 – 6 3 – – – 3 – – – 121s4 – 2 – – – – – – – – 2

Suma – 8 3 – – – 3 – – – 14

20

1s1 – 4 1 – 1 – – – – – 61s2 – – – – 1 – – 1 – – 21s3 – 1 1 – – – – – – – 21s4 – – – – 2 – – – – – 2

Suma – 5 2 – 4 – – 1 – – 12

22

1s1 – 11 3 3 1 – 5 3 – – 251s2 – 6 9 8 – – 1 – 1 – 251s3 – 1 – 1 1 – – – – – 31s4 – – – – 3 – – – – – 32s1 – 1 – – – – 3 1 – – 52s2 – – – – – – 2 1 1 – 42s3 – – – – 1 – – – 1 – 2

Suma – 19 12 12 6 – 11 5 3 – 68

23

1s1 1 6 2 1 – – 3 – 1 – 141s2 – 6 5 – – – 1 1 – – 131s3 – 2 – 2 – – 1 – – – 52s1 – 1 – – – – 1 – – – 22s2 – 1 1 – – – – – – – 22s3 – 1 – – – 1 – 1 – – 3

Suma 1 17 8 3 – 1 6 2 1 – 39

281s1 – 4 – 1 – – – – – – 51s4 – – – 1 – – – – – – 1

Suma – 4 – 2 – – – – – – 6

Tabela 4. Sulechów, stan. 28. Występowanie określonych faktur ścianek naczyń w poszczególnych obiektach (oprac. B. Gruszka)Table 4. Sulechów, site 28. Appearing of specific textures of the walls of vessels in particular features (elabora-ted by B. Gruszka)


Powierzchnia



30

1s1 – 7 2 – – – 2 – – – 111s2 – – 1 – – – – – 1 – 21s3 – – – 1 – – – – – – 12s3 – – – 1 – – – – – – 1

Suma – 7 3 2 – – 2 – 1 – 15

35

1s1 – 2 1 – – – – 2 – – 51s2 – 2 – 1 – – – – – – 31s3 – – – – – – – – 1 – 12s1 – 1 – – – – – – – – 1

Suma – 5 1 1 – – – 2 1 – 10

40

1g 4 6 – – – – – – – – 101s1 2 7 3 4 – 1 2 – – – 191s3 – 2 – 2 – – – – 1 – 51s4 – – – – – – – – 1 – 12g – 1 – – – – – – – – 12s1 1 – 1 – – – – 1 – – 32s2 – – – – – – – 1 – – 12s4 – – – – 1 – – – – – 1

Suma 7 16 4 6 1 1 2 2 2 – 4144 1s1 – 1 – – – – – – – – 1

Suma – 1 – – – – – – – – 1

471s1 – 3 – – – – – – – – 32s1 – – – – – – 1 – – – 1

Suma 3 – – – – 1 – – – 4

49

1g – 3 – 1 – – – – – – 41s1 – 6 4 1 – – – – 1 – 121s2 – 2 – 4 – – – – – – 61s3 – – 1 8 – – – – – – 91s4 – – 1 – 4 – – – – – 52s2 – 1 – – – – – – – – 12s3 – – – 1 – – – – 1 – 2

Suma – 12 6 15 4 – – – 2 – 39

53

1g 3 1 – – 1 – – – – – 51s1 – 12 4 1 – – 1 – 1 – 191s2 1 – 2 1 – – 1 1 – – 61s3 – 2 – 2 – – – – – – 41s4 – – – – 1 – – – – – 12s1 – – – – – – 1 – – – 12s2 – – – – – – 1 1 – – 2

Suma 4 15 6 4 2 – 4 2 1 – 38

78

1g – – – – 1 – – – – – 11s1 – 1 – – – – – – – – 11s3 – – – 1 1 – – – – – 21s4 – – – – 3 – – – – 2 5

Suma – 1 – 1 5 – – – – 2 9

Tabela 4. Ciąg dalszyTable 4. Continuation


Powierzchnia



81

1s1 – 4 – – – – 5 2 – – 111s2 – 1 – – – 1 1 – – 31s4 – 2 – 2 – – – – – – 42s2 – – – – – – – 1 – – 12s4 – – – 1 – – – – – – 1

Suma – 6 1 3 – – 6 4 – – 20105 1s1 – 1 – – – – – – – – 1

Suma – 1 – – – – – – – – 1

107

1s1 – 3 – – – – 1 – – – 41s2 – 2 – – – – – – – – 21s3 – – – 2 – – – – – – 21s4 – 2 – – – – – 1 – – 3

Suma – 7 – 2 – – 1 1 – – 11Suma końcowa 17 144 50 55 24 2 39 20 13 2 366

Tabela 5. Sulechów, stan. 28. Faktury powierzchni zewnętrznych ścianek naczyńTable 5. Sulechów, site 28. Textures of outer surface of the walls of vessels

Faktura powierzchni wewnętrznej1g 1s1 1s2 1s3 1s4 2g 2s1 2s2 2s3 2s4 Suma

4,6% 39,3% 13,7% 15,0% 6,6% 0,5% 10,7% 5,5% 3,6% 0,5% 100,0%

Legenda do tabel 4-6: 1g – powierzchnia równa, gładka; 1s1 – powierzchnia równa, nieznacznie szorstka; 1s2 – powierzchnia równa, szorstka; 1s3 – powierzchnia równa, chropowata; 1s4 – powierzchnia równa o fakturze „gęsiej skórki”; 2g – powierzchnia nierówna, gładka; 2s1 – powierzchnia nierówna, nieznacznie szorstka; 2s2 – powierzchnia nierówna, szorstka; 2s3 – powierzchnia nierówna, chropowata; 2s4 – powierzchnia nierówna o fakturze „gęsiej skórki”

Tabela 6. Sulechów, stan. 28. Faktury powierzchni wewnętrznych ścianek naczyńTable 6. Sulechów, site 28. Textures of inner surface of the walls of vessels

Faktura powierzchni zewnętrznej1g 1s1 1s2 1s3 1s4 2g 2s1 2s2 2s3 2s4 Suma

7,1% 47% 18,3% 10,1% 7,7% 0,3% 3,6% 3,0% 2,5% 0,5% 100,0%

Z końcowym etapem produkcji naczyń wiążą się zabiegi mające na celu zatarcie śladów pro-dukcyjnych poprzez odpowiednie opracowanie powierzchni ścianek. Wyróżniono dwie podsta-wowe grupy – powierzchnie równe i nierówne, a każdą z nich podzielono na pięć typów opisują-cych fakturę. W ten sposób otrzymano 10 szcze-gółowych, jednak dosyć subiektywnych opisów odpowiadających różnym sposobom opracowa-nia powierzchni naczyń (tabele 4-6). Ceramika o gładkich powierzchniach najliczniej wystąpiła

w obiekcie 1, 40 i 53. Łącznie naczynia o gładkich powierzchniach zewnętrznych stanowiły około 7,5% wszystkich analizowanych j.t. Najliczniejszy zbiór (ponad 50%) tworzyła grupa naczyń o ścian-kach zewnętrznych nieznacznie szorstkich (1s1, 2s1). Naczynia szorstkie i chropowate to około 34% wszystkich analizowanych fragmentów. Wyróż-niono także fakturę tak zwanej gęsiej skórki, którą odznaczało się nieco ponad 8% rozpatrywanych j.t. Są to naczynia odznaczające się zastosowaniem domieszki schudzającej masę garncarską opartej

Tabela 4. Ciąg dalszyTable 4. Continuation


głównie na drobnej domieszce surowców nie-plastycznych. Ponadto są to egzemplarze dobrze wykonane i dosyć silnie obtoczone na kole garn-carskim. Zauważyć można także, że zdecydowanie lepiej opracowywano zewnętrzne powierzchnie naczyń i to zarówno jeśli chodzi o wyrównanie powierzchni, jak i jej fakturę (zob. tabele 5 i 6).

Ostatnim zabiegiem przed suszeniem i wy-pałem było angobowanie ulepionego naczynia w roztworze rzadkiej glinki, najczęściej o jasnej barwie (białej). Ze zbioru 37 naczyń poddanych szczegółowym badaniom petrograficznym na siedmiu stwierdzono stosowanie tego zabiegu (p.c. 1, 5, 6, 31, 32, 36). Dotyczy to zwłaszcza wyrobów zaliczonych do 4 grupy petrograficznej. W większości przypadków (6 sztuk) angobowa-no obie powierzchnie naczyń, w jednym tylko powierzchnię zewnętrzną.

Kolejnym etapem produkcji naczyń był wypał. Temperatura oraz atmosfera wypału wpływają na zabarwienie powierzchni naczynia, a także na wielobarwność przełamów czerepów naczyń. Na podstawie badań petrograficznych stwierdzono, że temperatura wypału nie przekraczała 650°C i nie była niższa niż 500-550°C.

Określenie atmosfery wypału jest proble-matyczne, z tego względu, że cechą charakte-rystyczną naczyń wczesnośredniowiecznych, zwłaszcza ze starszych faz, jest plamiste zabar-wienie ich powierzchni. Związane było to ze sposobem i techniką wypału, który odbywał się najprawdopodobniej w otwartych paleniskach (Parczewski 1988, s. 30). Nierzadko, zwłaszcza w przypadku większych fragmentów, można było zauważyć różnobarwność czerepu naczynia (od kolorów charakterystycznych dla utleniają-cej atmosfery wypału po kolor czarny). Różnice obserwujemy także w zabarwieniu zewnętrznej i wewnętrznej powierzchni naczynia. Wśród tych pierwszych dominował wypał utleniający (75%), który sprawiał, że ścianki przybierały barwy od ceglastej, pomarańczowej, kremowej po jasnobrą-zową. W większości przypadków powierzchnie wewnętrzne miały kolor czarny, ciemnoszary i ciemnobrązowy oraz szary.

Przełam jednobarwny miało jedynie 17,2% wszystkich analizowanych fragmentów, dwu-

barwny 51,2%, a trójbarwny 30,7%. W 0,9% przypadków stan zachowania nie pozwolił na ich dokładniejsze zaszeregowanie.

Analiza ornamentyki i morfologii naczyń

W celu wykonania analizy morfologicznej oraz ornamentyki naczyń wykorzystano wszystkie fragmenty wylewów (143 j.t) oraz egzemplarze zdobione (282 j.t), a także fragmenty umożliwia-jące rekonstrukcję profilu naczynia (62 j.t.). Do analizy materiałów ceramicznych zastosowano schemat wykorzystywany wcześniej w pracach poświęconych znaleziskom ułamków naczyń z grodziska w Nowińcu, stan. 2 (Gruszka 2012, s. 66-73), osady w Klenicy, stan. 4 (Gruszka 2010, s. 132-135) czy osady w Zawadzie, stan. 1 (Grusz-ka 2014, s. 66-73). Zastosowanie ujednoliconych schematów typologicznych umożliwia porówny-wanie otrzymanych wyników.

Systematyka wylewów

Bazę źródłową typologii dotyczącej ukształto-wania wylewów tworzy 200 fragmentów naczyń (143 j.t.). Podstawą klasyfikacji jest zmodyfikowa-ny schemat zaproponowany przez Pawła Rzeźnika dla ceramiki z wrocławskiego Ostrowa Tumskie-go (Rzeźnik 1995).

Ze względu na znaczny stopień rozdrobnienia materiału, co w wielu przypadkach uniemożli-wiło prawidłową rekonstrukcję kąta ustawienia brzegów naczyń, analizę typologiczną wylewów przeprowadzono w oparciu o profilację ich zwień-czenia. Jako podstawę podziału przyjęto ukształ-towanie linii trzech stron krawędzi naczynia, nazwanych za Pawłem Rzeźnikiem krawędzią

Tabela 7. Sulechów, stan. 28. Ilość poszczególnych typów wylewów Table 7. Sulechów, site 28. Quantity of particular types of rims

Typ wylewu A A/B B C D E F G H J Suma

Ilość 24 13 19 8 21 17 7 7 13 14 143


Ryc. 37. Sulechów, stan. 28. Systematyka wylewów (oprac. B. Gruszka)Fig. 37. Sulechów, site 28. Classification of the rims (elaborated by B. Gruszka)


właściwą, przykrawędnym odcinkiem powierzch-ni zewnętrznej i wewnętrznej (zob. Rzeźnik 1995, s. 87). W ten sposób wyróżniono 10 grup (A, A/B, C, D, E, F, G, H i J) (ryc. 37, tab. 7).

Fragmenty skupione w grupach A, B, A/B należą do wylewów, których każda z trzech kra-wędzi jest wycinkiem prostej lub krzywej ciągłej i nie podlegała żadnej profilacji: grupa A obejmuje brzegi o krawędzi właściwej zaokrąglonej; grupa B obejmuje brzegi o krawędzi właściwej prosto ściętej; grupa A/B obejmuje brzegi o krawędzi właściwej łączącej cechy dwóch wyżej wymienio-nych grup. W grupie C, D i E zgromadzono brzegi o słabo rozwiniętym profilu, tzn. takie, w których jednokrotnemu załamaniu (profilacji) podlegała linia wyznaczająca jedną z krawędzi: w przypad-ku grupy C jest to krawędź właściwa; D – krawędź zewnętrzna; E – krawędź wewnętrzna. Grupy F, G, H reprezentują brzegi średnio rozwinięte, tzn. takie, w których linia wyznaczająca dwie spośród trzech krawędzi podlegała profilacji: w grupie F dotyczy to krawędzi właściwej i wewnętrznej; w grupie H krawędzi właściwej i zewnętrznej; w grupie G krawędzi wewnętrznej i zewnętrznej. W grupie J zgromadzono krawędzie rozwinięte, czyli takie, w których linia wyznaczająca trzy krawędzie podlegała jednokrotnemu załamaniu (profilacji). Wśród całości analizowanych krawę-dzi nieznacznie dominują wylewy grup A (16%) i D (15%) (tabela 7). Wszystkie wylewy proste (grupa A, B i A/B) stanowią łącznie 38% całości. Kolejno reprezentowane są wylewy grupy E (12%), J (10%) i H (9%). Pozostałe formy występowały zdecydowanie rzadziej.

Porównywalne wyniki jeśli chodzi o udział najprostszych typów wylewów otrzymano w przy-padku znalezisk z Klenicy, stan. 4 – 36% (Gruszka 2010, s. 133) oraz grodziska w Nowińcu, stan. 2 – 38% (Gruszka 2012, s. 71). W Zawadzie odsetek ten był wyższy i wynosił około 49% wszystkich krawędzi naczyń częściowo obtaczanych (Grusz-ka 2014, s. 100). Natomiast w przypadku form najbardziej rozbudowanych (grupa J) ich udział w Sulechowie był dosyć wysoki (około 10%), co jest wartością ponad dwukrotnie wyższą niż w przypadku znalezisk z Nowińca, stan. 2 (3,9%),

Klenicy, stan. 4 (4,5%) i ponad pięciokrotnie niż w przypadku Zawady, stan. 1 (1,2%).

Cechą charakterystyczną najbardziej roz-budowanych zwieńczeń naczyń jest ich silne profilowanie, zwłaszcza krawędzi wewnętrz-nej, sprawiające niekiedy wrażenie wrębu na pokrywkę (dwa przykłady grupy E; ryc. 61:1, 2, 12; 62:2; 67:1; 69:1). Ponadto krawędzie były niejednokrotnie zdobione głębokimi, dookolnymi rowkami (ryc. 53:5; 60:2; 63:10; 76:4), a w jednym przypadku ornamentem nakłuwanym w postaci wsuwanych kątów (ryc. 57:7). Cechą dosyć rzadko spotykaną w materiałach ceramicznych tej strefy jest występowanie silnie wywiniętych wylewów (przykłady z grupy G i w jednym przypadku grupy B; ryc. 71:1, 4).

Systematyka form naczyń (rodziny typów)

Rodziny typów naczyń (A-E) (ryc. 39-42, tabe-la 8) wydzielono na podstawie wyeksponowania

r1

r2

r3

p2

h2

h3

Wb = r3 : r2Pb = p2 : h2O = r3 : r1W/S = h3 : r3

Ryc. 38. Symbole oraz wzory stosowane podczas określania proporcji elementów tektonicznych na-czyniaFig. 38. Symbols and formulas used to determine proportions of tectonic elements of vessel


0 1 5 cm

rodzina typów A(typ A1)

rodzina typów A(typ A2)

rodzina typów B(typ B1)

rodzina typów B(typ B2)

Ryc. 39. Sulechów, stan. 28. Przykłady form naczyń reprezentujących rodziny typów A i B (rys. S. Kałagate; oprac. B. Gruszka)Fig. 39. Sulechów, site 28. Examples of the vessels from the families of types A and B (drawn by S. Kałagate; elaborated by B. Gruszka)


Ryc. 40. Sulechów, stan. 28. Przykłady form naczyń reprezentujących rodziny typów C (podtypy C1 i C2) (rys. S. Kałagate; oprac. B. Gruszka)Fig. 40. Sulechów, site 28. Examples of the vessels from the families of types C (subtypes C1 and C2) (drawn by S. Kałagate; elaborated by B. Gruszka)

rodzina typów C(typ C1)

rodzina typów C(typ C2, podtyp C2:1)



0 1 5 cm




rodzina typów C(typ C4)

0 1 5 cm

Ryc. 41. Sulechów, stan. 28. Przykłady form naczyń reprezentujących rodziny typów C (podtypy C3 i C4) (rys. S. Kałagate; oprac. B. Gruszka)Fig. 41. Sulechów, site 28. Examples of the vessels from the families of types C (subtypes C3 and C4) (drawn by S. Kałagate; elaborated by B. Gruszka)


rodzina typów D

rodzina typów E

0 1 5 cm

bądź redukcji poszczególnych elementów tek-tonicznych naczynia, tj. barku, szyjki i wylewu (zob. Rzeźnik 1995). W ramach rodziny typów wydzielono typy, przede wszystkim na podstawie ukształtowania barku i załomu brzuśca, podtypy wprowadzono jedynie w typie C2 i C3, uwzględ-niając stopień profilacji barku i wydętości brzuśca. Pojedynczy fragment glinianego talerza nie został przydzielony do żadnej rodziny typów. Pomiary

proporcji naczyń przeprowadzono według sche-matu przedstaionego na rycinie 38.

Rodzinę typów A (ryc. 39) reprezentują formy naczyń mające wszystkie elementy tektoniczne: wylew, szyjkę i bark. Formy te charakteryzują się średnim stopniem profilowania barku (wskaźnik Bp zawarty pomiędzy 0,36 a 0,5) oraz niskim i średnim stopniem wydętości brzuśca (wskaź-nik Bw zawarty pomiędzy 1,1 a 1,35). Naczynia

Ryc. 42. Sulechów, stan. 28. Przykłady form naczyń reprezentujących rodziny typów D i E (rys. S. Kałagate; oprac. B. Gruszka)Fig. 42. Sulechów, site 28. Examples of the vessels from the families of types D and E (drawn by S. Kałagate; elaborated by B. Gruszka)

Tabela 8. Sulechów, stan. 28. Udział poszczególnych typów naczyńTable 8. Sulechów, site 28. Share of particular types of vessels

Typy naczyń a1 a2 b1 b2 c1 c2 c2:1 c2:2 C2:3 C3:1 C3:2 C4 d eSuma 8 1 1 7 3 4 4 5 3 20 2 1 1 2


Ryc. 43. Sulechów, stan. 28. Systematyka wątków ornamentacyjnych. Grupa I (oprac. B. Gruszka)Fig. 43. Sulechów, stan. 28. Classification of the ornaments. Group I (elaborated by B. Gruszka)

GRUPA I

I

II III IV

należące do rodziny typów A to formy zarówno wąsko (typ A2), jak i szerokootworowe (typ A1).

Rodzina typów B (ryc. 39) skupia naczynia o zredukowanym wylewie. Są to formy o bardzo niskim stopniu profilowania barku (Bp w gra-nicach 0,09-0,14) oraz wydętości brzuśca (Bw poniżej 1,1). Egzemplarze podtypu B1 należą do form wąskootworowych, natomiast podtypu B2 do form zdecydowanie szerokootworowych.

Do rodziny typów C (ryc. 40; 41) zaklasyfi-kowano naczynia charakteryzujące się redukcją szyjki przy jednoczesnym silnym wyekspono-waniu wylewu. W ramach rodziny typów C wydzielono cztery typy: C1, C2, C3 i C4. Typ C2 i C3 podzielono na niższe jednostki klasy-fikacyjne.

Typ C1 odznacza się baniastym barkiem oraz silnie łukowatym załomem brzuśca. Formy cha-rakteryzują się niskim i średnim stopniem profi-lowania barku oraz niskim stopniem wydętości

brzuśca. Formy typu C1 to pojemniki zarówno wąsko, jak i szerokootworowe (ryc. 40).

Typ C2 skupia naczynia o łukowatej (esowatej) linii barku i kolankowatym załomie brzuśca.

Do typu C3 zaliczono naczynia odznaczające się linią barku biegnącą po prostej oraz dwustoż-kowatym załomie brzuśca (ryc. 41).

Jako typ C4 opisano jedno naczynie charakte-ryzujące się linią barku łukowato wklęsłą i o ko-loankowatym załomie brzuśca (ryc. 41).

Do rodziny typów D zaklasyfikowano na-czynie o zredukowanym barku, lecz wyekspo-nowanym wylewie i zaznaczonej szyjce. Jest to forma o słabym stopniu wydętości brzuśca, szerokootworowa (ryc. 42).

Rodzina typów E została wyróżniona na pod-stawie charakterystycznej, misowatej formy, ze względu na którą nie było możliwe zastosowanie wskaźników stopnia profilowania barku oraz wydętości brzuśca (ryc. 42).


GRUPA IIIb

II

III

IVa IVb

Ia

IIIa

Ryc. 44. Sulechów, stan. 28. Systematyka wątków ornamentacyjnych. Grupa II (oprac. B. Gruszka)Fig. 44. Sulechów, site 28. Classification of the ornaments. Group II (elaborated by B. Gruszka)


IX

X XII

GRUPA II

VIIIbVIIIa

IXa

Ryc. 45. Sulechów, stan. 28. Systematyka wątków ornamentacyjnych. Grupa II (oprac. B. Gruszka)Fig. 45. Sulechów, site 28. Classification of the ornaments. Group II (elaborated by B. Gruszka)


Do analizy formy naczyń wykorzystano 62 j.t. (tabela 8). Wśród całego zbioru dominują naczynia rodziny typu C (ponad 66%), z której pod względem frekwencji wyróżnia się typ C3, (ok. 35% wszystkich analizowanych form) cha-rakteryzujący się dwustożkowatą formą oraz typ C2 (ok. 29%) o profilu esowatym. Dosyć licznie reprezentowane są przykłady naczyń z rodziny typów A (ok. 14%) i B (ok. 13%).

Systematyka wątków ornamentacyjnych

Do systematyki wątków ornamentacyjnych wy-korzystano przede wszystkim brzegowe fragmen-ty naczyń z górną częścią brzuśca, zachowane w stopniu umożliwiającym odtworzenie motywu ornamentu. Jednak ze względu na znaczny sto-pień rozdrobnienia materiału i niewielki odsetek

GRUPA III

Ia

III IIIa

GRUPA IV

VII

Ic

I

Ryc. 46. Sulechów, stan. 28. Systematyka wątków ornamentacyjnych. Grupa III i IV (oprac. B. Gruszka)Fig. 46. Sulechów, site 28. Classification of the ornaments. Groups III and IV (elaborated by B. Gruszka)


Obi

ekt

Typ/

war

iant

orn

amen

tu

brak

I: I

I: II

I: III

I: IV

II: Ia

II: Ib

II: II

II: III

II: IIIa

II: IVa

II: IVb

II: IX

II: VIIIa

II: VIIIb

II: IXa

II: X

II: XII

III: Ia

III: II

III: III

III: IIIa

III: VII

IV

Nieokreślony

Suma

115

3–

––

––

11

––

––

1–

––

––

––

––

–1

224

3–

––

––

––

––

––

––

1–

––

––

––

––

–4

7–

1–

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

19

2–

––

––

1–

1–

––

––

––

––

––

––

––

–4

104

1–

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

516

5–

––

––

–1

––

––

––

––

––

––

––

––

–6

203

1–

––

––

1–

––

––

––

––

––

––

––

–5

2221

51

1–

–2

7–

––

––

14

––

–2

––

2–

111

5823

343

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

239

28–

––

––

––

––

––

1–

––

––

––

––

––

–1

230

51

––

––

–2

––

––

––

––

––

––

––

––

–8

353

––

–2

1–

11

––

–1

––

–1

––

––

––

–1

1140

91

––

––

–5

21

31

12

2–

––

1–

––

––

735

441

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

147

––

–1

––

––

––

––

––

1–

––

––

––

––

–2

4914

2–

––

–3

22

––

––

––

––

––

1–

––

–5

2953

194

––

––

––

1–

––

––

––

–1

––

2–

1–

432

784

1–

––

––

1–

––

––

–1

––

––

––

––

––

781

––

1–

––

–1

1–

1–

––

–2

––

––

––

––

28

105

1–

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

–1

107

–1

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

12

Sum

a14

324

22

21

621

101

42

24

92

11

31

22

11

3528

2

Tabe

la 9

. Su

lech

ów, s

tan.

28.

Iloś

ć po

szcz

egól

nych

typó

w/w

aria

ntów

orn

amen

tu i

frag

men

tów

nie

zdob

iony

ch w

obi

ekta

ch (o

prac

. B. G

rusz

ka)

Tabl

e 9.

Sul

echó

w, s

ite 2

8. Q

uanti

ty o

f par

ticul

ar ty

pes/

varia

nts o

f orn

amen

t and

non

-dec

orat

ed sh

erds

in th

e fe

atur

es (e

labo

rate

d by

B. G

rusz

ka)


Obi

ekt

Typ/

war

iant

orn

amen

tu

I: I

I: II

I: III

I: IV

II: Ia

II: Ib

II: II

II: III

II: IIIa

II: IVa

II: IVb

II: VIIIa

II: VIIIb

II: IX

II: IXa

II: X

II: XII

III: Ia

III: II

III: III

III: IIIa

III: VII

IV

Nieokreślony

Suma

12,

2–

––

––

0,7

0,7

––

–0,

7–

––

––

––

––

––

0,7

5,0

4–

––

––

––

––

––

–0,

7–

––

––

––

––

––

0,7

70,

7–

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

0,7

9–

––

––

0,7

–0,

7–

––

––

––

––

––

––

––

–1,

410

0,7

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

–0,

716

––

––

––

0,7

––

––

––

––

––

––

––

––

–0,

720

0,7

––

––

––

0,7

––

––

––

––

––

––

––

––

1,4

223,

60,

70,

7–

–1,

45,

0–

––

–0,

72,

9–

––

–1,

4–

–1,

4–

0,7

7,926

,623

2,2

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

1,4

3,6

28–

––

––

––

––

–0,

7–

––

––

––

––

––

–0,

71,

430

0,7

––

––

–1,

4–

––

––

––

––

––

––

––

––

2,2

35–

––

1,4

0,7

–0,

70,

7–

––

––

0,7

–0,

7–

––

––

––

0,7

5,8

400,

7–

––

––

3,6

1,4

0,7

2,2

0,7

1,4

1,4

0,7

––

–0,

7–

––

––

5,0

18,7

47–

–0,

7–

––

––

––

––

0,7

––

––

––

––

––

–1,

449

1,4

––

––

2,2

1,4

1,4

––

––

––

––

––

0,7

––

––

3,6

10,8

532,

9–

––

––

–0,

7–

––

––

––

–0,

7–

–1,

4–

0,7

–2,

99,

478

0,7

––

––

–0,

7–

––

––

0,7

––

––

––

––

––

–2,

281

–0,

7–

––

–0,

70,

7–

0,7

––

––

1,4

––

––

––

––

1,4

5,8

107

0,7

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

––

0,7

1,4

Sum

a17

,31,

41,

41,

40,

74,

315

,17,

20,

72,

91,

42,

96,

51,

41,

40,

70,

72,

20,

71,

41,

40,

70,

725

,210

0

Tabe

la 1

0. S

ulec

hów

, sta

n. 2

8.Ro

zkła

d pr

ocen

tow

y po

szcz

egól

nych

typó

w/w

aria

ntów

orn

amen

tu w

śród

gru

py fr

agm

entó

w zd

obio

nych

w o

biek

tach

(opr

ac. B

. Gru

szka

)Ta

ble

10.

Sule

chów

, site

28.

Per

cent

age

disp

ersi

on o

f par

ticul

ar ty

pes/

varia

nts o

f orn

amen

t am

ong

the

grou

p of

dec

orat

ed sh

erds

in th

e fe

atur

es

(ela

bora

ted

by B

. Gru

szka

)


fragmentów z zachowanym w całości wątkiem ornamentacyjnym, pomocniczo do analizy wy-korzystano także te fragmenty, które nosiły jakie-kolwiek ślady zdobienia. Bazę źródłową tworzyło 282 j.t. Jako główne kryterium podziału przyjęto rodzaj zastosowanego narzędzia do nanoszenia ornamentu. W ten sposób analizowaną cechę podzielono na 4 podstawowe grupy (ryc. 43-46). Układ ornamentu posłużył do wydzielenia podgrup. Natomiast liczba motywów i stopień skomplikowania ornamentu do rozróżnienia poszczególnych wariantów.

Grupa I. Wątki do niej zaliczone wykonano narzędziem jednodzielnym (rylcem lub patykiem) lub poprzez modelowanie przy użyciu rotacji koła garncarskiego. Podgrupa I:I – ornament złożony z wąskich, po-ziomych rowków wykonanych rylcem lub paty-kiem. Do tej podgrupy zaliczono także rzadziej występujący ornament złożony z szerokich wał-ków plastycznych wymodelowanych w ściance naczynia za pomocą obrotów koła garncarskiego (ryc. 53:11; 57:5; 60:10; 61:9; 63:8; 67:3).Podgrupa I:II – wątki zdobnicze składające się z pojedynczej, falistej linii rytej (ryc. 59:10; 79:3).

Podgrupa I:III – skupia wątki wykonane jed-nodzielnym narzędziem, sposobem nakłuwania. W ten sposób powstawały linie proste bądź faliste, składające się z dużej liczby drobnych nakłuć (ryc. 60:9; 62:7; 63:5).

Podgrupa I:IV – łączy cechy podgrupy I:I i I:II. Są to więc motywy złożone z pojedynczych. do-okolnych rowków (niekiedy plastycznych wałków), którym towarzyszy linia falista (ryc. 65:2, 3).

Grupa II. Wątki do niej zaliczone wykonano sposobem rycia bądź nakłuwania wielodzielnym narzędziem zębatym o różnej liczbie zębów, naj-częściej od dwóch do pięciu. W większości przy-padków nie odnotowano łączenia obu sposobów nanoszenia ornamentu. Wyjątkiem jest tu frag-ment naczynia z ornamentem wariantu XIII.

Do podrupy II:I zaliczono wątki wykonane poprzez nakłuwanie. W przypadku wariantu II:Ia

ornament naniesiony jest bezładnie, na więk-szą powierzchnię naczynia (ryc. 60::13; 74:1), natomiast do wariantu II:Ib zaliczono motywy w postaci linii falistych, a także wsuwanych kątów (ryc. 60:12; 65:7; 73:10). Oprócz typowego miejsca umieszczania wątków zdobniczych – czyli górnej partii brzuśca, w jednym przypadku odnotowano zdobienie wsuwanych kątów umiejscowione na krawędzi naczynia (ryc. 57:7). Podgrupy II:II--V skupiają wątki składające się z pojedynczej (II:II; ryc. 59:6; 61:5; 62:6; 71:3, 4; 77:3, 5; 78:4) lub z wielokrotnej linii falistej (II:III, IVa) o różnych amplitudach oraz różnej staranności wykona-nia (ryc. 53:13; 58:3; 65:4; 68:1, 2; 69:3; 71:1; 78:2; 79:1). W podgrupach tych występują odosobnione przypadki bardziej rozbudowanych zdobień, np. w postaci linii falistej, której towarzyszy grzebykowa linia pozioma ograniczona od dołu punktowym motywem wykonanym narzędziem wielodzielnym obróconym wzdłuż własnej osi (wariant II:IIIa; ryc. 67:6). Natomiast wariant II:IVb skupia przykłady naczyń zdobionych po-trójną linią poziomą wykonaną wielodzielnym narzędziem (ryc. 64:1: 69: 6). Podgrupa II:VIII łączy wątki ryte w postaci pionowych i skośnych pasm (wariant II:VIIIa; ryc. 53:4; 67:5; 69:8) oraz krzyżujących się, niekiedy nawiązujących do ornamentu „krokwiastego” (wariant II:VIIIb; ryc. 57:4; 59:7, 8; 61:7; 63:12; 57:8; 70:2; 73:9). Pod-grupa II:IX skupia wątki ryte w postaci krótkich, pionowych pasm, ograniczonych od dołu wielo-krotną linią poziomą (ryc. 64:11; 69:4). Niekiedy pasma pionowe zachodzą na poziome (ryc. 66:2). Do wariantu II:IXa włączono fragmenty naczyń zdobione podobnie, jak w przypadku podgrupy II:IX z tą jednak różnicą, że zamiast pasm pio-nowych występują tu pasma faliste lub łukowate (ryc. 78:1, 3). Podgrupa II:X skupia wątki składa-jące się z rytej linii falistej ograniczonej od dołu i/lub góry rytą linią prostą (ryc. 65:1). W przypadku ostatniej podgrupy II:XII, głównym motywem są szerokie żłobki wykonane najprawdopodobniej narzędziem dwudzielnym, obejmujące większą powierzchnię górnej partii brzuśca. Od góry


żłobki te są ograniczone rzędem pionowych nakłuć wykonanych tym samym przedmiotem (ryc. 75:12).

Grupa III skupia wątki wykonane zarówno narzędziem jedno-, jak i wielodzielnym.

Wariant III:Ia charakteryzuje się, podobnie jak wariant I:Ia, występowaniem poziomych rowków, pomiędzy którymi powierzchnia naczynia przy-pomina wymodelowane wałki plastyczne, które są ograniczone od dołu bądź od góry linią falistą wykonaną narzędziem wielodzielnym (ryc. 59:3; 75:13; ). Wyróżniono także wariant III:Ic, w któ-rym zamiast linii falistych występuje grzebykowy ornament nakłuwany (ryc. 73:1). Do podgrupy III:III zaliczono jeden fragment naczynia zdobio-nego grzebykową linią falistą, której od dołu i od góry towarzyszy punktowy ornament wykonany rylcem/patykiem (ryc. 75:10). Wyróżniono także wariant III:IIIa, w którym dodatkowo pomiędzy linią grzebykową u góry a punktowym orna-mentem na dole występują dwa dookolne żłobki wykonane rylcem (ryc. 61:10).

Do podgrupy III:VII zaliczono jeden przykład rozbudowanego ornamentu rytego, składającego się z trzech elementów. Od góry jest to precy-zyjnie wykonana linia falista, do której od dołu dochodzi motyw krokwiasty ograniczony od dołu dookolnym żłobkiem (ryc. 76:2).

Do grupy IV zaliczono pojedynczy egzem-plarz naczynia zdobionego odciskami pierścienia oraz radełka w formie czterech kwadratowych odcisków. Od góry motyw jest ograniczony uko-śnym ornamentem nakłuwanym wykonanym narzędziem grzebykowym (ryc. 62:3).

Większość j.t. była niezdobiona (50,7%; np. ryc.53:13 3; 58:1; 59:1, 2; 61:4, 6; 11; 63:1-4, 6, 9; 64:3,10; 67:1, 2, 4; 69:1, 2, 7; 70:1, 3; 71:2; 73:6; 74:15; 75:1, 2; 76:1; 77:1). W zbiorze naczyń or-namentowanych przeważały motywy wykonane narzędziem grzebykowym (grupa II – 46,5%), następnie rylcem (grupa I – 21,5%), a na końcu oboma narzędziami (grupa III – 6,4%). Z tego zbioru ponad 25% fragmentów noszących ślady zdobienia, ze względu na słaby stan zachowania oraz niewielkie rozmiary nie została bliższej za-klasyfikowana.

W przypadku grupy I ponad 17% analizo-wanych j.t. była zdobiona motywem dookolnych żłobków oraz delikatnych zgrubień/wałeczków wymodelowanych w ściance naczynia. Oba spo-soby ornamentowania nawiązują do charaktery-stycznego elementu zdobniczego naczyń typu Tornow. Porównując jednak znaleziska z osady w Sulechowie, stan. 28 do klasycznych przykła-dów naczyń tornowskich, np. z pobliskich osad w Klenicy, stan. 4 czy Zawadzie, stan. 1 nasuwa się spostrzeżenie, że w przypadku naczyń sule-chowskich ornament ten był bardziej subtelny i niekiedy ledwo zauważalny – dotyczy to zwłasz-cza modelowanych w ściance wałków.

W grupie II dominują motywy rytej linii falistej z różnymi dodatkowymi wariantami (podgrupa II:II, II:III i II:IV). Łącznie motywy pojedynczej lub wielokrotnej grzebykowej linii falistej występują w ponad 28% przypadków na-czyń ornamentowanych.

Nierzadkie są także grzebykowe motywy na-kłuwane (5% – podgrupa II:I) oraz ryte w postaci pionowych, skośnych lub krzyżujących się pasm (8,4% – podgrupa II:VIII).

***

Przedstawione powyżej wyniki analizy warto skonfrontować z rezultatami podobnych badań przeprowadzonych na znaleziskach ceramicznych z sąsiednich stanowisk, m.in. z osady w Zawadzie, stan. 1, Klenicy, stan. 4, Gościkowie, stan. 5, Lubrzy, stan. 42 czy z grodziska w Nowińcu, stan. 2.

Przede wszystkim warto przyjrzeć się or-namentyce naczyń oraz cechom formalnym. Cechą wspólną ceramiki z tych stanowisk, łącznie z Sulechowem, stan. 28, jest dosyć wysoki udział naczyń niezdobionych, który wynosi od 24% w Lubrzy, stan. 42 (Tabaka, Zamelska-Monczak 2011, wykres 6), około 29% w Nowińcu, stan. 2 do około 35% w Zawadzie, stan. 1 i Klenicy, stan. 4 do ponad 50% w Sulechowie, stan. 28 (tabela 11). W przeciwieństwie jednak do omawianych tu znalezisk sulechowskich, na pozostałych stano-wiskach wśród grupy naczyń zdobionych domi-nowały motywy charakterystyczne dla naczyń


Stanowisko NieornamentowaneOrnament*

Wałki plastyczne i dookolne żłobki II:II-IV II:VIII

Zawada, stan. 1 34,3 53,2 5,2 0,9

Klenica, stan. 4 35 39 16,8 13,7

Nowiniec, stan. 2 28,6 37 18,8 13,5

Lubrza, stan. 42 24 38 17 ?

Sulechów, stan. 28 50,7 17 28 8,3

Tabela 11. Występowanie [%] wybranych podgrup/wariantów ornamentów na ceramice z sąsiednich sta-nowisk (oprac. B. Gruszka)Table 11. Percentage share of particular sub-groups/variants of ceramic ornaments from neighbor-ing sites (elaborated by B. Gruszka)

* udział procentowy wśród zbioru fragmentów ornamentowanych

typu Tornow A (tabela 11), czyli dookolne, grube listwy plastyczne, wymodelowane w górnej partii brzuśca, występujące w liczbie od 3-4 do 8 lub Tornow B, czyli dookolne ryte żłobki wykonane rylcem. W Sulechowie zdobień nawiązujących do typu Tornow A nie spotykamy. W pewien sposób nawiązują do niego plastyczne wałeczki w liczbie od 2 do 4 występujące w górnej partii brzuśca, które jednak są wykonane bardziej subtelnie i nie są tak grube. Sprawiają wręcz wrażenie wymode-lowanych za pomocą rotacji koła garncarskiego. Znacznie częściej pojawiają się dookolne żłobki nawiązujące do zdobień naczyń typu Tornow B. Sposobem tym najczęściej były ozdabiane naczynia typu C3. Z kolei ceramika z Sulechowa, stan. 28, w porównaniu z materiałami z innych przytaczanych tu stanowisk, odznacza się więk-szym udziałem fragmentów naczyń zdobionych pojedynczą lub wielokrotną linią falistą (pod-grupy II:II-IV), a także różnymi kombinacjami pionowych, skośnych i krzyżujących się pasm (II:VIII). Te podgrupy ornamentacyjne tworzyły dosyć liczny zbiór reprezentujący ponad 36% wszystkich zdobionych fragmentów. W przypad-ku Nowińca, stan. 2 oraz Klenicy, stan. 4 było to około 30%, a Zawady, stan. 2 w nieco ponad 6% analogicznych wątków zdobniczych (tabela 11).

Dosyć duży udział naczyń niezdobionych, a także niewielki odsetek fragmentów ornamen-towanych listwami plastycznymi czy dookolnymi żłobkami ma podstawowe znaczenie w ustale-niu chronologii sulechowskiej osady. Ostatnio

przeprowadzono studia nad chronologią sta-nowisk położonych w niedalekiej odległości od sulechowskiej osady (Klenica, stan. 4, Nowiniec, stan. 2, Zawada, stan. 1), na których obecność fragmentów zdobionych plastycznymi wałkami przeważa nad innymi sposobami ornamentowa-nia naczyń (Biermann, Kieseler, Nowakowski 2008, s. 87; 2011, s. 342-343; Gruszka 2012; 2014). Z badań wynika, że chronologia tych obiektów jest dosyć zbieżna i ogranicza się do drugiej po-łowy IX i całego X wieku. Ustalenia te są zgodne z wynikami badań prowadzonymi na stanowi-skach strefy Tornow po zachodniej stronie Odry. Według Felixa Biermanna w X wieku zespoły naczyń odznaczają się największym udziałem form ornamentowanych plastycznymi wałkami (Biermann 1999, s. 118). Warto również dodać, że na Dolnych Łużycach liczebność naczyń typu Tornow jest największa w 2. i 3. ćwierci X wieku i niekiedy przekracza 50% wszystkich analizo-wanych pod względem formalno-stylistycznym fragmentów (Henning 1998, s. 404).

Dlatego uważam, że różnice w procentowym udziale tego charakterystycznego motywu zdob-niczego na poszczególnych stanowiskach mają cechy diagnostyczne i są przydatne przy ustala-niu chronologii. Dodatkowe znaczenie ma także występowanie, jako zdecydowanie najliczniej-szej grupy ornamentów, wątków wykonanych grzebykiem oraz pojawienie się specyficznego sposobu ukształtowania wylewów naczyń po-legającego na nawet kilkakrotnym załamaniu


powierzchni krawędzi wewnętrznej, a także na głębokim ryciu dookolnych bruzd biegnących na wewnętrznej krawędzi. Podobnie profilowane wylewy spotykamy wśród materiałów z grodzisk w Gostchorzu, stan. 1 (Dąbrowski 1995, ryc. 16: 2; 2008), Tarnawie Rzepińskiej, stan. 1 (Dąbrowski 1995, ryc. 16: 1), w warstwie datowanej na koniec VIII i początek IX wieku w Krośnie Odrzańskim, stan. 1 (Dąbrowski 1995, ryc. 19), w Kijach, stan. 1, Smolnie Wielkim, stan. 1 (Dąbrowski 1997, ryc. 28) czy z osady w Kalsku, stan. 4 oraz wśród znalezisk ceramicznych z domniemanego gro-dziska w Górzykowie, stan. 18. Również z osad w Letnicy, stan. 13 pochodzą podobne przykłady profilowania wylewów. Dodatkowo występują tu egzemplarze naczyń zdobione rozbudowa-nymi wątkami grzebykowymi (Dąbrowski 1997, ryc. 23, 24).

Również pewne znaczenie dla ustaleń chro-nologicznych mają przykłady naczyń, które są formami obcymi, a które mają swoje ścisłe odpowiedniki na sąsiednich terenach, głównie w południowej Wielkopolsce oraz na Dolnym Śląsku. W pierwszym przypadku chodzi o gór-ny fragment wąskootworowego naczynia po-chodzącego z obiektu 53, charakteryzującego się długą, pionową szyjką i lekko wychylonym wylewem (ryc. 75:1). Zbliżoną formę odnajdu-jemy w materiałach 1 fazy (VIII-IX–połowa X wieku) osady w Racocie, stan. 18 (Kościński 1995, ryc. 20 – prawy dolny róg), choć jak zaznaczył autor opracowania była to forma dotychczas nieznana na obszarze wielkopolsko-śląskim (Kościński 1995, s. 167). Zbliżony egzemplarz pod względem ukształtowania szyjki, jednak o zdecydowanie większej średnicy wylewu pocho-dzi z grodziska w Bruszczewie i – jak stwierdził Michał Brzostowicz – formą nawiązuje do naczyń flaszowatych (Brzostowicz 2002, s. 38, ryc. 16:4). Kolejny przykład naczynia o długiej szyjce i lekko wychylonym wylewie pochodzi z Grodziszcza koło Świdnicy na Dolnym Śląsku (Pankiewicz 2012, tabl. 49:d). Jednak, podobnie jak to było

8 Znaleziska ceramiczne z domniemanego grodzi-ska w Górzykowie oraz grodziska w Kijach znane mi są z autopsji.

w przypadku znaleziska bruszczewskiego, jest to naczynie o zdecydowanie większej średnicy wylewu. Z kolei z osady w Zawadzie, stan. 1, z obiektu 11, datowanego na 2. połowę IX-X/XI wiek pochodzą dwa przykłady wąskootworowych naczyń o długich, łukowatych, a nie pionowych szyjkach, pozbawionych jednak wyodrębnione-go wylewu (Gruszka 2014, ryc. 48:4, 5). Warto nadmienić, że w przypadku Sulechowa podobnie ukształtowanych fragmentów jest więcej (ryc. 61:3). Niestety, pełną rekonstrukcję formy utrud-nia lub wręcz uniemożliwia stan zachowania tych fragmentów.

Wśród znalezisk ceramiki z osady w Sule-chowie można wyróżnić także grupę naczyń niezdobionych, o gładkich powierzchniach (około 7,5% wszystkich fragmentów). Do ich wyrobu stosowano masę garncarską opartą na drobnych domieszkach, niekiedy intencjonalnie odsiewa-nych. Oprócz cech technologicznych grupa ta charakteryzuje się dosyć mocno profilowanymi wylewami (grupa J) i prostą, słabo profilowaną bryłą (rodzina typów C; ryc. 61:1, 3, 6, 12; 63:2, 3; 67:1; 69:1, 2). Tymi cechami znaleziska z Sulecho-wa ściśle nawiązują do niezdobionych, gładkich naczyń z obszaru połuniowodolonośląskiego, datowanych na IX i początek X wieku. W tym okresie ceramika o tych cechach tworzy tam liczne zespoły osiągające frekwencję nawet 75% wszystkich znalezionych na stanowisku fragmen-tów (np. Będkowice czy Stary Zamek; Pankiewicz 2012, s. 91-97).

Naczynia o wyróżnionych powyżej cechach występują także dosyć licznie w zespołach z po-granicza dolnośląsko-wielkopolskiego. Dużo przykładów pochodzi na przykład z Sądowla (Pankiewicz 2012, s. 93, przyp. 3).

Nawiązania te nie obejmują jedynie łatwo uchwytnych cech makroskopowych, lecz także pewnych szczegółów mikrostrukturalnych. Prze-prowadzone badania petrograficzne, obejmujące także wybór naczyń nieornamentowanych o gład-kich ściankach, ujawniły stosowanie angobowania oraz silnego zagładzania (zacierania) powierzchni zewnętrznych naczyń (Aneks 1 – Gunia 2013a). Dotyczy to m.in. dwóch próbek (p.c. 9 i p.c. 22), na


których w peryferycznych partiach powierzchni zewnętrznej stwierdzono cienkie warstewki gliny pozbawionej domieszki nieplastycznej (p.c. 22) lub zawierającej pył kwarcowy (p.c. 9).

Drugą grupą naczyń o południowych na-wiązaniach są naczynia esowate zdobione mo-tywami linii grzebykowych. Tak ornamento-wane formy występują na wielu dolnośląskich stanowiskach w okresie IX i X wieku i zazwyczaj stanowią około 20-30% wszystkich odkrytych egzemplarzy (Pankiewicz 2012, s. 97). W przy-padku Sulechowa, stan. 28, najbardziej zbliżone do dolnośląskich egzemplarzy jest całe naczy-nie pochodzące z obiektu 40 (ryc. 69:6). Jest to forma wykonana z wysoko plastycznej, zażela-zionej gliny schudzanej specjalnie w tym celu przygotowanym drobnoziarnistym tłuczniem kwarcowo-skaleniowym z niewielkim dodatkiem skał granitoidowych oraz piaskem pochodzenia fluwioglacjalnego (Aneks 1 – Gunia 2013a). Zaob-serwowano także, że w partii peryferycznej obu powierzchni występuje jaśniejsza glinka będąca śladem angobowania wyrobu. Ponadto w partiach tych tło ilaste ma strukturę drobnowłókienkową, co może świadczyć o dosyć silnym obtaczaniu lub wygładzaniu wyrobu przed naniesieniem ornamentu. Wypał naczynia odbywał się w tem-peraturze około 600°C, w warunkach redukcyj-nych, a pod sam koniec procesu w atmosferze utleniającej.

Wiele więc przemawia za tym, że idea pro-dukcji naczyń nieornamentowanych o gładkich ściankach, a także form esowatych zdobionych ornamentem grzebykowym dotarła w rejon dzi-siejszego Sulechowa z obszarów południowo-dolnośląskich lub z pogranicza Dolnego Śląska i Wielkopolski. Na południowy kierunek inspira-cji wskazują także inne przedmioty – głównie wy-konane z surowców skalnych – odkryte w rejonie Sulechowa, Zawady i Klenicy (Lisowska, Gunia, Gruszka 2014; Gruszka 2010, s. 143-145), a także metalowe (zob. poniżej – przedmioty metalowe; Michalak, Biborski, Stępiński 2012, s. 140-141).

W kontekście funkcjonowania wyspecjalizo-wanych pracowni garncarskich można rozpatry-

wać odkrycie w obiekcie 53 fragmentu doskonale wykonanego naczynia o esowatym profilu i cha-rakterystycznej fakturze powierzchni zewnętrz-nej, tzw. gęsiej skórki (ryc. 76:2). Wykonano je z plastycznej gliny schudzonej drobnym, ale słabo wysortowanym tłuczniem granitoidowym po-chodzącym ze zwietrzałych głazów narzutowych. Jako domieszkę zastosowano tu także niewielką ilość drobnego, ostrokrawędzistego tłucznia kwar-cowego. Wypał naczynia odbywał się w warun-kach utleniających, w temperaturze około 650°C. Cechą charakterystyczną tła ilastego tego wyrobu jest jego uporządkowana, kierunkowa tekstura wyrażona przez równolegle układające się systemy szklistych żyłek (Aneks 1 – Gunia 2013a). Może to świadczyć o działaniu dosyć dużego ciśnienia na ściankę lepionego naczynia, czyli odwrotnie skierowanych dwóch wektorów siły – odśrod-kowej powstałej podczas silnej rotacji koła garn-carskiego i nacisku dłoni garncarza na lepioną ściankę naczynia. Uporządkowana tekstura tła jest zjawiskiem dosyć rzadko spotykanym w na-czyniach z IX i X wieku, a nawet nieco młodszych pochodzących z obszaru pogranicza Dolnego Śląska, Łużyc i Wielkopolski. Kierunkowość tła masy ilastej jest cechą typową dopiero dla na-czyń z młodszych odcinków chronologicznych wczesnego średniowiecza (zob. np. Stoksik 2007).

Opisywane naczynie jest zdobione w górnej partii brzuśca ornamentem precyzyjnej linii falistej wykonanej grzebykiem, poniżej której występuje ornament krokwiasty ograniczony od dołu dookolnym żłobkiem.

Analogiczne przykłady, poczynając od dosko-nałego wykonania, poprzez formę, ukształtowa-nie charakterystycznego kulkowatego wylewu, a kończąc na sposobie zdobienia oraz opraco-waniu powierzchni odnajdujemy wśród przed-wojennych znalezisk na grodziskach w Klenicy, stan. 3 oraz Popęszycach, a także w Bonikowie, stan. 1 (Hilczerówna 1967, ryc. 55). Według Zofii Kurnatowskiej występowanie bardzo podobnych pod względem formalnym i stylistycznym naczyń jest śladem działalności wyspecjalizowanej pra-cowni garncarskiej, której wyroby rozchodziły


się na na niewielkim, ograniczonym obszarze (Hilczerówna 1967, s. 242). Przypuszczenie to mogą obecnie zweryfikować specjalistyczne ba-dania petrograficzne i geochemiczne tych frag-mentów naczyń.

Podsumowując powyższe rozważania można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że osada na stanowisku 28 w Sulechowie funkcjo-nowała w okresie przed masowym pojawieniem się naczyń zdobionych plastycznymi wałkami, co zbiegło się na tym obszarze z pojawieniem się niewielkich, dobrze ufortyfikowanych grodów w 2. połowie IX wieku (Dulinicz 1994; Kara, Krąpiec 2000, s. 309-321; Biermann, Kieseler, Nowakowski 2008). Brak występowania lub nie-wielki odsetek naczyń zdobionych motywem po-ziomych żłobków i listew plastycznych pozwala na dosyć precyzyjne datowanie tych zespołów naczyń na okres przed lub około połowy IX wie-ku. Ważnym poparciem powyższych ustaleń jest chronologia znalezisk ceramicznych (połowa VIII–połowa IX wieku) z osady w Gościkowie, stan. 5 koło Świebodzina (około 30 km na północ od osady w Sulechowie), gdzie nie odnotowa-no ornamentyki w stylu tornowskim (Pawlak 2012, s. 185). Ponadto wśród odkrytych źródeł ceramicznych w Sulechowe są widoczne pewne nawiązania do IX-wiecznej ceramiki z obszaru Dolnego Śląska oraz z pogranicza dolnośląsko--wielkopolskiego.

Pozostałe zabytki ceramiczne

Drugimi pod względem liczebności znaleziskami, oprócz fragmentów naczyń, są ułamki prażnic. Oprócz nich z badań pochodzą dwa całe i frag-ment trzeciego ceramicznego przęślika oraz frag-ment glinianego talerza.

Fragmenty prażnic

Obecność 368 fragmentów prażnic stwierdzono w 6 obiektach (tabela 12). Pięć większych ułam-ków pochodzi z humusu. Wszystkie fragmenty były wykonane z gliny schudzonej znaczną ilością domieszki organicznej (omłoty, plewy, słoma, ziarniaki). Zauważalne były jedynie niewielkie różnice w ilości domieszki w poszczególnych egzemplarzach.

Największa liczba – 284 fragmenty pochodzą z obiektu 40. W obrębie jednego egzemplarza występują znaczne różnice w wysokości i gru-bości ścianek (+/- 1,5 cm), a także w kształcie i sposobie uformowania burty i krawędzi, co dodatkowo utrudnia zaklasyfikowanie danego ułamka do konkretnego egzemplarza. Pomimo tych trudności ustalono, że z obiektu 40 pocho-dzą ułamki co najmniej pięciu różnych prażnic (ryc. 54:5-7; 55; 56). Stan zachowania uniemożli-wił rekonstrukcję całej formy oraz przybliżonych wymiarów, chociaż w przypadku jednego częścio-wo zrekonstruowanego egzemplarza jest wielce prawdopodobne, że ścianka miała długość około 50 cm, przy wysokości burty dochodzącej do oko-ło 8-9 cm i szerokości do około 4-5 cm (ryc. 55:1). Prażnica ta należała więc do egzemplarzy małych. Dla porównania warto podać, że na grodzisku w Nowińcu, stan. 2, w obiekcie 15 odkryto in situ prażnicę o ściankach dochodzących do prawie 1 m długości i burtach o szerokości od około 5 do 10 cm i wysokości do 20 cm (Gruszka 2014, s. 79, ryc. 54). Nieco mniejsze egzemplarze są znane z badań prowadzonych na osadzie przygrodowej w Bruszczewie, stan. 12. Z jamy 73 wydobyto fragment niemalże kompletnej prażnicy o wy-

Tabela 12. Sulechów, stan. 28. Występowanie frag-mentów prażnic w obiektach (oprac. B. Gruszka)Table 12. Sulechów, site 28. Appearing of roasters (prażnice) fragments in the features (elaborated by B. Gruszka)

Lp. Obiekt Ilość fragmentów1 1 732 16 33 17 64 22 15 40 2846 53 17 humus 5

Suma 373


miarach około 52 × 47 × 9,5 (wysokość) × 2 cm (grubość ścianek) oraz nieco większą z obiektu 104, o parametrach 70 × 64 × 12 × 2,5 cm (Brzo-stowicz 2002, s. 84-85, ryc.37, 57).

Niewyjaśnione pozostają funkcja oraz sposób użytkowania prażnic (Paternoga, Rzeźnik 2007; Gruszka 2014, s. 79-81). Z dotychczasowych ob-serwacji może jednak wynikać, że pojemniki te pełniły różnorodne funkcje w procesach prze-twórczych w zależności od aktualnych potrzeb mieszkańców osiedli. Częste znaleziska ułamków lub nawet całych prażnic w jamach magazyno-wych na zboże (Mařik 1997, s. 8) lub w jamach wędzarniczych (Tabaka, Zamelska-Monczak 2011, fot. 4, s. 716), a także wraz z kamieniami żarnowymi lub ich ułamkami (Mařik 1997, s. 4; Brzostowicz 2002, s. 124; Kudrnáč 1954, s. 58; Ko-szałka 2011, tab. 1; Jórdeczka, Mrozek-Wysocka 2011, tab. 1) pozwala sądzić, że wykorzystywano je na etapie wstępnej obróbki termicznej zbóż (prażenie, suszenie) oraz mięsa. Z drugiej jednak strony nierzadkie są znaleziska prażnic w kontek-stach wskazujących na ich użytkowanie w pro-cesach związanych z obróbką rudy darniowej i/lub żelaza (Brzostowicz 2002, s. 126; Szafrański 1961, s. 51; Zoll-Adamikowa 1979, s. 143, przyp. 101; Pawlak, Pawlak 2008, s. 230; Gruszka 2014, s. 80-81). Dlatego uważam, że o funkcji konkret-nej prażnicy decyduje kontekst jej odkrycia, a cel jej wykorzystania należy rozpatrywać za każdym razem indywidualnie, mając jednocześnie na uwadze różnorodne sposoby gospodarowania mieszkańców poszczególnych osad. Dobrym tego świadectwem jest próba wyjaśnienia zależności pomiędzy występowaniem fragmentów prażnic a dominującym typem gospodarki na danym osiedlu. Jako obszar tego krótkiego porównania niech posłuży teren pogranicza łużycko-ślą-sko-wielkopolskiego, a konkretnie sześć dobrze przebadanych pod względem archeologicznym i archeobiologicznym stanowisk o zbliżonej chro-nologii, lecz o odmiennych typach gospodarki prowadzonej przez ich mieszkańców. Stanowi-ska te można podzielić na trzy grupy. Pierwsza obejmuje osiedla, dla których za pomocą badań archeobiologicznych udokumentowano, że do-

minującą gałęzią gospodarki oraz głównym spo-sobem zdobywania pożywienia było myślistwo i hodowla zwierząt (Zawada, stan. 1, Klenica, stan. 4 [Makowiecki i in. 2014] i Krosno Odrzań-skie [Makowiecka, Makowiecki 2006]). Druga grupa obejmuje stanowiska, na których udział myślistwa jest także bardzo wysoki, jednak po-twierdzona jest lokalna uprawa zbóż (Nowiniec, stan. 2 [Makowiecka, Makowiecki 2012; Kla-czak, Sadowski 2012], Sulechów, stan. 28, Lubrza, stan. 429 [Osypińska 2011, s. 750-751]). Natomiast w trzeciej grupie znalazł się kompleks osadni-czy w Bruszczewie, gdzie decydujące znaczenie miała uprawa roślin oraz hodowla zwierząt przy bardzo niskim udziale polowań (Brzostowicz 2002, s. 165-186). Na stanowiskach o dominującej roli łowiectwa oraz hodowli (np. Zawada, stan. 1, Klenica, stan. 4, Krosno Odrzańskie, stan. 1 i osada przygrodowa) fragmenty prażnic wy-stępowały rzadko lub w małej ilości (w Krośnie było to kilka drobnych grudek, w Zawadzie – 9 ułamków, w Klenicy – 54 fragmenty), natomiast w przypadku osiedli z drugiej oraz trzeciej grupy ułamki prażnic występowały w znacznie więk-szych ilościach, umożliwiających rekonstrukcję wymiarów niektórych okazów, a także pozwa-lających na ustalenie liczby egzemplarzy wy-stępujących w danym obiekcie. Można by więc wyciągnąć wnioski, że prażnice występujące na tych stanowiskach użytkowano głównie w prze-twórstwie surowców roślinnych, głównie zbóż. Nie jest to jedyna możliwa interpretacja, ponie-waż na rozległej osadzie produkcyjnej (!) w Lu-brzy, stan. 42, odkryto kilka tysięcy fragmentów prażnic (inf. ustna dr Joanny Koszałki), jednak głównie w kontekstach wskazujących na ich wy-korzystywanie podczas suszenia bądź wędzenia mięsa, chociaż były przypadki występowania ułamków praźnic w jednej jamie z kamieniami żarnowymi (zob. wyżej). Z kolei w Nowińcu, stan. 2, prażnica mogła być wykorzystywana w procesach związanych z obróbką żelaza i/lub

9 O uprawach zbóż przez mieszkańców osady w Lu-brzy, stan. 42 może świadczyć odkrycie żelaznego sier-pa (Tabaka, Zamelska-Monczak 2011, tab. 5, poz. 9).


brązu (Gruszka 2012, s. 80-81). Natomiast w przy-padku kompleksu osadniczego w Bruszczewie wiele wskazuje, że prażnice wykorzystywano przede wszystkim w czynnościach związanych z obróbką i przetwórstwem zbóż, chociaż nie można wykluczyć ich związku z produkcją me-talurgiczną (Brzostowicz 2002, s. 124-126).

Prażnice były więc podstawowym pojemni-kiem służącym do wstępnej, termicznej obróbki ziarna, a także mogły służyć do suszenia mięsa. Zapewne znajdowały również inne zastosowania w zajęciach gospodarczych. Na części osiedli były one obok fragmentów naczyń podstawowym znaleziskiem, co świadczy o intensywnym ich wykorzystywaniu, z drugiej jednak strony zna-ne są osiedla o specyficznym typie gospodarki opartej głównie na eksploatacji lasu, których mieszkańcy doskonale sobie radzili bez prażnic lub użytkowali tego typu pojemniki w niewiel-kim zakresie.

Przęśliki

W trakcie prac odkryto 1 cały i pół przęślika. Cały egzemplarz pochodził z obiektu 53, nato-miast zachowany w połowie z obiektu 22.

Egzemplarz znaleziony w obiekcie 53 ma 27 mm wysokości. Jest to okaz dwustożkowaty, o ostrym załomie. Największa średnica (około 28 mm) przypada w połowie jego wysokości. Otwór jest dosyć duży, o średnicy 10 mm. Przęślik wykonano z bardzo tłustej gliny, w której nie widać ziaren domieszki. Po uformowaniu sta-rannie go obtoczono, co jest widoczne w postaci poziomych, równolegle biegnących ciągów. Kolor przęślika jest ciemnobrązowy i ciemnoszary.

Drugi egzemplarz, którego połowę znaleziono w obiekcie 22, należy do form niskich, o faseto-wanych ściankach (wyróżniono 6 płaszczyzn – po trzy na każdej półkuli). Wysokość przę-ślika wynosi około 15 mm, a jego maksymalna średnica 31 mm. Otwór o średnicy 9 mm wy-konano starannie. Materiał oraz wypał bardzo zbliżony do przęślika znalezionego w obiekcie 53. Na powierzchni widać także wyraźne ślady po obtaczaniu.

Przęśliki to – obok ceramiki – najczęściej odkrywane przedmioty na wczesnośredniowiecz-nych stanowiskach. Jednocześnie dokumentują funkcjonowanie pracowni tkackich wytwarzają-cych nici, najprawdopodobniej na własny użytek. Według M. Parczewskiego przęśliki pojawiają się u Słowian zamieszkujących dzisiejsze ziemie polskie już VI wieku (Parczewski 1988, s. 89). Ze względu na tak długi okres ich funkcjonowa-nia oraz nieznaczną zmienność form w czasie, przydatność przęślików do datowania wczesno-średniowiecznych obiektów jest raczej ograni-czona. Również ornamentyka, która według przeważającej opinii badaczy zaliczana jest do grupy znaków własnościowych, nie ma walorów datujących (zob. Szafrańska 1952, s. 186-193; Szafrański 1961, s. 112). Wydaje się jednak, że przęśliki obtaczane pojawiają się nieco później, wraz z rozpowszechnieniem na naszych ziemiach koła garncarskiego (od VII wieku). Z sytuacją taką spotykamy się np. w bruszczewskim zespole osadniczym, gdzie przęśliki obtaczane pojawiają się dopiero w fazie C wczesnego średniowiecza. Na ten sam czas datowane są tam pierwsze eg-zemplarze dwustożkowate, które od razu zajmują pozycje dominującą (Brzostowicz 2002, s. 87).

Fragment talerza glinianego

Jedyny fragment glinianego talerza znaleziono w warstwie ornej na arze 64, ćw. D. Znalezisko należy do form o dnie w kształcie wycinka kuli (typ III wg typologii talerzy z Zawady, stan. 2; Gruszka 2014, s. 113, ryc. 61-63). Wykonano go z gliny schudzonej niewielką ilością drobnego tłucznia granitowego i piasku.

Z najbliższych terytorialnie i chronologicznie stanowisk największa ich liczba (93 fragmenty) wystąpiła na osadzie w Zawadzie, stan. 1 (Gruszka 2014, s. 112-116, ryc. 59-63), w Klenicy, stan. 4 (Gruszka 2010, s. 138, ryc. 55) i na dużej osadzie produkcyjnej w Lubrzy, stan. 42 (Tabaka, Za-melsk-Monczak 2011, s. 558, ryc. 29:4, 5; 76:2) oraz na grodzisku w Nowińcu, stan. 2 (Gruszka 2012, s. 77-78). Pojedyncze egzemplarze odnotowujemy


na grodzisku w Santoku (Dymaczewska 1970, s. ryc. 13:2), w Krośnie Odrzańskim (Dąbrowski 1999, s. 61, tabl. I:2), w Bonikowie i Bruszczewie, stan 12 (jama 70) (Hilczerówna 1967, s. 61, 72, ryc. 9d, f) oraz na osadzie w Żukowicach, stan. 5 i 9 (Kaczkowski 1975, s. 63, ryc. 22; Parczewski 1989, s. 34). Na tym ostatnim stanowisku domi-nowały talerze o dnach płaskich. Gliniane talerze występują także na stanowiskach na zachód od Odry, np.: Battin, Kr. Jessen (Corpus, 89/6:53, 54), Taucha, Kr. Leipzig (Corpus, 146/77:22-32), Bennewitz, Kr. Wurzen (Corpus, 150/2:37-39), Göttwitz, Kr. Grimma (Corpus, 153/27:7), Rötha, Kr. Borna (Corpus, 154/36: 32) oraz na grodzi-sku w Starigard/Oldenburg, Kr. Ostholstein (Kempke 1984, Taf. 30:5-7). Spotykamy je także w Szczecinie na Wzgórzu Zamkowym (Cnotliwy, Leciejewicz, Łosiński 1983, s. 226, ryc. 202) i na stanowisku 4 w Biskupinie (Białęcka, Jasiewicz 1980, s. 225, 229, ryc. 14:7-11).

Z dotychczasowych obserwacji wynika, że gliniane talerze najliczniej występują w IX i X wieku.

Przedmioty metalowe (Arkadiusz Michalak)

W trakcie badań stanowiska 28 odkryto również 2 przedmioty żelazne, z których jeden można wią-zać z funkcjonowaniem wczesnośredniowiecznej osady, natomiast drugi ma zdecydowanie młod-szą chronologię.

Pierwszy z zabytków został odkryty w stropie obiektu 16, który być może jest reliktem mielerza. Przedmiot ma formę trójkątnego ostrza zaopa-trzonego na jednym z wierzchołków w tuleję (ryc. 47). Wymiary: długość ogólna – 8 cm; sze-rokość ostrza – 4,5 cm; średnica tulei – 2,5 cm.

W literaturze przedmioty tej formy określa się zwykle jako ciosła (ciosły) lub motyki tule-jowate (Jaworski 2005, s. 242). Nie wyklucza się jednak innej funkcji tych zabytków i określa się je ogólnie jako narzędzia tulejowate (Poláček 2000, s. 309). Można więc przyjąć, że były to przedmioty uniwersalne, których funkcję determinowała aktualna potrzeba ich zastosowania.

Geneza tego typu znalezisk sięga głęboko w czasy prahistoryczne (Goodman 1964, s. 32). Znaleziska o zbliżonej formie wchodziły również w skład depozytów ukrywanych na terenie Czech i Słowacji jeszcze w okresie przedwielkomoraw-kim (Bartošková 1986, s. 71). Ich odkrycia są znane także z późniejszego okresu funkcjono-wania Państwa Wielkomorawskiego (Poláček 2000, Abb. 12:1*-2H, s. 17-19).

Dysponujemy również świadectwami uży-wania cioseł na terenie Polski, głównie w po-łudniowej części. Wystąpiły m.in. w depozycie przedmiotów z IX wieku odkrytym w Krakowie--Nowej Hucie (Hachulska-Ledwos 1971, s. 104, tabl. LXIII:1-5) oraz w dwóch skarbach z Trep-czy, których chronologię określono wstępnie na IX–początek X wieku (Ginalski 1997, s. 232; Ginalski, Glinianowicz, Kotowicz 2013, s. 394, 399). Z terenów bliższych odkryciu sulechow-skiemu wspomnieć trzeba o narzędziu tej formy pochodzącym z badań zespołu osadniczego w Bruszczewie (Brzostowicz 2002, s. 71, ryc. 28: 10) i nieco dalej z badań grodziska w Będko-wicach koło Sobótki (Jaworski 2005, s. 242, ryc. 134).

0 1 5 cm

Ryc. 47. Sulechów, stan. 28. Ciosło z obiektu 16 (rys. S. Kałagate)Fig. 47. Sulechów, site 28. Iron adze from the feature 16 (drawn by S. Kałagate)


Przytoczone wyżej analogie wyraźnie wskazu-ją na IX-wieczną metrykę omawianego zabytku, co dobrze odpowiada chronologii pozostałych przedmiotów, głównie ceramiki odkrytej na osadzie.

Drugi z przedmiotów to prosta, dość długa sztabka, do której w środkowej części dokuto D--kształtny element boczny, Znaleziono go w partii stropowej obiektu 53 (ryc. 48), którego chrono-logię ustalono na podstawie analizy ceramiki na IX wiek.

Pozyskany zabytek bez wątpienia jest ele-mentem późnośredniowiecznego wędzidła, tzw. pobocznicą (Gruszka, Michalak 2007, s. 196). Miały one zapobiegać wysuwaniu się wędzidła z końskiego pyska. Poprzez ścisłe dopasowa-nie do zaczepu międzyzębia zapewniać miały również uzyskanie efektu dźwigni na końskie podniebienie i przez to bardziej efektywne nim powodowanie (Edwards 2004, s. 57-58).

Wymiary analizowanego okazu: długość pręta – 12,9 cm; prześwit bocznego elementu – 3,1 × 3,1 cm; średnica sztabki, z której wykonano pręt – 0,6 cm; średnica sztabki, z której wykonano element boczny – 0,4 cm; waga – 15 g.

Egzemplarze tej formy występują na ziemiach polskich głównie w kontekstach późnośrednio-wiecznych (m.in. Mymoń, Jaskinia Biśnik, Sadłów, Przemyśl; Cabalska 1970, s. 15, ryc. 1:a, c; Muzolf 1996, s. 110-111; Kajzer 2004, s. 200, ryc. 31:1; Ta-jemnice... 2006, katalog; Kotowicz 2007). Znaczna ich ilość nie ma jednak precyzyjnie ustalonej chronologii. Jednak egzemplarze odkryte w zachodniej Polsce odnaleziono w warunkach umożliwiających ich ścisłe datowanie. Całkowicie zachowane wędzidło z tej formy pobocznicami odkryto na zamku w Międzyrzeczu, w nawar-stwieniach związanych z fazą 12, datowanych na w 3. ćwierć XIV–koniec XIV wieku (Cabalska 1970, s. 15). Egzemplarz tej formy pobocznicy wyeksplorowano również w trakcie badań stanicy rycerskiej w Witkowie, który na podstawie stra-tygrafii datować można na koniec XIV–początek XV wieku (Gruszka, Michalak 2007, 196). Inny egzemplarz znany jest również z badań grodzi-ska w Trzcielu, jednak jego chronologię można ustalić jedynie na okres funkcjonowania całego obiektu, czyli od 2. połowy XIII do XVI wieku. Wspomnieć należy również o okazie z Wrocławia odkrytym w kontekście nawarstwień z XIV–po-czątku XV wieku.

A BA B0 1 5 cm

Ryc. 48. Sulechów, stan. 28. Pobocznica wędzidła z war-stwy nad obiektem 53 (fot. A. Michalak, rys. S. Kałagate)Fig. 48. Sulechów, site 28. Cheek-piece from snaffle-bit found in the layer above fe-ature 53 (photo by A. Micha-lak, drawn by S. Kałagate)


Późnośredniowieczną chronologię pobocz-nicy z Sulechowa, stan. 28, poświadczają także dobrze datowane egzemplarze z terenów ościen-nych. Z terenu Czech i Słowacji znamy kilkana-ście takich zabytków, które występują w dobrze datowanych kontekstach od XIII aż do XV wieku (Polla 1962, s. 137, obr. 9:3, 5, 7-8, 12; 1979, s. 197, obr. 102:3, 5, 103:5; Polla, Egyházy-Jurovská 1975, obr. 10:7, 39:7; Slivka 1980, s. 259, obr. 17:2, 5; Měchurová 1985, s. 72-73, tab. III:1, VI:5; 1995, s. 160-161, tabl. X:1, 3, 8; Nekuda 1985, s. 136, obr. 192:a; Durdík 1989, s. 284, obr. 2:9).

Na terenie Niemiec pobocznice tej formy nie występują licznie. W typologii N. Goslera (2011, s. 25-26) należą one do typu AII, który jego zda-niem należy datować szeroko – między X a XV wiekiem. Z kilku egzemplarzy tej formy pobocznic odkrytych w Niemczech dobrze udokumentowaną metrykę ma jedynie okaz z zamku Tannenberg w Hesji (Zschille, Forrer 1893, Taf. X:2; Goßler 2011, Taf. 4:84; 6:138.A.1, 15:336). Warownię wzniesiono 1230 roku, a jej terminus ante quem wyznacza data zniszczenia zamku w 1399 roku przez wojska koalicji antyraubritterskiej (Schmitt 2008).

W klasyfikacji opracowanej dla znalezisk londyńskich, pobocznice z długimi wąsami, zakończone zgrubieniami, zaliczono do typu C krępulców według Warda-Perkinsa (1967, s. 80, fig. 19:a, A 1514, fig. 21:1). Autor ten uważa, że zabytki tego typu występowały powszechnie w okresie średniowiecza.

Jak dotąd najwcześniejsze znaleziska tej formy pobocznic odkryto na Rusi. Są znane m.in. z Go-rodišča, Hmel nickaâ, obl., Ukraina czy Bilâra, obl. Stavropol, Rosja i są datowane najwcześniej na 2. połowę XII–1. połowę XIII wieku. (Kirpi-čnikov 1973, ris. 5:10, kat. 458; Huzin 1985, s. 195, tabl. LXV:4). Nie do końca wyjaśnione wydaje się w tym kontekście znalezisko analogicznej pobocznicy na terenie wczesnośredniowiecznej twierdzy w Plisce, której badacze bułgarscy przy-pisują XI-wieczną chronologię powołując się na brak materiałów młodszych niż ten wiek (Jotov 2004, tabl. LXVII: 728). Mimo to ich geneza póki co pozostaje tajemnicą.

Kontekst znalezienia pobocznicy z Sulechowa mógłby wskazywać na jej wczesnośredniowieczną metrykę, jednak forma ta nie ma analogii na zie-miach polskich w materiałach o takiej chronolo-gii. Wydaje się, że przedmiot ten należy uznać za element młodszy, być może współczesny odkrytej na stanowisku chłodni/rząpia datowanej na lata 40. XII wieku (ob. 107). Być może oba znaleziska można łączyć z osadą datowaną na X/XI–połowę XII wieku (II faza) z sąsiedniego stanowiska 10 (Pawlak, Pawlak 2013).

Ocena środowiska przyrodniczego pod względem potencjału ekonomicznego (Bartłomiej Gruszka, Anna Łuczak)

Głównym źródłem utrzymania Słowian we wcze-snym średniowieczu była przede wszystkim upra-wa ziemi oraz chów zwierząt (Leciejewicz 1989, s. 66-75; Kiersnowski 1954; Klichowska 1967; 1972). Istniały jednak pewne regiony o typowo puszczańskim charakterze, gdzie głównym źró-dłem uzyskiwania pożywienia nie była uprawa roślin, lecz polowania, rybołówstwo, hodowla zwierząt oraz eksploatacja pożytków leśnych (Ma-kowiecki i in. 2014, s. 197-198; Gruszka i in.2014, s. 279-281).

Na podstawie przeprowadzonych badań doty-czących znalezisk faunistycznych, makroszcząt-ków, a także analizy palinologicznej oraz oceny przydatności dla rolnictwa okolicznych gleb, można sądzić, że gospodarka mieszkańców osady w Sulechowie miała we wczesnym średniowieczu charakter mieszany, tzn. dominowała hodowla zwierząt, ale znaczny udział miała także roślinna produkcja rolna oraz polowania.

Badania makroszczątków dostarczyły nie-licznych znalezisk spalonych ziaren pszenicy płaskurki, pszenicy orkisz, lnu i prosa (Aneks nr 3 – Koszałka 2013).

Na podstawie wyników ekspertyzy arche-ozoologicznej 250 fragmentów kości10 ozna-czonych co do gatunku ustalono, że w zbiorze

10 Ekspertyzę wykonała mgr Monika Karnowska.


0102030405060708090

100

Ssaki dzikie Ssaki domowe Ptaki

5,0

94,2

0,8

05

101520253035404550

Jeleń Sarna Łoś

50,0

41,7

8,3

0

10

20

30

40

50

60

Bydło Owca/koza Świnia Kura Pies

53,8

23,3 21,6

0,9 0,4

Ryc. 49. Sulechów, stan. 28. Proporcje szczątków ssaków dzi-kich, udomowionych i ptakówFig. 49. Sulechów, site 28. Proportions of remains of domestica-ted and wild mammals, and birds

Ryc. 50. Sulechów, stan. 28. Udział procen-towy szczątków ssaków domowychFig. 50. Sulechów, stan. 28. Proportions of remains of domesti-cated animals

Ryc. 51. Sulechów, stan. 28. Udział pro-centowy kości ssaków wolno żyjących Fig. 51. Sulechów, stan. 28. Proportions of remains of wild animals


Sulechów 28

Ü

LegendaSulechów 28

czas marszu w min.15

30

45

60

glebyklasa

0

1

2

30 1 20,5 km

Ryc. 52. Klasy jakościowe gleb w odległości 30 minut marszu od osady w Sulechowie, stan. 28 (oprac. A. Łuczak, B. GruszkaFig. 52. Soil quality classes in 30 minutes walk distance from the settlement in Sulechów, site 28 (elaborated by A. Łuczak, B. Gruszka)

zdecydowanie dominują szczątki zwierząt do-mowych (ryc. 49), a wśród nich ponad 50% to kości bydła, następnie owcy/kozy (23,34%) oraz świni (21,58%). Udział znalezisk faunistycznych pochodzących od ssaków dzikich wynosił około 4% (ryc. 49; 10 fragmentów), wśród których były szczątki jelenia (6 kości), sarny (5 kości) i łosia (1 kość).

Niewielka liczebność odkrytych znalezisk nie pozwala na wyciąganie ostatecznych wniosków jeśli chodzi o gospodarkę zwierzętami. Niemniej jednak warto dane te porównać z tymi, które otrzymano dla sąsiednich stanowisk (Zawada, stan. 1, Klenica, stan. 4, Krosno Odrzańskie, stan. 1a, Lubrza, stan. 42; Makowiecki i in. 2014, tab. 18). Z zestawienia wynika, że w przypad-ku osady w Sulechowie, stan. 28, w porównaniu

z innymi stanowiskami niewielki jest udział zna-lezisk ssaków dzikich. Ponadto zdecydowanie dominują szczątki bydła i małych przeżuwaczy. Stosunek znalezisk kości zwierząt domowych do wolno żyjących jest uznawany przede wszystkim za miernik stopnia zalesienia najbliższej okolicy (Makowiecki i in. 2014, s. 221). Ponadto domi-nacja wśród znalezisk zwierząt wymagających wypasu (bydło, małe przeżuwacze) może świad-czyć o występowaniu w otoczeniu osady terenów przeznaczonych pod pastwiska. O obecności m.in. ekosystemów o charakterze łąk i/lub pastwisk we wczesnym średniowieczu w okolicach Sulechowa świadczą także wyniki analiz palinologicznych (Milecka 2014, s. 41).

Obraz środowiska naturalnego jaki wyłania się z badań archeobiologicznych został potwierdzony


analizą przydatności gleb do celów rolniczych. Jako obszar badań wybrano odległość, jaką jest w stanie pokonać człowiek w czasie około 30 minut marszu w jedną stronę (Łuczak, Gruszka 2014, s. 22-26). Ustalono, że na eksploatowanym teryto-rium występował prawie wyrównany udział gleb nadających się w warunkach wczesnego średnio-wiecza pod uprawy (klasa 1 – 25% [2,518 km²]) i obszarów wykorzystywanych zapewne jako łąki i pastwiska (klasa 3 – 28% [2,870 km²]). Stwier-dzono jednocześnie dość duży obszar gleb naj-prawdopodobniej porośniętych lasami (klasa 2 – 46% [4,653 km²]). Porównując otrzymane wyniki z tymi, jakie uzyskano dla osad w Za-wadzie, stan. 1 oraz Klenicy, stan. 4 (Łuczak, Gruszka 2014, s. 22-26) można przypuszczać, że w przypadku osady w Sulechowie, oprócz dużego znaczenia łowiectwa i hodowli zwierząt, ważnym sposobem uzyskiwania pożywienia była również uprawa roślin.

Datowanie osady

Podstawowymi źródłami umożliwiającymi usta-lenie chronologii osady w Sulechowie, stan. 28 są fragmenty naczyń. Z przeprowadzonej analizy wynika, że znaleziska ceramiczne pod względem formalno-stylistycznym odznaczają się cechami charakterystycznymi dla garncarstwa IX-wiecz-nego obszaru Dolnego Śląska oraz pogranicza dolnośląsko-wielkopolskiego. Istotnym wskaźni-kiem pozwalającym na takie datowanie jest także niewielki udział naczyń zdobionych plastycznymi wałkami, czyli ornamentem typowym w tej strefie dla naczyń typu Tornow, dla których okres naj-liczniejszego występowania przypada na X wiek. Pewne znaczenie w ustaleniu chronologii sule-chowskiej osady ma wysoka frekwencja naczyń zdobionych różnymi motywami grzebykowymi, a także dosyć wysoki udział okazów niezdobio-nych. W przypadku pozostałych kategorii zabyt-ków ważnym znaleziskiem – w kontekście ustaleń chronologicznych – jest ciosło, dla którego ścisłe analogie odnajdujemy na innych IX-wiecznych stanowiskach, zlokalizowanych głównie na po-łudniu Polski (zob. znaleziska metalowe).


0 1 5 cm

1

2

3

4 5

6

7 89

10

1112 13

Ryc. 53. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z obiektu 1 (rys. J. Boska) Fig. 53. Sulechów, site 28. Sherds from the feature 1 (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm

1 2

34

5

6

7

Ryc. 54. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń (1-4) oraz prażnic (5-7) z obiektu 1 (rys. J. Boska) Fig. 54. Sulechów, site 28. Sherds (1-4) and roasters (prażnic) (5-7) from the feature 1 (drawn by J. Boska)


0 1 10 cm

1

2

Ryc. 55. Sulechów, stan. 28. Fragmenty prażnic z obiektu 1 (rys. D. Krzyżyńska) Fig. 55. Sulechów, site 28. Roasters (prażnice) from the feature 1 (drawn by D. Krzyżyńska)


0 1 10 cm

Ryc. 56. Sulechów, stan. 28. Fragmenty prażnicy z obiektu 1 (rys. D. Krzyżyńska) Fig. 56. Sulechów, site 28. Roaster (prażnica) from the feature 1 (drawn by D. Krzyżyńska)


0 1 5 cm

1

2

3 4

5

6

7

89

10

11

Ryc. 57. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z obiektów: 4 (1-4), 7 (5, 6), 9 (7), 10 (8-10) i 16 (11) (rys. J. Boska) Fig. 57. Sulechów, site 28. Sherds from the features: 4 (1-4), 7 (5, 6), 9 (7), 10 (8-10) and 16 (11) (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm

1

2

3

5

7

4

6

Ryc. 58. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z obiektu 20 (rys. J. Boska)Fig. 58. Sulechów, stan. 28. Sherds from the feature 20 (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm

1

2

3

4

5 67

89

10

1112

13

Ryc. 59. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z 1 warstwy mechanicznej obiektu 20 (rys. J. Boska) Fig. 59. Sulechów, stan. 28. Sherds from the feature 20 (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm

1

2

3

4

5 6 7 8

9

10 11

12 13

14

15 16

17

Ryc. 60. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z 1 warstwy mechanicznej obiektu 20 (rys. J. Boska) Fig. 60. Sulechów, stan. 28. Sherds from the 1st mechanical layer of exploration of the feature 20 (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm

1

2

3

4

56

7

8 9

10 1112

Ryc. 61. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z 2 warstwy mechanicznej obiektu 20 (rys. J. Boska) Fig. 61. Sulechów, stan. 28. Sherds from the 2nd mechanical layer of exploration of the feature 20 (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm

1

2

3

4

5

6 7

8

9

10

Ryc. 62. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z 2 warstwy mechanicznej obiektu 20 (rys. J. Boska) Fig. 62. Sulechów, stan. 28. Sherds from the 2nd mechanical layer of exploration of the feature 20 (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm

1

2

3

4

6

7

8

9

10 11

5

1213

Ryc. 63. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z obiektu 23 (rys. J. Boska) Fig. 63. Sulechów, stan. 28. Sherds from the feature 23 (drawn by J. Boska)


1 2

0 1 5 cm

3

4 5

6 7

8 9

11

12

10

Ryc. 64. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z obiektów 28 (1, 2), 30 (3-9), 33 (10-12) (rys. J. Boska) Fig. 64. Sulechów, site 28. Sherds from the features: 28 (1, 2), 30 (3-9), 33 (10-12) (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm

1

3

6

7

4

2

5



1

0 1 5 cm

4

2

3



0 1 5 cm

1

2

3

4

5 6

78

910 11

Ryc. 67. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z 1 warstwy mechanicznej obiektu 40 (rys. J. Boska) Fig. 67. Sulechów, site 28. Sherds from the 1st mechanical layer of exploration of the feature 40 (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm

12

3

4

5

6

7

8

8

10

11

12



0 1 5 cm

1

2

3

4

5

67

8

9

10 11

Ryc. 69. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z 2 warstwy mechanicznej obiektu 40 (rys. J. Boska) Fig. 69. Sulechów, site 28. Sherds from the 2nd mechanical layer of exploration of the feature 40 (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm

1

23 4

56 7

8 9

10

Ryc. 70. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z 2 warstwy mechanicznej obiektu 40 (rys. J. Boska) Fig. 70. Sulechów, site 28. Sherds from the 2nd mechanical layer of exploration of the feature 40 (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm

1

2

3

4

5

6

7

8

Ryc. 71. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z 3 warstwy mechanicznej obiektu 40 (1-7) i obiektu 44 (8) (rys. J. Boska) Fig. 71. Sulechów, site 28. Sherds from the 3rd mechanical layer of exploration of the feature 40 (drawn by J. Boska)


1

2

0 1 5 cm

Ryc. 72. Sulechów, stan 28. Fragmenty prażnic z obiektu 1 (rys. D. Krzyżyńska)Fig. 72. Sulechów, site 28. Roasters (prażnice) from the feature 1 (drawn by D. Krzyżyńska)


0 1 5 cm

1

2

34

56

7

8

9 10

11

12 1314

1516 17 18



0 1 5 cm

12 3

4

5 6

8 9

710

11

12 1314

15

16

17

Ryc. 74. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z 1 (1-14) oraz 2 (15-17) warstwy mechanicznej obiektu 49 (1-14 (rys. J. Boska) Fig. 74. Sulechów, site 28. Sherds from the 1st (1-14) and 2nd (15-17) mechanical layer of exploration of the feature 49 (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm

1

2

3

4

5 6

7

8

9

10 11

12

13 14

15

16

17

18

19

2021



0 1 5 cm

1

2

3

4 5

67 8 9

10

11

Ryc. 76. Sulechów, stan. 28. Fragmenty naczyń z 2 i 3 warstwy mechanicznej obiektu 53 (rys. J. Boska) Fig. 76. Sulechów, site 28. Sherds from the 2nd and 3rd mechanical layer of exploration of the feature 53 (drawn by J. Boska)


0 1 5 cm



1

2

3

4

0 1 5 cm



1

2

3

4

5

0 1 5 cm



Ryc. 80. Sulechów, stan. 28. Przykłady naczyń poddanych analizie petrograficznej. 1 – p.c. 1 (ob. 40); 2 – p.c. 2 (ob. 40); 3 – p.c. 4 (ob. 40); 4 – p.c. 8 (ob. 53); 5 – p.c. 9 (ob. 53); 6 – p.c. 5 (ob. 49); 7 – p.c. 13 (ob. 81) (fot. P. Gunia)Fig. 80. Sulechów, site 28. Examples of vessels subjected to petrography analysis. 1 – p.c. 1 (ob. 40); 2 – p.c. 2 (ob. 40); 3 – p.c. 4 (ob. 40); 4 – p.c. 8 (ob. 53); 5 – p.c. 9 (ob. 53); 6 – p.c. 5 (ob. 49); 7 – p.c. 13 (ob. 81) (photo by P. Gunia)

12

3

4

5

6

7


1

2

3

4

5

Ryc. 81. Sulechów, stan. 28. Przykłady naczyń poddanych analizie petrograficznej. 1 – p.c. 14 (ob. 81); 2 – p.c. 12 (ob. 1); 3 – p.c. 21 (ob. 40); 4 – p.c. 22 (ob. 53); 5 – p.c. 23 (ob. 40) (fot. P. Gunia) Fig. 81. Sulechów, site 28. Examples of vessels subjected to petrography analysis. 1 – p.c. 14 (ob. 81); 2 – p.c. 12 (ob. 1); 3 – p.c. 21 (ob. 40); 4 – p.c. 22 (ob. 53); 5 – p.c. 23 (ob. 40) (photo by P. Gunia)


1 2

3

4

5

6

7

Ryc. 82. Sulechów, stan. 28. Przykłady naczyń poddanych analizie petrograficznej. 1 – p.c. 25 (ob. 35); 2 – p.c. 29 (ob. 22); 3 – p.c. 31 (ob. 22); 4 – p.c. 34 (ob. 22); 5 – p.c. 37 (ob. 9); 6 – p.c. 15 (ob. 81); 7 – p.c. 24 (ob. 22) (fot. P. Gunia)Fig. 82. Sulechów, site 28. Examples of vessels subjected to petrography analysis. 1 – p.c. 25 (ob. 35); 2 – p.c. 29 (ob. 22); 3 – p.c. 31 (ob. 22); 4 – p.c. 34 (ob. 22); 5 – p.c. 37 (ob. 9); 6 – p.c. 15 (ob. 81); 7 – p.c. 24 (ob. 22) (photo by P. Gunia)


Bartošková A.1986 Slovanské depoty železných předmětů v Českoslo-

vensku, Praha.Białęcka F., Jasiewicz E. 1980 Ceramika wczesnośredniowieczna ze stan. 4 w Bi-

skupinie, Slavia Antiqua t. 27, s. 209-230.Biermann F. 1999 Dendrochronologie und Keramik des 8. bis 12.

Jahrhunderts im Raum zwischen Elbe und Oder/Neiße, [w:] red. L. Polaček, J. Dvorská, Probleme der mitteleuropäischen Dendrochronologie und naturwissenschaftliche, Beiträge zur Talaue der March, Internationale Tagungen in Mikulčice, t. 5, s. 97-123.

Biermann F., Kieseler A., Nowakowski D.2008 Neue Forschungen am Burgwall Kleinitz (Klenica

pow. zielonogórski) in Niederschlesien, Polen. Ein Vorbericht, Ethnographisch-Archäologische Zeit-schrift, R. 49, z. 2, s. 68-97.

Brzostowicz M. 2002 Bruszczewski zespół osadniczy we wczesnym śre-

dniowieczu, Poznań.Cabalska M.1970 Wędzidła z pobocznicami z wielowarstwowych

stanowisk wczesnośredniowiecznych, Wiadomości Archeologiczne, 35/1, s. 14-20.

Chudziak W.1994 Nowe źródła archeologiczne do studiów nad chrono-

logią najstarszego osadnictwa wczesnośredniowiecz-nego w dorzeczu dolnej Drwęcy, [w:] red. J. Olczak, Studia nad osadnictwem ziemi chełmińskiej. Wy-brane zagadnienia i materiały, Toruń, s. 7-26.

Cnotliwy E., Leciejewicz L., Łosiński W., red. 1983 Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zam-

kowe, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź.Corpus...1985 Corpus Archäologischer Quellen zur Frühgeschichte

auf dem Gebiet der DDR (7. bis 12. Jahrhundert), red. J. Herrmann, P. Donat, t. 4, cz. 1 i 2, Berlin.

Dąbrowski E.1995 Chronologia najniższych warstw osadniczych Santo-

ka na tle porównawczym wczesnośredniowiecznych materiałów archeologicznych z zachodniej Wielko-polski, Ziemi Lubuskiej i północnego obszaru Dol-nego Śląska, [w:] red. D. Rymar, Santok – początki grodu, Gorzów Wielkopolski, s. 23-46.

1997 Początki wczesnego średniowiecza w mikroregionie Krosna Odrzańskiego, Dolnośląskie Wiadomości Prehistoryczne, t. 4, s. 117-153.

1999 Obraz gospodarki wczesnośredniowiecznych Sło-wian Zachodnich w poglądach nauki niemieckiej i polskiej, Rocznik Lubuski, t. 25, s. 35-67.

2009 Wczesnośredniowieczny system obronny Krosna Odrzańskiego w świetle badań terenowych na tle kroniki Thietmara, Krosno Odrzańskie.

Dulinicz M.1994 Problem datowania grodzisk typu Tornow i grupy

Tornow-Klenica, Archeologia Polski, t. 39, s. 31-49.2001 Kształtowanie się słowiańszczyzny Północno-Za-

chodniej. Studium archeologiczne, Warszawa.Durdík T.1989 Železne predmety z hradu Rabi, Castellologica

Bohemica, t. 1, s. 279-294.Donat P. 1987 Zur zeitlichen und regionalen Gliederung der alts-

lawischen Keramik zwischen Oder und Elbe/Saale, [w:] red. G. Labuda, S. Tabaczyński, Studia nad etnogenezą Słowian i kulturą Europy wczesnośre-dniowiecznej, t. I, s. 239-254.

Dymaczewska U.,1970 Ceramika wczesnośredniowieczna z Santoka, pow. Go-

rzów Wlkp., Slavia Antiqua, t. 16, s. 145-241.Edwards E.H.2004 The Complete Book of Bits & Bitting, Newton

Abbot.Ginalski J.1997 Wczesnośredniowieczne depozyty przedmiotów że-

laznych z grodziska „Fajka“ w Trepczy koło Sanoka, Sprawozdania Archeologiczne, t. 49, s. 221-239.

Ginalski J., Glinianowicz M., Kotowicz P.N.2012 Elementy „południowe” w kulturze materialnej

mieszkańców Kotliny Sanockiej w IX-X w., [w:] red. J. Gancarski, Transkarpackie kontakty kul-turowe w okresie lateńskim, rzymskim i wczesnym średniowieczu, Krosno, s. 381-432.

Goodman W.L.1964 The History of Woodworking Tools, London.Gossler N.2011 Reiter und Ritter. Formenkunde, Chronologie,

Verwendung und gesellschaftliche Bedeutung des mittelalterlichen Reitzubehörs aus Deutschland, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mecklenburg-Vorpommerns, t. 49, Schwerin.

Gruszka B.2007 Osada z najstarszej fazy wczesnego średniowiecza

w Stożnem, stan. 2, pow. Zielona Góra, Archeologia Środkowego Nadodrza, t. V, s. 299-327.

2010 Wczesnośredniowieczna osada przygrodowa (pod-grodzie?) w Klenicy (stan. 4), pow. zielonogórski. Opracowanie wyników badań z 1962 r., Archeologia Środkowego Nadodrza, t. VII, s. 109-190.

2011 Przyczynek do problematyki produkcji dziegciu/smoły drzewnej we wczesnym średniowieczu. Glińsk, stan. 1, woj. lubuskie, [w:] red. A. Jaszew-

Literatura


ska, Z najdawniejszych dziejów, Grzegorzowi Do-mańskiemu na pięćdziesięciolecie pracy naukowej, Zielona Góra, s. 271-279.

2012 Wczesnośredniowieczne zabytki ceramiczne ze stan. 2 w Nowińcu, gm. Lubsko, woj. lubu-skie w ujęciu stylistyczno-technologicznym, [w:] red. B. Gruszka, Nowiniec, stan. 2. Wczesnośre-dniowieczny gród na pograniczy śląsko-łużyckim w świetle badań interdyscyplinarnych, Zielona Góra, s. 47-129.

2014 Zabytki ceramiczne ze stanowiska 1 w Zawa-dzie, w ujęciu stylistyczno-technologicznym, [w:] red. B. Gruszka, Wczesnośredniowieczna osada w Zawadzie, stan. 1, gm. Zielona Góra. Studia in-terdyscyplinarne, Zielona Góra, s. 81-166.

Gruszka B., Michalak A.2007 Podstawy datowania pobocznicy wędzidła z Sulecho-

wa, Acta Militaria Mediaevalia, t. 3, s. 191-200.Gunia P.2013a Wyniki badań petrograficznych ceramiki ze stano-

wiska 28 w Sulechowie, [w:] red. B. Gruszka, A. Ja-szewska, S. Kałagate, Obwodnica Sulechowa, woj. lubuskie. Badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28. Tom I, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza, Zeszyt 6, Zielona Góra.

2013b Wyniki badań geochemicznych wczesnośrednio-wiecznej ceramiki z osady w Sulechowie, stan. 28, [w:] [w:] red. B. Gruszka, A. Jaszewska, S. Kałaga-te, Obwodnica Sulechowa, woj. lubuskie. Badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28. Tom I, Biblioteka Archeologii Środkowego Nad-odrza, Zeszyt 6, Zielona Góra.

Hachulska-Ledwos R.1959-1960 Wczesnośredniowieczny skarb żelazny z Mo-

giły, pow. Kraków, Wiadomości Archeologiczne, t. 26, s. 251-260.

Henning J.1998 Neues zum Tornower Typ. Keramische Formen

und Formenspektren des Frühmittelalters im Licht dendrochronologischer Daten zum westslawischen Siedlungsraum, [w:] red. H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński, Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Sacrum i profanum, Poznań, s. 392-408.

Hilczerówna Z.1960 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Daleszynie

(st. 2) w powiecie gostyńskim, Poznań.1967 Dorzecze górnej i środkowej Obry od VI do począt-

ków XI wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków.Hołubowicz W.1950 Garncarstwo wiejskie zachodnich terenów Biało-

rusi, Toruń.1965 Garncarstwo wczesnośredniowieczne Słowian,

Wrocław.Huzin P.Š.1985 Snarâženie vsadnika i verhovogo konâ, [w:]

red. A.H. Halikov, Kul tura Bilâra. Bulgarskie oru-diâ truda i oružie IX-XIII vv., Moskva, s. 130-292.

Jaworski K. 2005 Grody w Sudetach (VIII-X w.), Wrocław.Jotov V.2004 V or ženieto i snarâženieto ot b´lgarskoto sredno-

vekovie (VII-XI vek), Warna.Jórdeczka M., Mrozek-Wysocka M.2011 Wczesnośredniowieczne narzędzia kamienne, [w:]

red. J. Kabaciński, I. Sobkowiak-Tabaka, Materiały do wczesnych pradziejów Zachodniej Wielkopolski. Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne w Lubrzy, Poznań, s. 769-809.

Kaczkowski M.1975 Próba chronologicznej klasyfikacji ceramiki z VI

i VII wieku w okolicach Głogowa, Zielonogórskie Zeszyty Muzealne, t. 5, s. 43-72.

Kajzer L.2004 Militaria, pozostałe zabytki metalowe, [w:] Zamek

w Sadłowie na ziemi dobrzyńskiej, Budownictwo obronno-rezydencjonalne Kujaw i Ziemi Dobrzyń-skiej, cz. 4, Rypin, s. 198-204.

Kara M., Krąpiec M.2000 Możliwość datowania metodą dendrochro-

nologiczną oraz stan badań dendrochronolo-gicznych wczesnośredniowiecznych grodzisk z terenu Wielkopolski, Dolnego Śląska i Mało-polski, [w:] red. H. Samsonowicz, Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Kraków, s. 303-327.

Kempke T.1984 Starigard/Oldenburg, Bd. II. Hauptburg der Slawen

in Wagrien. Die Keramik des 8.-12. Jahrhunderts, Neumünster.

Kiersnowski R.1954 Rośliny uprawne i pożywienie roślinne w Polsce

wczesnofeudalnej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. II, nr 3, s. 346-387.

Kirpičnikov A. N.1973 Snarâženie vsadnika i verhogo konâ na Rusi v IX-

XIII vv., Arheologiâ SSSR, Svod arheologičeskih istočnikov, E1-36, Leningrad.

Klaczak K., Sadowski K.2012 Analiza cech środowiska naturalnego oraz jego

zmian w holocenie w otoczeniu stan. 2 w Nowińcu, gm. Lubsko, woj. lubuskie, [w:] red. B. Gruszka, Nowiniec, stan. 2. Wczesnośredniowieczny gród na pograniczy śląsko-łużyckim w świetle badań inter-dyscyplinarnych, Zielona Góra, s. 7-14.

Klichowska M.1967 Możliwości konsumpcyjne zbóż i roślin motylko-

wych w północno-zachodniej Polsce od neolitu do końca XII wieku, Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego, t. 9, s. 31-47.


1972 Rośliny naczyniowe w znaleziskach kulturowych polski północno-zachodniej, Poznań.

Kobylińska U.2004 Wczesnośredniowieczne naczynia gliniane typu

Menkendorf-Szczecin ze Starosiedla na Ziemi Lu-buskiej, [w:] red. Z. Kobyliński, Hereditatem Co-gnoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miskiewicz, Warszawa, s. 111-123.

Kobyliński Z.1988 Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyłku

starożytności i w początkach wczesnego średnio-wiecza, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.

Koszałka J.2011 Odciski roślin na prażnicach wczesnośredniowiecz-

nych, [w:] red. J. Kabaciński, I. Sobkowiak-Taba-ka, Materiały do wczesnych pradziejów Zachodniej Wielkopolski. Osadnictwo pradziejowe i wczesno-średniowieczne w Lubrzy, Poznań, s. 761-768.

Kościński B. 1995 Osada w Racocie (stanowiska 18 i 25), gmina Ko-

ścian, woj. leszczyńskie, [w:] red. M. Kobusiewicz, Z. Kurnatowska, W. Łosiński, T. Makiewicz, Z ba-dań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym Wielkopolski południowej, Poznań, s. 83-258.

Kotowicz P.N.2007 Problematyka „Zamczyska” w Mymoniu w świetle

zabytków archeologicznych ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku, [w:] Seminarium trep-czańskie, Sanok, s. 51-67.

Kudrnáč J.1954 Výzkum na klučovské hradišti v roce 1952, Arche-

ologické Rozhledy, t. 6, s. 54-59. Leciejewicz L.1989 Słowianie zachodni. Z dziejów tworzenia się śre-

dniowiecznej Europy, Wrocław. Limisiewicz A., Piekalski J., Płonka T., Wiśniew-

ski A., Wiśniewski Z.2002 Północna strona bloku śródrynkowego, [w:] red.

J. Piekalski, K. Wachowski, Rynek Wrocławski w świetle badań archeologicznych, Cz. 2, Wrati-slavia Antiqua 5, Wrocław, s. 79-119.

Lisowska E., Gunia P., Gruszka B.2014 Przedmioty z surowców skalnych z wczesnośre-

dniowiecznej osady w Zawadzie, stan. 1, w świe-tle wyników analiz petroarcheologicznych, [w:] red. B. Gruszka, Wczesnośredniowieczna osada w Zawadzie, stan. 1, gm. Zielona Góra. Studia inter-dyscyplinarne, Zielona Góra, s. 167-196.

Lodowski J. 1972 Sądowel we wczesnym średniowieczu, Wrocław.Łuczak A., Gruszka B.2014 Osada w Zawadzie, stan. 1, gm. Zielona Góra na tle

sytuacji osadniczej w IX-XI wieku w świetle analiz GIS, [w:] red. B. Gruszka, Wczesnośredniowieczna

osada w Zawadzie, stan. 1, gm. Zielona Góra. Studia interdyscyplinarne, Zielona Góra, s. 13-35.

Makowiecki D.2008 Badania archeozoologiczne w studiach nad pale-

ośrodowiskiem człowieka, [w:] red. W. Chudziak, Człowiek i środowisko przyrodnicze we wczesnym średniowieczu w świetle badań interdyscyplinar-nych, Toruń, s. 123-137.

Makowiecka M., Makowiecki D.2006 Studia nad średniowieczną gospodarką zwierzę-

tami w strefie środkowej Odry na podstawie analiz archeozoologicznych materiałów z Krosna Odrzań-skiego, [w:] red. M. Magda-Nawrocka, A. Nawojska, L. Szymczak, Archeologia w studiach nad najstar-szymi dziejami Krosna Odrzańskiego, Krosno Od-rzańskie, s. 133-174.

2012 Wyniki badań zwierzęcych szczątków kostnych z miejscowości Nowiniec, stan. 2, gm. Lubsko, woj. lubuskie, [w:] red. B. Gruszka, Nowiniec, stan. 2. Wczesnośredniowieczny gród na pograniczy śląsko-łużyckim w świetle badań interdyscyplinarnych, Zielona Góra, s. 177-203.

Makowiecki D., Makowiecka M., Wiejacka M., Wiejacki J.

2014 Zbiory faunistyczne z osady w miejscowości Za-wada, stan. 1, a gospodarka zwierzętami i środo-wisko przyrodnicze na pograniczu Dolnego Śląska, Ziemi Lubuskiej i Łużyc w IX-XIII wieku, [w:] red. B. Gruszka, Wczesnośredniowieczna osada w Za-wadzie, stan. 1, gm. Zielona Góra. Studia interdy-scyplinarne, Zielona Góra, s. 197-229.

Mařik J.1997 Pánve klučovského typu, Zprávy České Archeolo-

gické Společnosti, Praha.Méchurová Z.1985 Součāsti koňské výstroje ze zaniklé středověké osady

Konůvky (kat. Nižkovice-Heršpice, okr. Vyškov), Časopis Moravského Muzea. Acta Musei Moraviae, t. 70, s. 69-86.

1995 Železné předměty ze zaniklé středověké vsi Konůvky na Slavkovsku (okr. Vyškov), Acta Musei Moraviae, t. 80, s. 141-197.

Michalak A., Biborski M., Stępiński J.2012 Przedmioty metalowe z Nowińca, stan. 2 w świe-

tle analizy archeologicznej i metalograficznej [w:] red. B. Gruszka, Nowiniec, stan. 2. Wczesnośre-dniowieczny gród na pograniczy śląsko-łużyckim w świetle badań interdyscyplinarnych, Zielona Góra, s. 131-155.

Milecka K.2014 Tło środowiskowe osadnictwa w rejonie sta-

nowiska 1 w Zawadzie, [w:] red. B. Gruszka, Wczesnośredniowieczna osada w Zawadzie, stan. 1, gm. Zielona Góra. Studia interdyscyplinarne, Zielona Góra, s. 37-47.


Muzolf B.1996 Badania na skale z Jaskinią Biśnik i na Górze Grodzi-

sko Pańskie w Strzegowem, woj. katowickie, Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne, t. 2, s. 109-127.

Nekuda V.1975 Pfaffenschlag. Zaniklá středověka ves u Slavonic,

Brno. Osypińska M.2011 Gospodarka hodowlana i użytkowanie zwierząt

w okresie wczesnego średniowiecza, [w:] red. J. Kabaciński, I. Sobkowiak-Tabaka, Materiały do wczesnych pradziejów Zachodniej Wielkopolski. Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne w Lubrzy, Poznań, s. 717-760.

Pankiewicz A.2012 Relacje kulturowe południowego Śląska i północ-

nych Moraw i Czech w IX-X wieku w świetle źródeł ceramicznych, Wrocław.

Paternoga M., Rzeźnik P.2003 Funkcja wczesnośredniowiecznej tzw. prażnicy

w świetle wybranych znalezisk z Dolnego Śląska, XIII Śląskie Spotkania Archeologiczne, Karłów, s. 33-34.

2007 Problem funkcji i użytkowania wczesnośrednio-wiecznych tzw. prażnic w świetle wybranych zna-lezisk z Dolnego Śląska, Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne, t. 6, s. 81-106.

Parczewski M. 1988 Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce.

Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych, Wro-cław.

1989 Żukowice pod Głogowem w zaraniu średniowiecza, Głogów.

Pawlak P.2012 Wczesnośredniowieczne osadnictwo na stanowisku

5 w Gościkowie, pow. świebodziński, Archeologia Środkowego Nadodrza, t. X, s. 139-208.

Pawlak E., Pawlak P.2008 Osiedla wczesnośredniowieczne w Markowiceach

pod Poznaniem wraz z pozostałościami osadnictwa pradziejowego, Poznań.

2013 Wczesnośredniowieczna osada na stanowisku 10 w Sulechowie, [w:] red. B. Gruszka, A. Jaszewska, S. Kałagate, Obwodnica Sulechowa, woj. lubuskie. Badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28. Tom I, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza, Zeszyt 6, Zielona Góra.

Poláček L.2000 Holzbearbeitungswerkzeug aus Mikulčice, [w:]

red. L. Poláček, Studien zur Burgwall von Miku-lčice, t. 4, Brno, s. 303-361.

Polla B.1962 Pamiatky hmotnej kultúry 15. storočia z posádky

při Gajaroch, Zborník Slovenského Národného Múzea 56. História 2, s. 107-140.

1979 Bratislava – zapadne suburbium, Bratislava.Polla B., Egyházy-Jurovská B.1975 Stredoveké pamiatky hmotnej kultúry z archeolo-

gických výskumov na Devínskom hrade, Zborník Slovenského Národného Múzea 69. História 15, s. 97-168.

Rzeźnik P.1995 Ceramika naczyniowa z Ostrowa Tumskiego we

Wrocławiu w X-XI wieku, Poznań.Schmitt A.2008 Burg Tannenberg bei Seeheim-Jugenheim/Lkr.

Darmstadt-Dieburg. Eine spätmittelalterliche Ga-nerbenburg im Licht der archäologischen Funde, Universitätsforschungen zur prähistorischen Ar-chäologie, t. 151, Bonn.

Slivka M. 1980 Stredoveké hutníctvo a kovāčstvo na východnom na

Slovensku, Historica Carpatica, t. 11, s. 218-283.Stoksik H.2007 Technologia warsztatu ceramicznego średniowiecz-

nego Śląska w świetle badań specjalistycznych i eks-perymentalnych, Wrocław.

Szafrańska Z.1952 Ornamenty na przęślikach wczesnośredniowiecz-

nych z ziem polskich, Slavia Antiqua, t. 3, s. 179-194.

Szafrański W.1961 Wyniki badań archeologicznych w Biskupinie, pow.

Żnin na stan. 6, [w:] red. W. Szafrański, Z badań nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem wiej-skim w Biskupinie, Wrocław-Warszawa-Kraków s. 7-144.

Tabaka A., Zamelska-Monczak K.2011 Wczesne średniowiecze, [w:] red. J. Kabaciński,

I. Sobkowiak-Tabaka, Materiały do wczesnych pradziejów Wielkopolski. Osadnictwo pradziejo-we i wczesnośredniowieczne w Lubrzy, Poznań, s. 443-716.

Tajemnice...2006 Tajemnice Placu Berka Joselewicza w Przemyślu.

Badania archeologiczne w rejonie „żydowskiego miasta”. Katalog wystawy, Przemyśl.

Ward-Perkins J.B.1967 London Museum Medieval Catalogue, London.Zoll-Adamikowa H. 1979 Wczesnośredniowieczne cmentarzyska ciałopalne

Słowian na terenie Polski, cz. II, Kraków.Zschille R., Forrer R.1893 Die Pferdetrense in ihrer Form-Entwicklung, Ber-

lin.

Gruszka B.: Wczesnośredniowieczna osada na stanowisku 28 w Sulechowie, woj. lubuskie

Documents

Transcript of Gruszka B.: Wczesnośredniowieczna osada na stanowisku 28 w Sulechowie, woj. lubuskie