Gruszka B.: Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stan. 23. Analiza...

Osada z połowy VII i początku VIII wieku w Mozowie, stan. 23, woj. lubuskie. Źródła archeologiczne i środowiskowe

znalezIska ceraMIczne z wczesnośrednIowIecznej osady w MozowIe, stan. 23.analiza stylistyki, formy, techniki wykonania i chronologii

Bartłomiej Gruszka

Podstawowym źródłem odkrytym w trakcie pro-wadzonych w 2009 roku badań są fragmenty przedmiotów wykonanych z gliny. Dominują ułamki naczyń, odkryto także kilka części praż-nic oraz grudki polepy.

Fragmenty naczyń

Odkryty zbiór liczył 1601 fragmentów, z czego 1271 (79,4%) pochodziło z wypełnisk obiektów, natomiast 330 fragmentów naczyń (20,6%) od-kryto w warstwie ornej (humusie).

Wśród 1271 fragmentów 169 to górne partie na-czyń (wylewy), 1015 ułamków należy do partii środ-kowych (brzuśców), pozostałe 87 to elementy den. Szczegółowe występowanie poszczególnych części naczyń w obiektach zaprezentowano w tabeli 1.

Analizom stylistycznym i formalno-typolo-gicznym poddano tylko te fragmenty, które od-kryto w ścisłym kontekście osadniczym. Analizy prowadzono w ramach jednostek taksnomicz-nych1 (dalej j.t.) wydzielonych po redukcji licz-by fragmentów na skutek wyklejenia i wstępnej

1 Jednostka taksonomiczna jest to termin zaczerp-nięty z nauk przyrodniczych, jednak na gruncie arche-ologii można go zdefiniować jako zbiór ułamków cera-miki, które wyklejają się wzajemnie albo na podstawie barwy, faktury, grubości ścianki, ornamentyki, wypału czy też ukształtowania dna lub wylewu można uznać za elementy jednego naczynia. Dzięki zastosowaniu jednostek taksomicznych analizy stają się bardziej po-prawne statystycznie, ponieważ redukcji ulegają, będą-ce zazwyczaj w nadreprezentacji, fragmenty brzuśców.

klasyfikacji naczyń. Wyróżniono 324 j.t., które poddano szczegółowym badaniom makroskopo-wym. Opracowując znaleziska ceramiczne zre-zygnowałem z tych elementów analizy, które są obarczone dużym subiektywizmem2, na rzecz bardziej obiektywnych analiz specjalistycznych – petrograficznych oraz chemicznych, którym pod-dano 17 j.t. (jest to 5% całego zbioru). Zastosowa-nie metod zaczerpniętych z nauk przyrodniczych podczas analizy ceramiki z Mozowa umożliwi porównanie otrzymanych wyników badań z re-zultatami podobnych analiz przeprowadzonych dla ponad 500 próbek3 wczesnośredniowiecznej ceramiki z obszaru Środkowego Nadodrza. Ana-lizując makroskopowo naczynia uwzględniałem takie elementy, jak morfologiczny typ fragmentu, grubość ścianek, średnicę wylewu i dna, fakturę oraz stopień wyrównania obu powierzchni, ślady związane z budową naczynia (róznego rodzaju odciski, ślady ugniatania i łączenia taśm gliny, wygładzania i ślady świadczące o obtaczaniu). Końcowym etapem analizy makroskopowej było określenie typu wylewu, przyporządkowanie na-czynia do określonej rodziny typów oraz sposoby zdobienia.

2 Głównie chodzi o szacowanie rodzaju oraz ilości domieszki schudzającej masę garncarską.

3 Część z tych analiz została wykonana z fundu-szy Narodowego Centrum Nauki w ramach realizacji projektu: Badania interdyscyplinarne nad wczesnośre-dniowiecznym (VII-X/XI wiek) warsztatem garncar-skim w dorzeczu środkowej Odry (nr umowy: UMO--2012/05/N/HS3/01425).

86 ■ bartłomiej Gruszka

Ar Obiekt Ilość fragmentów

B1 – 6B1 B1 3B1 B3 108B1 B4 27B2 – 5B2 B17 50B2 B14 1B3 – 14B3 B34 18B4 B47 1B6 – 1B8 – 4

B13b/3a/ 14d/4c B48 1

B11 – 26B11 B5 8B11 B6 18B11 B36 16B12 – 10B12 B26 35B13 – 7B17 – 2B18 – 2B19 – 1B19 B108 3B19 B106 1B21 B39 5B22 – 4B24 B102 48B24 B103 3B24 B104 1B25 – 4B25 B119 14B26 – 20B28 – 7B34 – 8B34 B112 2B34 B113 9B35 – 5B35 B92 57B35 B93 1B35 B99 1


B35 B101 2B36 B70 1B37 B68 3B40 – 4B43 – 1B44 – 3B44 B148 2B47 B168 2B48 – 1B53 – 1B54 B141 1B55 – 4B55 B160 6B57 – 2B58 – 2B60 – 2B64 B126 3B66 – 5B70 – 1B71 – 7B75 – 12B75 B129 133B76 B131 15B76 – 7B78 – 3B78 B136 2B79 – 2B87 – 3B87 B191 12B87 B192 35B88 – 1B94 – 4B94 B182 108B95 – 39B95 B199 8B95 B200 123B95 B201 17B96 – 9B96 B196 40B97 – 3B97 B204 16C1 – 1


C3 – 1C4 – 1C5 – 4C14 – 4C15 – 9C16 – 4C26 – 8C26 C20 1C27 – 6C27 C10 112C32 – 1C35 – 2C35 C5 17C45 – 4D1 – 6D3 – 1D12 – 4D21 – 2D21 D3 14D22 – 2E2 – 3E3 – 1E4 – 2E4 E32 4E5 – 4E5 E33 11E5 E35 9E5 E36 35E13 – 4E15 – 1E15 E6 8E15 E7 2E16 – 7E16 E2 21E16 E3 9E18 E1 28E22 – 1E23 – 2E24 – 3E24 E17 40

Razem 1601

tabela 1. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Występowanie fragmentów naczyń z uwzględnieniem miejsca ich odkrycia (ar, obiekt)

Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stan. 23 ■ 87

technika wykonania

Do produkcji naczyń używano przede wszystkim macierzystej plastycznej gliny, rzadziej piaszczy-stej. Wyniki badań chemicznych potwierdziły, że produktem wyjściowym do produkcji naczyń była glina pochodząca najprawdopodobniej z jed-nego złoża (P. Gunia 2015b, s. 211-213), co po-średnio może potwierdzać przypuszczenia, że wychodnia, z której pobierano surowiec ilasty znajdowała się niedaleko osady.

Masa ilasta tworzyła zazwyczaj ponad 75% objętości czerepu (P. Gunia 2015a, tab. 3; wy-kres 1, 2). Nie wymagała ona jednak silnego schudzania. Badania petrograficzne dowiodły, że intencjonalna, zazwyczaj drobnoziarnista do-mieszka w postaci tłucznia kwarcowego, skaleni i fragmentów skał stanowiła najczęściej 10-15% objętości czerepu (por. P. Gunia 2015a, s. 185-187, tabela 3, wykres 3, 4).

Nie stwierdzono także, aby analizowane na-czynia były wykonane z masy garncarskiej schu-dzanej specjalnie sortowaną domieszką, która miała charakter raczej przypadkowy. Jedynie część naczyń była wykonana z ciasta pozbawio-nego raczej w sposób celowy frakcji kamienistej o wielkości ziarna powyżej 2 mm (por. P. Gunia 2015a, s. 187).

Na podstawie badań petrograficznych wy-róźniono trzy podstawowe grupy naczyń, które rónią się od siebie barwą (od ceglastobrązowej i beżowej poprzez jasnoszarą do szaroczarnej), oraz przede wszystkim ilością, wielkością i orien-tacją składników nieplastycznych występujących w tle masy ceramicznej (P. Gunia 2015a, s. 177-182, tabela 1, ryc. 23, 24).

Grupa 1 skupia naczynia o niskiej zawartość składników nieplastycznych w tle czerepu. Na podstawie wyników badań mikroskopowych można stwierdzić z dużym prawdopodobień-stwem, że zastosowana do wyrobu naczyń masa ilasta nie była tu w znaczący sposób schudzana, a wypał odbywał się w warunkach utleniających (odmiana A) lub redukcyjnych (odmiana B) w temperaturze około 600°C. Nie stwierdzono tu wyraźnych śladów angobowania ścianek na-czyń, być może z wyjątkiem jednego naczynia.

Do grupy 2 zaliczono fragmenty wykonane z masy garncarskiej charakteryzującej się wystę-powaniem dużej ilości drobnoziarnistego (ostro-krawędzistego lub obtoczonego) tłucznia ciasno upakowanego w ciemnobrązowym tle czerepu. Występują tu czasami także niewielkie grudki niewyrobionej gliny (toczeńców ilastych). Na-czynia zaliczone do tej grupy były zazwyczaj angobowane jedno- lub obustronnie nieco ja-śniejszą szlamowaną glinką. Wypał odbywał się przeważnie w atmosferze utleniającej, w tempe-raturze około 600°C.

Grupę 3 reprezentują naczynia wykonane z masy garncarskiej charakteryującej się dużą zmiennością składników nieplastycznych za-równo pod względem wielkości, jak i stopnia obtoczenia. Wyróżniono tu trzy odmiany A, B i C. Pierwsza z nich skupia naczynia, które wytworzono z masy garncarskiej zawierającej mniejszą ilość ostrokrawędzistych, wysortowa-nych fragmentów tłucznia, przeważnie frakcji średnioziarnistej z obtoczonymi ziarnami piasku. Odmiana 3B grupuje naczynia wykonane z ciasta o dużej zawartości ostrokrawędzistego tłucznia frakcji drobnoziarnistej. Natomiast ostatnia od-miana charakteryzuje się zastosowaniem jako materiału schudzającego dobrze obtoczonych ziarn piasku (o pochodzeniu fluwioglacjalnym) oraz większych, silnie zwietrzałych fragmentów skał lub tabliczek skaleni. Część naczyń odmia-ny 3C była jednostronnie angobowana glinką o zabarwieniu czerwono-brązowym (P. Gunia 2015a, s. 178).

Naczynia grupy 3 wypalano w temperaturze około 650°C-700°C, w atmosferze utleniającej (odmiana A) lub redukcyjnej (odmiany B i C).

Na podstawie plamistego zabarwienia cze-repów większości naczyń można sądzić, że wy-palano je w otwartych paleniskach (ogniskach?). Taki sposób wypału skutkował utrudnioną kontrolą dostępu tlenu, dlatego w zależności od ułożenia i położenia naczynia w ognisku wypał mógł przebiegać w warunkach utleniających, redukcyjnych lub mieszanych.

Na podstawie uzyskanych wyników badań petrograficznych można sądzić, że naczynia za-liczone do grupy 2 reprezentowały bardziej za-


awansowany technologicznie warsztat na etapie przygotowywania masy garncarskiej, ponieważ stosowano tu wyselekcjonowany drobnoziarnisty i równoziarnisty tłuczeń, a ilość zwietrzałych, raczej nieporządanych składników nieplastycz-nych była marginalna. Natomiast w przypad-ku dwóch pozostałych grup naczyń surowcem wyjściowym do wytworzenia masy garncarskiej były praktycznie nieschudzana, plastyczna glina z niewielką ilością silnie zwietrzałych skaleni lub fragmentów skał granitowych (grupa 1) lub zanieczyszczony, piaszczysty, polodowcowy su-rowiec ilasty schudzony dodatkowo niewysorto-wanym tłuczniem skalnym lub kwarcowo-ska-leniowym z niewielką domieszką piasku (grupa 3; P. Gunia 2015a, s. 177-178).

Warto odnotować, że oprócz domieszki mi-neralnej do schudzania masy garncarskiej uży-wano także surowców organicznych. Liczne pozostałości po zwęglonych szczątkach roślin stwierdzono podczas badań petrograficznych (P. Gunia 2015a, s. 163, 165, 183). Także wyniki badań chemicznych potwierdzają występowanie w trzech próbkach podwyższonej zawartości wę-gla, co może być świadectwem na stosowanie ro-ślinnego lub zwierzęcego barwnika dodawanego na przykład angoby lub jest to ślad na stosowanie na większą skalę schudzających domieszek or-ganicznych Wzbogacenie w węgiel (całkowity) niektórych próbek mogło wynikać także z bar-dziej prozaicznej przyczyny – z niestarannego przygotowywania naczyń do wypału, kiedy to podczas przechowywania niewypalonego na-czynia mogło dojść do jego zanieczyszczenia na przykład węglem drzewnym z paleniska (P. Gu-nia 2015b, s. 2012). Warto dodać, że glina po-chodząca z najbliższej okolicy stanowiska, która została także poddane analizom chemicznych charakteryzowała się bardzo niską zawartością węgla (P. Gunia 2015b, s. 205-206). O stoso-waniu domieszek organicznych pochodzenia zwierzęcego może także świadczyć podwyższona zawartość fosforu w niektórych próbkach (np. sproszkowanych kości). Może być to także ślad po produktach zwierzęcych, które były prze-

chowywane w badanych naczyniach (P. Gunia 2015b, s. 205).

Analizowane makroskopowo 324 j.t. były wy-konane techniką ugniatania z taśm gliny. Ślady takiego sposobu lepienia w postaci dołków palco-wych oraz łączenia taśm były widoczne głównie na wewnętrznych powierzchniach ścianek oraz na przełamach naczyń. Odnotowano dwa sposoby nadbudowywania ścianki naczyń. Pierwszy, który dominował polegał na dolepianiu kolejnych taśm gliny (porcji masy ceramicznej) do środkowej czę-ści ścianki, utworzonej przez poprzedni poziom, uściskiem zgniatającym skierowanym ku dołowi bez wykorzystania rotacji koła garncarskiego. Ze względu na niewielką powierzchnię takiego styku nie były to połączenia trwałe, stąd często są spo-tykane ślady tak spajanych elementów. W całym zbiorze taki sposób budowy ścianki naczyń odnoto-wano w 28 przypadkach, a w 11 ustalono szerokości taśm, która wahała się od 40 do 48 mm (najczęściej było to około 44-46 mm). Efektem takiego sposo-bu lepienia są liczne przykłady bruzd w kształcie znaku „omega” zachowane na przełamach naczyń (por. P. Rzeźnik 1995, s. 54-56). Bardzo zbliżone informacje dotyczące szerokości taśm masy garn-carskiej używanych do budowy naczyń otrzymano analizując znaleziska ceramicznych pochodzące z młodszych stanowisk, na przykład z grodziska w Nowińcu, stan. 2 (B. Gruszka 2012, s. 76), osad w Klenicy, stan. 4 (B. Gruszka 2010, s. 120), Sule-chowa, stan. 28 (B. Gruszka 2013, s. 389), Zawady, stan. 1 (B. Gruszka 2014, s. 111) oraz naczyń z gro-dziska w Daleszynie (Z. Hilczerówna 1960, s. 46).

Drugi sposób, zdecydowanie mniej liczny polegał na dolepiania kolejnej taśmy od strony zewnętrznej (3 j.t.) lub wewnętrznej (2 j.t.) ścian-ki tworzącej poprzedni poziom.

Występowanie w zdecydowanej przewadze bruzd typu „omega” oraz licznych odcisków doł-ków palcowych na fragmentach naczyń świad-czy o stosowaniu przede wszystkim techniki ugniatania i braku znajmości przez garncarza bardziej zaawansowanych technik rotacyjnych (por. P. Rzeźnik 1995, s. 64).

Zaledwie w przypadku 5 j.t. można mówić o wykorzystaniu podczas budowy naczynia sła-


2012, s. 75; 2014, s. 110, ryc. 32: 5; 36: 9; 49: 1, 5; E. Pawlak, P. Pawlak 2013, s. 65).

Ślady lepienia garncarze starali się zacierać za pomoca wygładzania i obmazywania, głównie palcami lub szmatką. Taki sposób opracowania powierzchni stwierdzono na większości anali-zowanych fragmentów. W przypadku górnych

partii naczyń były to delikatne, poziome smużki ograniczające się głównie do samego wylewu. Poniżej występowały ślady różnokierunkowego wygładzania, natomiast przy dnie przeważało wygładzanie pionowe i poziome.

Zabiegi wygładzania i obmazywania naczyń powodowały zatarcie w większości analizowa-

Sposób wygładzania Liczba j.t.

0 1191 8

1,2 31,3 112 73

2,3 753 20

1,2,3 1Nieczytelny 14

Suma 3240 – brak cechy; 1 – pionowe; 2 – poziome; 3 – ukośne

tabela 2. Mozów, stan. 23, pow. świebo-dziński. Sposoby wygładzania naczyń

Powierzchnia wewnętrzna

Powierzchnia zewnętrzna

Sum

a

Rów

na, g

ładk

a

Rów

na,

niez

nacz

nie

szor

stka

Rów

na,

szor

stka

Rów

na,

chro

pow

ata

Rów

na, f

aktu

ra

"gęs

iej s

kórk

i"

Nie

rów

na,

gład

ka

Nie

rów

na,

niez

nacz

nie

szor

stka

Nie

rów

na,

szor

stka

Nie

rów

na,

chro

pow

ata

Nie

okre

ślon

aRówna, gładka 7 2 – – – 1 – – – – 10

Równa, nieznacznie szorstka 18 92 5 – – 1 1 – – – 117

Równa, szorstka – 38 40 4 – – – – – 1 83Równa, chropowata – 9 8 19 – – – – – – 36

Równa, faktura "gęsiej skórki" – – – – 2 – – – – – 2

Nierówna, nieznacznie szorstka 2 23 – – – – 8 – – – 33

Nierówna, szorstka – 13 3 1 – – 5 4 – – 26Nierówna,

chropowata – 2 3 2 – – – 2 1 – 10

Nieokreślona – – – – – – – – – 3 3Suma 27 179 59 26 2 2 14 6 1 4 320

tabela 3. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Stopień opracowania powierzchni wewnętrznej i ze-wnętrznej ścianek naczyń

bej rotacji koła garncarskiego. Stanowi to około 1,5% wszystkich analizowanych j.t. Obtaczanie ograniczało się do partii wylewu lub tuż pod wylewem. Fragmenty wykonane przy użycu koła garncarskiego wystąpiły w 4 obiektach B92, B102; B196 i B200.

O stosowaniu w bardzo ograniczonym za-kresie rotacji koła garncarskiego do wznoszenia (nadbudowywania) ściankek przez garncarzy produkujących analizowane naczynia świadczy także to, że na żadnym z den nie odnotowano od-cisków osi koła garncarskiego, a ten ślad produk-cyjny występuje powszechnie w zespołach naczyń bezspornie obtaczanych (zob. np. B. Gruszka


nych j.t. śladów lepienia, powodując jednocze-śnie, że powierzchnie naczyń stawały się bardziej równe, choć odznaczały się róźną fakturą (tab. 3; ryc. 32; 33). Dominowały naczynia o ściankach nieznacznie szorstkich i szorstkich, zarówno po wewnętrznej, jak i po zewnętrznej stronie. Zaobserwowano także, że ścianki od strony we-wnętrznej były zazwyczaj opracowane gorzej, niż te na zewnątrz, co skutkowało miedzy innymi częstszym występowaniem na tej części naczy-nia faktury gładkiej lub nieznacznie szorstkiej (tab. 2; 3).

Wydaje się więc, że zabieg obmazywania i wygładzania miał za zadanie przede wszyst-kim poprawić walory estetyczne a nie użytkowe

naczyń. Temu ostatniemu (uszczelnienie naczy-nia) być może miał służyć zabiego angobowania, który zarejestrowano podczas analizy mikrosko-powej, zwłaszcza w przypadku naczyń grupy 2 i 3 (por. P. Gunia 2015a, s. 178). Angobowanie naczyń w starszych fazach wczesnego średnio-wiecza jest obecnie coraz częściej ujawniane, a przypuszczenia te są pozytywnie weryfikowane głównie dzięki analizom petrograficznym (zob. E. Pawlak, P. Pawlak 2013, s. 66; B. Gruszka i inni 2013, s. 175).

Analizowane fragmenty naczyń charakte-ryzowały się dużymi różnicami grubości wyle-wów, ścianek oraz den. W przypadku wylewów grubość wahała się od 4 do 11 mm, przy czym najliczniej występowały krawędzie o grubości od 6 do 8 mm (łącznie 69% wszystkich ana-lizowanych j.t.; tab. 4). Grubość środkowych partii naczyń zawierała się pomiędzy 4 a 15 mm. Najliczniej występowały jednak wartości od 7 do 11 mm (łącznie niemal 82% wszystkich anali-

Grubości wylewów [mm]

Grubości środkowych partii naczyń [mm] Suma4 5 6 7 8 9 10 11 124 1 – 1 1 2 – – – – 55 – 1 4 3 4 5 – 1 – 186 – 1 5 7 10 2 2 – – 277 – – 2 11 10 6 3 3 – 358 – 1 1 2 4 5 8 1 1 239 – – – 2 3 1 – – 1 7

10 – – – 2 1 2 1 – – 611 – – – – – 1 – – – 1

Suma 1 3 13 28 34 22 14 5 2 122

Grubości wylewów [mm] Suma4 5 6 7 8 9 10 114,0 16,0 21,6 28,8 18,4 5,6 4,8 0,8 100,0

tabela 4. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Grubości wylewów [udział %]

Grubości środkowych partii naczyń [mm] Suma4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 150,3 1,3 6,8 12,6 19,4 20,0 19,4 10,3 6,5 1,9 1,3 0,3 100,0

tabela 5. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Grubości środkowych partii naczyń [udział %]

tabela 6. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Grubości den [udział %]

Grubości den [mm] Suma5 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 20 241,7 8,6 5,2 10,3 12,1 10,3 17,2 8,6 12,1 3,4 1,7 5,2 1,7 1,7 100,0

tabela 7. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Zestawienie grubości wyle-wów oraz środkowych partii brzuśców w obrębie jednego naczynia


tabela 8. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Zestawienie grubości środkowych partii brzuśców oraz den w obrębie jednego naczynia

Grubości środkowych partii

naczyń [mm]

Grubości den [mm]Suma5 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

5 – – – – 1 – – – – – – – 16 – 2 – – 1 – – – 1 – – – 47 1 1 – – – 1 1 – – – – – 48 – – – 3 – – 2 1 – – 1 1 89 – – 1 2 – 3 1 – 1 – – – 8

10 – 2 1 – 3 1 1 2 3 1 – – 1411 – – – – – – 2 – – – – – 212 – – – 1 1 1 2 – 1 – – – 613 – – – – – – – – – 1 – 1 215 – – – – – – – 1 – – – – 1

Suma 1 5 2 6 6 6 9 4 6 2 1 2 50

zowanych j.t; tab. 5). Wśród 58 analizowanych den najliczniej występowały te o grubości od 7 do 14 mm (łącznie 84,5%). Wartości skrajne jak 5, 20, 24 mm występowały w pojedynczych przypadkach (tab. 6).

Głównie ze względu na sposób lepienia za pomocą ugniatania grubości poszczególnych ele-mentów jednego naczynia znacznie się różniły. Można zaobserwowa, że w miejscach zmiany profilacji grubości ścianek były większe niż w in-nych partiach brzuśca. Zdecydowania najcień-sze ze wszystkich elementów tektonicznych były wylewy. Były one zazwyczaj o kilka milimetrów cieńsze od pozostałych części naczynia (tab. 7). Z kolei najgrubszymi partiami naczyń były dna (tab. 8).

Na tych ostatnich nie stwierdzono zbyt wielu śladów mających świadczyć o sposobie budowy naczynia. Zarejestrowano nieliczne przypadki stosowania podsypek, głównie w postaci popiołu, piasku i tłucznia kamiennego (tab. 9).

Często (na 48 j.t.) na ściankach naczyń lub na dnach były widoczne różnego rodzaju odciski elementów roślinnych, głównie źdźbeł oraz ziar-niaków. Na dnach, oprócz elementów roślin były spotykane także odbite w masie garncarskiej ślady desek będące najprawdopodobniej negatywami drewnianego stołu/podkładki, na których lepiono naczynia (tab. 10).

analiza morfologii naczyń i ornamentyki

W celu przeprowadzenia analizy morfologicznej oraz ornamentyki naczyń wykorzystano wszyst-kie fragmenty wylewów (116 j.t) oraz nieliczne fragmenty zdobione (6 j.t), a także egzemplarze umożliwiające rekonstrukcję profilu naczynia

Rodzaj podsypki Suma0 1 2 2, 3 2, 4 3 4 3, 48 1 3 2 2 3 4 1 24

0 – brak; 1 – popiół; 2 – piasek; 3 – tłuczeń kamienny; 4 – podsypka organiczna

tabela 9. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Rodzaj stosowanej podsypki pod dna naczyń

Rodzaj negatywu IlośćDeski na dnie 6Źdźbła i deski 1

Źdźbła 17Ziarna i deski 1

Ziarna i źdźbła 7Ziarna 13

Obmazywanie wiechciem 3Suma 48

tabela 10. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Rodzaj negatywowych odbić na powierzchniach naczyń


(17 j.t.). Analizując fragmenty naczyń z osady w Mozowie użyto schematu wykorzystywa-nego podczas podobnych badań innych zespo-łów naczyń pochodzących na przykład z osady z IX wieku w Sulechowie, stan. 28 (B. Gruszka 2013) osady z VIII wieku z Grodziszcza, stan. 9 czy osady z VI-VII wieku z Jordanowa, stan, 7 (B. Gruszka 2010). Zastosowanie ujednoliconego schematu analitycznego umożliwi porównywa-nie otrzymanych wyników.

Systematyka wylewów

Bazę źródłową klasyfikacji dotyczącej ukształ-towania wylewów tworzą 164 fragmenty naczyń zredukowanych do 116 j.t. Podstawą klasyfikacji jest zmodyfikowany schemat opracowany przez Pawła Rzeźnika dla ceramiki z wrocławskiego Ostrowa Tumskiego (P. Rzeźnik 1995).

Ze względu na dosyć duży stopień rozdrob-nienia analizowanych fragmentów naczyń, co w wielu przypadkach uniemożliwiło niebudzą-cą wątpliwości rekonstrukcję kąta ustawienia brzegów naczyń oraz zważywszy, że większość

naczyń została wykonana techniką lepienia bez użycia koła garncarskiego, analizę typologiczną wylewów przeprowadzono na podstawie profi-lacji ich zwieńczenia. Jako podstawę podziału przyjęto ukształtowanie linii trzech stron kra-wędzi naczynia, nazwanych za Pawłem Rzeź-nikiem krawędzią właściwą, przykrawędnym odcinkiem powierzchni zewnętrznej i wewnętrz-nej (zob. P. Rzeźnik 1995, s. 87). W ten sposób wyróżniono 8 rodzin typów (A, B, A/B, D, E, F, G i H) (ryc. 1, 2; tab. 11).

Fragmenty skupione w rodzinach typów A, B, A/B należą do wylewów, których każda z trzech krawędzi jest wycinkiem prostej lub krzywej cią-głej i nie podlegała żadnej profilacji (ryc. 1; 2): rodzina typów A obejmuje brzegi o krawędzi właściwej zaokrąglonej, rodzina typów B obej-muje brzegi o krawędzi właściwej prosto ściętej, natomiast rodzina typów A/B obejmuje brzegi o krawędzi właściwej łączącej cechy dwóch wyżej wymienionych rodzin typów. W przypadku ro-dziny typów A i B wprowadzono niższe szczeble klasyfikacji: typy (A1, A2, A3, A4) oraz (B1, B2 i B4), a w typach A2 i B2 podział na podtypy: A2:1, A2:2 i B2:2. Typy A1 to przykłady brze-gów lekko zachylonych do wnętrzna naczynia. Podtyp A2:1 grupuje wylewy ustawione pionowo, a podtyp A2:2 krawędzie z dodatkowym, dooko-lonym podcięciem. W typie A3 zostały zebrane przykłady wylewów, których krawędzie właściwe są wyraźnie wydłużone i ścienione w stosunku do ścianki naczynia. Typ A4 skupia wylewy słabo wychylone na zewnątrz w stosunku do osi pio-nowej naczynia. Analogicznie jak w przypadku typów z rodziny A w typie B1 zebrano wylewy zachylone do wnętrza. Podtyp B2:2 to krawędzie z dodatkowym dookolnym podcięciem, analo-gicznie jak w A2:2, a w typie B4 zebrano wylewy słabo wychylone na zewnątrz.

W rodzinach typów D i E zgromadzono brzegi o słabo rozwiniętym profilu, to znaczy takie, w których jednokrotnemu załamaniu (profilacji) podlegała linia wyznaczająca jedną z krawędzi: w przypadku rodziny typów D jest to krawędź zewnętrzna, a rodziny typów E – krawędź wewnętrzna (ryc. 2).

Ukształtowanie wylewu(rodzina typów-typ-podtyp) Ilość Udział

[%]A1 4 3,4

A2:1 5 4,3A2:2 2 1,7A3 8 6,9A4 40 34,5B1 2 1,7

B2:2 2 1,7B4 5 4,3

A/B 19 16,4

D 14 12,1

E 9 7,8

F 3 2,6G 2 1,7H 1 0,9

Suma 116 100

tabela 11. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Liczebność poszczególnych typów wylewów


ryc. 1. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Wylewy rodziny typów A. Oprac. B. Gruszka

A2:1A1

Typ

A3

A4

Rodzina typów A

0 1 5 cm

A2:2


ryc. 2. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Wylewy rodziny typów B, A/B, D, E, F, G i H. Oprac. B. Gruszka

Rodzina typów B

Rodzina typów A/B

Rodzina typów D

E F G H

Typ B1 Typ B4

Rodzina typów

0 1 5 cm

Typ B2:2


Rodziny typów F, G i H reprezentują brzegi średnio rozwinięte, to znaczy takie, w których linia wyznaczająca dwie spośród trzech krawę-dzi podlegała profilacji (ryc. 2). W przypadku rodziny typów F dotyczy to krawędzi właściwej i wewnętrznej, rodziny typów G – krawędzi we-wnętrznej i zewnętrznej, a rodziny typów H – krawędzi właściwej i zewnętrznej.

Ponad połowa (50,8%) analizowanych zwień-czeń naczyń należy do rodziny typów A (tab. 11). Najliczniej reprezentowany jest typ A4 (34,5% wszystkich analizowanych j.t), do podtypu A3 zaliczono 6,9% wszystkich zwieńczeń, natomiast typy A1 i A2 były reprezentowane przez odpo-wiednio 3,4% i 6,0% wszytstkich wylewów. Dosyć wysoki jest także udział wylewów zaliczonych do rodziny typów A/B (16,4%), natomiast te zaliczo-ne do rodziny typu B stanowią 7,7% wszystkich zwieńczeń poddanych analizie. Wśród wylewów słabo rozwiniętych reprezentowanych przez ro-dziny typów D i E dominują te pierwsze (12,1%), natomiast zwieńczenia E są reprezentowane przez 7,8% przykładów. Krawędzie zbliżone do typu D są zbliżone do wylewów typu B.e wg Michała Parczewskiego (1988), według którego reprezen-tują one cechy zespołów naczyń chronologicznie starszych (M. Parczewski 1988, s. 61).

Wylewy średnio rozwinięte rodziny typów F, G i H występują już w niewielkim odsetku (tab. 11).

Systematyka form naczyń (rodziny typów)

Analizę formy przeprowadzono dla 23 naczyń zachowanych w stopniu umożliwiającym ustale-nie ich podstawowych parametrów metrycznych (z wyjątkiem 4 egzemplarzy), to znaczy średnicy wylewu (r1), średnicy w miejscu największego przewężenia pod wylewem (r2), średnicę naj-większej wydętości brzuśca (r3), odległości po-między największą wydętością brzuśca a przewę-żeniem pod wylewem (h2; por. ryc. 3). W jednym przypadku odtworzono wysokość naczynia (h3). Przeprowadzając analizę formalną zastosowano zmodyfikowany schemat zaproponowany przez

Pawła Rzeźnika (1995). W myśl tej klasyfikacji naczynie to bryła złożona z wielu elementów tek-tonicznych (dno, brzusiec, bark, szyjka, wylew), pomiędzy którymi zachodzą rozmaite relacje (re-dukcja, wyeksponowanie, eliminacja) (P. Rzeź-nik 1995, s. 75-78). Przydatne w określeniu formy są elementy znajdującej się w górnej części na-czynia wraz z załomem brzuśca. W przypadku naczyń z Mozowa, stan. 23 wyróżniono, na pod-stawie wyeksponowania bądź redukcji poszcze-gólnych elementów tektonicznych, trzy rodziny typów – B, C i F (ryc. 4-9). W ramach rodziny typów C wydzielono typy (C1, C2 i C4), przede wszystkim na podstawie ukształtowania barku i załomu brzuśca, podtypy wprowadzono jedynie w typie C2, uwzględniając podczas szeregowania wyniki obliczeń dotyczących stopnia profilacji barku (dalej Pb) i wydętości brzuśca (dlaej Wb).

Rodzina typów B skupia naczynia o zredu-kowanym wylewie (ryc. 4:1, 2). W przypadku naczyń z Mozowa są to egzemplarze charak-teryzujące się bardzo niskim stopniu profilo-wania barku oraz wydętości brzuśca, który jest umieszczony około połowy wysokości naczynia. Podobne formą naczynia są częstym składnikiem zespołów ceramicznych w początkach wczesnego

r1

r2

r3

p2

h2

h3

Wb = r3 : r2Pb = p2 : h2O = r3 : r1W/S = h3 : r3

ryc. 3. Symbole oraz wzory stosowane podczas określania proporcji elementów tektonicznych naczynia. Oprac. B. Gruszka


średniowiecza. Można tu podać licznie występu-jące przykłady, które odkryto na stanowiskach datowanych głównie na VII i VIII wiek poło-żonych w rejonie Międzyrzecza, Świebodzina, Zielonej Góry czy Krosna Odrzańskiego. Na szczególną uwagę zasługują analogiczne przy-kłady naczyń odkryte na stanowisku 7 z VI-VII wieku w Jordanowie niedaleko Międzyrzecza. Udział naczyń zaliczonych do rodziny typów B wynosił tam 32,8% (21 form z 70) (B. Gruszka 2010b, s. 42, 45; np. tabl. 4.I:1; 4.IV:7; 4.V:2, 4; 4.X; 4.XVI:4; 4. XVII:2; 4.XX:4; 4.XXII:1; 4.XXIX:5; 4.XXVI:2; 4.XXVII:3; 4.XXVIII:2; 4.XXX:3; 4.XXXI:1-4; 4.XXXIV:1; B. Grusz-ka i inni 2013, ryc. 3:c, g, j, ł, n, o). Na osadzie z połowy VIII-połowy IX wieku w Gościkowie, stan. 5 podobne egzemplarze zostały zaliczone do wydzielonej przez Pawła Pawlaka odmiany 2 i 3 naczyń nawiązujących do nurtu Sukow--Dziedzice (P. Pawlak 2012, s. 169, 171; ryc. 15:2 10, 11; 19:3; 20:7; 21:11). Ze stanowiska 7 w No-wym Dworku przykłady pionowo ustawionych krawędzi występują zarówno na przysadzistych wazach (E. Dąbrowski 1971, ryc. 10:3, 7), jak na naczyniach bardziej smukłych (E. Dąbrow-ski 1971, ryc. 10:3, 6). Podobnie ukształtowane krawędzie naczyń zostały odkryte również na stanowisku z fazy A wczesnego średniowiecza w Świętym Wojciechu, stan. 15 (A. Indycka 2006, s. , tabl. II:2, 5; III:3-5; IV:2, 4; VI:1, 4), oraz na osadach z fazy A i B wczesnego średnio-wiecza w Żółwinie, stan. 9 (J. Kabaciński i inni, 1998, ryc. 21:1; 22: 2; 23:5, 6) i w Nowej Wsi, stan. 1 (W. Dzieduszycki i inni 1998, ryc. 34:1, 2, 9; 35:3, 4). Z samego Międzyrzecza analogicz-nie zwieńczone naczynia pochodzą ze stanowisk 78 (A. Krzyszowski 2006, ryc. 28:7; 29:11) i 11 (M. Ciesielski 2006, ryc. 10:1, 4, 6).

Formy zaliczone do rodziny typów B pocho-dzą także z VIII-wiecznej osady w Grodziszczu, koło Świebodzina, lecz nie stanowią one tam licznego zbioru (B. Gruszka 2010c; B. Gruszka i inni 2013, ryc. 4:e, ł).

Naczynia o zredukowanym wylewie, usta-wionym pionowo lub lekko wychylonym są tak-że stałym elementem zespołów ze starszych faz wczesnego średniowiecza występujących w oko-

licach Zielonej Góry i Krosna Odrzańskiego. Z pierwszego regionu można podać przykłady form datowanych na 2. połowę VI i 1. połowę VII wieku z osady w Stożnem, stan. 2 (B. Grusz-ka 2010d, tabl. I:8; II:1), a z okolic Krosna Odrzańskiego można wymienić egzemplarze odkryte w Osiecznicy, stan. 1 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 1:11, 14; 2:1, 6) i Połupinie, stan. 2 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 6:1, 7).

Z mikroregionu Mozów-Sulechów naczy-nia nawiązujące do wydzielonej rodziny typów B pochodzą między innymi z najstarszej fazy (poł. VII-VIII/XI w.) zasiedlenia stanowi-ska 10 w Sulechowie (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, ryc. 34:7; 39:12; 40:2; 41:5, 9) i z osady z 2. połowy VII-3. ćwierci VIII wieku na sta-nowisku 14, gdzie podobnie jak w Jordanowie, stan. 7, udział form zaliczonych do rodziny ty-pów B był także bardzo wysoki. Warte uwagi są analogiczne naczynia, które odkryto na osa-dzie z VI-połowy VII wieku w Kalsku, stan. 1 (B. Gruszka 2011, tabl. V:1, 3) oraz Bukowie, stan. 1 (E. Dąbrowski 2001, ryc. 4:4, 5, 7, 8; 5:2).

Do rodziny typów C zaklasyfikowano na-czynia charakteryzujące się redukcją szyjki przy jednoczesnym wyeksponowaniu wylewu.

Naczynia typu C1 odznaczają się beczułko-watym barkiem oraz silnie łukowatym brzuścem, bez wyraźnego załamania (ryc. 4:3-5). Charak-teryzują się niskim stopniem profilacji barku (Pb od 0,09 do 0,20) oraz wydętości brzuśca (Wb od 1,06 do 1,15). Są to formy zarówno wą-sko-, jak i szerokootworowe.

Typ C2 skupia naczynia o łukowatej (esowa-tej) linii barku i kolankowatym załomie brzuśca, który jest umieszczony na około 2/3 wysokości. Do podtypu C2:1 zaliczyłem formy o niskim stopniu profilowania barku (Pb < 0,25) i niskim wskaźniku wydętości brzuśca (Wb < 1,15; ryc. 5). W podtypie C2:2 skupione są formy o średnim stopniu profilowania barku (Pb od 0,25-0,35) i niskiej oraz średniej wartości wskaźnika wy-dętości brzuśca (Wb < 1,25; ryc. 6; 7). Do pod-typu C2:3 zaliczyłem egzemplarze odznacza-jące się wysokim wskaźnikiem profilacji barku (Pb > 0,35) oraz najczęściej średnim i wysokim stopniem wydętości brzuśca (Wb > 1,15; ryc. 8).


Egzemplarze o esowatym profilu o mniej lub bardziej wydętym brzuścu są najczęstszym kom-ponentem zespołów naczyń w starszych fazach wczesnego średniowiecza nie tylko na analizo-wanym obszarze (por. Z. Hilczerówna 1967, s. 53-62; ryc. 6-8; M. Parczewski 1988, ryc. 4, 5; M. Dulinicz 2001, s. 56-79). W najbliższej okoli-cy analogiczne formy naczyń do tych zaliczonych do typów C1 i C2 wystąpiły na osadzie w Sule-chowie, stan. 10, gdzie odpowiadają tam naczy-niom zaliczonym do grupy I, II i III (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, s. 71-74). Jako przykłady form zbliżonych do typu C1 można podać naczynia odkryte w obiektach zaliczonych do starszej fazy zasiedlenia osady na stanowisku 10 (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, ryc. 30:3, 6; 31:7; 33:3-5; 37:2; 41:4, 10) oraz wśród naczyń pochodzących z osa-dy na stanowisku 14 (materiały znane z autopsji) w Sulechowie. Również egzemplarze o większej wydętości brzuśca (zwłaszcza podtyp C2:2) są licznie reprezentowane w materiałach z sąsiednich sulechowskich osad (np. E. Pawlak, P. Pawlak 2013, ryc. 30:2; 31:4-6, 9; 33:1; 34:5; 36:5; 40:4). Charakterystyczne formy naczyń, które występują na osadach w badanym mikroregionie osadni-czym to esowate garnki z silnie wychylonym pod kątem 45° wylewem zaliczonym do typu A3 (ryc. 18:6; 21:1; 27:2, 4; 29:8; 30:1). Niekiedy średnica wylewu przekracza średnicę największej wydę-tości brzuśca. Zbliżone egzemplarze są znane na przykład z osady na stanowisku 10 (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, ryc. 31:8; 34:4; 41:1, 2) oraz głów-nie ze stanowiska 14 w Sulechowie (B. Gruszka 2006, ryc. 1:5; 2:1, 9-11; 8:1; 9:2; 16:3; 17:3; 18: 1-3). Podobne formy występowały także na nieco dalej położonych punktach osadniczych, na przy-kład w Bukowie, stan. 1 (E. Dąbrowski 2001, ryc. 4:2, 4, 6; 6:1, 4-6) czy w Smolnie Wielkim, stan. 1 (E. Dąbrowski 1997, ryc. 26:1).

Jako typ C4 opisano jedno naczynie z wysoko umieszczonym (na ok. 4/5 wysokości naczynia)

załomem brzuśca, zwieńczone wylewem typu A2:2. Forma charakteryzuje się linią barku łuko-wato wklęsłą oraz dosyć ostrym załomem brzu-śca. Parametry obliczone dla tej formy wynoszą: Wb – 1,06, Pb – 0,26, r1 – 20 cm (ryc. 9:1).

Podobne formy, choć nie należą do częstych znalezisk w starszych fazach wczesnego śre-dniowiecza, odkryto między innymi na osadzie w Osiecznicy, stan. 1 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 1:8, 9), czy też w Połupinie, stan. 2 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 6:4). Jednak w tych dwóch przypadkach naczynia te charakteryzują się znacznie wyższym barkiem niż egzemplarz z Mozowa, stan. 23. Naj-bardziej zbliżone formy do egzemplarza z Mozo-wa odkryto na osadzie z VIII wieku w Grodzisz-czu, stan. 9 (B. Gruszka 2010c).

Rodzinę typów F reprezentują przykłady dwóch nazyń o zredukowanej szyjce i wylewie (ryc. 9: 2, 3), którym odpowiadają zachylone do wnętrza krawędzie typu A1 i B1. Są to najpraw-dopodobniej naczynia beczułkowate, w kształcie wycinka kuli lub workowate. Ich stan zacho-wania nie pozwolił na obliczenia parametrów Wb i Pb. Liczne przykłady podobnych form naczyń są znane z wielu stanowisk położonych w okolicach Międzyrzecza. Jako przykłady moż-na podać znaleziska dwóch naczyń odkrytych na osadzie w Gościkowie, stan. 5, gdzie repre-zentują odmianę 4 naczyń typu Sukow-Dzie-dzice (P. Pawlak 2012, s. 171; ryc. 23:4; 25:3; wykres 1). Trzy podobne formy odkryto także na osadzie z VI-VII wieku w Jordanowie, stan. 7 (B. Gruszka 2010b, tabl. 4.XVI:1; 4.XXXI:2; 4.XXXI:4), a także w obiekcie 5 na osadzie z fazy A w Świętym Wojciechu, stan. 15 (A. Indycka 2006, s. 38, 95, 97, 99, 100, 102; tabl. 6:3, 6, 7, 9). Podobna forma pochodzi również z obiektu 32 z osady z fazy A i B w Nowej Wsi, stan. 1 (W. Dzieduszycki i inni 1998, ryc. 36:2). Ana-logiczne formy są także znane z okolic Krosna Odrzańskiego, na przykład z osady z początku

Średnica wylewów [mm] Razem90 100 104 105 120 140 160 170 180 200 210 240 260 2701 2 1 1 2 1 3 2 2 2 1 1 1 1 21

tabela 12. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Frekwencja naczyń o zrekonstruowanych średnicach


Rodzina typów C (Tyb C1)

Rodzina typów B

0 1 5 cm

12

3

4

5

ryc. 4. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Formy naczyń z rodziny typów B i C (typ C1). Rys. S. Kałagate, Oprac. B. Gruszka


Typ C2, podtyp C2:1

0 1 5 cm

1

2

3

ryc. 5. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Formy naczyń z rodziny typów C (typ C2, podtyp C2:1). Rys. S. Kałagate, Oprac. B. Gruszka


Typ C2, podtyp C2:2

0 1 5 cm

1

2

3



Typ C2, podtyp C2:2

0 1 5 cm

1

2

3

4



Typ C2, podtyp C2:3

0 1 5 cm

1

2

3



Typ C4

Rodzina typów F

0 1 5 cm

1

2

3

ryc. 9. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Formy naczyń z rodziny typów C (typ C4) i F. Rys. S. Kałagate, Oprac. B. Gruszka

średniowiecza w Osiecznicy, stan. 1 (E. Dą-browski 1971, ryc. 1: 1; 2: 5).

W mikroregionie Mozów-Sulechów naczynie o zachylonych do środka wylewach pochodzą głównie z osady w Sulechowie, stan. 14 (ma-teriały znzne z autopsji), której chronologia jest zbieżna z okresem funkcjonowania osady w Mozowie, stan. 23. Pojedynczy egzemplarz został także odkryty na stanowisku 1 w Bukowie (E. Dąbrowski 2001, ryc. 5:5).

Średnice naczyń zrekonstruowano dla 21 j.t. Wahała się ona od 90 do 270 mm, przy czym

najczęściej spotykamy naczynia o otworze do 200 mm (tab. 12).

Najliczniej są reprezentowane naczynia na-leżące do podtypu C2:2 (9 egzemplarzy). Pozo-stałe formy występowały w zbliżonej ilości od 1 do 3 egzemplarzy. Zestawiając formę naczynia z typem wyelwu wynika, że wśród garnków z ro-dziny typów B i F występowały wylewy zaliczne do typu A1, A2 i B1, natomiast naczynia typu C były najcześciej wieńczone wylewami typu A3 i A4 (tab. 13).


Systematyka den

Dla 28 fragmentów den przeprowadzono pomia-ry średnicy, które wahały się od 50 do 150 mm, jednak najliczniej występowały naczynia o dnak o średnicach 80 i 95-100 mm (odpowiednio 25% i 21%; tab. 14). Większość badanych partii przy-dennych była niewyodrębniona o ostrej (typ I) lub łagodnie zaokrąglonej (typ II) krawędzi (ryc. 10; 11). Spotykamy także dna wyodrębnione, w for-mie piętki, zazwyczaj zaokrąglonej, mniej lub bardziej wystającej (odpowiednio typ III i typ IV; ryc. 12:1-4; 12:5-10), rzadziej zakończonej wyraźną, ostrą krawędzią (typ V; ryc. 12:11). W jednostkowym przypadku wystąpiło naczynie z dnem uformowanym na kształt pustej wewnątrz stopki o wysokości około 1 cm, z wyraźnie za-znaczonym dookolnym pierścieniem (typ VI; ryc. 12:12). Podobnie uformowane dno puchara lub misy znaleziono na osadzie w Gościkowie, stan. 5 (P. Pawlak 2012, s. 184; ryc. 24:5).

Zdobnictwo

Ornament stwierdzono zaledwie na 6 fragmentach naczyń (ryc. 13), co stanowi około 2% wszystkich

analizowanych j.t. Zdobienia były ograniczone do dwóch technik – rycia i nakłuwania. W pierw-szym przypadku były to wątki złożone z linii falistej wykonanej grzebykiem (ryc. 14:7; 16:4; 30:7, 14) lub rylcem (ryc. 31:2). Ornament nakłu-wany wykonano pustą rurką/kością, a zdobieniem pokryto górną partię naczynia – od strefy pod wylewem po załom brzuśca (ryc. 23:1).

Podobnie ornamentowane naczynia wystę-powały na przykład w dwóch obiektach z pierw-szej fazy zasiedlenia osady na stanowisku 10 w Sulechowie (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, ryc. 31: 5; 33:5), na stanowisku 2 w Stożnem z 2. połowy VI-1. połowy VII wieku (B. Gruszka 2007, tabl. I:2). Analogiczny motyw zdobniczy spotykamy na naczyniach z osad w Sulechowie, stan. 14 oraz w Osiecznicy, stan. 1 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 1:6, 7). Nieco dalej na północ podobnie zdobione naczynie pochodzi z osady w Żółwinie, stan. 29 (J. Kabaciński i inni 1998, ryc. 21:4). Wiele analogii dla obszaru Słowiańszczyzny Pół-nocno-Zachodniej przytoczył Marek Dulinicz (2001, s. 83-84; ryc. 36; 37). Przez niektórych badaczy niemieckich takie zdobienie naczyń jest uważane jako typowe dla naczyń typu Sukow (F. Wietrzichowski 1990).

Średnica den [mm] Razem50 55 65 70 75 80 86 90 95 100 115 120 130 140 145 1501 1 1 1 2 7 1 1 3 3 1 2 1 1 1 1 28

tabela 14. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Frekwencja naczyń o zrekonstruowanych średnicach den

Typ krawędziRazemTyp

naczynia A1 A2 A3 A4 B1 D E F

B 1 1 – – – – – – 2

C1 – – 1 2 – – – – 3

C2:1 – – 1 2 – – – – 3

C2:2 – 1 2 4 – 1 1 9

C2:3 – – 1 1 – – 1 3

C4 – – – 1 – – – – 1

F 1 – – – 1 – – – 2

Suma 2 2 5 10 1 1 1 1 23

tabela 13. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Frekwencja występowania typu krawędzi w zależności od formy naczynia


0 1 5 cm

1 2 3 4 5

6 7 8 9

10 11 12

Typ I

ryc. 10. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Przykłady den niewyodrębnionych, ostro zakończonych (typ I). Oprac. B. Gruszka

Na analizowanym obszarze fragmenty naczyń zdobionych występują już w najstarszych fazach wczesnego średniowiecza, lecz zazwyczaj są to pojedyncze przypadki. Pojedyncze fragmen-ty ornamentowane zostały odkryte w Kalsku, stan. 1 (B. Gruszka 2011, tabl V:5), w Stożnem, stan. 2 (B. Gruszka 2007, s. 305, 307; tabl. I:2,

5, 12), w Jordanowie, stan. 7 (B. Gruszka 2010b, ryc. 4.10) i w Osiecznicy, stan. 1 (E. Dąbrowski 1971, ryc. 1:2-7). We wszystkich tych przypad-kach na ornament składały się wątki faliste wy-konane grzebykiem.

Z danych zaprezentowanych w tabeli 15 wy-nika, że aż do około połowy IX wieku udział


0 1 5 cm

1 2

3 4 5 6 7 8

9 10 11 12 13

14 15 16

Typ II

ryc. 11. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Przykłady den niewyodrębnionych o zaokrąglonych krawędziach (typ II). Oprac. B. Gruszka


0 1 5 cm

1 2 3 4

6 7 8

9 10 11

12

Typ IV

Typ III

Typ V Typ VI

ryc. 12. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Przykłady den wyodrębnionych w formie zaokrąglonej stopki mniej (typ III) lub bardziej wyraźnej (typ IV) lub stopki o ostrej krawędzi (typ V) oraz dna na pustej nóżce (typ VI). Oprac. B. Gruszka


naczyń zdobionych na wybranych stanowiskach położonych w środkowej części dzisiejszego woje-wództwa lubuskiego, wynosił – w początkowych fazach wczesnego średniowiecza około 1%, by w połowie VIII i IX wieku osiągnąć maksymalnie frekwencję około 9,5%. Znaczny skok ilościowy naczyń ornamentowanych należy wiązać dopiero z rozwiniętym wiekiem IX, kiedy to udział form zdobionych stanowi już niemal połowę wszyst-kich analizowanych egzemplarzy (tab. 15).

***

Naczynia odkryte w Mozowie stylistyką na-wiązują przede wszystkim do nurtu Sukow--Dziedzice, a w jednostkowych przypadkach do nieornamentowanej ceramiki typu Feldberg. Mówiąc o naczyniach typu Sukow-Dziedzice mam na myśli przysadziste zazwyczaj formy wy-konane zarówno bez użycia koła garncarskiego, jak i obtaczane w górnej partii (typ Gołańcz; zob.

Stanowisko DatowanieUdział

fragmentów ornamentowanych

Udział fragmentów obtaczanych

Kalsk, stan. 1 VI-VI/VII w. <1% <1%Stożne, stan. 2 2. poł. VI-1 poł. VII w. <1% <1%Buków, stan. 1 VII-VII/VIII w. 0% <1%

Jordanowo, stan. 7 VI-VII w. ok. 1 % 2,5%Mozów, stan. 23 2. poł. VII-pocz. VIII w. ok. 2% ok. 1,5%

Sulechów, stan. 14 2 poł. VII-3 ćw. VIII w. ok. 1% ok. 10%Sulechów, stan. 10

(1. faza) kon. VII-kon. VIII w. <1% 64%

Grodziszcze, stan. 9 VIII w. 2% 70%Gościkowo, stan. 5 poł. VIII-poł. IX w. 3% 98%

Myszęcin stan. 19 osada poł. VIII-IX w. 5% 79%Myszęcin stan. 19

cmentarzysko poł. VIII-IX w. 9,5% 91%

Sulechów, stan. 28 IX w. 49% ok. 95%Zawada, stan. 1

(I horyzont) 2. poł. IX-X/XI w. 65% >99%

Klenica, stan. 4 2. poł. IX-X/XI w. 65% >99%Nowiniec, stan. 2 2. poł. IX-X/XI w. 71% >99%

Sulechów, stan. 10 (2. faza) X/XI-XI-pocz. XII w.

22% (ceramika częściowo obtaczana) i 40% całkowicie

obtaczana>99%

tabela 15. Chronologia zespołów naczyń uwzględniająca udziały procentowe egzemplarzy orna-mentowanych i obtaczanych na kole garncarskim na wybranych przykładach z obszaru Środkowego Nadodrza. Oprac. B. Gruszka

ryc. 13. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Przykład wątków zdobniczych. Rys. S. Kałagate, oprac. B. Gruszka


W. Łosiński 1972, s. 36 i n.), najczęściej nie-ornamentowane, które występowały powszech-nie w starszych fazach wczesnego średniowiecza głównie na obszarze Meklemburgii i Pomorza (E. Schuldt 1964, s. 239 i n.; W. Łosiński 1972, s. 35-39, 52 i n.), ale spotykane są także na in-nych terenach Słowiańszczyzny Zachodniej (M. Parczewski 1988, s. 98 i n.; M. Dulinicz 2001, s. 51-52; F. Wietrzichowski 1990), w tym również na osadach położonych w okolicach dzisiejszego Międzyrzecza, Świebodzina, Sule-chowa, Zielonej Góry czy Krosna Odrzańskiego (zob. powyżej).

Pojedyncze przykłady naczyń pewnymi ele-mentami stylistycznymi (zob. poniżej) nawiązują do cermiki typu Feldberg, wyróżnionej przez Ewalda Schuldta dla znalezisk z obszaru Me-klemburgii (E. Schuldt 1956, s. 17 i n.; 1964). Na gruncie polskim, głównie na Pomorzu Zachod-nim, analogiczne naczynia Władysław Łosiński określił mianem Kędrzyno-Bardy (W. Łosiński 1972, s. 39 i n.), przy czym do typu Kędrzyno zaliczył formy słabiej profilowane, zazwyczaj niezdobione, natomiast typem Bardy opisał do-skonale wykonane, zazwyczaj baniaste naczynia, zdobione rozbudowanymi, strefowymi wątkami i zwieńczone silnie profilowanymi wylewami (W. Łosiński 1972, s. 39-41, 43-44; W. Łosiński, S. Rogosz 1983, s. 205).

Cechą, która pozwala nieliczne znaleziska z Mozowa łączyć z niezdobionymi naczynia-mi typy Kędrzyno, jest przede wszystkim cha-rakterystyczny sposób opracowania wylewu poprzez jego pogrubienie i wyodrębnienie ze ścianki naczynia za pomocą dookolnego pod-cięcia. Fragmenty naczyń z tak uformowanym brzegiem odkryto w obiekcie B4 (ryc. 16:1), B34 (ryc. 18:5), B92 (ryc. 21:2) oraz B129 (ryc. 23:7). Współwystępowały one z naczyniami typu Su-kow-Dziedzice, zarówno ornamentowanymi, jak i niezdobionymi (ryc. 16:3-5; 18:1-3, 6; 20:1-3; 21:1, 12; 23:1, 3, 5, 6, 8).

Według Edwarda Dąbrowskiego, który jako pierwszy zwrócił uwagę na ten charakterystyczny element naczyń występujących na ograniczonym obszarze północnej cześci dzisiejszego wojewódz-

twa lubuskiego, genezy takiego sposobu opraco-wania wylewu należy upatrywać wśród niektórych form naczyń grupy dobrodzieńskiej z późnego okresu wpływów rzymskich (E. Dąbrowski 1995, s. 26). Edward Dąbrowski uważał ponadto, że takie reliktowe, zanikające cechy naczyń, jak pod-cięcie wylewu oraz występowanie plastycznych elementów w formie listew półksiężycowatych oraz guzków, są charakterystyczne w początko-wych fazach wczesnego średniowiecza dla form z obszaru północno-zachodniej Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej (E. Dąbrowski 1995, s. 26).

Obszar mikroregionu osadniczego Sulechów--Mozów wyznacza dotychczas południową ru-bież liczniejszego występowania naczyń z tak uformowaną krawędzią4. Analogiczne formy, poza Mozowem, odkryto także w Kalsku, stan. 1 (B. Gruszka 2011,s. 123-124; tabl. II:1) i na sta-nowisku 25 w Sulechowie (B. Gruszka 2013, s. 299, 301, ryc. 6:4). We wszystkich trzech przy-padkach są to naczynia niezbobione, wykonane bez użycia koła garncarskiego.

Obecne badania ujawniły, że naczynia z pod-ciętym brzegiem nie tworzą jednolitej grupy technologiczno-stylistyczno-chronologicznej5. Egzemplarze starsze, datowane na VI-VII wiek są wykonane bez użycia koła garncarskiego, podcięcie ma charakter niedbały, a krawędzie należą do form prostych, zazwyczaj zakończo-nych półowalnie lub płasko. Oprócz Kalska, stan. 1 formy takie odkryto także w Jordanowie, stan. 7 (B. Gruszka 2010b, tabl. 4.IX:1; 4.XI:5; 4.XIV:1; 4.XV:1, 4, 6; 4.XVII:1; 4.XXI:1; 4.XXXII:1; 4.XXXVII:3; 4.XXVIII:3), na kilku osadach w Nowym Dworku (E. Dą-browski 1995, ryc. 2:1-4, 9; 6-7; 8:1; 9; 13-14; 15:7; E. Przechrzta 1998, ryc. 7:a) w Dąbrówce koło Bojadeł, czy w Osiecznicy, stan. 1 (E. Dą-

4 Jednostkowe przykłady naczyń z podciętym brzegiem pochodzą osady na stanowisku 13 w Letnicy, którą na podstawie ostatnich ustaleń nalezy datować na VIII-IX wiek.

5 Ostatnio Paweł Pawlak szczegółowo zaprezen-tował przykłady naczyń z podciętym wylewem, które odkryto na stanowiskach, głównie na obszarze dzi-siejszego województwa lubuskiego (P. Pawlak 2012, s. 173-176, 180-184).


browski 1995, ryc. 8). Młodsze egzemplarze tej grupy naczyń, których chronologię można umie-ścić głównie w VIII wieku to formy już obtacza-ne, zazwyczaj przykrawędnie, cienkościenne, z wyraźnie zaznaczoną bruzdą (podcięciem) tuż pod wylewem. Krawędzie są często silnie profi-lowane, doskonale opracowane i niekiedy spra-wią wrażenie, że zostały wykonane za pomocą szablonu. Przykłady takiej ceramiki spotykamy przede wszystkim na obszarach położonych na północ od mikroregionu osadniczego Mozów--Sulechów, na przykład na osadzie z VIII wieku w Grodziszczu, stan. 9 (B. Gruszka 2010c, tabl. LI:1, 2; LII:7; LIII:2-3; LIV:1; LVI:4; LVII:1, 9-10), w Gościkowie, stan. 5 (P. Pawlak 2012, np. ryc. 16:9; 19:1, 3, 4, 10; 22:5; 24:4, 6), czy też w Myszęcinie, stan. 19 (P. Pawlak 2013, ryc. 71:4; 74:14). W okolicach Sulechowa naczynia z pod-ciętym wylewem zanikają w ciągu VIII wieku. Pojawiają się za to, już od początku tego stulecia, nieornamentowane formy naczyń zwieńczone profilowanymi krawędziami od strony wewnętrz-nej, które przypominają zdecydowanie młodsze przykłady wylewów z wrębem na pokrywkę. Nieliczne egzemplarze tak zwieńczonych form odkryto także w Mozowie, stan. 23, na przy-kład w obiekcie B26 (ryc. 18:2, 3), B92 (ryc. 21:3) i B200 (ryc. 27:1), chociaż zdecydowanie częściej przykłady takich naczyń występują dopiero od 2. połowy VIII wieku (np. w Gościkowie, stan. 5; P. Pawlak 2012, ryc. 25:1), a zwłaszcza w IX wieku, na przykład na osadzie w Sulechowie, stan. 28 (B. Gruszka 2013, ryc. 61:1, 2, 6, 12; 63:3, 9; 67:1; 69:1, 2), gdzie są łączone z impulsami pły-nącymi z obszaru Dolnego Śląska (B. Gruszka 2013, s. 410-411). Paweł Pawlak tego typu na-czynia, które są znane także z Myszęcina, stan. 19 (poł. VIII-IX w.) uważa za formy przejściowe pomiędzy stylistyką sukowską a feldberską lub uznaje je za przejaw obcych wpływów kulturo-wych na miejscową wytwórczość garncarską (P. Pawlak 2013, s. 248; ryc. 22:4).

W VIII i IX stuleciu, kiedy zastosowanie koła garncarskiego podczas produkcji naczyń staje się powszechne często można spotkać wylewy profilowane od wewnątrz głębokimi, dookolnymi

bruzdami (czasami nawet potrójnymi). Wydaje się, że nie jest to niezamierzony skutek zastoso-wania silnej rotacji koła garncarskiego, lecz efekt celowej profilacji wykonanej, być może, grze-bykiem lub innym narzędziem wielodzielnym (por. B. Gruszka 2013, s. 396; ryc. 53:5; 60:2; 63:10; 76:4). Jest to element, który spotyka się na naczyniach pochodzących z wielu stanowisk położonych zwłaszcza w strefie wyznaczającej południową rubież wcześniejszego występowania naczyń z podciętymi brzegami. Naczynia takie odnotowano na przykład na grodzisku w Gost-chorzu, stan. 1 (E. Dąbrowski 1995, ryc. 16:2), Tarnawie Rzepińskiej, stan. 1 (Dąbrowski 1995, ryc. 16: 1), w warstwie datowanej na koniec VIII i początek IX wieku w Krośnie Odrzańskim, stan. 1 (Dąbrowski 1995, ryc. 19), wśród ceramiki z grodziska w Kijach, stan. 1, w Smolnie Wiel-kim, stan. 1 (Dąbrowski 1997, ryc. 28), na osa-dzie z VIII wieku w Kalsku, stan. 4 oraz wśród znalezisk ceramicznych z domniemanego grodzi-ska w Górzykowie, stan. 16, czy też z drugiej fazy grodziska w Połupinie, stan. 2 (E. Dąbrowski 1995, ryc. 15:1, 2) przypadającej według ostat-nich badań najwcześniej na 1. połowę VIII wieku (B. Gruszka, M. Kara 2013, s. 225). Również z osady w Letnicy, stan. 13 pochodzą znaleziska podobnie profilowanych zwieńczeń. Dodatkowo występują tam egzemplarze naczyń zdobionych rozbudowanymi wątkami grzebykowymi (E. Dą-browski 1997, ryc. 23, 24)7. Warto zauważyć, że tak profilowanych wylewów nie odnotowano w materiałach ceramicznych z Mozowa.

6 Znaleziska ceramiczne z domniemanego grodzi-ska w Górzykowie oraz grodziska w Kijach znane mi są z autopsji.

7 Jak słusznie zauważył Paweł Pawlak weryfikacja chronologii osady w Letnicy, stan. 13 dokonana przez Piotra Dziedzica (1998, s. 170-171) jest zbyt ostrożna (P. Pawlak 2012, s. 180, przyp. 13), ponieważ podczas przeprowadzonej kwerendy odnalazłem liczne frag-menty naczyń pochodzących z tego stanowiska, w tym głównie fragmenty naczyń ornamentowanych i ob-taczanych, również z silnie profilowanymi od strony wewnętrznej wylewami, których chronologię można obecnie odnieść do VIII i IX wieku.


chronologia

Ustalenie chronologii naczyń odkrytych na sta-nowisku w Mozowie, a co się z tym wiąże czasu funkcjonowania osady nie jest zadaniem łatwym. Wynika to z tego, że w starszych fazach wczesne-go średniowiecza, aż do momentu pojawienia się w większym odsetku naczyń ornamentowanych brak jest odpowiednio czułych chronologicznie cech (por. uwagi E. Pawlak, P. Pawlak 2008, s. 72-76). Do końca VIII wieku zespoły naczyń z obszaru Środkowego Nadodrza składały się przede wszystkim z wyrobów nieornamento-wanych, które dodatkowo do około połowy VIII wieku były wykonane głównie bez zastosowania koła garncarskiego (zob. tab. 15). Skutkuje to tym, że naczynia starsze niż IX wiek są źródłem, dla którego trudno jest ustalić precyzyjne ramy chronologiczne opierając się jedynie na analizach formalno-stylistycznych. W przypadku źródeł ceramicznych z Mozowa, biorąc pod uwagę nie-wielki odsetek form zdobionych oraz wykona-nych z użyciem koła garncarskiego (około 2%) można przyjąć terminus ante quem, przypadający na koniec VIII wieku.

Ważną wskazówką chronologiczną jest brak wśród naczyń z Mozowa egzemplarzy o wyle-wach profilowanych od wewnątrz głębokimi, dookolnymi bruzdami. Jak już wspomniano, jest to charakterystyczny element naczyń pocho-dzących z rozwiniętego wieku VIII, a zwłasz-cza z następnego stulecia.

Uwzględniając przedstawione powyżej wska-zówki chronologiczne wczesnośredniowieczny horyzont osadniczy w Mozowie należałoby za-tem wiązać z VII i VIII wiekiem.

W zawężeniu tego dosyć szerokiego prze-działu czasu, w jakim mogła funkcjonować osada w Mozowie pomagają niewątpliwie analizy po-równawcze innych zespołów naczyń o sprecyzo-wanej chronologii oraz wyniki badań termolumi-nescencyjnych kilkunastu fragmentów ceramiki.

W pierwszym przypadku liczne analogie formalne oraz stylistyczne naczyń odnajdujemy na stanowisku 14 w Sulechowie oraz na osadzie z 1. fazy na stanowisku 10 także w Sulechowie.

W przypadku stanowiska 14 dysponujemy wy-nikami datowań radiowęglowych AMS, które uściśliły wcześniejsze propozycje periodyzacyjne wysuwane na podstawie analizy źródeł archeolo-gicznych (B. Gruszka i inni 2013, s. 192). Obec-nie czas funkcjonowania osady na stanowisku 14 można ustalić na okres od 2. połowy VII do 3. ćwierci VIII wieku (B. Gruszka, A. Łuczak 2015, przyp. 6). Również na podstawie datowań radiowęglowych i analiz dendrochronologicznych potwierdzona została chronologia pierwszej fazy zasiedlenia osady na stanowisku 10 w Sulecho-wie. Czas jej funkcjonowania przypadał od końca VII do końca VIII wieku lub do początku następ-nego stulecia (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, s. 109).

Wyniki datowań radiowęglowych, które przeprowadzono dla osad z Sulechowa w pełni korespondują z wynikami przeprowadzonych analiz termoluminescencyjnych (dalej TL) 15 fragmentów naczyń z osady w Mozowie8, które wyznaczają zawężony przedział chronologiczny produkcji badanej ceramiki na okres od 2. połowy VII do 1. dekady VIII wieku (tab. 16). Analizom TL poddano naczynia pochodzące z 6 obiektów położonych w różnych częściach osady. Na pod-stawie uzyskanych wyników nie można jednak podjąć próby wyróżnienia węższych przedziałów (faz osadniczych) na osadzie w Mozowie. Można jedynie przyjąć, że otrzymane rezultaty badań TL dopuszczają możliwość, że najstarszą fazę funk-cjonowania osady przypadającą na 2. połowę VII wieku reprezentują obiekty B92 i B129, z których badano łącznie 6 fragmentów naczyń. Najmłod-sze z nich, na podstawie analiz TL można da-tować na 4. ćwierć VII wieku (tab. 16). Z kolei najmłodszymi elementami osadniczymi na sta-nowisku mogą być obiekty, z których pochodzą fragmenty naczyń wyprodukowane w 1. dekadzie lub ogólniej w 1. połowie VIII wieku (np. ob. B102; B182; B200). Warto dodać, że zespoły naczyń pochodzące zarówno z obiektów o nieco starszej, jak i młodszej chronologii nie różnią się między sobą zarówno cechami stylistycznymi, jak i techniką wykonania czy też formą.

8 Badania wykonał dr Jarosław Kusiak.


Porównując zespoły naczyń pozyskane zwłaszcza na osadzie w Mozowie oraz w Su-lechowie na stanowisku 14 są widoczne pewne wspólne cechy stylistyczne, formalne i tech-nologiczne obu zespołów. W przypadku tych dwóch osad udział fragmentów zdobionych nie był większy niż 2%, podobnie było z występo-waniem naczyń wykonanych z użyciem koła garncarskiego, których frekwencja nie przekra-czała 1% w Mozowie i około 10% w Sulechowie, stan. 14 (tab. 15). W przypadku nieco młodszych zespołów pochodzących z osady na stanowisku 10, udział naczyń niezdobionych był zbliżony do tego w Mozowie i wynosił mniej niż 1%, jednak ilość egzemplarzy wykonanych z zasto-sowaniem koła garncarskiego wynosiła w 1. fazie osadniczej już 64%, chociaż w odosobnionym przypadku (ob. 78A) egzemplarze wykonane bez użycia koła garncarskiego stanowiły ponad 75% zbioru (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, s. 60-61). Nasuwa się wniosek, że w trakcie VIII wieku na analizowanym obszarze dokonują się istot-ne przeobrażenie w technice produkcji naczyń, głównie dotyczące recepcji koła garncarskiego. Pozostałe cechy stylistyczne, formalne oraz

technologiczne pozostają jednak bez większych zmian. Warto dodać, że także wśród materiałów ceramicznych z innych okolicznych osad udział naczyń obtaczanych gwałtownie wzrasta w VIII wieku (np. w Grodziszczu na stanowisku 9 fre-kwencja naczyń obtaczanych wynosiła w tym okresie już około 70%). W kolejnym stuleciu doszło do odwrócenia proporcji. W IX wieku odsetek egzemplarzy wykonanych bez użycia koła garncarskiego wynosił około 1-5% (np. Su-lechów, stan. 28; B. Gruszka 2013, s. 389-390).

prażnice

Drobne fragmenty prażnic odkryto w 8 obiek-tach (ryc. 19:5; 24:10; 25:10; 27:5; 31:6, 7). Łącz-nie znaleziono 22 fragmenty tych pojemników (tab. 16). Z całego zbioru 6 to elementy burt z zachowanymi, pierwotnymi krawędziami. W pozostałych przypadkach mamy do czynie-nia z elementami pochodzącymi z bliżej nie-określonych części prażnicy. Stan zachowania odkrytych elementów prażnic nie pozwolił na rekonstrukcję ich wymiarów. Można jedynie ustalić grubości ścianek, które wahały się od

Opis próbki Nr ryciny Nr laboratoryjny Lub- Obiekt Wiek TL* Przedział

wieku A.D.TL 1 27:2 5596 B200 1306 ± 70 707 ± 70TL 2 27:1 5597 B200 1327 ± 50 686 ± 50TL 3 28:1 5598 B200 1355 ± 51 658 ± 51TL 4 23:5 5599 B129 1335 ± 47 678 ± 47TL 5 23:7 5600 B129 1423 ± 63 590 ± 63TL 6 23:1 5601 B129 1345 ± 45 668 ± 45TL 7 14:1 5602 B3 1310 ± 51 703 ± 51TL 11 26:2 5603 B182 1320 ± 46 693 ± 46TL 12 26:1 5604 B182 1247 ± 47 766 ± 47TL 13 26:5 5605 B182 1311 ± 50 702 ± 50TL 15 22:1 5606 B102 1335 ± 64 678 ± 64TL 16 22:10 5607 B102 1304 ± 47 709 ± 47TL 17 21:1 5608 B92 1340 ± 47 673 ± 47TL 18 20:1 5609 B92 1350 ± 63 663 ± 63TL 19 20:3 5610 B92 1333 ± 52 680 ± 52

*lata przed 2013 rokiem – datą wykonania analiz

tabela 16. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Zestawienie wyników datowań termolumine-scencyjnych fragmentów naczyń. Oprac. J. Kusiak


0,8 do 2,2 cm. W jednym przypadku ustalono wysokość ścianki, która wynosiła około 8 cm. Na podstawie tych danych można sądzić, że nie były to pojemniki duże, jak na przykład egzemplarz odkryty na grodzisku w Nowińcu (B. Gruszka 2012, s. 79-81), lecz raczej mniejsze, zbliżone do niektórych prażnic znalezionych na osadzie z IX wieku w Sulechowie, stan. 28 (B. Gruszka 2013, s. 412-414) i Sulechowie, stan. 10 (E. Pawlak, P. Pawlak 2013, s. 103-105).

Odkrycia fragmentów prażnic na osadzie w Mozowie nie wnoszą nowych danych do toczonej wciąż dyskusji na temat funkcji, spo-sobów użytkowania oraz techniki produkcji tego typu pojemników w okresie wczesnego średniowiecza (por. W. Szafrański 1961, s. 51; H. Zoll-Adamikowa 1979, s. 143, przyp. 101; J. Mařik 1997; M. Brzostowicz 2002, s. 126; M. Paternoga, P. Rzeźnik 2007; B. Gruszka 2012, s. 79-81; 2013, s. 412-414; P. Pawlak, E. Pawlak 2008, s. 230).

polepa

Nieliczne (11), głównie amorficzne grudki po-lepy odkryto w 8 obiektach (B3, B4, B34, B92,

B113, B131, B137 i B160. Jedynie w przypadku znaleziska z obiektu B34 można przypuszczać, że na polepie został odciśnięty negatyw niewiel-kiej belki, być może elementu konstrukcyjnego ściany (plecionki?).

podsumowanie

Przedstawiona w rozdziale analiza znalezisk cermiczych z osady w Mozowie, stan. 23 jest kolejnym na obszarze Środkowego Nadodrza opracowaniem – obok Sulechowa, stan. 10 i 28, Gościkowa, stan. 5, Myszęcina, stan. 19, Wilen-ka, stan. 16 i Kalska, stan. 1 – które w sposób pe-łen i systematyczny prezentuje wyniki badań nad bardzo istotną kategorią źródeł jaką są fragmenty naczyń. Zastosowanie analiz specjalistycznych dotyczących warsztatu garncarskiego, jak i usta-leń chronologicznych pozwoliły na weryfikację kilku istotnych hipotez związanych zwłaszcza z stosowaniem różnorodnych, nieusystematyzo-wanych receptur mas garncarskich w starszych fazach wczesnego średniowiecza, pochodznia surowca ilastego, z którego następnie wyrabio-ano masę garncarską, techniki produkcji oraz ściślejszego datowania naczyń, które z różnych względów (technika produkcji, miejsce odkry-cia – zespoły pozbawione bogatej stratygrafii pionowej) nie są źródłem, które można precy-zyjnie datować bazując jedynie na ustaleniach archeologicznych.

Źródła ceramiczne z osady w Mozowie można obecnie zaliczyć do jednych ze starszych wczesnośredniowiecznych zespołów naczyń po-chodzących z obszaru Środkowego Nadodrza. Ich precyzyjne datowanie oraz dobre rozpo-znanie od strony warsztatowej przyczyniło się do uzupełnienia informacji na temat przemian w wytwórczości garncarskiej, które zachodziły na tym obszarze w VIII wieku.

Nr obiektu Prażnice [ilość fragmentów]

B43 1B129 1B191 2B199 2B200 7B201 2B204 3E17 4

Suma 22

tabela 17. Mozów, stan. 23, pow. świebodziński. Występowanie fragmentów prażnic w poszczegól-nych obiektach


PC/M/7

703+/-51

0 1 5 cm

1

23

4

5 6

7

8

910

11

ryc. 14. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B3. Rys. S. Kałagate


0 1 5 cm

1 23

4 5

67

8

910

1112

13

1415



1

2

4

0 1 5 cm

3

5

6 7

ryc. 16. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B4 (1-3), B5 (4), B6 (5-7). Rys. S. Kałagate


2

1

4

3

0 1 5 cm

5

8

76



0 1 5 cm

1

2 3

45

6

ryc. 18. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B26 (1-4) i B34 (5, 6). Rys. S. Kałagate


0 1 5 cm

1

4

23

5

67

8 910 11 12

ryc. 19. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B36 (1-4), B119 (6-12) oraz fragment burty prażnicy z obiektu B43 (5). Rys. S. Kałagate


0 1 5 cm

1

2

3



1

2

3

45

6

7 8

?

910

11

0 1 5 cm

12

ryc. 21. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu B92 (1-8), B101 (9-11) i B113 (12). Rys. S. Kałagate


0 1 5 cm

1

2

3 4 5

6 7

8 9

10



0 1 5 cm

1

2

3

4

5

6

7

8



0 1 5 cm

1

2

3

4 56

7

8

9

1011

12

13

14

1516 17

ryc. 24. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Fragmenty naczyń i prażnicy (10) pochodzące z obiektu B129. Rys. S. Kałagate


0 1 5 cm

1

2 3

4

5 6 7

8 9

10

11

12

ryc. 25. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektów B196 (1-7), B131 (8, 9), B201 (11) i B 160 (12). Fragment prażnicy pochodzący z obiektu B201 (10). Rys. S. Kałagate


0 1 5 cm

1

2

3 4

5



0 1 5 cm

1

2

34

5

ryc. 27. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Fragmenty naczyń (1-4) i prażnicy (5) pochodzące z obiektu B200. Rys. S. Kałagate


0 1 5 cm

1

2

3 45

6

7

8 9 10

12 13

11

ryc. 28. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektów B200 (1-10), B192 (11) i B204 (12, 13). Rys. S. Kałagate


0 1 5 cm

12

3

4

5

6

7

8 9

10

11

12 13

ryc. 29. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu C5 (1, 2) i C10 (3-13). Rys. S. Kałagate


8

0 1 5 cm

1

2

3

4

5

67

9

10

11

12

13

14

ryc. 30. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektów D3 (1, 2), E1 (3-7), E2 (8-10) i E3 (11-14). Rys. S. Kałagate


0 1 5 cm

1

2

3

4

56

7

8 9 10

1112

13

14

15

16

ryc. 31. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Fragmenty naczyń pochodzące z obiektu E17 (1-5, 8-10), E6 (11), E33 (12) i E35 (13-16) oraz fragmenty prażnic z obiektu E17 (6, 7). Rys. S. Kałagate


ok. 5 cm

ab

c

e

f

d

g

h

ryc. 32. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Przykłady kolorystyki oraz faktury naczyń: a – p.c./TL 1 (ob. B200); b – p.c./TL 2 (ob. B200); b – p.c./TL 3 (ob. B200); d – p.c./TL 4 (ob. B129); e – p.c./TL 5 (ob. B129); f – p.c./TL 6 (ob. B129); g – p.c./TL 7 (ob. B3); g – p.c./TL 11 (ob. B182). Fot. B. Gruszka


ok. 5 cm

a

b

c d

e

f

ryc. 33. Mozów, stan. 23, woj. lubuskie. Przykłady kolorystyki oraz faktury naczyń: a – p.c./TL 12 (ob. B182); b – p.c./TL 13 (ob. B182); b – p.c./TL 15 (ob. B102); d – p.c./TL 17 (ob. B92); e – p.c./TL 18 (ob. B92); f – p.c./TL 19 (ob. B92);. Fot. B. Gruszka


literatura

Brzostowicz M.2002 Bruszczewski zespół osadniczy we wczesnym śre-

dniowieczu, Poznań.

Ciesielski M.2006 Wielokulturowe stanowisko archeologiczne nr 11

z Międzyrzecza, [w:] Współczesnymi drogami w przeszłość. IV Polsko-Niemieckie Spotkania Arche-ologiczne, Materiały z konferencji w Dychowie 15-18 listopada 2005 r., red. S. Groblica, A. Jaszewska, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza, Zeszyt 3, t. 2, Zielona Góra, s. 295-343.

Dąbrowski E.1971 Dotychczasowe wyniki badań archeologicznych

w Osiecznicy i Białogórze, pow. Kro sno Odrzań-skie, na tle niektórych zagadnień z pogranicza póź-nego okresu rzymskiego i wczesnego średniowiecza, Zielonogórskie Zeszyty Muzealne, t. 2, s. 39-82.

1995 Chronologia najniższych warstw osadniczych Santoka na tle porównawczym wcze snośredniowiecznych ma-teriałów archeologicznych z zachodniej Wielkopolski, Ziemi Lubuskiej i północnego obszaru Dolnego Ślą-ska, [w:] Santok – początki grodu. Mate riały z sesji historycznej, red. D. Rymar, Gorzów Wielkopol-ski, s. 23-46 + 19 tablic z rycinami.

1997 Początki wczesnego średniowiecza w mikroregionie Krosna Odrzańskiego, Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne, t. 4, s. 117-153.

2001 Nowe materiały z najstarszej fazy wczesnego średnio-wiecza. Buków pod Sulechowem, w woj. lubuskim, Slavia Antiqua, t. 42, s. 129-158.

Dulinicz M.2001 Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Za-

chodniej. Studium Archeologiczne, Warszawa.Dzieduszycki W., Makiewicz T., Sobucki A. 1998 Nowa Wieś, stan. 1 i 12 (GAZ nr 43/43a) – ba-

dania wykopaliskowe, [w:] Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, t. 1 Ziemia Lubuska, red. R. Mazurowski, s. 117-118.

Dziedzic P.1998 Wczesnośredniowieczna osada w Letnicy stanowisko

13, woj. zielonogórskie, Archeologia Środkowego Nadodrza, t. 1, s. 165-181.

Gruszka B.2006 Materiały z okresu wczesnośredniowiecznego, [w:]

B. Gruszka, A. Jaszewska, S. Kałagate, M. Szy-dłowski, P. Wawrzyniak, G. Galbierczyk, Wy-niki badań wykopaliskowych na stanowisku nr 14 w Sulechowie, pow. Zielona Góra, woj. lubuskie, Zielona Góra, s. 79-113, maszynopis w Archi-wum Wojewódzkiego.

2007 Osada z najstarszej fazy wczesnego średniowiecza w Stożnem, stan. 2, pow. Zielona Góra. Wstępne wy-

niki badań, Archeologia Środkowego Nadodrza, t. 5, s. 299-327.

2010a Wczesnośredniowieczna osada przygrodowa (pod-grodzie?) w Klenicy (stan. 4), pow. zielonogórski. Opracowanie wyników badań z 1962 r., Arche-ologia Środkowego Nadodrza, t. 7, s. 109-190.

2010b Wczesnośredniowieczna osada w Jordanowie, stan. 7, [w:] Jordanowo, gm. Świebo dzin, stan. 7 (S3-112). Opracowanie wyników badań, red. P. Osypiński, Zielona Góra, maszynopis przechowywany w ar-chiwum Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwa-tora Zabytków w Zielonej Górze.

2010c Wczesnośredniowieczna osada w Grodziszczu, stan. 9, [w:] Wyniki badań wykopa liskowych na stanowisku nr 9 w Grodziszczu, gm. Świebodzin, w związku z budową trasy S3, Zielona Góra, ma-szynopis przechowywany w archiwum Lubu-skiego Woje wódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze.

2010d Obiekt z początków średniowiecza w Stożnem, stan. 2, pow. zielonogórski, Slavia Antiqua, t. 51, s. 227-267.

2011 Materiały ceramiczne z początków wczesnego śre-dniowiecza z Kalska (stan. 1), woj. lubuskie w świetle nowych ustaleń chronologicznych metodą termolu-minescencyjną, Slavia Antiqua, t. 52, s. 119-131.

2012 Wczesnośredniowieczne zabytki ceramiczne ze stan. 2 w Nowińcu, gm. Lubsko, woj. lubuskie w ujęciu sty-listyczno-technologicznym, [w:] Nowiniec, stan. 2. Wczesnośredniowieczny gród na pograniczy śląsko--łużyckim w świetle badań interdyscyplinarnych, red. B. Gruszka, Zielona Góra, s. 47-129.

2013 Wczesnośredniowieczna osada na stanowisku 28 w Sulechowie, [w:] Obwodnica Sulechowa, woj. lu-buskie. Badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28. Tom I, red. B. Gruszka, A. Jaszew-ska, S. Kałagate, Zielona Góra, s. 365-454.

2014 Zabytki ceramiczne ze stanowiska 1 w Zawadzie, gm. Zielona Góra w ujęciu stylistyczno-technologicz-nym, [w:] Wczesnośredniowieczna osada w Zawa-dzie, stan. 1, gm. Zielona Góra. Studia interdyscypli-narne, red. B. Gruszka, Zielona Góra, s. 81-166.

Gruszka B., Kara M.2013 Wybrane znaleziska ceramiki o cechach warsztatowych

ze starszych faz wczesnego średniowiecza z południo-wo-zachodniej Wielkopolski i południowo-wschodniej części Ziemi Lubuskiej w świetle badań specjalistycz-nych, Slavia Antiqua, t. 54, s. 241-265.

Gruszka B., Łuczak A.2015 Wczesnośredniowieczny mikroregion osadniczy Mo-

zów-Sulechów ze szczególnym uwzględnieniem osady w Mozowie, stan. 23. Warunki lokalizacji osadnic-twa na podstawie analiz przestrzennych GIS i wyni-ków badań paleośrodowiskowych, [w:] Osada z poło-wy VII i początku VIII wieku w Mozowie, stan. 23,


woj. lubuskie. Źródła archeologiczne i środowiskowe, red. B. Gruszka, Zielona Góra, s. 23-43.

Gruszka B., Pawlak E., Pawlak P.2013 Zespoły ceramiczne ze starszych faz wczesnego śre-

dniowiecza na wybranych stanowiskach środkowego Nadodrza w świetle najnowszych wyników dato-wań przyrodniczych, Archeologia Polski, t. LVIII, z. 1-2, s. 171-198.

Gunia P.2015a Wyniki badań petrograficznych wczesnośrednio-

wiecznej ceramiki z osady w Mozowie, stan. 23, woj. lubuskie, [w:] Osada z połowy VII i początku VIII wieku w Mozowie, stan. 23, woj. lubuskie. Źródła archeologiczne i środowiskowe, red. B. Gruszka, Zielona Góra, s. 141-188.

2015b Wyniki badań geochemicznych wczesnośrednio-wiecznej ceramiki z osady w Mozowie, stan. 23, woj. lubuskie, [w:] Osada z połowy VII i począt-ku VIII wieku w Mozowie, stan. 23, woj. lu-buskie. Źródła archeologiczne i środowiskowe, red. B. Gruszka, Zielona Góra, s. 189-213.

Indycka A.2006 Osada wczesnośredniowieczna w miejscowości Święty

Wojciech, stanowisko 15, gmina Międzyrzecz, powiat międzyrzecki, województwo lubuskie, maszynopis pracy magisterskiej przechowywany w Instytucie Prahistorii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Kabaciński J., Krause E., Szamałek K., Winiarska--Kabacińska M.1998 Żółwin, stan. 29,gm. Międzyrzecz, GAZ nr 63,

AZP 51-15/120, [w:] Archeologiczne badania ra-townicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, t. 1, Ziemia Lubuska, red. R. Mazurowski, Poznań, s. 313-359.

Kurnatowska Z.1960 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Daleszynie (st. 2)

w pow. gostyńskim, Poznań.1967 Dorzecze górnej i środkowej Obry od VI do początków

XI wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Krzyszowski A.2006 Wyniki badań wykopaliskowych na wielokulturowej

osadzie w Międzyrzeczu (stan. 78) w woj. lubuskim, [w:] Współczesnymi drogami w przeszłość. IV pol-sko-niemieckie spotkania archeologiczne. Materiały z konferencji w Dychowie 15-18 listopada 2005 r., Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza, Zeszyt 3, t. 2, red. S. Groblica, A. Jaszewska, Zielona Góra, s. 7-101.

Łosiński W.1972 Początki wczesnośredniowiecznego osadnictwa gro-

dowego w dorzeczu dolnej Parsęty (VII-X/XI w.), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.

Łosiński W., Rogosz R.1983 Zasady klasyfikacji i schemat taksonomiczny cera-

miki, [w:] Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zamkowe, red.E. Cnotliwy, L. Lecieje-wicz, W. Łosiński, Wrocław-Warszawa-Kraków--Gdańsk-Łódź, s. 202-244.

Mařik J.1997 Pánve klučovského typu, Zprávy České Archeolo-

gické Společnosti, Praha.

Parczewski M.1988 Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. Kry-

tyka i datowanie źródeł archeologicznych, Wrocław.

Paternoga M., Rzeźnik P.2007 Problem funkcji i użytkowania wczesnośredniowiecz-

nych tzw. prażnic w świetle wybranych znalezisk z Dolnego Śląska, Dolnośląskie Wiadomości Pra-historyczne t. 6, s. 81-106.

Pawlak P.2012 Wczesnośredniowieczne osadnictwo na stanowisku

nr 5 w Gościkowie, pow. świebodziński, Archeologia Środkowego Nadodrza, t. 9, s. 139-208.

2013 Cmentarzysko ciałopalne i osada ze starszego stadium wczesnego średniowiecza w Myszęcinie, [w:] Myszę-cin stanowisko 19, wojewdztwo lubuskie. Od młod-szej epoki kamienia po XX wiek, red. E. i P. Paw-lakowie, Zielona Góra, s. 169-395.

Pawlak E. Pawlak E.2008 Osiedla wczesnośredniowieczne w Markowicach pod

Poznaniem wraz z pozostałościami osadnictwa pra-dziejowego, Poznań.

2013 Osadnictwo wczesnośredniowieczne na stanowisku 10 w Sulechowie, [w:] Obwodnica Sulechowa, woj. lu-buskie. Badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28. Tom I, red. B. Gruszka, A. Jaszew-ska, S. Kałagate, Zielona Góra, s. 33-168.

Przechrzta E.1998 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na osadzie

wielokulturowej w Nowym Dworku, gm. Świebodzin w 1997 r., Archeologia Środkowego Nadodrza, t. I, s. 195-201.

Rzeźnik P.1995 Ceramika naczyniowa z Ostrowa Tumskiego we

Wrocławiu w X-XI wieku, Poznań.

Schuldt E.1956 Die slawische Keramik in Mecklenburg, Berlin.1964 Die slawische Keramik von Sukow und das Problem

der Feldberger Gruppe, Bodendenkmalpflege in Mecklenburg 1963, s. 239-292.

Szafrański W.1961 Wyniki badań archeologicznych w Biskupinie, pow.

Żnin, na stan. 6, [w:] Z badań nad wczesnośre-dniowiecznym osadnictwem wiejskim w Biskupinie,


red. W. i Z. Szafrańscy, Wrocław-Warszawa-Kra-ków s. 7-144.

Wietrzichowski F.1990 Zur Verbreitung und Entwicklung der Sukower

Gruppe in Mecklenburg, Bodendenkmalpflege in Mecklenburg 1989, s. 37-102.

Zoll-Adamikowa H.1979 Wczesnośredniowieczne cmentarzyska ciałopalne Sło-

wian na terenie Polski, cz. II: Analiza i wnioski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.

Gruszka B.: Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stan. 23. Analiza...

Documents

Transcript of Gruszka B.: Znaleziska ceramiczne z wczesnośredniowiecznej osady w Mozowie, stan. 23. Analiza...