Monitorowanie Społecznej Strategii Warszawy w zakresie kapitału ludzkiego. Propozycja...

1

Monitorowanie Społecznej Strategii Warszawy w

zakresie kapitału ludzkiego.

Propozycja systematycznego podejścia.

Zespół autorski w składzie:

Mikołaj Herbst (redaktor raportu), Sylwia Borkowska, Tomasz Wiśniewski,

Katarzyna Wojnar, Adam Zając

Warszawa, czerwiec 2014 r.

2

Zawartość 1. Znaczenie kapitału ludzkiego dla rozwoju regionalnego lokalnego – perspektywa akademicka ....... 4

2. Kapitał ludzki a Społeczna Strategia Warszawy................................................................................... 5

3. Proponowanie podejście do monitorowania realizacji SSW w zakresie kapitału ludzkiego............... 6

4. Czy Warszawa sprzyja aktywności i samorealizacji? ........................................................................... 8

4.1. Znaczenie aktywności i samorealizacji w kontekście kapitału ludzkiego dla rozwoju

społecznego miasta ............................................................................................................................. 8

4.2. Miejsce aspektu aktywności i samorealizacji w kontekście kapitału ludzkiego w SSW ............. 11

4.3.Pytania i wskaźniki monitorujące (z uzasadnieniem).................................................................. 12

4.4. Możliwe podejścia do „benchmarkingu” na podstawie wybranych pytań/wskaźników (3-4) .. 15

4.5. Lista inspirujących lektur ............................................................................................................ 17

5. Czy Warszawa nagradza kreatywność?............................................................................................. 20

5.1. Znaczenie kreatywności dla kapitału ludzkiego dla rozwoju społecznego miasta ..................... 20

5.2. Miejsce aspektu kreatywności kapitału ludzkiego w SSW ......................................................... 24

5.3. Pytania i wskaźniki monitorujące (z uzasadnieniem) ................................................................. 25

5.4. Możliwe podejścia do „benchmarkingu” na podstawie wybranych pytań/wskaźników........... 30

5.5 Lista inspirujących lektur ............................................................................................................. 33

6. Czy Warszawa dobrze kształci i czy jest dobrym miejscem dla wykształconych............................... 36

6.1. Znaczenie edukacji dla rozwoju społeczno-gospodarczego ....................................................... 36

6.2. Miejsce edukacji w Społecznej Strategii Warszawy .................................................................. 41

6.3. Przykładowe wskaźniki monitorujące ........................................................................................ 42

6.4. Możliwe podejścia do „benchmarkingu”na podstawie wybranych pytań/wskaźników............ 45

6.5. Lista dodatkowych, inspirujących lektur .................................................................................... 47

6.6. Literatura wykorzystana w opracowaniu ................................................................................... 48

7. Czy Warszawa jest przestrzenią przyjazną ........................................................................................ 49

7.1. Znaczenie aspektu przestrzennego kapitału ludzkiego dla rozwoju społecznego miasta.......... 49

7.2. Miejsce aspektu przestrzennego w Społecznej Strategii Warszawy .......................................... 52




8. Czy Warszawa jest wewnętrznie spójna i czy funkcjonuje jako centrum obszaru metropolitalnego61

8.1. Znaczenie aspektu spójności wewnętrznej Warszawy i jej funkcjonowania jako centrum

obszaru metropolitalnego dla rozwoju społecznego miasta............................................................. 61

3

8.2. Miejsce aspektu spójności wewnętrznej Warszawy i jej funkcjonowania jako centrum obszaru

metropolitalnego w Strategii Społecznej Warszawy......................................................................... 65




8.6. Bibliografia rozdziału .................................................................................................................. 74

4

1. Znaczenie kapitału ludzkiego dla rozwoju regionalnego lokalnego –

perspektywa akademicka Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte XX wieku przyniosły szereg ważnych prac naukowych,

dowodzących, że utrzymywanie się podziałów na wysoko i słabo rozwinięte kraje i regiony jest

powodowane przez zróżnicowane cechy społeczeństw narodowych i regionalnych, a nie tylko przez

nierówne wyposażenie w kapitał fizyczny. Wśród ekonomistów, którzy przyczynili się do tego

odkrycia trzeba wymienić m.in. R.Lucasa, N.G.Mankiwa, D.Romera, D.Weila, R. Barro.

Choć niematerialne cechy grup społecznych, takie jak wykształcenie, zdrowie,

przedsiębiorczość, czy skłonność do współpracy w grupie trudno wyrazić jako wartość pieniężną, to

domniemana rola w rozwoju gospodarczym sprawiła, że zaczęto w stosunku do nich używać terminu

„kapitał” – symetrycznie do „fizycznego” odpowiednika.

Jeśli chodzi o kapitał ludzki w ujęciu ekonomicznym, to najbardziej lapidarna, ale

jednocześnie bardzo szeroka definicja mówi, że składają się na niego ludzie i ich umiejętności. Kapitał

ludzki obejmuje wszystkie cechy wpływające na produktywność jednostki. Takie podejście obejmuje

zarówno formalne wykształcenie, najczęściej z kapitałem ludzkim kojarzone, jak również inteligencję

i wrodzone zdolności, poziom zdrowia, cechy charakteru, a nawet takie czynniki jak znajomości i

powiązania, także przecież mające wpływ na naszą wydajność i efekty pracy. W praktyce, szczególnie

w naukowych badaniach empirycznych, definicja kapitału ludzkiego bywa często zawężana do

zagadnień związanych z wykształceniem.

Niezależnie od tego, czy stosowana jest węższa, czy szersza definicja, podejście ekonomiczne

jest spójne w jednym aspekcie: kapitał ludzki jest indywidualną cechą jednostki. Wszystkie cechy

zbiorowości, które można zdezagregować do poziomu jednostki także są częścią kapitału ludzkiego.

Ta cecha odróżnia kapitał ludzki, od kapitału społecznego, który jest niejako „klejem” spajającym

daną zbiorowość i który wynika z interakcji między jednostkami.

Współczesne badania empiryczne nad rolą kapitału ludzkiego i innych „miękkich” kapitałów w

rozwoju miast, regionów i gospodarek narodowych prowadzą na ogół do wniosku, że jest to czynnik

bardzo ważny, korzystnie wpływający na rozwój gospodarczy dzięki następującym podstawowym

mechanizmom:

• Wyższy poziom (jakość) kapitału ludzkiego oznacza wyższą produktywności pracy

• Wyższy poziom (jakość) kapitału ludzkiego zwiększa innowacyjność gospodarki

• Wyższy poziom (jakość) kapitału ludzkiego skutkuje korzystnymi efektami ubocznymi (tzw.

efektami zewnętrznymi) dla gospodarki, np. dzięki poprawie bezpieczeństwa, podniesieniu

się zaufania społecznego itp.

• Wyższy poziom (jakość) kapitału ludzkiego sprzyja lepszemu zarządzaniu publicznemu dzięki

lepszemu know-how oraz możliwości skorzystania z doradztwa na wyższym poziomie.

Wzrost znaczenia kapitału ludzkiego w ostatnich dziesięcioleciach znajduje odzwierciedlenie

w coraz częstszym wykorzystaniu tego terminu w publikacjach książkowych. Dzięki projektowi

5

Google Ngram Viewer można w formie graficznej przedstawić względną częstość występowania

określenia „kapital ludzki” w literaturze (a konkretnie we wszystkich książkach zdigitalizowanych w

ramach projektu Google Books. Obecnie jest ich ponad 30 milionów, przy czym najstarsze publikacje

pochodzą z początku XIX wieku).

Rysunek 1.1 pokazuje przyrost częstości występowania terminu „human capital” w literaturze

anglojęzycznej w okresie 1800-2010. Jak widać, dynamiczny wzrost zainteresowania kapitałem

ludzkim przypada na ostatnie cztery dekady XX w. , kiedy dokonywała się wielka zmiana strukturalna

w gospodarkach krajów rozwiniętych - z profilu przemysłowo-rolniczego na usługowy wsparty

nowoczesnym przemysłem i przy zanikającym sektorze rolniczym.

Rys 1.1. Jaki procent stanowi termin „human capital” wśród wszystkich par wyrazów

opublikowanych w książkach anglojęzycznych między 1800 a 2010 rokiem?

Źródło: (Michel, Kui Shen et al. 2010)

https://books.google.com/ngrams/graph?content=human+capital&year_start=1800&year_end=200

8&corpus=15&smoothing=3&share=&direct_url=t1%3B%2Chuman%20capital%3B%2Cc0

2. Kapitał ludzki a Społeczna Strategia Warszawy Celem niniejszego raportu jest zaproponowanie nowego podejścia do monitorowania

realizacji Społecznej Strategii Warszawy w zakresie kapitału ludzkiego. Uchwalona w grudniu 2008 r.

Społeczna Strategia Warszawy, obejmująca lata 2009-2020, jest ważnym świadectwem

perspektywicznego myślenia o rozwoju miasta. Jej istotność wynika przede wszystkim z uznania, że

potencjał społeczny i tzw. miękkie czynniki wzrostu mają kluczowe znaczenie dla harmonijnego

rozwoju metropolii warszawskiej, na równi z infrastrukturą komunikacyjną i techniczną.

Społeczna Strategia Warszawy identyfikuje trzy cele główne:

• Zintegrowaną politykę społeczną

• Wzrost potencjału społecznego

• Integrację i reintegrację społeczną i zawodową

6

Kapitał ludzki jest kluczowym zasobem, do którego odwołuje się Społeczna Strategia Warszawy w

ramach wszystkich trzech celów strategicznych. Strategia często odnosi się do tego pojęcia w

kontekście:

• wykształcenia mieszkańców,

• dochodów mieszkańców,

• aktywności społecznej i potencjału społecznego,

• migracji,

• edukacji,

• gospodarki opartej na wiedzy.

Zgodnie z dokumentem , realizacja celów strategicznych ma być monitorowana przy wykorzystaniu

wskaźników, których indykatywna lista, w formie tabelarycznej, jest integralną częścią przyjęte tej

SSW. W kontekście monitorowania rozwoju kapitału ludzkiego w przyjętej Społecznej Strategii

Warszawy są jednak widoczne następujące ograniczenia:

• Odniesienia do kapitału ludzkiego są rozproszone po całym dokumencie jednak pojęcie to

nigdzie nie jest precyzyjnie zdefiniowane. Najsilniej kapitał ludzki jest obecny w celu

szczegółowym 2.1 („Podniesienie jakości i konkurencyjności kapitału ludzkiego Warszawy

jako czynnika decydującego o szansach rozwoju”), jednak kapitału ludzkiego dotyczy także

wiele elementów strategii wymienianych w ramach celu strategicznego 3 („Integracja i

reintegracja społeczna i zawodowa”)

• Strategia zawiera wiele wartościowych wskaźników monitorujących, które są

przyporządkowane poszczególnym celom strategicznym. Nie jest jednak jasne w jaki sposób

wskaźniki wynikają z celów. Brakuje postawienia istotnych, precyzyjnych pytań o atrakcyjność

i jakość działań Warszawy w dziedzinach związanych z kapitałem ludzkim, które to pytania

pozwoliłyby zrozumieć związek między celami strategicznymi a wskaźnikami. Wydaje się

pożądane, żeby monitorowanie odbywało się według schematu: Cel-> Ważne pytanie ->

wskaźnik -> benchmark.

• W zawartym w Strategii zestawie wskaźników zbyt rzadko przyjmuje się perspektywę

użytkownika miasta, koncentrując się na zdefiniowaniu wskaźników w taki sposób, by dane

do nich były łatwo dostępne w systemach statystycznych lub istniejących projektach

badawczych. Pytamy na przykład o liczbę włamań w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, a nie

pytamy o przewidywaną liczbę włamań, jakich doświadczy mieszkaniec Warszawy w ciągu 20

lat zamieszkiwania w stolicy.

3. Proponowanie podejście do monitorowania realizacji SSW w

zakresie kapitału ludzkiego Zdaniem zespołu eksperckiego kluczowe dla efektywnego monitorowania kapitału ludzkiego

jest przyjęcie następujących podstawowych zasad:

Zasada 1: Wskaźniki monitorujące powinny stanowić odpowiedzi na pytania wynikające

bezpośrednio z treści strategii, nie zaś z posiadanych aktualnie danych statystycznych, kompetencji

7

poszczególnych biur, lub aktualnie realizowanych przez nie projektów. Istotne pytania najczęściej

wykraczają poza granice kompetencji poszczególnych jednostek organizacyjnych miasta.

Zasada 2: System monitorowania powinien dotyczyć dwóch jasno wyodrębnionych zagadnień:

I. Stanu kapitału ludzkiego Warszawy

II. Atrakcyjności Warszawy jako miejsca rozwoju miękkich kapitałów.

Zasada 3: Zadając pytania o atrakcyjność miasta dla kapitału ludzkiego należy przede wszystkim

przyjmować perspektywę „użytkownika miasta”, a nie kierować się tylko dostępnością danych.

Zasada 4: Benchmarki dla poszczególnych wskaźników powinny z jednej strony uwzględniać

preferencje użytkowników miasta (np. wyrażone bezpośrednio w badaniach sondażowych), z drugiej

- odzwierciedlać presję konkurencyjną ze strony innych metropolii. W ramach tego drugiego aspektu

Warszawa powinna się porównywać przede wszystkim z metropoliami europejskimi, nie zaś

krajowymi.

Ponieważ w samej Społecznej Strategii Warszawy pojęcie kapitału ludzkiego nie zostało

zdefiniowane, na użytek niniejszego raportu oraz systemu monitorowania realizacji strategii

proponuje się następującą definicję:

Kapitał ludzki to aktywni, kreatywni, wykształceni, zdrowi ludzie, realizujący

w Warszawie swoje aspiracje i lubiący w niej przebywać.

W ramach systemu monitorowania realizacji Społecznej Strategii Warszawy w odniesieniu do

kapitału ludzkiego proponuje się sformułowanie następujących pytań kluczowych, które będą

prowadziły do wyboru wskaźników monitorujących:

1. Czy Warszawa sprzyja aktywności i samorealizacji jednostek?

2. Czy Warszawa nagradza kreatywność?

3. Czy Warszawa dobrze kształci i czy jest dobrym miejscem dla wykształconych?

4. Czy Warszawa dba o zdrowie?

5. Czy Warszawa jest przestrzenią przyjazną?

6. Czy Warszawa jest spójna wewnętrznie i czy funkcjonuje jako centrum obszaru metropolitalnego?

W dalszej części raportu są zawarte krótkie uzasadnienia istotności powyższych pytań1, listy

powiązanych z nimi proponowanych wskaźników monitorujących oraz listy proponowanych lektur,

które mogą stanowić inspirację w pracach nad monitorowaniem realizacji Społecznej Strategii

Warszawy w dziedzinie kapitału ludzkiego.

1 Dalsza część raportu stanowi rozwinięcie pięciu z sześciu kluczowych pytań zawartych w części

wprowadzającej. Nie zawiera części dotyczącej pytania „Czy Warszawa dba o zdrowie”.

8

4. Czy Warszawa sprzyja aktywności i samorealizacji?

4.1. Znaczenie aktywności i samorealizacji w kontekście kapitału ludzkiego

dla rozwoju społecznego miasta

Rozwój społeczny Warszawy ma, zgodnie ze Społeczną Strategią Warszawy (dalej SSW),

opierać się na kapitale ludzkim i społecznym jej mieszkańców i użytkowników. Na rozwój kapitału

ludzkiego i społecznego ma wpływ nie tylko Urząd M.st. Warszawy, ale również inne podmioty

sektora publicznego, prywatnego, naukowego i pozarządowego. Ma to szczególne znaczenie w

kontekście aspektu aktywności i samorealizacji. Wszystkie wymienione podmioty są pracodawcami i

mają styczność z mieszkańcami i użytkownikami Warszawy, wpływając na to, jak bardzo są oni

aktywni i czy mają możliwość samorealizacji.

Aktywność będzie tu rozumiana w czterech wymiarach:

• Obywatelskim

• Zawodowym

• Indywidualnym

• Rodzinnym

W każdym z tych czterech wymiarów ludzie chcą się samorealizować, co może mieć szczególne

znaczenie dla atrakcyjności miasta. Osoby z większym kapitałem społecznym wybiorą do życia takie

miasto, w którym będą mogły najbardziej realizować swoją aktywność w wybranych aspektach.

Z tego powodu rozwój społeczny miasta jest uzależniony od stworzenia możliwości do aktywności i

samorealizacji jego mieszkańców i użytkowników. Można wyróżnić trzy etapy oddziaływania miasta

na kapitał ludzki.

9

a. Wymiar tworzenia kapitału ludzkiego w kontekście aktywności i samorealizacji

Oprócz odpowiedniego kształcenia od okresu przedszkolnego do szkoły średniej, co jest opisane w

części dotyczącej edukacji, w zakresie tworzenia kapitału ludzkiego istotne jest tworzenie źródeł

doinformowania o możliwościach działania dla osób aktywnych oraz możliwość doskonalenia

umiejętności w tym zakresie, np. w zakresie inicjatyw sąsiedzkich, form współpracy z innymi

podmiotami, komunikacji interpersonalnej form aktywności oddolnej i partycypacji w procesach

decyzyjnych inicjowanych przez władze miasta, możliwości podniesienia swoich kwalifikacji lub

zrealizowania przedsiębiorczych i zawodowych ambicji. Dzięki temu, że będą posiadali wiedzę na

temat tego, jak działa miasto i jak oni mogą w nim działać, ich kapitał ludzki zwiększy się, a

wytworzony potencjał może zostać wykorzystany z korzyścią dla miasta. Ważna jest też

transparentność procesu decyzyjnego i dostępności danych publicznych, aby aktywni mieszkańcy

nie mieli możliwość edukowania się i zdobywania podstaw do podjęcia aktywności.

b. Wymiar zatrzymania w Warszawie ludzi z wysokim kapitałem ludzkim

Kiedy już miasto umożliwi zwiększenie kapitału ludzkiego przez poszczególne osoby, są one

atrakcyjnym potencjalnym pracownikiem nie tylko dla miasta, w którym się wykształcili. Zazwyczaj

takie osoby mają szeroki wybór miejsc, w których mogą się osiedlić i pracować. Na czynniki

zachęcające ich do osiedlenia się w Warszawie i pracowania w niej mają wpływ aspekty związane

m.in. z możliwością podjęcia aktywności i samorealizacji.

W tym kontekście istotne będą sprawność i przystępność instytucji publicznych, łatwość założenia

własnej działalności gospodarczej lub podjęcia aktywności obywatelskiej, otwartość i przyjazność

społeczności lokalnej, możliwości mieszkaniowe, możliwości pracy zawodowej zgodnej z

kwalifikacjami za relatywnie do kosztów życia wysokie wynagrodzenie.

c. Wymiar wykorzystania zgromadzonego kapitału ludzkiego do budowania rozwoju

społecznego miasta i poszczególnych interesariuszy

Nawet mieszkańcy o wysokim kapitale społecznym, którzy zdecydowali się osiedlić lub pracować w

danym mieście, wcale nie muszą przyczyniać się do rozwoju społecznego miasta. Muszą ponadto

istnieć warunki i mechanizmy wykorzystania tego kapitału w praktyce funkcjonowania miasta. Chodzi

o efekt synergii i koordynacji między różnymi aktywnymi podmiotami oraz ich uczenie się od siebie, o

reakcję Urzędu Miasta na inicjatywy podejmowane przez mieszkańców i użytkowników miasta, o

inicjatywę Urzędu w zakresie wykorzystywania kapitału ludzkiego do sprawniejszej i lepszej

jakościowo realizacji usług publicznych, wspólne promowanie na rynkach wewnętrznych i

zewnętrznych lokalnych przedsiębiorców.

10

Wymiar aktywności i samorealizacji w kontekście kapitału ludzkiego jest zagadnieniem pokrewnym

do kapitału społecznego, któremu poświęcony jest inny rozdział Raportu. Kapitał społeczny porusza

podobne kwestie z perspektywy społeczności i relacji jednostki ze społecznością. W niniejszym

rozdziale wszystkie podejmowanie zagadnienia będą analizowane z perspektywy jednostki,

budowania oraz rozwijania jej potencjału.

Na wszystkie wymienione aspekty mają wpływ przedsiębiorcy, organizacje pozarządowe, grupy

nieformalne, instytucje naukowe oraz różne instytucje publiczne. Dlatego niezmiernie istotne jest,

aby możliwe było monitorowanie przekrojowe wszystkich czynników wpływających na dany aspekt,

nie tylko tych inicjowanych przez Urząd Miasta.

11

4.2. Miejsce aspektu aktywności i samorealizacji w kontekście kapitału

ludzkiego w SSW

Aspekt rozwijania aktywności i samorealizacji jest jednym z najważniejszych wyzwań

stawianych przez Strategię. Bezpośrednio wynika z celu głównego SSW:

Efektem tak wysokiego umiejscowienia w Strategii wymienionych czynników jest fakt, iż znajdują one

odzwierciedlenie we wszystkich celach strategicznych i większości celów operacyjnych dokumentu.

Pojawiają się one w następujących kontekstach:

1. Aktywności zawodowej dzięki zintegrowanej polityce społecznej: kontekst rynku

pracy, przedsiębiorczości i aktywizacji grup mało zaktywizowanych oraz

wykluczonych: młodych, kobiet, starszych, niepełnosprawnych, imigrantów

2. Aktywizację współpracy w aglomeracji w celu osiągnięcia synergii polityk

3. Aktywizację współpracy i tworzenie instrumentów partnerstwa między różnymi

środowiskami: publicznym, naukowym, pozarządowym, a także twórców i

przedsiębiorców w kontekście wspólnego rozwiązywania problemów rynku pracy i

integracji społecznej

4. Zwiększania atrakcyjności miasta dla aktywnych osób o wysokim kapitale ludzkim,

m.in. poprzez możliwość „korzystania z efektów rozwoju Warszawy”, czynienie

Warszawy przyjaznej ludziom, zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych, pracy,

wypoczynku i rekreacji, dóbr kultury i usług.

5. Oddolna aktywność obywatelska, kompetencje komunikacyjne, socjalizacja we

wspólnocie i uczestniczenie w sieciach kontaktów, współpraca sąsiedzka, inicjatywy

obywatelskie, infrastruktura wspierająca aktywność wspólnot

6. Zwiększanie aktywności obywatelskiej w życiu publicznym: wzmocnienie partycypacji

w procesach decyzyjnych, „zwiększenie mocy sprawczej Warszawiaków”,

transparentność i dostępu do informacji i danych instytucji publicznych, kontrola

Warszawa wybiera drogę rozwoju wykorzystującą potencjał społeczny miasta, dającą ludziom

perspektywę dobrego życia i samorealizacji. Drogę równego dostępu do możliwości, partnerstwa

i aktywności społecznej. Drogę, która umiejętnie łączy przestrzenie wielkomiejskiej atrakcyjności

z klimatem bycia „u siebie”. Drogę przeciwdziałania wszelkim formom wykluczenia.

12

obywatelska skuteczności prowadzonych systemów i strategii, e-goverance, udział

społeczny w planowaniu przestrzennym i infrastruktury wspierającej

Na poziomie programów operacyjnych SSW zaplanowała działania w kontekście aktywności i

samorealizacji: Miejsca pracy w sektorze obywatelskim, Rodzina, Rozwój, aktywność, samodzielność.

Są one nastawione wyłącznie na pierwszy wymiar aktywności. Dlatego podczas prowadzenia

monitoringu warto wyjść poza realizowane programy i zbadać również inne działania miasta w

wymienionych obszarach, a także działania innych podmiotów i interesariuszy, które mają wpływ na

te aspekty.

4.3.Pytania i wskaźniki monitorujące (z uzasadnieniem)

Poniżej znajduje się szereg pytań mających na celu skuteczny monitoring realizacji SSW. Przy

odpowiedzi na pytania należy mieć na uwadze trzy poziomy odniesienia ich do rzeczywistości.

Pierwszy weryfikuje twarde fakty, drugi diagnozuje realizację strategii a trzeci uwzględnia faktyczną

zmianę w przestrzeni miasta, jaka zaszła dzięki podjętemu działaniu.

1. SPRAWNOŚĆ Jakie zostały podjęte działania w danym zakresie? (np. Liczba bazarów / 1000

mieszkańców)

2. SKUTECZNOŚĆ Czy działania wpłynęły na realizację celu strategii? (czy rodzaj bazarów

odpowiada celowi x)

3. EFEKTYWNOŚĆ Czy dzięki działaniom zaszła rzeczywista zmiana, czy też wyłącznie formalna?

(Ilu sprzedawców się tak wystawia? Ile ludzi korzysta z usług bazaru?)

Proponowane wskaźniki będą podzielone na dwie grupy:

1. odnoszące się do stanu (zasobu, jakości) miękkich kapitałów Warszawy (zmieniają się wolno i w

krótkim okresie wpływ miasta na nie jest ograniczony)

2. Odnoszące się do atrakcyjności Warszawy jako miejsca rozwoju miękkich kapitałów. (podlegają

silniejszym zmianom i dotyczą perspektywy użytkownika miasta)

Wskaźniki zostały podzielone zgodnie z zaproponowanymi wcześniej czterema rodzajami aktywności:

zawodową, obywatelską, rodzinną oraz indywidualną.

Aktywność zawodowa

Stan Opis

1. Liczba instytucji otoczenia biznesu (pośrednictwo pracy, inkubatory i centra przedsiębiorczości) na 1000 mieszkańców

2. Liczba osób obsłużonych przez instytucje otoczenia biznesu na liczę tych instytucji

3. Wskaźnik zatrudnienia 4. Liczba nowo założonych firm 5. Średni czas utrzymania się firmy na rynku

Wymienione wskaźniki świadczą o instytucjonalnym i formalnym przygotowaniu miasta do zaspokojenia potrzeb osób, które wykazują się aktywnością zawodową. Wskaźniki pokazują też twarde efekty działań osób aktywnych i instytucji.

Atrakcyjność Opis

6. Łatwość / czas potrzebny do założenia działalności gospodarczej

Wymienione wskaźniki mają za zadanie wyjaśnienie jakości

13

7. Czas potrzebny do pozyskania lokalu komunalnego na działalność gospodarczą

8. Odsetek respondentów przekonanych, że w Warszawie łatwo jest znaleźć pracę

9. Odsetek respondentów zadowolonych z usług instytucji otoczenia biznesu

10. Odsetek badanych, którzy wiedzą o możliwościach oferowanych przez instytucje otoczenia biznesu

11. Odsetek respondentów usatysfakcjonowanych ze swojego życia zawodowego

działania instytucji i odkrycie czynników zachęcających i zniechęcających do dalszej aktywności zawodowej. Wskaźniki pomagają też uzyskać informację zwrotną na temat jakości funkcjonowania otoczenia instytucjonalnego przedsiębiorczości oraz swojego życia zawodowego

Aktywność obywatelska

Stan Opis

1. Liczba instytucji oferująca pomoc przy realizacji inicjatyw oddolnych

2. Liczba nowych organizacji pozarządowych na 10 tys. mieszkańców

3. Liczba organizacji, których członkiem lub działaczem jest przeciętny mieszkaniec miasta.

4. Liczba złożonych zapytań, interpelacji, skarg i wniosków, w tym do budżetu partycypacyjnego

5. Liczba miejsc, gdzie mogą odbywać się nieodpłatnie aktywności oddolne

6. Udział decyzji dotyczących interesu publicznego

konsultowanych społecznie

7. Średnia liczba uczestników konsultacji

8. Liczba inicjatyw pozarządowych (w tym obywatelskich)

na 1000 mieszkańców

a. Inicjatywa lokalna b. Wniosek do budżetu partycypacyjnego c. Mały grant d. Inne

9. Liczba wejść unikalnych użytkowników na miejskie portale informacyjne

10. Frekwencja wyborcza w wyborach samorządowych

Wymienione wskaźniki świadczą o instytucjonalnym i formalnym przygotowaniu miasta do zaspokojenia potrzeb osób, które wykazują się aktywnością obywatelską. Wskaźniki pokazują też twarde efekty działań osób aktywnych i instytucji.

Atrakcyjność Opis

11. Czas potrzebny do założenia organizacji pozarządowej 12. Odsetek respondentów przekonanych, że mają wpływ na

miasto i to co się w nim dzieje 13. Odsetek respondentów zadowolonych z jakości

funkcjonowania instytucji pomocniczych 14. Udział inicjatyw oddolnych związanych bezpośrednio z

otoczeniem lokalnym podmiotu organizującego, w losowo wybranych miejscach

15. Udział odpowiedzi na pisma udzielone przed terminem 16. Udział spotkań osobistych z mieszkańcem przez

Wymienione wskaźniki mają za zadanie wyjaśnienie jakości działania instytucji i odkrycie czynników zachęcających i zniechęcających do dalszej aktywności obywatelskiej. Wskaźniki pomagają też uzyskać informację zwrotną na temat jakości funkcjonowania otoczenia instytucjonalnego

14

udzieleniem odpowiedzi negatywnej na pismo 17. Odsetek respondentów zadowolonych z udziału w

konsultacjach w różnych formach (spotkanie, warsztaty, ankieta on-line itp.)

18. Czas odpowiedzi na pytania zadane urzędowi (na forum, przez 19115 itp.)

aktywności obywatelskiej i możliwości samorealizacji pod tym względem.

Aktywność rodzinna

Stan Opis

19. Udział miejsc w przedszkolach do liczby dzieci w wieku

przedszkolnym w danym roku kalendarzowym

20. Liczba przedszkoli anglojęzycznych na 1000 mieszkańców 21. Liczba urodzeń na 1000 mieszkańców 22. Odsetek pojazdów komunikacji miejskiej dostępnych dla

rodziców z wózkami i dziećmi. 23. Liczba członków organizacji pozarządowych związanych z

rodzicielstwem

Wymienione wskaźniki świadczą o instytucjonalnym i formalnym przygotowaniu miasta do zaspokojenia potrzeb osób z różnych grup społecznych, które wykazują chciałby założyć rodzinę lub już ją prowadzą. Wskaźniki pokazują też twarde efekty działań osób aktywnych i instytucji.

Atrakcyjność Opis

24. Odległość przedszkola od losowo wybranego punktu na

mapie

25. Odsetek respondentów twierdzących że łatwo jest

znaleźć mieszkanie w danym mieście

26. Liczba punktów usługowych dostępnych dla rodziców z dziećmi losowo wybranego miejsca (zawierających przewijaki, możliwość wejścia z wózkiem itp.)

27. Odsetek respondentów twierdzących że w Warszawie warto założyć rodzinę

Wymienione wskaźniki mają za zadanie wyjaśnienie jakości działania instytucji i odkrycie czynników zachęcających i zniechęcających do dalszej aktywności prorodzinnej Wskaźniki pomagają też uzyskać informację zwrotną na temat jakości funkcjonowania otoczenia instytucjonalnego aktywności rodzinnej i możliwości samorealizacji pod tym względem.

Aktywność indywidualna

Stan Opis

28. Liczba klubów, kawiarni i restauracji na 1000

mieszkańców

29. Liczba domów kultury, bibliotek, muzeów, kin i teatrów

na 1000 mieszkańców

30. Liczba ośrodków sportu, rekreacji i tańca na 1000

mieszkańców

31. Liczba osób odwiedzających domy kultury, biblioteki,

muzea, kina i teatry na 1000 mieszkańców

Wymienione wskaźniki świadczą o instytucjonalnym i formalnym przygotowaniu miasta do zaspokojenia potrzeb osób z różnych grup społecznych, które chciałyby w mieście realizować swoje pasje kulturalne, sportowe, gastronomiczne i inne.

15

32. Liczba osób odwiedzających ośrodki sportu, rekreacji i

tańca na 1000 mieszkańców

33. Liczba ośrodków kultury z ofertą w języku obcym i

obsługą posługującą się językiem obcym

34. Liczba ośrodków sportu z ofertą w języku obcym i

obsługą posługującą się językiem obcym

Atrakcyjność Opis

35. Odsetek respondentów wysoko oceniających jakość życia w Warszawie

36. Odsetek respondentów wysoko oceniających ofertę kulturalną

37. Odsetek respondentów wysoko oceniających ofertę sportową

38. Odsetek respondentów wysoko oceniających możliwość realizowania swoich pasji

39. Odsetek respondentów wysoko oceniających możliwość realizowania swoich pasji

Wymienione wskaźniki mają za zadanie wyjaśnienie jakości działania instytucji i odkrycie czynników zachęcających i zniechęcających do dalszej aktywności indywidualnej. Wskaźniki pomagają też uzyskać informację zwrotną na temat jakości funkcjonowania otoczenia instytucjonalnego aktywności indywidualnej i możliwości samorealizacji pod tym względem.

4.4. Możliwe podejścia do „benchmarkingu” na podstawie wybranych

pytań/wskaźników (3-4)

Przy analizie wyników monitoringu warto zastosować różne rodzaje benchamarkingu, aby

uzyskać jak najbardziej porównywalny efekt i w pełni dowiedzieć się, co mówią o Warszawie

uzyskane wskaźniki. Możliwe podejście do benchmarkingu to:

• Benchmarking krajowy, tj. porównanie Warszawy do innych, podobnych miast

polskich. Proponowany wybór miast to ośrodki powyżej 500 tys. mieszkańców

(Wrocław, Łódź, Poznań, Kraków), czego przykład można zobaczyć na poniższym

wykresie. Podczas monitoringu warto uwzględnić duże ośrodki policentryczne

(Trójmiasto, Konurbacja Śląska). Dzięki takiemu porównaniu można ocenić pozycję

Warszawy w kraju, uwzględniając warunki w jakich miasto się rozwija.

Rys. 4.1. Wskaźnik: Nowo powstałe fundacje i stowarzyszenia bez OSP na 10 tys. mieszkańców

16

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z portalu www.MojaPolis.pl

• Benchmarking zagraniczny, tj. porównanie Warszawy do podobnych miast

europejskich lub z innych kontynentów. Proponowany wybór miast to stolice z

Regionu Europy Środkowej powyżej 500 tys. mieszkańców (Berlin, Praga, Budapeszt).

Dzięki takiemu benchamrkingowi można ocenić pozycję Warszawy wśród stolic

europejskich. Przykład wskaźnika ukazujący łatwość znalezienia pracy w

wymienionych stolicach na przestrzeni 6 lat można znaleźć poniżej.

Rys. 4.2. Przykład wskaźnika ukazujący łatwość znalezienia pracy w wymienionych stolicach

17

Źródło danych: http://espon.geodan.nl/citybench3

• Benchamarking wewnętrzny, tj. porównanie wyników Warszawy z różnych lat. Dzięki

temu będzie można ocenić postęp rozwoju kapitału ludzkiego również w tych

aspektach, które nie są mierzone lub nie są porównywalne w innych miastach.

Nieporównywalność może wynikać ze specyfiki uwarunkowań prawnych, sposobu

mierzenia itp. Może też być zastosowany podział wyników na dzielnice w celu oceny

rozłożenia warunków sprzyjających rozwojowi kapitału ludzkiego w poszczególnych

częściach miasta.

We wszystkich opisanych rodzajach benchmarkingu, w przypadku pytania o aktywność i

samorealizację szczególnie istotne będą wskaźniki i benchmarki jakościowe, tj. opierające się na

opinii i wiedzy respondentów. Dzieje się tak dlatego, że stworzenie infrastruktury czy uruchomienie

konkretnej liczby inicjatyw może nie wpłynąć wcale na aktywność i samorealizację mieszkańców.

Bardzo ważne jest uchwycenie związków przyczynowo skutkowych danego stanu rzeczy oraz

kontekstu, w którym on zachodzi, ponieważ tylko wówczas można ocenić wpływ policzalnych działań

na ich efekty z perspektywy mieszkańca. Takie cele można osiągnąć dzięki badaniom jakościowym ze

względu na ich luźny, otwarty charakter, zachęcający do dzielenia się indywidualnymi

spostrzeżeniami.

4.5. Lista inspirujących lektur

Publikacje naukowe:

• J.L. Creighton, The Public Participation Handbook, Jossey-Bass, San Francisco 2005;

• D. Długosz, J. J. Wygnański, Obywatele współdecydują. Przewodnik po partycypacji

społecznej, Stowarzyszenie Forum na Rzecz Forum Inicjatyw Pozarządowych, Warszawa

2005;

18

• M. Kulesza, Vademecum skutecznego działania w samorządzie, Wydawnictwo Twigger,

Warszawa 2006;

• B. Lewenstein, J. Schindler, R. Skrzypiec, Partycypacja społeczna i aktywizacja

w rozwiązywaniu problemów społeczności lokalnych, Wydawnictwa Uniwersytetu

Warszawskiego, Warszawa 2010;

• Lokalny dialog obywatelski: refleksje i doświadczenia, pod red. B. Lewenstein, Wydawnictwa

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011;

• A. Przybylska, Internet i komunikowanie we wspólnocie lokalnej, Wydawnictwa Uniwersytetu

Warszawskiego, Warszawa 2010;

• Samoorganizacja społeczeństwa polskiego – III sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się

europie, pod red. P. Gliński, B. Lewenstein, A. Siciński, Wydawnictwa Instytutu Filozofii i

Socjologii PAN, Warszawa 2004;

Artykuły naukowe:

• S. R. Arnstein, A Ladder of Citizen Participation, “Journal of the American Institute of

Planners”, t. 35, nr 4, 1969, s. 216-224;

• J. Czapiński, Kapitał ludzki i kapitał społeczny a dobrobyt materialny. Polski paradoks,

„Zarządzanie Publiczne” Zeszyty Naukowe Instytutu Spraw Publicznych Uniwersytetu

Jagiellońskiego, nr. 2, 2008, s. 5-27;

• J. Czaputowicz, Partycypacja społeczna – warunek czy bariera dobrego rządzenia?,

„Animacja Życia Publicznego”, Zeszyty Centrum Badań Społeczności i Polityk Lokalnych,

nr 1-2, 2010, s. 19-21;

• J. Itrich-Drabarek, Partnerstwo trójsektorowe na poziomie lokalnym, „Studia

Politologiczne”, t. 20, Warszawa 2011, s. 69-88;

• I. Nyholm, A. Haveri, Between Government and Governance – Local Solutions for

Reconciling Representative Government and Network Governance, “Local Government

Studies”, t. 35, nr 1, 2009, s. 109-124;

• A. Pawliczuk, M. Wasiuk, E-government wkracza do samorządu, „Studia Regionalne i

Lokalne”, nr 1, 2004, s. 119-128;

• R. A. W. Rhodes, The New Governance: Governing without government, “Political

Studies”, t. 42, Blackwell Publishers, Oxford - Cambridge 1996, s. 652-667;

Raporty i analizy

19

• E. Brodie, E. Cowling, N. Nissen, Understanding participation: A literature review, s. 5,

www.involve.org.uk/understanding-participation-a-literature-review-turkce,

• J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza społeczna 2013, Warunki i jakość życia Polaków,

www.diagnoza.com,

• Obywatele jako partnerzy: Podręcznik OECD na temat informowania, konsultacji i udziału

społeczeństwa w podejmowaniu decyzji politycznych, Klon/Jawor 2010;

Studia przypadków i projekty unijne

• E. Gietka, Dofinansowanie na dowartościowanie, Polityka, 20.11.2012 r.,

http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1532709,1,bezrobotne-poprawily-

wizerunek-i-od-razu-stanely-na-nogi.read

20

5. Czy Warszawa nagradza kreatywność?

5.1. Znaczenie kreatywności dla kapitału ludzkiego dla rozwoju

społecznego miasta

Wpływ globalizacji na społeczną i gospodarczą transformację miast europejskich i

światowych jest szczególny i coraz silniejszy. Są to procesy dotyczące tylko metropolii, zaś w

szczególności szybkie przemieszczanie się kapitału, rosnąca mobilność wysoko wykwalifikowanej i

twórczej siły roboczej, mobilność pracowników transnarodowych korporacji, rosnąca potrzeba

innowacyjnych i wysoce specjalistycznych usług, skomplikowane i powiązanie sieci łączące poziom

lokalny z globalnym. W zaledwie kilka dziesięcioleci gospodarka czołowych miast przekształciła się z

opartej na usługach w oparta na wiedzy. Rosnąca rola przemysłów kreatywnych które rozmieszczają

własność intelektualną i kreatywność generując zatrudnienie i wartość dodaną to jeden z najbardziej

namacalnych przejawów zmieniającej się struktury gospodarczej wielkich miast. Pozycja Warszawy na

mapie Europy Centralnej, na mapie kontynentu europejskiego, jak również w skali globalnej ulega

dynamicznym zmianom. Stolica systematycznie umacnia swoją pozycję w kategorii miast

„nadganiających” metropolie, ale nadal od kategorii średniej dzieli ją jakościowa przepaść.

Jednocześnie zupełnie inna kategoria gwałtownie rozwijających się miast krajów BRICs stanowi coraz

silniejszą konkurencję dla Warszawy. Konwencjonalne wskaźniki gospodarcze wykorzystywane w

ocenie pozycji miast nie są w stanie w adekwatny sposób scharakteryzować procesów gospodarczych

związanych z wiedzą, informacją i kreatywnością, czyli z zasobami nienamacalnymi, które w pełni

kapitalizują się tylko w kontekście gospodarki miejskiej.

W ciągu ostatnich dwóch dekad kreatywność i jej rola w rozwoju stały się przedmiotem

rosnącej liczby badań, analiz oraz praktycznych działań rozwojowych (Landry 2000; Florida 2002;

Bontje i Musterd 2009; Peck 2005; Reese i Sands 2008; E. Currid 2007; Florida 2007; Scott 2010).

Zagadnienie to ma charakter interdyscyplinarny, wielowymiarowy i rozpatrywane jest przez nauki

ekonomiczne, geografię, nauki społeczne oraz humanistyczne i artystyczne. Można mówić o różnych

koncepcjach kreatywności przewijających się w literaturze dotyczącej rozwoju miast. Szczególnie

istotny wpływ na popularyzację debaty o kreatywności jak również aktywizację praktyków i

samorządów miast w tworzeniu programów mających na celu wspieranie kreatywności i

atrakcyjności miast mają idee Richarda Floridy dotyczące klasy kreatywnej (Florida 2007; Florida

2002; Florida 2005) oraz postulaty Charlesa Landry’ego dotyczące miast kreatywnych (Landry 2006;

Wood i Landry 2008; Landry 2000).

Można powiedzieć, że takie normatywne podejście do zagadnień związanych z twórczością

jest współcześnie dominującą narracją w praktyce planowania rozwoju miast (Vanolo 2012). Jego

trafną charakterystykę proponują Gibson i Kong, którzy twierdzą, że współczesny kapitalizm

charakteryzujący się elastyczną produkcją doprowadził z jednej strony do utowarowienia kultury, z

drugiej zaś do wtłoczenia treści symbolicznych w szeroko rozumianą produkcję towarową (Gibson i

Kong 2005). Ich zdaniem „…miasta posiadające wysoko wykwalifikowaną, kreatywną, innowacyjną i

łatwo adaptującą się siłę roboczą, wyrafinowaną infrastrukturę, zróżnicowanych i ciekawych

mieszkańców, oferujące ciekawy styl życia, restauracje, kawiarnie, instytucje kultury przyciągają tzw.

„klasę kreatywną” są bardziej konkurencyjne gospodarczo”. Autorzy zauważają, że konkurując w

21

nowej gospodarce kultury miasta i regiony dążą do wdrażania konkretnych rozwiązań takich jak

wspieranie klastrów kreatywnych, wspieranie artystów, sektora kultury i sztuki, umożliwianie

wymiany wiedzy i ułatwianie uczenia się, rozszerzanie sieci oraz szeroko zakrojony marketing i

kampanie wizerunkowe mające na celu przyciągnięcie mieszkańców należących do klasy kreatywnej

(Gibson i Kong 2005).

Wiedza o kreatywności, geniuszu i najbardziej twórczych ludziach jest obecnie szczególnie

istotna i potrzebna zarówno w odniesieniu do projektowania systemu edukacji, jak też wyzwań

wynikających z gospodarki opartej na wiedzy. Rosnące znaczenie zagadnienia kreatywności

doskonale oddaje skokowy wzrost liczby publikacji poświęconych temu zagadnieniu (Tornqvist 2004).

Rola kreatywności w rozwoju i wzroście gospodarczym została potwierdzona przez badaczy

reprezentujących różne dyscypliny (Markusen i Schrock 2006). Dyskusja toczy się natomiast wokół

definiowania, mierzenia i charakteru mechanizmów społecznych i gospodarczych związanych z

twórczością i jej znaczeniem. Pojęcia takie jak „klasa kreatywna”, „sektory kreatywne”, „klastry

kreatywne”, czy „ekonomia kultury” stanowią aktualnie trzon debaty o rozwoju i ogniskują wokół

siebie praktyczne działania rozwojowe i planistyczne. Niezależnie od tego dokąd doprowadzą te

rozważania i czy okażą się tylko swoistą naukową modą, czy ważnym poznawczo zagadnieniem o

istotnym znaczeniu społecznym i gospodarczym, w chwili obecnej wymagają uwagi i weryfikacji

badawczej.

Konceptualizacja pojęcia kreatywności stanowi dosyć poważne wyzwanie. W literaturze

przedmiotu podejmowane są pierwsze próby systematyzacji wiedzy w tym zakresie. Najciekawszą

typologię proponuje Grodach, który wyróżnia pięć modeli koncepcyjnych gospodarki opartej na

kulturze: model konwencjonalny, model miasta kreatywnego, model przemysłów kultury, model

zawodowy i model planowania kultury (Grodach 2012b). Przegląd głównych cech modeli prezentuje

poniższa tabela. Autor podkreśla, że poszczególne modele przedstawione zostały celowo jako

rozłączne typy idealne akcentujące różne czynniki, postulujące różne rozwiązania. W teorii i praktyce

modele te częściowo nachodzą na siebie. W oryginale systematyka posłużyła autorowi do badań

porównawczych realizowanych metodą studium przypadku, jednak jest na tyle spójna i

wyczerpująca, że stanowi samodzielny element w dyskusji o kreatywności.

Tabela 5.1. Modele konceptualne kreatywności

Model Główne tezy / czynniki Implikacje praktyczne Teorie i przedstawiciele

Model konwencjonalny przyciąganie zewnętrznych firm i branż; selekcja branż i sektorów strategicznych; brak szczególnej polityki w zakresie ekonomii kultury; inwestycje „flagowe” jedynie w wymiarze komercyjnym

zachęty zmniejszające koszty; ulgi podatkowe; uelastycznienia kodeksu pracy; deregulacja; marketing terytorialny.

Teoria bazy eksportowej (North 1955) (Blakely i Leigh 2009) (Alonso 1975) (Mccann i Sheppard 2003) (Fujita 2010) (O’Sullivan 2009)

Model miasto kreatywne (creative city)

przyciąganie mobilnego talentu; trafianie w preferencje konsumpcyjne i styl życia klasy kreatywnej; rola bezpośrednich interakcji w przestrzeni miejskiej;

jakość miejsca / jakość życia; rewitalizacja, tworzenie atrakcyjnych dzielnic, scen, kultura i sztuka jako udogodnienia. rola planowania przestrzennego, konieczność zmiany sposobu myślenia

Klasa kreatywna Florida (2002; 2004) Miasto kreatywne Landry (2000) Pole kreatywne Scott (2006) Środowisko kreatywne

22

miejsce jako przestrzeń konsumpcji

instrumentarium, eksperymenty, czerpanie z historii, specyfiki, tożsamości

(creative milieu) Tornquist (2004)

Model przemysłów kultury procesy aglomeracji, specjalizacja produkcji i usług, sieci; miejsce jako powiązania środowiska przemysłowego

minimalizacja kosztów i ryzyka transakcyjnego; usprawnianie informacji i współpracy partnerskiej.

Hesmondhaigh (2007) Pratt (1997; 2005) Scott (2000; 2004)

Model zawodów kreatywnych

rola zawodów cechujących bliskość pracy i pasji, stylu życia i integracji horyzontalnej; bohema - charakterystyka i potrzeby artystów i zawodów pokrewnych

rola jakości życia i udogodnień dla biznesu przestrzeń dla różnych grup o różnych stylach życia – bary, kawiarnie, kluby, sceny artystyczne centra artystyczne, dostępność tanich pracowni i przestrzeni wystawienniczych; sieci społeczne i biznesowe

Florida (2002; 2004) Markusen (2004, 2006) Currid (2010)

Model zrównoważonego planowania kultury

nieformalna kultura i sztuka rozwój społeczny oparty na podejściu terytorialnym (place-based approach) kreatywność w sensie przedmiotu i treści ludzkiej pracy

przestrzenna identyfikacja zalet i silnych stron; mapowanie i analiza funkcjonalna dzielnic; budowanie potencjału. zarządzanie miastem oparte na modelu oddolnym i konsultacjach społecznych

Grogan i Mercer (1995) Evans (2001) McNulty (2005)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie (Grodach 2012b, s.5).

Wśród najbardziej popularnych instrumentów postulowanych w modelu konwencjonalnym

należy wymienić ulgi podatkowe, redukcje księgowej wartości hipotecznej nieruchomości, programy

wspierania przedsiębiorczości, deregulacje i uelastycznienia kodeksu pracy skierowane do

przedsiębiorstw preferowanych branż i sektorów gospodarki, w tym sektorów kreatywnych. W

modelu tym mniejszą wagę przywiązuje się do kwestii kosztów społecznych i środowiskowych

(Yeong-Hyun i Short 2008), natomiast często angażuje się obszary kultury i sztuki do kampanii

wizerunkowych miast oraz projektów rewitalizacji i zmiany funkcji przestrzeni publicznej (Grodach i

Loukaitou-Sideris 2007). Cechy specyficzne takie jak klimatyczne dzielnice, czy flagowe instytucje

kultury traktowane są funkcjonalnie jako atrakcje przyciągające turystów, tworzące wizerunek

pozwalający wyróżniać się miastom w globalnej konkurencji o odwiedzających (Grodach 2008). Ze

względu na stosunkowo komercyjny charakter stosowanych instrumentów i mechanizmów miasta

realizujące w praktyce ten model otrzymują etykietę miast neoliberalnych bądź przedsiębiorczych

(entrepreneurial city) i przez część autorów krytykowane są za dosłowne i bezrefleksyjne kopiowanie

„modnych” rozwiązań opisanych w podręcznikach planowania i marketingu terytorialnego (Peck

2005; Pratt 2008; Hesmondhalgh i Pratt 2005). Według nich stosowanie uproszczonych, a czasem

wręcz prostackich, wizji rozwoju sektora kreatywnego, które można znaleźć w wielu dokumentach

strategicznych i planistycznych, strategiach marketingowych i wizerunkowych miast ma swoje

poważne konsekwencje w postaci zafałszowywania faktycznej bazy produkcyjnej i eksportowej oraz

nieadekwatnych inwestycji publicznych (Borén i Young 2012).

Model miasta kreatywnego (creative city) oparty jest głównie na postulatach wynikających z

koncepcji klasy kreatywnej Richarda Floridy (Florida 2002; Florida 2005; Florida 2007) oraz na

koncepcjach wskazujących kreatywność jako jeden z głównych czynników rozwoju gospodarczego i

innowacyjnego miast (Wood i Landry 2008; Landry 2000; Howkins 2001). Punktem wyjścia autorów

postulujących model miasta kreatywnego jest obserwacja, że koszty produkcji tracą na gospodarczym

23

znaczeniu na rzecz dostępu do wiedzy i specjalistycznych umiejętności, stąd miasta dążą nie do

przyciągania firm i branż tak jak to ma miejsce w modelu konwencjonalnym, lecz do przyciągania siły

roboczej, czyli wykształconej i mobilnej klasy kreatywnej, w skład której wchodzi szerokie spektrum

specjalistów reprezentujących zawody od programistów po artystów wizualnych. Teoretycy tego

nurtu postulują zwiększanie atrakcyjności miast dla tych grup pracowników poprzez oferowanie im

wysokiej jakości życia w mieście (quality of place). Starania te przyjmują formę rewitalizacji bądź

zmiany funkcji podupadłych dzielnic, wspierania ciekawych lokalnych scen i środowisk artystycznych

oraz rekreacji, promowania różnorodności kulturowej oraz odnoszenia tego do preferencji

konsumpcyjnych charakterystycznych dla klasy kreatywnej (Grodach 2012b). Między innymi ze

względu na dużą popularność wśród planistów i praktyków koncepcje teoretyków skupionych w

obrębie modelu miasta kreatywnego spotkały się z szeroko zakrojoną i ostrą krytyką środowiska

akademickiego. To, że kreatywność oferuje możliwość rozwoju miasta jak również możliwości

rozwoju indywidualnego mieszkańców jest rzadko podważane, kontrowersje natomiast wzbudzają

próby włączania instrumentów wspierania kreatywności do polityki miejskiej krytykowane za ich

wąskie, komercyjne, a nawet neoliberalne podejście. W tym sensie można mówić o rozłamie

pomiędzy teorią i praktyką przejawiającym się w tym, że praktycy bardzo entuzjastycznie kopiują od

siebie rozwiązania, w procesach decyzyjnych stosują relatywnie wąskie rozumienie kreatywności, co z

kolei krytykowane jest przez środowiska akademickie. Praktycy odpierają tę krytykę wskazując na

potrzeby orientacji działań dotyczących kreatywności na lepszą efektywność, skuteczność i

mierzalność (Borén i Young 2012).

Kolejnym modelem jest model przemysłów kultury (cultural industries), który koncentruje się

na komercyjnym wymiarze funkcjonowania przemysłów kultury (Scott 2000; Power i Scott 2004;

Scott 2010; Hesmondhalgh i Pratt 2005; Pratt 2008; Hesmondhalgh 2007; Hesmondhalgh 2008).

System produkcji w przemysłach kultury bazuje na działalności zazębiających się klastrów wysoko

wyspecjalizowanych przedsiębiorstw, które funkcjonują w oparciu o elastyczne formy pracy i tryb

projektowy, w otoczeniu, w którym preferencje klienta i kontekst ulegają dynamicznym i ciągłym

zmianom (Grodach 2012b). To tworzy przestrzeń o wysokim stopniu ryzyka, co z kolei wymusza

przestrzenną bliskość elementów sieci dostawców, sieci wiedzy i sieci społecznych tego sektora. W

przeciwieństwie do modelu miasta kreatywnego, który koncentruje się na miejscu jako przestrzeni

konsumpcji, to podejście koncentruje się na miejscach jako powiązaniach środowiska przemysłowego

– perspektywa sektorowa. Teoretycy związani z tym podejściem podważają tezę przedstawicieli

modelu miasta kreatywnego o tym, że to bogata oferta kulturalna oraz różnorodność przyciągają

kapitał ludzki a nie na odwrót oraz krytykują niedocenianie roli systemu produkcji sektora kultury

typowego dla aglomeracji dynamicznych powiązań sieciowych między przedsiębiorstwami i

elastycznym rynkiem pracy (Scott 2006; Scott 2010). Polityka wspierająca przemysły kreatywne

koncentruje się na poszerzaniu możliwości oferowanych przez rynek pracy, szkolenia i inwestycje w

kapitał ludzki, promowaniu indywidualnej i instytucjonalnej współpracy w ramach sieci (networking),

wspieraniu innowacyjności przy jednoczesnym minimalizowaniu ryzyka, tworzeniu odpowiedniej

infrastruktury oraz marketingu i dystrybucji stworzonych treści (Grodach 2012a).

Model zawodów kreatywnych zwraca uwagę przede wszystkim na ile kreatywne jest to, co

stanowi przedmiot i treść ludzkiej pracy, w przeciwieństwie chociażby do podejścia sektorowego

modelu przemysłów kreatywnych, które „kreatywność” definiuje przede wszystkim przez pryzmat

produktów (Grodach 2012b). Według Ann Markusen, głównej orędowniczki modelu zawodowego,

podejście to lepiej odzwierciedla kreatywny wkład w działalność niż podejście sektorowe, bo jak

24

argumentuje, w branży reklamowej, czy wydawniczej większość zatrudnionych osób nie jest

bezpośrednio zaangażowana w produkcję o charakterze twórczym czy kulturalnym (Markusen i

Schrock 2006). Z kolei przedstawicieli modelu miasta kreatywnego autorka krytykuje za to, że łączą

bardzo odmienne zawody i sprowadzają sztukę oraz artystów jedynie do roli zasobów ekonomicznych

generujących konsumpcję dóbr kulturalnych. Richard Florida mówi o warstwie społeczno-zawodowej

tworzącej „klasę kreatywną”, która jest źródłem innowacyjnej energii i kulturalnej dynamiki we

współczesnych społecznościach miejskich (Florida 2002). Z kolei badania Roberty Comunian

wskazują, że to właśnie w nieformalnych relacjach zawodowych i środowiskowych tkwi źródło

sukcesu ekonomicznego i rozwoju sektora kreatywnego przełamując standardowe granice pomiędzy

samorealizacją, stylem życia, działalnością społeczną i gospodarką (Comunian 2009). Wśród

postulatów praktycznych model zawodowy zakłada z jednej strony podnoszenie jakości życia

mieszkańców oraz ulepszanie wizerunku dzielnic, z drugiej działania skierowane bezpośrednio do

artystów, takie jak niedrogie mieszkania i pracownie, promowanie talentów i stwarzanie okazji do

współpracy sieciowej i środowiskowej, system grantów dla stowarzyszeń i fundacji kulturalnych

(Markusen i inni 2006; Markusen i Schrock 2006; Markusen i Gadwa 2010). Currid na podstawie

pogłębionych badań jakościowych podkreśla znaczenie środowiskotwórcze małych nieformalnych

przestrzeni społecznych takich jak klubokawiarnie, bary, małe galerie, zalecając tym samym

mechanizmy wydzielania w miastach stref kulturalno-rozrywkowych, w których takie miejsca

mogłyby swobodnie powstawać (Elizabeth Currid 2007).

Model planowania kultury koncentruje się na rozwoju lokalnej sceny artystycznej, kulturalnej

oraz wspieraniu działań związanych z ochroną i pielęgnacją dziedzictwa kulturalnego. Działania te

mają być trampoliną rozwoju lokalnego, kreowania charakteru poszczególnych dzielnic, a nawet

kwartałów miasta (Evans 2009). Podobnie jak w modelu konwencjonalnym bazującym na rozwoju w

oparciu o zasoby lokalne to podejście zmierza do identyfikacji i rozwoju potencjału kulturalnego w

obrębie uporządkowanego i inkluzywnego procesu planowania oraz budowania, aktywizacji i

wzmacniania relacji w obrębie społeczności lokalnej. W centrum zainteresowania modelu planowania

kultury leży mapowanie i ocena lokalnych zasobów i potrzeb kulturalnych tak, aby tworzyć programy

w oparciu o silne strony, jak również adekwatnie reagować na potencjalne problemy (Evans 2009).

Praca taka często polega na wspieraniu nieformalnych i oddolnych organizacji, małych firm, artystów

i animatorów kultury z biedniejszych dzielnic. Taka działalność postrzegana jest jako alternatywa

wobec odgórnie zaplanowanych „dzielnic kulturalnych” i projektów flagowych. Model koncentruje

się na wspieraniu dzielnicowych klastrów kultury, czyli już istniejących koncentracji zasobów

kulturalnych w postaci kulturalnych i artystycznych organizacji pozarządowych, firm kreatywnych i

rezydujących artystów, ponieważ wiąże się to z dużym poziomem motywacji i zaangażowania

lokalnego środowiska (Grodach 2012b).

5.2. Miejsce aspektu kreatywności kapitału ludzkiego w SSW

W strategii i jej celach nie ma jednoznacznie wyróżnionego aspektu kreatywności/potencjału

twórczego. Pośrednio wynika z celu głównego, jaki jest Warszawa wybiera drogę rozwoju

wykorzystującą potencjał społeczny miasta, dającą ludziom perspektywę dobrego życia i

samorealizacji. Drogę równego dostępu do możliwości, partnerstwa i aktywności społecznej. Drogę,

która umiejętnie łączy przestrzenie wielkomiejskiej atrakcyjności z klimatem bycia „u siebie”. Drogę

przeciwdziałania wszelkim formom wykluczenia.

Pośrednio aspekt kreatywności/potencjału twórczego mieści się w celach szczegółowych:

25

1.3 Zintensyfikowanie współpracy różnych środowisk

Zintensyfikowana zostanie współpraca ze środowiskiem naukowym, twórcami i przedsiębiorcami.

2.1 Podniesienie jakości i konkurencyjności kapitału ludzkiego Warszawy jako czynnika decydującego

o szansach rozwoju

Miejsce kreatywności/potencjału twórczego w diagnozie dołączonej do strategii.

• Warszawa gromadzi w różnych sferach znaczący potencjał intelektualny i twórczy

• Wyzwanie: presja na innowacyjność, będąca efektem konkurencji między miastami i stolicami

europejskimi, a także coraz większego znaczenia gospodarki opartej na wiedzy.

Innowacyjność jest pochodną zdolności miasta do gromadzenia, aktywizowania i łączenia w

sieci kapitału intelektualnego i twórczego;

• Kapitał ekonomiczny: Niewykorzystany jest kapitał intelektualny i twórczy Warszawy – duże

firmy międzynarodowe mają laboratoria badawcze poza Polską.

• Procesy tworzenia „dobrego miasta”: Funkcjonowanie miasta to wiele procesów, w ramach

których wytwarzane są różnego rodzaju dobra i wartości składające się na jakość miasta jako

miejsca inwestowania, pracy, zamieszkania, twórczości czy osobistego rozwoju. procesy

kreowania innowacji w różnych sferach (gospodarczej, społecznej, kulturowej itp.),

stanowiące jeden z kluczowych czynników sukcesu metropolii wykorzystującej potencjał

twórczy miasta.

• Definicje: Potencjał społeczny: (zasoby społeczne) kapitał społeczny, kapitał ludzki, kapitał

twórczy, kapitał intelektualny itd.

Zestaw wskaźników monitoringowych zaproponowany w SSW nie zawiera ani pytań ani

wskaźników bezpośrednio związanych z aspektem kreatywności kapitału ludzkiego. Wskaźniki, które

tylko w pośredni sposób odnoszą się do tego aspektu dotyczą udziału mieszkańców spotykających się

ze znajomymi poza domem, liczby restauracji i klubów oraz miejsc pracy w sektorze kultury. Na tej

podstawie można wysnuć konkluzję, że w strategii nie zaproponowano wskaźników adekwatnie

odzwierciedlających to na ile Warszawa jest miastem nagradzającym kreatywność i przyciągającym

osoby twórcze. W związku z tym istnieje potrzeba uzupełnienia wskaźników o ten wymiar kapitału

ludzkiego.

5.3. Pytania i wskaźniki monitorujące (z uzasadnieniem)

W celu zaproponowania wskaźników kreatywności w wymiarze kapitału ludzkiego w sposób

systematyczny i uwzględniający różnorodne sposoby definiowania i postrzegania kreatywności

wykorzystana zostanie zaproponowana we wprowadzeniu do niniejszego rozdziału typologia oparta

na modelach. Każdemu modelowi przyporządkowane zostaną odpowiednie pytania badawcze wraz

ze wskaźnikami przy uwzględnieniu podziału na wskaźniki odzwierciedlające stan (zasoby, jakość)

oraz elementy zmienne, związane z atrakcyjnością Warszawy dla osób i przedsiębiorstw kreatywnych.

Wskaźniki stanu

Czy pozycja i status warszawskich firm oferuje atrakcyjny i zróżnicowany rynek pracy dla osób

kreatywnych na tle kraju, Europy i całego świata?

Wskaźniki:

26

branżowy udział przedsiębiorstw z sektora kreatywnego, finansowego, usług dla biznesu, ICT, B+R w ogóle przedsiębiorstw

udział firm międzynarodowych z główną siedzibą w Warszawie wśród firm międzynarodowych

udział firm wg. wielkości w ogóle przedsiębiorstw

Źródła danych: GUS

Pytanie to odnosi się przede wszystkim do metropolitalnych funkcji Warszawy w znaczeniu

wielopoziomowym, t.j. w kontekście krajowym, europejskim i globalnym. Pytanie dotyczy zarówno

poziomu zróżnicowania rynku pracy, czyli funkcjonowania na min firm i instytucji różnej wielkości, jak

również ich rangi, czyli wpływu na szerzej rozumiane procesy gospodarcze mające miejsce w kraju, w

UE i w wymiarze globalnym. Tłem tego pytania są opisane we wstępie procesy globalizacji, m.in.

chodzi o to na ile warszawskie firmy uczestniczą w kształtowaniu głównego nurtu procesów

globalnych. Dotyczy ono również różnych strategii przedsiębiorstw w odniesieniu do światowej

konkurencji i postępującej specjalizacji, jak również elastyczności firm w dostosowywaniu swoich

strategii do płynnie zmieniających się uwarunkowań zewnętrznych. Z perspektywy indywidualnej

chodzi o możliwość wyboru różnych form i stanowisk pracy tak, aby warunki pracy odpowiadały

indywidualnym preferencjom dotyczącym kompetencji, czasu i warunków pracy, poziomu stresu i

konkurencji, ścieżek awansu, czy modelu pracy zespołowej. Taka różnorodność sama w sobie stanowi

czynnik atrakcyjności zarówno z perspektywy przedsiębiorstw, jak również z perspektywy

pracowników.

Czy Warszawa promuje aktywność innowatorów?

Wskaźniki:

Udział projektów z dziedziny kreatywności i innowacyjności na tle innych projektów realizowanych przez miasto na tle innych projektów liczba konkursów organizowanych przez miasto (UM)

Odsetek start-upów, które przetrwały dłużej niż 2 lata (GUS)

Liczba uczniów i studentów, którzy zdobywają nagrody na międzynarodowych konkursach w dziedzinach związanych z kreatywnością (dane sektora oświaty i nauki)

Sukcesy i międzynarodowe zainteresowanie warszawskimi artystami (desk research)

Odpowiedź na pytanie dotyczące promowania działalności innowatorów odnosi się przede

wszystkim do tego, czy Warszawa stwarza dogodne warunki do działalności osób twórczych w taki

sposób, aby odnosiły one sukces. Z jednej strony oznacza to zatem celową działalność urzędu miasta

mającą na celu wspieranie twórczych i innowacyjnych przedsięwzięć, z drugiej strony oznacza to

również szeroko rozumiane efekty zarówno działań podejmowanych przez władze, jak też działań

podejmowanych przez innowacyjne firmy i osoby twórcze. Sukces w tym przypadku to m.in. zdolność

utrzymania się na rynku tzw. start-upów, czyli tymczasowych firm, które tworzone są w celu

poszukiwania modelu biznesowego, który gwarantowałby ich rozwój oraz osiągnięcia i sukcesy

międzynarodowe.

Czy Warszawa oferuje wielkomiejski styl życia?

Wskaźniki:

27

Ilość na 100 mieszkańców i średnia ocena „miejsc” (kawiarni, restauracji, klubokawiarni, klubów, instytucji kultury itp.) zarejestrowanych w przewodniku TripAdvisor na tle innych miast w kraju i podobnych miast zagranicą

Liczba międzynarodowych konferencji na 1000 mieszkańców

Liczba festiwali kulturalnych i artystycznych o znaczeniu europejskim/światowym na 1000 mieszkańców

Liczba premier teatralnych na 100 mieszkańców (IT)

Ocena jakości życia (Urban Audit)

Audyt miasta kreatywnego zaproponowany przez Landry’ego zakłada m.in. zbadania czy w

ciągu jednego wieczora możliwe jest doświadczenie różnego rodzaju wydarzeń takich jak kolacja w

kameralnym bistro, klasyczna sztuka teatralna, nocny kabaret, wizyta w winiarni, czy romantyczny

spacer przez zabytkową dzielnicę. Możliwość przeżycia zróżnicowanych, przyjemnych doświadczeń

jest elementem tzw. hedonistycznego stylu życia, który jest jednym z ważnych czynników

definiujących ośrodek o wielkomiejskich, czy metropolitalnych aspiracjach. Określenia

„hedonistyczny” nie należy tu rozumieć pejoratywnie, ale raczej w kategoriach wartości estetycznej,

symbolicznej, która wynika z unikalności i autentyczności danego miasta.

Jaka jest pozycja sektora kreatywnego w Warszawie na tle kraju, Europy i całego świata?

udział osób zatrudnionych w przemysłach kreatywnych

udział przedstawicieli klasy kreatywnej wśród osób w wieku produkcyjnym

tempo wzrostu zatrudnienia w przemysłach kreatywnych w stosunku do wzrostu zatrudnienia w innych sektorach

branżowy udział przedsiębiorstw z sektora kreatywnego, na tle udziałów sektora finansowego, usług dla biznesu, ICT, B+R w ogóle przedsiębiorstw

Źródła danych: GUS

Odpowiedź na tak zadane pytanie wraz z wykorzystaniem wskaźników powszechnie

używanych w krajowych i międzynarodowych porównaniach szeroko rozumianego kapitału

kreatywnego umożliwi uzupełnienie diagnozy dotyczącej wymiaru kreatywności kapitału ludzkiego,

której tak brakuje w SSW. Stałe monitorowanie wartości tych wskaźników pozwoli na ocenę trendów

i zmian w pozycji Warszawy pod względem jej kapitału kreatywnego na wielu różnych poziomach.

Odpowiedź na tak zadane pytanie powinna również uwzględniać analizę o charakterze strukturalnym,

jak również wskazywać silne i słabe strony stolicy.

Czy Warszawa jest miastem tolerancyjnym, promującym różnorodność kulturową i kulturalną?

Udział osób urodzonych zagranicą na 1000 mieszkańców (GUS)

Ilu zachowań, symboli i reakcji świadczących o braku tolerancji doświadcza osoba poruszająca się cały dzień po Warszawie w losowo wybranych obszarach? (obserwacja uczestnicząca)

Stopień różnorodności środowisk i sceny niezależnej sztuki i kultury w Warszawie (wywiady focusowe z artystami i animatorami kultury)

Aktywność środowiska homoseksualnego (gejowo.pl)

Przeciętne wydatki mieszkańca Warszawy na kulturę (GUS)

Na podstawie literatury przedmiotu oraz wielu badań międzynarodowych można powiedzieć,

że otwartość, tolerancja i różnorodność są warunkiem koniecznym (acz nie wystarczającym) do

28

tworzenia dogodnych warunków dla rozwijania się kreatywności. Różnorodność i tolerancję można

rozumieć dość wąsko np. na poziomie deklaracji w badaniach sondażowych. Alternatywnym

rozwiązaniem jest definicja szeroka zakładająca postrzeganie otwartości i różnorodności jako udziału

obcokrajowców, aktywności osób homoseksualnych, aktywności środowisk kultury niezależnej,

doświadczania braku tolerancji z perspektywy użytkownika miasta. Właśnie to drugie podejście

wydaje się w przypadku SSW bardziej adekwatne. Zaproponowane wskaźniki odnoszą się do całego

spektrum definicji tolerancji i różnorodności kulturowej i kulturalnej, a analiza ich wartości umożliwia

określenie różnorodności w Warszawie w bardzo wyczerpujący sposób.

Wskaźniki atrakcyjności

Czy Warszawa oferuje satysfakcjonujące wynagrodzenia dla osób kreatywnych na tle kraju, Europy

i całego świata?

Wskaźniki:

poziom wynagrodzeń w zawodach kreatywnych w stosunku do średniej krajowej i średniej dla Warszawy(GUS)

poziom oczekiwanych wynagrodzeń w zawodach kreatywnych (badania ankietowe)

Odpowiedź na to pytanie z jednej strony wskazuje na konkurencyjność warszawskiego rynku

pracy pod względem wynagrodzeń dla wysokiej klasy specjalistów, których działania cechuje wysoki

poziom niezależności i samodzielności. Z drugiej strony ilustruje tę konkurencyjność w wymiarze

jakościowym i ilościowym poprzez wyznaczenie luki między wynagrodzeniem otrzymywanym a

oczekiwanym. W przypadku osób kreatywnych należy jednak pamiętać, że poziom wynagrodzeń

stanowi istotny, acz nie przesądzający czynnik atrakcyjności. O wiele większe znaczenie mają tu

czynniki związane z jakością życia w mieście z walorami estetycznymi i społecznymi przestrzeni, jak

również możliwości samorealizacji i spełnienia zawodowego.

Czy Warszawa jawi się jako miasto nagradzające kreatywność w oczach mieszkańców?

Wskaźniki: subiektywna ocena wizerunku Warszawy w badaniach fokusowych,

Wizerunek miasta to jeden z głównych wyznaczników podejścia reprezentowanego przez

konwencjonalny model kreatywności. Odpowiedź na pytanie umożliwi poznanie subiektywnej

percepcji miasta. Realizacje badań warto przeprowadzić w ramach pogłębionych badań fokusowych,

które po pierwsze umożliwią zrozumienie tego, co poszczególne grupy rozumieją pod pojęciem

kreatywności, a po drugie umożliwią charakterystykę ich zróżnicowanych oczekiwań względem życia i

pracy w Warszawie.

Jaka jest gęstość interakcji społecznych w poszczególnych częściach miasta w różnych momentach

dnia, tygodnia, roku?

Źródła danych:

• Analiza monitoringu

• Analiza mediów społecznościowych

• Analiza sieci komórkowych

29

• Analiza sieci transportu miejskiego

Gęstość interakcji w przestrzeni miejskiej pozwala prześledzić przepływy fizyczne ludzi, przepływy

komunikacyjne, przepływy wiedzy, emocji oraz interakcje w przestrzeni miejskiej. Jeżeli wychodzą

one poza schemat związany ze standardowymi szczytami komunikacyjnymi świadczy to o

różnorodności i żywotności miasta, a co za tym idzie o zróżnicowanej aktywności mieszkańców i

przyjezdnych. To właśnie taki model interakcji tworzy dogodne warunki do rozwijania się

kreatywności, co w konsekwencji przekłada się na rosnący potencjał twórczy miasta w wymiarze

kapitału ludzkiego. Odpowiedź na pytanie umożliwia również zdiagnozowanie które obszary miasta

tworzą dogodne warunki do takiej wymiany. Pogłębione badania w tak zidentyfikowanych dzielnicach

mogą stanowić cenne wnioski dla osób odpowiedzialnych za planowanie przestrzeni miejskiej w tym

tworzenie rozwiązań komunikacyjnych, tworzenie planów zagospodarowania przestrzennego oraz

polityki lokalowej miasta.

Czy Warszawa oferuje atrakcyjną przestrzeń na działalność nisko dochodową?

Wskaźniki:

liczba lokali komunalnych przeznaczonych na działalność społeczno-kulturalną na 1000 organizacji

ocena publicznego dostępu do Internetu (Urban Audit)

liczba miejsc pracy w przestrzeniach co-workingowych

Specyfiką działalności kreatywnej jest jej wartość symboliczna, czyli mówiąc prościej wartość

pomysłu, który sprawia, że staje się dobrem pożądanym. Jak wszyscy przedsiębiorcy firmy kreatywne

i freelancerzy w swojej pracy ponoszą ryzyko inwestycyjne polegające na tym, że ich pomysły nie

spotkają się z reakcją ze strony rynku. Na początku działalności podmiotów kreatywnych ryzyko jest

relatywnie najwyższe, przy braku wystarczającego portfolio i reputacji twórczej, stąd dążą one do

minimalizowania kosztów przy zachowaniu możliwie dużej mobilności. Wskaźniki zidentyfikowane w

oparciu o logikę modelu przemysłów kultury dotyczą przede wszystkim powiązań branżowych w

ramach sektorów kreatywnych oraz sektora kultury jak również sposób na zmniejszanie ryzyka

transakcyjnego wynikającego z działania pracowników, freelnacerów i przedsiębiorców w tych

sektorach. W odpowiedzi na tak zadane pytanie ujęte zostały również instrumenty wspierające

działalność podmiotów twórczych ze strony miasta.

Czy sektor kreatywny złożony jest z silnych przedsiębiorstw i jednostek, które rozwijają się

dynamicznie i radzą sobie z trudnościami?

Poziom samoeksploatacji wśród osób twórczych (badania ankietowe)

Skala szarej strefy w sektorach kreatywnych (ukryty klient)

Udział przedstawicieli środowisk kreatywnych w ciałach doradczych i konsultacjach społecznych urzędu miasta (UM)

Pytanie odnosi się do indywidualnego poziomu zaradności, wiedzy i umiejętności osób twórczych,

czyli do poziomu trudno mierzalnego za pomocą obiektywnych wskaźników i danych. Stąd wśród

30

zaproponowanych wskaźników znajdują się również wskaźniki o charakterze jakościowym, czy

sondażowym. Takie sformułowanie pytania odnosi się również dodatkowo do aspektu

środowiskowego, czyli poziomu konsolidacji i świadomości wspólnych interesów wśród osób

twórczych.


pytań/wskaźników

Mając wybraną listę pytań problemowych oraz dostosowaną do odpowiedzi na nie paletę

wskaźników należy zastanowić się nad interpretacją wartości otrzymanych wskaźników, która

umożliwi prawidłowe monitorowanie wdrażania SSW oraz w szerszym kontekście umożliwi

zaobserwowanie trendów i odległości wartości wskaźników Warszawy od wartości pożądanych. W

tym procesie przydaje się benchmarking miast, który określa zasady wyznaczania wartości

granicznych danego wskaźnika tak, aby wartości dla danego miasta można odnieść do szerszego

kontekstu. W wybraniu właściwej metody wyznaczania benchmarków, czyli wartości progowych

wskaźników, warto wziąć pod uwagę ich charakter. W badaniach kreatywności można mówić o

następujących typach wskaźników:

• subiektywne miary subiektywnych zjawisk (np. poczucie zadowolenia z przestrzeni

publicznej)

• obiektywne miary subiektywnych zjawisk (np. Ile usług firmy kreatywne muszą udzielać sobie

w formie barteru, bo nie mają kapitału na zapłacenie za te usługi?)

• subiektywne miary obiektywnych zjawisk (np. w jakim stopniu ludzie są zadowoleni z

różnorodności oferty kulturalnej i rekreacyjnej?)

• obiektywne miary obiektywnych zjawisk (np. ile międzynarodowych konferencji odbyło się w

Warszawie?).

W benchmarkingu miast można zatem mówić o porównaniach zuniwersalizowanych, czyli

takich, w których wartości benchmarkingowe wskaźników ustalane są w oparciu o zobiektywizowane

kryteria. Często wykorzystywanym sposobem ustalania wartości benchmarkingowej jest prosta

średnia dla badanych jednostek (np. miast). W takim przypadku warto zadbać o możliwie precyzyjne

dobranie jednostek do porównawczej, na podstawie której ustala się wartości średnie. Może to być

duże podobieństwo (wielkość, funkcja, położenie, struktura policentryczna ośrodka) badanych miast,

bądź dobranie grupy pod kątem aspiracji miasta badanego. W badaniach przekrojowych dotyczących

struktury obszaru metropolitalnego bądź przestrzeni dzielnic miasta takie wartości średnie można

ustalić w oparciu o wartości średnich ważonych np. liczba mieszkańców.

Typy wskaźników:

Spośród innych sposobów na dokonywanie zuniwersalizowanych porównań w ramach

benchmarkingu miast, można korzystać z wartości wskaźników zdefiniowanych zewnętrznie np. w

strategiach krajowych i unijnych. Przykładem mogą być tu wskaźniki strategii Europa 2020, które

posiadają wartości progowe na poziomie unijnym oraz na poziome krajowym. W końcu wartości

benchmarków można zdefiniować jako własne standardy, na podstawie preferencji mieszkańców i

użytkowników przestrzeni miejskiej przeprowadzając ankiety lub sondy uliczne. Własne standardy

najlepiej sprawdzają się w przypadku zjawisk specyficznych dla każdego miasta takich jak transport

31

publiczny, jakość pieszych kanałów komunikacji w mieście, udogodnienia dla osób mających

trudności w poruszaniu się.

Jednym z elementów benchmarkingu miast, który spotyka się z dużym zainteresowaniem i działa na

wyobraźnię jest tworzenie rankingów miast, co umożliwia określenie dystansu do lidera w danej

dziedzinie. Obok wartości benchmarku, dystans do lidera jest istotną informacją z perspektywy

ustalania priorytetów i dzielenia nakładów pomiędzy różne obszary interwencji władz miasta. Biorąc

pod uwagę różne skale benchmarkingu liderem może być inne miasto (krajowe, zagraniczne),

konkretna dzielnica, bądź dana jednostka obszaru metropolitalnego.

W benchmarkingu kreatywności można również brać pod uwagę podejście związane z ekonomicznym

cyklem życia dóbr i usług kreatywnych, na które składają się następujące fazy:

• początki: pomoc w generowaniu pomysłów i projektów

• produkcja: wcielanie pomysłów w życie

• rozpowszechnienie: networking, promocja pomysłów i projektów

• platformy prezentacji: mechanizmy prezentacji, inkubatory przedsiębiorczości, przestrzeń

wystawiennicza i tanie lokale na wynajem

• promocja: popularyzacja wyników w mieście, tworzenie rynków i grup docelowych,

omawianie projektów w celu wygenerowania nowych pomysłów

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania warto zilustrować je na przykładach wybranych wskaźników.

Przykładem benchmarkingu krajowego może być porównanie dynamiki udziału klasy kreatywnej w

polskich metropoliach na przestrzeni lat 2002-2010. Benchmarking na poziomie krajowym wymaga

dobrania odpowiednich ośrodków do porównań, stąd zdecydowano się na dobór miast powyżej 500

tys. mieszkańców z uwzględnieniem ośrodków metropolitalnych Trójmiasta i konurbacji górnośląskiej

wyznaczonych na podstawie definicji GUS. Dzięki temu zabiegowi nastąpiło lepsze odzwierciedlenie

znaczenia krajowych ośrodków miejskich pod względem wielkości ich populacji. Analiza wykresu

pokazuje, że na tle innych ośrodków Warszawa jest liderem jeżeli chodzi o udział klasy kreatywnej, a

jej przewaga nad innymi miastami rośnie, zwłaszcza zaś bardzo dynamicznie w okresie przed

kryzysem gospodarczym. Na podstawie wykresu można również powiedzieć, że Warszawa zachowała

swoją atrakcyjność dla przedstawicieli klasy kreatywnej również w czasie kryzysu zwiększając udział

zatrudnienia w zawodach kreatywnych, podczas gdy w większości pozostałych miast proces ten uległ

stagnacji. Na podstawie wykresu można również powiedzieć, że pod względem kreatywności

Warszawa powinna porównywać się również z miastami zagranicznymi, co może wnieść o wiele

więcej konstruktywnych wniosków z takiego benchmarkingu.

32

Rys. 5.1. Dynamika udziału klasy kreatywnej wśród mieszkańców w wieku produkcyjnym w polskich

metropoliach 2002-2010

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

2002 2004 2006 2008 2010

m.st. Warszawa

Poznań

Kraków

Wrocław

Trójmiasto

Łódź

Konurbacja górnośląska

Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS

Przykładem benchmarkingu międzynarodowego będzie porównanie Warszawy do innych

europejskich stolic pod względem subiektywnie ocenianej jakości życia w mieście, która jest

wskaźnikiem atrakcyjności istotnym dla przedsiębiorstw i osób zajmujących się twórczą działalnością.

W celu doboru miast do porównania skorzystano z aplikacji ESPON CityBench

(http://citybench.espon.eu/), która odnajduje miasta na podstawie podobieństwa pod względem

wybranych kryteriów. Stosując kryteria funkcji (stołeczna), wielkości (liczba mieszkańców) i

dodatkowo kryterium PKB per capita wybrano oprócz Warszawy 7 europejskich stolic: Amsterdam,

Ateny, Budapeszt, Bukareszt, Kopenhagę, Lizbonę i Pragę. Miasta te porównano pod względem

średniej wartości wybranego wskaźnika syntetycznego (przyjmującego znormalizowaną wartość 0-

100) w populacji wszystkich miast europejskich notowanych w bazie Urban Audit. Ocena jakości życia

w Warszawie na poziomie 89% może wydawać się wynikiem dobrym, jednak dopiero odniesienie jej

do wartości benchmarku – 91% (średnia dla wszystkich miast europejskich) oraz do wartości lidera -

Kopenhaga (98%) pokazuje, że atrakcyjność Warszawy pod względem jakości życia odbiega nie tylko

od średniej, ale również od miast takich jak Praga, czy Lizbona. Lepszą konkurencyjność ma stolica w

porównaniu z Budapesztem, Bukaresztem i Atenami. Rozbicie ogólnego wskaźnika na wskaźniki

szczegółowe (integracja obcokrajowców, piękno ulic, przestrzeni publicznej, ocena infrastruktury

sportowej i kulturalnej, publiczny dostęp do Internetu) i zilustrowanie wyników na wykresie

radarowym pozwalają na identyfikację benchmarków tematycznych, czyli tych kwestii, które w

badanych miastach są oceniane relatywnie podobnie, jak np. ocena jakości infrastruktury kultury oraz

kwestii tematycznych, które cechuje większe zróżnicowanie (piękno ulic, jakość przestrzeni

33

publicznej), a zatem mogą być decydujące jeżeli chodzi o decyzje lokalizacji działalności kreatywnej

przez osoby i firmy.

Rys. 5.2. Ocena jakość życia mieszkańców europejskich stolic podobnych do Warszawy

97

94

93

91

91

89

86

80

63

0 20 40 60 80 100

København

Amsterdam

Praha

Średnia dla miast

Lisboa

Warszawa

Budapest

Bucuresti

Athina

Czy mieszkancy sa zadowoleni z jakości życia? (indeks syntetyczny 0-100)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Integracjaobcokrajowców

Piekno ulic

Infr. Sportowa

Przestrzeńpubliczna

Publiczny dostępdo Internetu

Infr. KulturyAmsterdam

København

Praha

Budapest

Warszawa

Lisboa

Bucuresti

Athina

Źródło: opracowanie własne na podstawie Urban Audit

Zaprezentowane przykłady nie wyczerpują oczywiście możliwych podejść do benchmarkingu

kreatywności miast, a stanowią jedynie ilustrację różnorodności i wielowymiarowości zagadnień,

które można badać z wykorzystaniem danych monitoringowych.

5.5 Lista inspirujących lektur

Publikacje książkowe

Currid, E., (2007). The Warhol Economy: How Fashion, Art, and Music Drive New York City, New

Jersey: Princeton University Press.

Florida, R., (2005). Cities and the Creative Class, New York/London: Routledge.

Florida, R., (2007. The Flight of the Creative Class: the new global competition for talent, New York:

Harper Business.

Florida, R., (2002). The Rise of the Creative Class, Basic Books.

Hesmondhalgh, D., (2008). Cultural and Creative Industries. In The SAGE Handbook of Cultural

Analysis. Sage Publications Ltd: 1–16.

Hesmondhalgh, D., (2007). The Cultural Industries, Sage

Van Heur, B., (2009). The Clustering of Creative Networks: Between Myth and Reality. Urban Studies,

46(8):1531–1552.

Howkins, J., (2001). The Creative Economy: How People Make Money from Ideas, Penguin.

Landry, C., (2000). The creative city: a toolkit for urban innovators 2nd ed., London/Philadelphia:

Earthscan.

Klasa kreatywna w Polsce. Technologia, talent i tolerancja jako źródła rozwoju regionalnego

Ekonomia kultury. Kompendium”, Ruth Towse, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa, 2011

Artykuły naukowe

34

Hesmondhalgh, D., Pratt, A., (2005). Cultural industries and cultural policy. International Journal of

Cultural Policy, 11(1): 1–13.

Grodach, C., (2012). Cultural Economy Planning in Creative Cities: Discourse and Practice.

International Journal of Urban and Regional Research,

Grodach, C., Loukaitou-Sideris, A., (2007). Cultural Development Strategies and Urban Revitalization.

International Journal of Cultural Policy, 13(4): 349–370.

Peck, J., (2012). Recreative City: Amsterdam, Vehicular Ideas and the Adaptive Spaces of Creativity

Policy. International Journal of Urban and Regional Research, 36(3): 462–485.

Pratt, A.C., (2008). Creative cities: the cultural industries and the creative class’. Geografiska Annaler:

Series B, Human Geo- graphy, 90(2): 107–117.

Scott, A.J., (2010). Cultural Economy and the Creative Field of the City. Geografiska Annaler: Series B,

Human Geography, 92(2): 115–130.

Wojan, T.R., Lambert, D.M., McGranahan, D. a., (2007). Emoting with their feet: Bohemian attraction

to creative milieu. Journal of Economic Geography, 7(6): 711–736.

Raporty i analizy

Wojnar, K., Grochowski, M., (2011). Infrastruktura kultury - polityka spójności a atrakcyjność miast,

Warszawa.

Szultka Stanisław (red.), (2012), Klastry w sektorach kreatywnych, Warszawa, PARP

Newbigin John, (2010), Kreatywna gospodarka: przewodnik dla początkujących, Warszawa, British Council

Grochowski M., (2010), Kreatywni - twórcze życie w Warszawie - przewodnik po warszawskim sektorze kreatywnym, Warszawa, Miasto Stołeczne Warszawa

United Nations/UNDP/UNESCO, (2010), Creative Economy Report

United Nations/UNDP/UNESCO, (2013), Creative Economy Report, Special Edition: Widening local development pathways

Mackiewicz M., Michorowska B., Śliwka A., (2009), Analiza potrzeb i rozwoju przemysłów kreatywnych, Raport końcowy, Warszawa, ECORYS

Grochowski M., (2010), Sektor kreatywny w Warszawie - potencjał i warunki rozwoju, Warszawa, Creative Metropoles

Dokumenty UE

Komisja Europejska, (2010), Zielona Księga w sprawie uwalniania potencjału przedsiębiorstw z branży kultury i branży twórczej, Bruksela

Poradniki

Rollnik-Sadowska E., Szlis I, (2013), Strategia Partnerstwa Na Rzecz Rozwoju Polskiego Przemysłu Kreatywnego, Warszawa-Białystok, Towarzystwo Amicus

Pałasiński A. (2011), Policzyć przemysł kreatywny, http://www.businessandbeauty.pl/policzyc-przemysl-kreatywny

BOP Consulting, (2010),Mapowanie sektorów kreatywnych: Narzędzia, Warszawa, British Council

KEA European Affairs, (2010), Promoting Investment in the Cultural and Creative Sector: Financing Needs, Trends and Opportunities Report prepared for ECCE Innovation- Nantes Metropole

35

Idea Consult, (2013), Survey on access to finance for cultural and creative sectors, EC MEDIA

Studia przypadków i projekty unijne

Creative Metropoles. Situation analysis of 11 cities: http://www.tallinn.ee/g2420s48759

How to support Creative industries. Good practices from European cities: http://creativemetropoles.eu/uploads/files/CMportfolioWEBversion.pdf

Unlocking the potential of cultural and creative industries in European cities – Good practices through European cities, August 2010, EUROCITIES:

http://nws.eurocities.eu/MediaShell/media/Creative_Industries_-_EUROCITIES_good_Practices-SMUL_10294.pdf

Cultural and creative sectors’ export and internationalisation support strategies EUROPEAN AGENDA FOR CULTURE, Workplan for Culture 2011-2014, January 2014:

http://ec.europa.eu/culture/library/reports/eac-omc-report-ccs-strategies_en.pdf

https://www.london.gov.uk/priorities/arts-culture/vision-strategy

http://www.uis.unesco.org/culture/Documents/Hui.pdf

http://createquity.com/2012/11/fuzzy-concepts-proxy-data-why-indicators-wont-track-creative-

placemaking-success.html

36

6. Czy Warszawa dobrze kształci i czy jest dobrym miejscem dla

wykształconych.

6.1. Znaczenie edukacji dla rozwoju społeczno-gospodarczego

We współczesnych społeczeństwach edukacja, zarówno szkolna, jak nieformalna pełni

rozmaite funkcje, z których tylko niektóre są przedmiotem uwagi ekonomistów. Wiele wagi poświęca

się w debacie publicznej roli szkoły w przygotowaniu dzieci do funkcjonowania w grupie i w

społeczeństwie, ułatwianiu integracji osób pochodzących z różnych środowisk oraz kształtowaniu

wspólnego zestaw wartości, co prowadzi do zmniejszania napięć społecznych. Edukacja służy także

bezpośredniemu łagodzeniu różnego rodzaju nierówności społecznych, dzięki zwiększaniu szans

rozwojowych dzieci z rodzin o niskim statusie społecznym.

Przedmiotem badań nauk społecznych jest korzystny wpływ edukacji na różne zjawiska

społeczno-gospodarcze, w tym na poziom zdrowia, bezpieczeństwo publiczne, stan środowiska

naturalnego (porównaj na przykład (Behrman and Stacey 1997)). Tego rodzaju oddziaływanie określa

się mianem efektu zewnętrznego (externality) edukacji, dla odróżnienia od prywatnych korzyści jako

przynosi ona osobom indywidualnym (McMahon 2004).

Z perspektywy ekonomicznej edukacja jest postrzegana przede wszystkim jako narzędzie

służące zwiększaniu produktywności przyszłych pracowników, oraz warunek powstawania innowacji

w gospodarce. Decyzja o podjęciu edukacji na określonym poziomie (wykraczającym poza obowiązek

nauki) może być traktowana inwestycja jednostki dążącej, świadomie lub za pośrednictwem woli

rodziców, do uzyskania jak najwyższego wynagrodzenia za swoją przyszłą pracę. Myślenie o edukacji

w kategoriach inwestycji jest także rozpowszechnione w środowisku przedsiębiorców, a także

administracji publicznej różnego szczebla, podejmującej decyzje o alokacji środków publicznych na

swoim terenie. Inwestowanie w edukację dla przyszłego rozwoju jest współcześnie elementem

strategicznych planów rządzenia większości rozwiniętych krajów, w tym Polski (KPRM 2008),(KPRM

2009)

Wagę kapitału ludzkiego dostrzegali już uczeni osiemnastowieczni. W 1776 roku Smith

opublikował Bogactwo Narodów (An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations),

gdzie wyróżnił „przydatne umiejętności uzyskane przez członków społeczności” jako jeden z czterech

czynników rozwoju obok maszyn, budynków i ziemi (Smith 1979).

Prawdziwy rozkwit zainteresowania oddziaływaniem wiedzy na rozwój gospodarczy nastąpił jednak

dopiero w XX wieku. Przełom XIX i XX wieku to okres wprowadzania obowiązku szkolnego, a

następnie wydłużania okresu nauki w krajach, które dziś uważamy za wysoko rozwinięte. Proces ten

37

znajduje odzwierciedlenie w publicznych wydatkach na edukację. W 1902 roku Wielka Brytania

wydawała na cele edukacyjne (szkolnictwo wszystkich szczebli) łącznie około 1,4% ówczesnego PKB,

czyli około 2,3 miliarda funtów (w cenach z 2005 roku). Sto lat później brytyjskie wydatki edukacyjne,

łącznie z budżetu centralnego i budżetów lokalnych, sięgnęły 50 miliardów funtów, czyli ponad

dwadzieścia razy więcej niż na początku dziewiętnastego wieku (14 razy więcej jeśli porównamy

wydatki przeliczone na jednego mieszkańca). Nakłady na edukację rosły w Wielkiej Brytanii znacznie

szybciej niż PKB i dziś stanowią około 6% dochodu narodowego. Polskie wydatki na edukację w relacji

do PKB są obecnie zbliżone do tej wartości.

W analizach porównujących gospodarki narodowe różnych krajów współwystępowanie znacznego

odsetka mieszkańców osiągających wyższe szczeble wykształcenia i wysokiego produktu krajowego

na mieszkańca jest regularnie potwierdzanym faktem.

Rys. 6.1. Współzależność przeciętnego poziomu wykształcenia i PKB per capita na poziomie

gospodarek narodowych

Źródło: (Barro and Lee 2010), (Heston, Summers et al. 2009)

Serię artykułów empirycznych weryfikujących wpływ kapitału ludzkiego (w wąskim rozumieniu

związanym z wykształceniem) rozpoczęła praca N. Mankiwa, D. Romera i D. Weila opublikowana w

American Economic Review (Mankiw, Romer et al. 1992). Ich badanie wykazało, że przyrost miary

kapitału ludzkiego o 10% przekłada się na wzrost PKB na mieszkańca od 6,7% do 7,6%,

zależnie od doboru próby.

Analizy tego typu, wykorzystujące tzw. regresje wzrostu, były następnie wielokrotnie

prowadzone przy użyciu nowszych, doskonalszych zbiorów danych i zastosowaniu modyfikacji

metodologicznych. Mimo różnych wątpliwości i niezależnie od rozwijania pobocznych wątków

badawczych, ogólna konkluzja jest taka, że poziom wiedzy (wykształcenia) ma silny wpływ na rozwój

gospodarczy społeczeństw.

38

Pod koniec XX w. przedmiotem zainteresowania uczonych stał się także wpływ edukacji na rozwój w

skali regionów i miast, a nie tylko gospodarek narodowych. Wynikło to z kliku czynników.

W dziedzinie polityki druga połowa XX w. była czasem stopniowej deregulacji, a także

upodmiotowienie sub-krajowych jednostek administracyjnych. W nowoczesnym państwie

demokratycznym regiony posiadają znaczącą autonomię w dziedzinie zarządzania gospodarką oraz

stymulowania rozwoju. W handlu zagranicznym granice międzypaństwowe tracą na znaczeniu, a

prawdziwa wymiana odbywa się między regionami, najczęściej zorganizowanymi wokół miast

metropolitalnych. Jest więc naturalne, że to regiony stają się podmiotem badań mających przynieść

rekomendacje dla polityki gospodarczej.

Ważnym argumentem za analizowaniem natury wzrostu gospodarczego w regionach jest duże i

rosnące zróżnicowane regionalnych gospodarek w ramach państw narodowych. Wprawdzie okres

powojenny w Europie charakteryzował się początkowo wyraźną konwergencją dochodu per capita

regionów (z wyłączeniem państw komunistycznych), ale już ostatnie dwie dekady XX wieku przyniosły

w tym względzie stabilizację, a nawet pewne oznaki dywergencji (Rodriguez-Pose and Fratesi 2004).

Kluczowym zjawiskiem jest metropolizacja – czyli koncentrowanie się procesów rozwojowych wokół

wielkich aglomeracji, które wobec coraz większej roli informacji, wiedzy i innowacji w gospodarce,

posiadają przewagę konkurencyjną nad pozostałymi regionami i stają się ekonomicznymi

lokomotywami dla gospodarek narodowych. W efekcie obserwujemy wprawdzie konwergencję

dochodów między krajami, ale towarzyszy jej dywergencja w skali regionalnej (Gorzelak and

Jałowiecki 2000)

Empiryczne badania nad czynnikami wzrostu w skali regionalnej nie różnią się pod względem

metodologicznym od badań prowadzonych na poziomie gospodarek narodowych. Zdecydowanie

największa liczba badań tego typu dotyczy Stanów Zjednoczonych. Wynika to między innymi

ze znacznie lepszej, w porównaniu do krajów Europy, dostępności danych. Podczas gdy dla

krajów europejskich, szeregi czasowe odpowiedniej jakości sięgają lat 50-tych i 60-tych

ubiegłego wieku, niektóre dane amerykańskie obejmują okres od 1840 roku, zaś większość

użytecznych informacji jest regularnie odnotowywana od lat 20-tych ubiegłego stulecia.

Przykładem ważnego, z punktu widzenia interesującego nas tematu, badania, jest praca J.

Perssona i B. Malmberga (Persson and Malmberg 1996), dotycząca czynników wzrostu

gospodarczego w amerykańskich regionach w okresie 1920-1990. We wnioskach czytamy, że

poziom kapitału ludzkiego (mierzony średnią liczbą lat edukacji szkolnej) wywierał w

przeszłości silny, dodatni wpływ na regionalne stopy wzrostu. Wpływ ten ujawnia się jednak

tylko w sytuacji, gdy model uwzględnia różnicę w strukturze demograficznej regionów.

39

Ponadto, konkludują autorzy, włączenie do modelu kapitału ludzkiego znacznie zwiększa

szacowane tempo konwergencji, co wskazuje, że proces ten jest silnie warunkowany przez

zasoby edukacyjne poszczególnych obszarów.

Konwergencji gospodarczej na poziomie regionalnym jest poświęcony także artykuł M. Cardenasa

i A.Ponton (Cárdenas and Pontόn 1995), dotyczący Kolumbii. I w tym wypadku okazuje się, że

regiony inwestujące w edukację (lub raczej – których mieszkańcy inwestują w edukację) rozwijają się

szybciej, niezależnie od swojej zamożności na początku badanego okresu, tj. w 1950 r. Inaczej niż w

wynikach badania Persona i Malmberga, istotny wpływ kapitału ludzkiego na stopę wzrostu jest tu

bezwarunkowy, czyli nie zależy od uwzględnienia w modelu dodatkowych zmiennych.

Znaczenie kapitału ludzkiego dla tempa rozwoju regionalnego potwierdza również artykuł A.de la

Fuente (de la Fuente 2002), dotyczący Hiszpanii. Autor dowodzi, że głównymi czynnikami

odpowiedzialnymi za konwergencję gospodarczą regionów w tym kraju jest wyrównywanie się

poziomów edukacji oraz import rozwiązań technologicznych.

Empiryczne badania obejmujące regiony położone w wielu krajach dotyczą najczęściej Europy i

wiążą się z zapotrzebowaniem na wiedzę o procesach zachodzących w Unii Europejskiej, Ten nurt

badań rozwinął się wraz z powstaniem jednolitej bazy statystycznej dotyczącej unijnych regionów.

Jednym z jego przejawów jest praca H.Badingera i G.Tondla (Badinger and Tondl 2002), której celem

było zweryfikowanie czynników wzrostu gospodarczego w regionach Unii Europejskiej w latach 90-

tych ubiegłego wieku. Badanie objęło dziesięć z piętnastu ówczesnych członków UE (nie objęło

Wielkiej Brytanii, Szwecji, Danii, Austrii i Grecji), w których występuje łącznie 128 regionów typu

NUTS 2 (odpowiednik polskiego województwa). Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że zarówno

akumulacja kapitału fizycznego jak ludzkiego ma pozytywny wpływ na tempo rozwoju regionu.

Autorzy zauważają jednak, że istotny wpływ na stopę wzrostu w latach 90-tych miał tylko kapitał

ludzki na poziomie studiów wyższych. Zwiększenie odsetka osób z wyższym wykształceniem o 10

punktów procentowych przekładało się, zgodnie z otrzymanymi wynikami, na podniesienie średniej

stopy wzrostu w regionie w latach 1993-2000 o ok. 1 punkt procentowy. Natomiast nie ma wyraźnej

relacji między tempem wzrostu a zróżnicowaniem regionalnego współczynnika skolaryzacji w

szkołach średnich.

Także najnowsze badania dotyczące regionów Unii Europejskiej dostarczają argumentów na rzecz

silnego wpływu kapitału ludzkiego na tempo wzrostu regionów. Lesage i Fischer (Lesage and Fischer

2008) badają próbę regionów NUTS2 w latach 1995-2003 i stwierdzają, że kapitał ludzki nie tylko

pozytywnie oddziałuje na wzrost gospodarczy w ramach regionu, ale także wykazuje dodatni efekt

przestrzenny. Oznacza to, że wzrost dokonuje się szybciej w regionach sąsiadujących z obszarami o

40

wysokim potencjale edukacyjnym. Pozytywną rolę kapitału ludzkiego potwierdza też badanie Del Bo,

Florio i Manzi (Del Bo, Florio et al. 2010).

Jednym z ważnych odkryć dotyczących relacji między edukacją a rozwojem gospodarczym,

dotyczącej jest znaczenie jakości kształcenia. W tradycyjnych badaniach jako miary „zasobów”

edukacyjnych traktowano na ogół odsetek populacji z wyższym wykształceniem, lub przeciętną

długość nauki w szkole (w latach). Problem w tym, że w krajach rozwiniętych, gdzie dostęp do

edukacji nie jest problemem miary te są stosunkowo mało zróżnicowane. Natomiast jakość

uzyskanego wykształcenia może być bardzo różna. Informacji o jakości kształcenia dla porównań

międzynarodowych dostarczają np. programy pomiaru umiejętności uczniów, takie jak TIMSS (Trends

in International Mathematics and Science Study) i PISA (Programme for International Student

Assessment). W skali kraju, regionu bądź miasta, źródłem mogą być wyniki egzaminów szkolnych ( w

Polsce na przykład egzamin gimnazjalny, matura).

Siłę współzależności jakości kształcenia (przeciętnego wyniku testu PISA z matematyki w 2009 roku)

oraz produktu krajowego brutto na mieszkańca ilustruje poniższy rysunek.

Rys.6.2. Współzależność osiągnięć edukacyjnych i PKB per capita na poziomie gospodarek

narodowych

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z www.stats.oecd. org

Wśród ekonomistów zajmujących się problematyką edukacji znanym orędownikiem

wykorzystywania miar jakości edukacyjnej, zarówno w badaniach rynku pracy, jak w analizach

mechaniki wzrostu gospodarczego, jest E.Hanushek. W jednej ze swoich nowszych prac (Hanushek

and Woessmann 2007) dowodzi on, że wpływ (mierzonych za pomocą testów) rzeczywistych

41

umiejętności pracownika na osiągane przez niego dochody nie tylko jest silniejszy niż wpływ

formalnego wykształcenia, ale materialna wartość realnej wiedzy rośnie z upływem czasu, podczas

gdy wartość formalnej edukacji maleje.

Pozytywny wpływ jakości kapitału ludzkiego (silniejszy niż efekt samego zasobu) na wzrost

gospodarczy zaobserwowali też Bosworth i Collins (Bosworth and Collins 2003) oraz Ciccone i

Papaioannou (Ciccone and Papaioannou 2009).

6.2. Miejsce edukacji w Społecznej Strategii Warszawy

Zagadnienia związane z edukacją zajmują ważne miejsce w Społecznej Strategii Warszawy.

W ramach zawartej w Strategii diagnozy zasobów miasta na pierwszym miejscu wyróżniono

kapitał ludzki o „ponadprzeciętnej (na tle Polski) wartości” (s.19). Podkreślono, że przeciętny

mieszkaniec Warszawy jest dobrze wykształcony i miał okazję uczęszczać do szkół należących

do najlepszych w kraju.

Strategia (w części diagnostycznej) zawiera także odrębny rozdział poświęcony systemom

kształtowania zasobów ludzkich, wśród których na pierwszym miejscu wymieniono system

edukacji (s.29). Poziom warszawskich szkół jest oceniony jako wysoki. Podkreślona jest także

rola prywatnych inwestycji w kapitał ludzki ze strony zamożniejszych rodziców. Jako atut

miasta podano jego zdolność do przyciągania wykształconych kadr z całej Polski.

Natomiast jako słabości warszawskiego systemu edukacji określono słabo rozwinięty system

kształcenia ustawicznego, brak uczelni wyższych należących do światowej czołówki, słabo

rozwiniętą współpracę miasta z uczelniami i brak przełożenia bazy naukowej na

innowacyjność lokalnej gospodarki.

W formalnej analizie SWOT (s.55) jako silne strony Warszawy wymieniono wysoki poziom

kapitału ludzkiego, bogatą ofertę edukacyjną na wszystkich szczeblach oraz liczną

społeczność akademicką. Natomiast słabą stroną miasta (w odniesieniu do edukacji) są

niewystarczające powiązania polityki edukacyjnej z rynkiem pracy, słaba współpraca sektora

nauki z przedsiębiorstwami oraz niewystarczające inwestycje wspierające uczelnie wyższe.

Edukacji dotyczy jeden ze szczegółowych celów strategicznych SSW – cel 2.1.: ”Podniesienie

jakości i konkurencyjności kapitału ludzkiego Warszawy jako czynnika decydującego o

szansach rozwoju”. W jego ramach postuluje się:

• Stworzenie systemu wspólnego programowania i stałej koordynacji programów

edukacyjnych;

• Stworzenie skoordynowanych programów aktywizacji zawodowej młodych i odnowa

edukacji zawodowej;

• Wprowadzenie powszechnego systemu rozwoju kadr uczestniczących w procesie

edukacyjnym;

42

• Wspólne rozwiązania finansowe dla procesu edukacyjnego.

Co ciekawe jednak, obszar edukacji jest wyraźnie „niedoreprezentowany” w części Strategii

zawierającej propozycje wskaźników do monitoringu. Jedyne występujące tam wskaźniki

edukacyjne są związane z budowaniem pozycji Warszawy jako ośrodka akademickiego.

Jednym z celów niniejszego raportu jest zaproponowanie szerszej listy wskaźników

odnoszących się do systemu kształcenia oraz atrakcyjności Warszawy dla osób

wykształconych.

6.3. Przykładowe wskaźniki monitorujące

Wskaźniki zostaną przedstawione w podziale na dwie odrębne kategorie: opisujące zasoby

Warszawy związane z kształceniem oraz opisujące atrakcyjność Warszawy dla kapitału

ludzkiego.

Ocena zasobów miasta w dziedzinie kształcenia (przykładowe wskaźniki)

Wskaźnik Opis

Przeciętny wynik sprawdzianu w szkole podstawowej

Przeciętne wyniki egzaminu gimnazjalnego w podziale na przedmioty

Przeciętne wyniki egzaminu maturalnego w podziale na przedmioty

Przeciętne osiągnięcia szkolne uczniów świadczą o poziomie wiedzy i umiejętności z jakim kończą oni poszczególne etapy kształcenia. Dzięki istnieniu ogólnopolskiego systemu egzaminów zewnętrznych poziom ten można łatwo porównać z osiągnięciami uczniów z innych dużych miast w Polsce. Trzeba jednak podkreślić, że wynik egzaminu nie odzwierciedla precyzyjnie jakości pracy szkół a jedynie jest wypadkową kapitału ludzkiego wyniesionego przez uczniów z domów rodzinnych, pracy szkoły i oddziaływania czynników środowiskowych

Przeciętna Edukacyjna Wartość Dodana warszawskiego gimnazjum, w podziale na przedmioty

Przeciętna EWD warszawskiego liceum, w podziale na obszary wiedzy (humanistyczny i matematyczno-przyrodniczy)

Miary edukacyjnej wartości dodanej zostały opracowane (nie tylko w Polsce) w odpowiedzi na krytykę wykorzystywania „surowych” danych o osiągnięciach uczniów jako miary jakości szkół i nauczycieli. EWD pozwala oddzielić wpływ środowiska szkolnego na wynik ucznia od wpływu domu rodzinnego i, ogólnie rzecz biorąc, umiejętności nabytych przed przyjściem do ocenianej szkoły. Zatem EWD można uznać za miarę wkładu szkoły w osiągnięcia uczniów, czyli inaczej mówiąc jedną z możliwych miar jakości samej szkoły

43

% uczniów uczęszczających do warszawskich szkół które „wymagają pomocy” według definicji stosowanej w badaniach Edukacyjnej Wartości Dodanej (www.ewd.edu.pl).

Zestawienie przeciętnego wyniku egzaminu (gimnazjalnego bądź maturalnego) z miarą wartości dodanej dla danej szkoły pozawala zidentyfikować placówki „wymagające pomocy”, według nazewnictwa stosowanego w polskich badaniach EWD. Są to szkoły, w których zarówno przeciętny wynik egzaminacyjny, jak przeciętna EWD osiągają wartości poniżej odpowiednich średnich krajowych.

Zestawienie Liczba artykułów naukowych w czasopismach z listy Web of Science afiliowanych w Warszawie (na 10 tys. mieszkańców)

Jest to miara jakości badań naukowych prowadzonych na warszawskich uczelniach i instytucjach naukowych. Lista Web of Science (tak zwana lista filadelfijska) zawiera renomowane czasopisma naukowe z wyliczonym tzw. impact factorem. Każdy z autorów publikacji musi podać afiliację, czyli miejsce zatrudnienia. Proponowany wskaźnik ma tę zaletę, że można go zestawić z benchmarkiem obliczonym na podstawie danych z innych miast w Polsce, ale także z poziomiem krajowym oraz dowolnych miast europejskich.

% absolwentów szkół zawodowych rejestrujących się jako bezrobotni

Przeciętna długość okresu pozostawania bezrobotnym wśród absolwentów szkół zawodowych

Wskaźnik pokazujący szanse zatrudnienia dla osób wykształconych w konkretnym zawodzie. Pokazuje z jednej strony dopasowanie oferty szkół zawodowych do potrzeb rynku pracy, z drugiej zaś – chłonność samego rynku pracy.

Liczba studentów wyższych uczelni na 1000 mieszkańców

Wskaźnik odzwierciedlający znaczenie funkcji akademickiej Warszawy dla życia miasta. Miasta o silnym profilu akademickim funkcjonują odmiennie niż inne metropolie. Akademickość sprzyja rozwojowi m.in. oferty kulturalnej oraz przemysłu kreatywnego

% populacji z wyższym wykształceniem

Klasyczny wskaźnik zasobów kapitału ludzkiego, silnie powiązany ze strukturą gospodarki miasta oraz rynku pracy. Jego wadą jest znaczna inercja - nawet w mieście gdzie kapitał ludzki dynamicznie się rozwija, odsetek ludności wyższym wykształceniem zwiększa się powoli.

Atrakcyjność Warszawy dla wykształconych (przykładowe wskaźniki)

Wskaźnik Opis

Stopa zwrotu z indywidualnej inwestycji w wyższe wykształcenie (wewnętrzna)

Jedną z miar indywidualnej korzyści z wykształcenia jest relacja oczekiwanego

44

Stopa zwrotu z indywidualnej inwestycji w wyższe wykształcenie i migracji do Warszawy

(średniego) wynagrodzenia osoby z wyższym wykształceniem do oczekiwanego (średniego) wynagrodzenia osoby bez dyplomu wyższej uczelni. Taką miarę obliczoną dla mieszkańców Warszawy można traktować jako wewnętrzną stopę zwrotu z inwestycji w wykształcenie. Możliwe jest także obliczenie zewnętrznej stopy zwrotu (dla mieszkańców innych miast w Polsce) uwzględniającej korzyść z uzyskanego wyższego wykształcenia oraz migracji do Warszawy. Taka miara uwzględnia zarówno różnicę wynagrodzenia między pracownikiem z wyższym i średnim wykształceniem, jak różnicę między oczekiwanym wynagrodzeniem w Warszawie oraz w innym mieście (np. w miejscu aktualnego zamieszkania)

Liczba wykładów laureatów nagrody Nobla w Warszawie (rocznie)

Jest to przykład wskaźnika odzwierciedlającego atrakcyjność miasta z perspektywy przedstawiciela „wysokiego segmentu” kapitału ludzkiego, zainteresowanego wydarzeniami naukowymi i kulturalnymi o najwyższej randze.

Liczba prac magisterskich i doktorskich „z Warszawą w tytule” (rocznie)

Ten wskaźnik odzwierciedla atrakcyjność miasta jako przedmiotu zainteresowania naukowego. Mówi on także na ile miasto i zachodzące w nim procesy są dostrzegane i dyskutowane w środowisku akademickim.

% absolwentów szkół wyższych pozostających w Warszawie, wśród tych, którzy przyjechali na studia z innych województw

Jest to miara atrakcyjności Warszawy jako miejsca pracy i życia młodych, wykształconych ludzi, obliczona na podstawie decyzji osób nie wychowanych w Warszawie i (najczęściej) niezwiązanych z Warszawą więzami rodzinnymi

% studentów zagranicznych studiujących w Warszawie

Jest to miara atrakcyjności zarówno miasta, jak jego oferty akademickiej w skali międzynarodowej.

% studentów zagranicznych przedłużających studia w Warszawie lub powracających na kolejny pobyt/studia

Miara atrakcyjności Warszawy jako miejsca życia/studiowania obliczona na podstawie decyzji osób zza granicy, które miały już okazję poznać miasto.

Liczba premier teatralnych w roku

Miara atrakcyjności miasta dla osób mających potrzebę uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych

Odległość w metrach między losowo wybranym adresem w Warszawie a najbliższą restauracją

Miara jakości życia w mieście dla osób lubiących przebywać/pracować/odpoczywać w przestrzeni publicznej.

45

% mieszkańców Warszawy porozumiewających się swobodnie w języku angielskim

Miara jakości życia w mieście z perspektywy wykształconych obcokrajowców rozważających decyzję o zamieszkaniu/podjęciu pracy w Warszawie.

6.4. Możliwe podejścia do „benchmarkingu”na podstawie wybranych

pytań/wskaźników

Edukacja jest obszarem, w którym jest możliwe stosowanie wszystkich trzech typów

benchmarkingu miejskiego, a więc:

• Porównań zuniwersalizowanych (w odniesieniu do szerokiej grupy jednostek

krajowych, zagranicznych, lub własnych standardów)

• Porównań obszarów specyficznych (w odniesieniu do „podobnych” miast, miast

sąsiednich, w ramach porównań międzydzielnicowych itp.)

• Mierzenia dystansu do lidera (w odniesieniu do miasta, które osiąga najlepszy wynik

w danej dziedzinie).

W praktyce typ benchmarkingu jest często wymuszony przez charakter danych stosowany

do porównań. Przykładowo, posługując się wskaźnikami opartymi na wynikach egzaminów

zewnętrznych w polskich szkołach mamy możliwość posłużenia się bardzo szczegółowymi

danymi, ale ich porównywalność jest ograniczona do ośrodków krajowych. Jest to zatem typ

benchmarkingu „zuniwersalizowanego”, krajowego, choć może także obejmować

odniesienia do własnych standardów.

Na rysunku 3 są przedstawione wyniki części matematyczno-przyrodniczej egzaminu

gimnazjalnego oraz edukacyjna wartość dodana dla tej części egzaminu w odniesieniu do

wszystkich warszawskich gimnazjów (przestawionych na wykresie jako kolorowe punkty) za

okres 2011-2013.

Rysunek ten dobrze ilustruje możliwe podejścia do benchmarkingu miejskiego (w

odniesieniu do edukacji) w ramach porównania „zuniwersalizowanego”.

46

Rysunek 6.3. Średni wynik ucznia oraz EWD dla części matematyczno-przyrodniczej egzaminu

gimnazjalnego w warszawskich gimnazjach (wskaźniki trzyletnie 2011-2013)

W prawym dolnym rogu rysunku znajduje się informacja o przeciętnym wyniku części

matematyczno-przyrodniczej egzaminu gimnazjalnego w Warszawie (107,5) oraz EWD (1,6).

Biorąc pod uwagę sposób standaryzacji wykorzystanych zmiennych (por. informacje na

stronie www.ewd.edu.pl), oznacza to, że zarówno średni wynik w Warszawie, jak przeciętne

EWD w Warszawie wyraźnie przekracza średnie krajowe (odpowiednio 100 i 0). W sposób

graficzny wyraża się to tak, że większość szkół znajduje się w prawej, górnej ćwiartce

wykresu.

Zamiast benchmarkingu w stosunku do średnich krajowych możemy sobie łatwo wyobrazić

analogiczne porównanie do przeciętnych wyników z 5 największych miast w Polsce.

Zestawienie EWD i surowego wyniku egzaminu można też łatwo wykorzystać do

benchmarkingu opartego na własnych standardach, bez bezpośredniego odwoływania się do

wyników w innych miastach. Jeden z zaproponowanych w niniejszym raporcie wskaźników

zdefiniowano jako odsetek uczniów uczęszczających do szkół „wymagających pomocy”, a

więc takich, w których zarówno przeciętne wyniki egzaminacyjne jak EWD mają wartość

poniżej średniej krajowej. Warszawskie szkoły o takiej charakterystyce znajdują się w lewej

dolnej ćwiartce wykresu na rys. 3. Jest oczywiste, że pożądana wartość takiego wskaźnika

jest b. niska, a najlepiej zerowa. Zatem w ramach ustalanego samodzielnie standardu można

benchmark dlatego wskaźnika określić jako równy 0%, lub np. 3% - bez oglądania się na

sytuację jaka w tym względzie panuje w innych metropoliach.

47

6.5. Lista dodatkowych, inspirujących lektur

• (2011). Badania funkcjonowania sytemu kształcenia zawodowego w Polsce: Raport z badanie jakościowego wśród ekspertów, Ministerstwo Edukacji Narodowej.

• Di Maria, C. and E. Lazarova (2012). "Migration, Human Capital Formation, and Growth: An Empirical Investigation." World Development 40(5): 938-955.

• Dustmann, C. and A. Glitz (2011). "Chapter 4 - Migration and Education." Handbook of the Economics of Education 4: 327-439.

• Franco, M., H. Haase, et al. (2010). "Do universities impact regional employment? A cross-regional comparison of migration effects." Actual Problem of Economics(7): 301-312.

• Hanushek, E. A. and L. Woessmann (2007). The role of school improvement in economic development. Program on Education Policy and Governance, research paper 07-01, Program on Education Policy and Governance, research paper 07-01.

• Herbst, M. (2012). Edukacja jako czynnik i wynik rozwoju regionalnego. Doświadczenia Polski w perspektywie międzynarodowej. Warszawa, WN Scholar.

• Herbst, M. (2012). Wynagrodzenia nauczycieli w Polsce - rozwiązania systemowe, dynamika i zróżnicowanie terytorialne Fiansowanie oświaty M. Herbst. Warszawa, ICM UW.

• Herbst, M., J. Herczyński, et al. (2009). Finansowanie oświaty w Polsce - diagnoza, dylematy, możliwości. Warszawa, WN Scholar.

• Herbst, M. and J. Rok (2014). "Equity in an educational boom: Lessons from the expansion and marketization of tertiary schooling in Poland." European Journal of Education(3).

• Herczyński, J. (2012). Wskaźniki oświatowe. Warszawa, ORE.

• Herczyński, J., A. Borek, et al. (2012). Ocena potrzeb szkoły na podstawie osiągnięć uczniów oraz wyników ewaluacji zewnętrznej. Finansowanie oświaty. M. Herbst. Warszawa, ICM UW.

• Klawenek, A. (2012). Analiza lokalnych regulaminów płacowych nauczycieli. raport z badań, Projekt: Doskonalenie strategii zarządzania oświatą na poziomie regionalnym i lokalnym, ICM UW.

• Mazurkiewicz, G. and J. Berdzik (2010). System ewaluacji oświaty: model ewaluacji zewnętrznej. Ewaluacja w nadzorze pedagogicznym: Odpowiedzialność. G. Mazurkiewicz. Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

• OECD (2013). Education at a Glance: OECD Indicators 2013, OECD.

• Spagat, M. (2006). "Human capital and the future of transition economies." Journal of Comparative Economics 34: 44-56.

• Swianiewicz, P., J. Krukowska, et al. (2012). Edukacja przedszkolna. Polityka samorzadów gminnych w zakresie edukacji przedszkolnej. Warszawa, Wydawnictwo ICM UW.

• Szapiro, T., Ed. (2004). Mechanizmy kształtujące decyzje edukacyjne. Warszawa, Szkoła Główna Handlowa.

48

• Sztanderska, U. (2009). Przyszłość demograficzna a edukacja. Warszawa, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski.

• Turok, I. (2004). "Cities, Regions and Competitiveness." Regional Studies 38(9): 1069-1083.

• Zakharenko, R. (2011). "Human capital acquisition and international migration in a model of educational market." Regional Science and Urban Economics.

6.6. Literatura wykorzystana w opracowaniu

Badinger, H. and G. Tondl (2002). Trade, human capital and innovation: The engines of European regional growth in the 1990s IEF Working Papers Nr 42. Vienna, Research Institute for European Affairs, Univeristy of Economics and Business Administration.

Barro, R. and J.-W. Lee (2010). A New Data Set of Educational Attainment in the World, 1950-2010, NBER Working Paper 15902.

Behrman, J. R. and N. Stacey, Eds. (1997). The social benefits of education. Ann Arbor, The University of Michigan Press.

Bosworth, B. P. and S. M. Collins (2003). "The empirics of growth: An update." Brookings Papers on Economic Activity 2: 113-206.

Cárdenas, M. and A. Pontόn (1995). "Growth and convergence in Colombia 1950-1990." Journal of Development Economics 47: 5-37.

Ciccone, A. and E. Papaioannou (2009). "Human Capital, the Structure of Production, and Growth." The Review of Economics and Statistics 91: 66-82.

de la Fuente, A. (2002). "On the sources of convergence: A close look at the Spanish regions." European Economic Review 46: 569-599.

Del Bo, C., M. Florio, et al. (2010). "Infrastructure and Convergence: Growth Implications in a Spatial Framework." Transition Studies Review 17(3): 475-493.

Gorzelak, G. and B. Jałowiecki (2000). "Konkurencyjność regionów." Studia Regionalne i Lokalne 1: 7-24.

Hanushek, E. A. and L. Woessmann (2007). The role of school improvement in economic development. Program on Education Policy and Governance, research paper 07-01, Program on Education Policy and Governance, research paper 07-01.

Heston, A., R. Summers, et al. (2009). Penn World Table Version 6.3 , August 2009. , Center for International Comparisons of Production, Income and Prices at the University of Pennsylvania.

KPRM (2008). Raport o Kapitale Intelektualnym Polski. Warszawa, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów RP

KPRM (2009). Polska 2030. Wyzwania rozwojowe Kancelaria Prezesa Rady Ministrów. Lesage, J. P. and M. M. Fischer (2008). "'Spatial Growth Regressions: Model Specification, Estimation

and Interpretation." Spatial Economic Analysis 3(3): 275-304. Mankiw, N. G., D. Romer, et al. (1992). "A contribution to the empirics of economic growth."

Quarterly Journal of Economics 107(2): 407-437. McMahon, W. W. (2004). The social and external benefits of eduaction. International Handbook on

the Economics of Education. G. Johnes and J. Johnes. Cheltenham, UK and Northampton, MA, USA, Edward Elgar Publishing.

Persson, J. and B. Malmberg (1996). Human capital, demographics and growth across the U.S. states 1920-1990, IIES, Stockholm University and Institute for Building Research,Gävle, Sweden.

Rodriguez-Pose, A. and U. Fratesi (2004). "Between Development and Social Policies: The Impact of European Structural Funds in Objective 1 Regions " Regional Studies 38(1): 97-113.

Smith, A. (1979). The Wealth of Nations. Oxford, Clarendon Press.

49

7. Czy Warszawa jest przestrzenią przyjazną

7.1. Znaczenie aspektu przestrzennego kapitału ludzkiego dla rozwoju

społecznego miasta

Analizując temat kapitału ludzkiego, aspekt przestrzenny nie należy do oczywistych skojarzeń.

W rzeczywistości jednak przestrzeń, sposób zagospodarowania oraz jakość odgrywają coraz większy,

chociaż niebezpośredni, wpływ na jakość kapitału ludzkiego. Wszelkie aktywności mieszkańców

osadzone są w przestrzeni miasta, która może je ułatwiać lub też utrudniać. Ponadto, wiele z

zachodzących w przestrzeni zjawisk, jak zanieczyszczenie powiterza, przestępczość czy hałas,

bezpośrednio wpływa na przebywające w niej osoby i ich opinię o miejscu zamieszkania. W tym

miejscu warto zauważyć, że w ostatnich latach coraz większe znaczenie zyskuje tematyka jakości

życia w miastach, która znalazła się także wśród głównych poruszanych kwestii w roboczej wersji

Krajowej Polityki Miejskiej (2014), rządowego dokumentu określającego planowane działania

administracji rządowej dotyczące polityki miejskiej. Odpowiednio ukształtowana przestrzeń to jeden

z najważniejszych zasobów, które posiadają miasta charakteryzujące się wysokim poziomem rozwoju

społecznego, będące atrakcyjnym miejscem do mieszkania.

Mówiąc o mieście mamy najczęściej na myśli pewien ograniczony obszar terytorium

poddanego procesom urbanizacyjnym, gdzie zlokalizowane zostały określone budynki oraz żyją

mieszkańcy. W rzeczywistości jednak, także w przypadku Warszawy, to, co próbuje się wyodrębnić

jako jeden zwarty teren, ulega rozmyciu i rozprzestrzenieniu na sąsiednie tereny. Współczesne

miasta to miasta rozlane, gdzie trudno jednoznacznie powiedzieć gdzie kończy się obszar

oddziaływania centrum. W odniesieniu do stolicy funkcjonuje pojęcie aglomeracji warszawskiej, czyli

Warszawy wraz z pierścieniem otaczających ją miast satelickich, stanowiących funkcjonalną całość.

Wraz z rozwojem sąsiednich miejscowości coraz bardziej zacierają się granice będące podstawą

dotychczasowych podziałów administracyjnych. Mieszkańcy aglomeracji mogą, pracując jednocześnie

w Warszawie, mieszkać w jednej z okolicznych miejscowości. Tym samym na kapitał ludzki Warszawy

w coraz większym stopniu składają się także mieszkańcy innych gmin. Stolica, jako centralne miasto,

jest jednak największym i najważniejszym ośrodkiem, który pełni ważne funkcje również dla

otaczających terenów. Ponadto, coraz bardziej widoczna jest tendencja do zmiany miejsca

zamieszkania i wyprowadzki poza obszar miejski, co najczęściej jest spowodowane chęcią ucieczki od

niedogodności związanych z życiem w mieście. Ma to związek z rosnącą mobilnością społeczną

rozumianą jako wzrastająca ruchliwość przestrzenna. Mieszkańcy miasta, zwłaszcza ci o wysokich

dochodach, mają zatem obecnie duże możliwości wyboru miejsca zamieszkania zgodnie z własnymi

preferencjami. Sprzyja to niestety postępującemu się rozlewaniu się terenów miejskich oraz wpływa

negatywnie na zwartość zabudowy. Aby przeciwdziałać tym niekorzystynym tendencjom, miasta

muszą zadbać o własną przestrzeń i podnosić jej jakość, tak aby mieszkanie na terenie miasta stało

się równie atrakcyjne co na jego obrzeżach. Problem ten dotyczy w szczególnym stopniu terenów

zaniedbanych i zdegradowanych, które należy poddać procesom rewitalizacyjnym. Warto pamiętać,

że miejsca przyjazne do życia potrafią także przyciągać na swoje terytorium nowe osoby, co jest

ważnym uzupełnieniem istniejącego kapitału ludzkiego. Kwestia poprawy jakości życia miasta

poprzez odpowiednie gospodarowanie przestrzenią została dostrzeżona przez wiele miast w krajach

rozwiniętych, które publikują coroczne raporty poświęcone wprowadzanym w przestrzeni publicznej

zmianom (por. Nowy York (2012) oraz Kopenhagę (2011).

50

Ukształtowanie przestrzeni miasta jest ważnym czynnikiem wpływającym na jego

indywidualny charakter. Rozmieszczenie ulic, wysokość zabudowy, czy też sposób zagospodarowania

terenów zielonych to elementy w istotny sposób wpływające na doświadczenie mieszkania w

określonym mieście. Większości dużych miast można przypisać pewien uogólniony, charakterystyczny

dla danego miejsca, rodzaj atmosfery lub też duch miejsca (łac. genius loci). Ten duch miejsca stanowi

istotny zasób miasta, na którym opiera się wizerunek lub wręcz marka miejsca. Nie tylko potrafi on

przyciągać turystów, ale także w sposób bezpośredni wpływa na życie codzienne mieszkańców. Jak

zauważa Jan Gehl (2009: 12), zachowania społeczne zachodzą spontanicznie jako wynik poruszania

się i przebywania ludzi w tych samych przestrzeniach, przy czym ich charakter jest zmienny zależnie

od kontekstu w jakim zachodzą. Odpowiednio ukształtowana przestrzeń publiczna może być również

istotnym czynnikiem przyciągającym nowych, dobrze wykwalifikowanych mieszkańców. Pozwala

również obniżać koszty funkcjonowania miasta poprzez optymalizację takich aspektów jak dostęp do

usług publicznych czy koszty rozbudowy i funkcjonowania infrastruktury transportowej.

Zagospodarowywanie przestrzeni miasta nie jest jednak nigdy procesem skończonym. Wraz ze

zmieniającym się życiem społecznym oraz potrzebami zmieniać musi się także przestrzeń miast tak,

aby w możliwie największym stopniu odpowiadać potrzebom dzisiejszych mieszkańców. Autorzy

poradnika Organizacja przestrzeni ulic w obszarach śródmiejskich (2013: 11-12) wskazują, że poza

funkcjami transportowymi ulice miejskie pełnią również ważne funkcje techniczne, społeczno-

kulturowe, integracyjne oraz estetyczne, przy czym na obszarach śródmiejskich funkcje transportowe

są mniej istotne niż pozostałe. Modyfikacje powinny zatem dotyczyć nie tylko istniejących już

przestrzeni wspólnych (np. remonty i zmiana aranżacji ulic, tworzenie deptaków), ale także

przebudowę i zmianę funkcji niektórych budynków. Współczesne miasta muszą w coraz większym

zabiegać o przyciąganie nowych i utrzymanie dotychczasowych mieszkańców, co najlepiej uczynić

właśnie poprzez zapewnienie odpowiednich warunków do życia.

Miasta o historycznym charakterze, chociaż atrakcyjne estetycznie, posiadają szereg

problemów związanych z niedostatkiem przestrzeni oraz jej adaptacją do współczesnych wymagań.

Do pierwszej grupy (niedobór przestrzeni) można zaliczyć brak odpowiedniej liczby miejsc

parkingowych oraz terenów zielonych, do drugiej zaś (adaptacja do współczesnych wymagań)

występowanie trudnych do usunięcia barier architektonicznych i przeszkód ograniczających

mobilność mieszkańców. Warszawa poprzez powojenną odbudowę uzyskała znaczną liczbę szerokich,

wielopasmowych ulic, które przecinają centrum miasta oraz inne dzielnice. Powstanie szerokich

korytarzy transportowych było jednym z głównych celów przyświecających osobom odpowiedzialnym

za odbudowę zniszczonego w II wojnie światowej miasta. Przez długi okres czasu szerokie arterie

umożliwiały sprawne poruszanie się po mieście, jednak wraz z popularyzacją samochodów

prywatnych stały się stale zakorkowanymi ciągami komunikacyjnymi, które charakteryzuje duży

stopień uciążliwości dla użytkowników. Dotykają one nie tylko korzystających z infrastruktury

drogowej, ale także okolicznych mieszkańców. Obecnie ulice te są one dużym wyzwaniem dla

projektantów, którzy mogą dzięki odpowiedniej aranżacji tej przestrzeni poprawić jakość życia w

mieście poprzez umieszczenie w niej nowych elementów, takich jak na przykład infrastruktura

rowerowa bądź wydzielone dla transportu publicznego pasy (istniejące w Warszawie wydzielone

torowiska tramwajowe czy też buspasy).. Równie istotne staje się także takie zagospodarowywanie

dostępnej przestrzeni, aby ograniczać poziom hałasu oraz zanieczyszczenie powietrza. Mieszkańcy

terenów miejskich muszą mieć możliwość sprawnego i szybkiego poruszania się po ich terenie. Jest to

możliwe, gdy mieszkańcy wykorzystują zróżnicowane sposoby podróżowania. Jak zauważa Jacek

51

Szołtysek (2011: 102), współczesny transport miejski powinien zakładać przede wszystkim

multimodalność, a więc wykorzystanie różnorodnych środków transportu. Obecnie uważa się, że na

obszarach gęsto zaludnionych należy stymulować rozwój niskoemisyjnych oraz charakteryzujących

niskim zapotrzebowaniem na przestrzeń form podróżowania, a więc transportu publicznego,

transportu rowerowego oraz podróży pieszych (Biała księga 2011: 8). Co istotne, wysoka jakość

transportu publicznego oraz odpowiednia infrastruktura sprawiają, że przynajmniej część

mieszkańców może zrezygnować z codziennych dojazdów samochodem i tym samym wpłynąć na

zmniejszenie korków drogowych.

Aby miasto było przyjaznym obszarem do życia dla wszystkich mieszkańców, należy

zagwarantować dostęp do jego zasobów wszystkim mieszkańcom, także tym o ograniczonej

sprawności ruchowej. Osoby starsze, osoby z niepełnosprawnością ruchową oraz sensoryczną mają

utrudniony dostęp do różnych obszarów miasta, gdzie zlokalizowane są ważne budynki, w tym urzędy

publiczne. Brak swobodnej możliwości korzystania z zasobów powoduje wykluczenie przestrzenne

pewnych grup użytkowników, które jest szczególną formą wykluczenia społecznego (Ali Madanipour

2011). Współcześnie projektowana przestrzeń musi uwzględniać potrzeby użytkowników o

specjalnych potrzebach, gdyż dostosowanie przestrzeni do potrzeb tych grup zwiększa również

komfort i bezpieczeństwo poruszania się wszystkich pieszych (Organizacja przestrzeni ulic… 2013:

17). Tworzenie ogólnodostępnych przestrzeni pozwala zatem w pełni wykorzystać potencjał kapitału

ludzkiego. Ważne jest również przekształcanie i dostosowywanie do współczesnych standardów już

istniejących elementów infrastruktury, gdzie w momencie budowy nie myślano o zapewnieniu

pełnego dostępu wszystkim grupom użytkowników.

Innym istotnym zagadnieniem są różnego typu zjawiska niepożądane zachodzące na terenie

miasta i jego obszaru funkcjonalnego. Należą do nich takie kwestie jak zanieczyszczenie powietrza,

nadmierny hałas czy przestępczość. Wszystkie one wpływają negatywnie na jakość życia w mieście i

można je uznać za główne przyczyny spadku atrakcyjności życia na obszarach zurbanizowanych. W

momencie powstania osiedli na obrzeżach wolnych od powyższych problemów, istotnie spadła

wartość dotychczas wybudowanych mieszkań. Chociaż nie da się w pełni wyeliminować tych

negatywnych zjawisk, to dzięki odpowiednim działaniom można znacząco ograniczać ich skalę. Innym

ważnym działaniem jest przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji pewnych problemów społecznych

w przestrzeni miejskiej, np. tworzeniu się dzielnic biedy. Równie ważne jak programy zapobiegawcze,

ważne jest także systematyczne monitorowanie tych zjawisk i ich zróżnicowania przestrzennego na

terenie miasta. Administracja publiczna może i powinna czynnie przeciwdziałać negatywnym

zjawiskom zachodzącym w przestrzeni miejskiej.

Problemy przestrzenne Warszawy nie odbiegają od zjawisk możliwych do zaobserwowania w

innych polskich ośrodkach, jednak wielkość miasta sprawia, że są one szczególnie dotkliwe. Autorzy

Krajowej Polityki Miejskiej wskazują, że jedną z przyczyn niekorzystnych zjawisk jest powielanie

błędów miasto zachodnioeuropejskich. Do głównych problemów można zaliczyć:

• niekontrolowany rozwój przedmieść,

• rozpraszanie zabudowy mieszkaniowej, co generuje wysokie koszty realizacji i

utrzymania infrastruktury,

• powszechny chaos przestrzenny i wizualny,

52

• niska jakość i dostępność przestrzeni publicznych: bariery architektoniczne oraz

osiedla grodzone. (na podstawie: Krajowa Polityka Miejska 2014: 25)

Taki stan rzeczy sprawia, że część przestrzeni polskich miast stała się nieprzewidywalna,

konfliktogenna, nieefektywna oraz nieatrakcyjna (Krajowa Polityka Miejska 2014:25) . Występowanie

znaczących dysproporcji wymusza większą intensywność dotychczas prowadzonych działań oraz

wprowadzenie nowych przepisów, które będą w stanie przeciwdziałać powyższym zjawiskom

patologicznym. Miasta muszą powrócić do zrównoważonego modelu rozwoju, co możliwe jest dzięki

większemu zaangażowaniu władz miejskich w kształtowanie przestrzeni miejskiej. Istotne jest także

słuchanie głosu mieszkańców i wykorzystywanie zgłaszanych przez nich uwag w celu poprawy

środowiska.

Z punktu widzenia kapitału ludzkiego istotna jest zatem przede wszystkim wartość użytkowa

przestrzeni oraz jakość przestrzeni publicznych. Sposób zagospodarowania przestrzeni, ma duży,

chociaż niekoniecznie bezpośredni wpływ na jakość kapitału ludzkiego. Uporządkowana przestrzeń i

jej odpowiednia struktura mogą dodatkowo wspierać rozwój kapitału ludzkiego, między innymi

poprzez podnoszenie jakości życia w mieście. Podsumowując powyższe rozważania wyodrębniono 3

wymiary opisujące rolę aspektu przestrzennego dla kapitału społecznego:

• Charakterystyka przestrzeni Warszawy – zjawiska zachodzące w przestrzeni lub mające

charakter przestrzenny, w tym problemy społeczne. Część z nich ma charakter jednoznacznie

negatywny (np. przestępczość), podczas gdy inne składają się na ogólny sposób

zagospodarowania przestrzeni (np. zwartość zabudowy), charakterystyczny dla danego miasta.

Wskaźniki razem składają się na ogólną charakterystykę przestrzeni stolicy i decydują o

warunkach życiach.

• Dostępność przestrzeni publicznej - stopień na ile przestrzeń publiczna jest dostępna dla

wszystkich mieszkańców. Aby móc korzystać ze zlokalizowanych w mieście zasobów,

mieszkańcy muszą mieć zapewniony do nich łatwy dostęp, bez ograniczających go barier.

Równie istotne jest istnienie pewnych szczególnych elementów w przestrzeni, które ułatwiają

funkcjonowanie konkretnym grupom mieszkańców (np. ogólnodostępne place zabaw, tereny

rekreacyjne).

• Przestrzeń a mobilność mieszkańców – formy ukształtowania przestrzeni mogą wspierać lub

ograniczać mobilność mieszkańców. Mieszkańcy aktywni muszą być mobilni, aby mieć

możliwość w pełni uczestniczyć w życiu miasta. Współczesne tendencje rozwoju mobilności

nakazują wspierać rozwój zrównoważonej mobilności, która zakłada wykorzystanie przez

mieszkańców różnych środków transportu w celu ograniczenia zjawiska kongestii oraz

konsumpcji energii.

7.2. Miejsce aspektu przestrzennego w Społecznej Strategii Warszawy

Tematyce przestrzeni poświęcony jest przede wszystkim piąty rozdział zatytułowany

Infrastruktura Warszawy. Jest on podzielony na 3 podrozdziały: komunikacja, przestrzeń oraz tereny

mieszkaniowe. Autorzy dokumentu zauważają, że mieszkańcy stolicy narzekają na niedostateczne

zaspokojenie potrzeb w zakresie korzystania z udogonień i nowych technologii. Ponadto, zdaniem

autorów, Warszawianie wskazują na wiele uciążliwości związanych z życiem codziennym, w tym

niedostatek usług i niski poziom funkcji społecznych (Społeczna Strategia Warszawy…: 42).

53

W każdej z 3 części składających się na rozdział 5 można znaleźć odniesienia do tematyki

przestrzeni. W sferze komunikacji (podrozdział 5.1) największym problemem jest brak dobrego

skomunikowania miasta, zarówno jeśli chodzi o przemieszczanie się ludzi w przestrzeni jak i w sferze

przekazu informacji i idei. System transportowy stolicy wymaga dalszego rozwoju, ze szczególnym

uwzględnieniem rozbudowy połączeń komunikacji publicznej, która powinna być alternatywą dla

samochodów prywatnych stojących w korkach. W podrozdziale 5.2 poświęconym bezpośrednio

przestrzeni wymienione zostały także 3 główne tematy: społeczno-przestrzenna struktura Warszawy,

gospodarowanie przestrzenią, oraz jakość i dostępność przestrzeni publicznych. Wśród głównych

problemów związanych z przestrzenią stolicy wymieniono niewystarczające środki dla kontrolowania

procesu zagospodarowania przestrzennego, zbyt małą liczbę wyrazistych symboli, brak ciągłości

tożsamości spowodowany II wojną światową. Ponadto Warszawie brakuje wizji rozwoju szybko

rozwijającego się obszaru metropolitalnego. Gospodarka mieszkaniowa w Warszawie, charakteryzuje

się zaś, tak jak w innych miastach w Polsce, przede wszystkim niedoborem lokali. Wśród

negatywnych tendencji wymieniono ponadto zły stan techniczny lokali komunalnych, degradację

osiedli wielkopłytowych, oraz zwiększające się społeczne zróżnicowanie osiedli i dzielnic Warszawy.

Prowadzi to do izolacji i odgradzania się enklaw nowej i luksusowej zabudowy przy jednoczesnej

dekapitalizacji budynków z lat 60tyc i 70tych XX wieku.

Szczegółowo opisane problemy przestrzenne posiadają przełożenie na wyodrębnione cele

strategiczne. Wskaźniki związane z jakością oraz sposobem zagospodarowania przestrzeni powiązane

są przede wszystkim z 2 celami strategicznym: 1. Zintegrowana polityka społeczna oraz 2. Wzrost

potencjału społecznego. Na poziomie celów szczegółowych temat przestrzeni nie jest jednak

wyraźnie widoczny. Można jednak zaobserwować pewne odniesienia, w tym cel 2.2 Tworzenie

policentrycznego ośrodka miejskiego oraz 3.7 Zwiększenie dostępu do usług na rzecz (reintegracji)

społecznozawodowej wszystkich mieszkańców aglomeracji warszawskiej. Dużo więcej powiązań do

tematu przestrzeni można odnaleźć na poziomie wskaźników realizacji celów strategii. Wymienione

tutaj wskaźniki dotyczą przede wszystkim jakości transportu publicznego, dostępności terenów

rekreacyjnych, opinii mieszkańców na temat jakości przestrzeni, a także sposobu zagospodarowania

przestrzeni.

Szereg wyszczególnionych wskaźników oferuje szeroki zakres analizowanych danych, z

różnych dziedzin. Warto się jednak zastanowić czy rzeczywiście opowiadają one na pytanie o jakość

przestrzeni i sposób jej zagospodarowania zgodny z ideą podwyższania jakości życia. Niektóre z

wyszczególnionych zmiennych mają charakter dość ogólny (np. dostęp do połączeń komunikacyjnych

umożliwiających przejazd Warszawa – strefa metropolitarna), podczas gdy inne są nad wyraz

szczegółowe (np. liczba otwartych placów zabaw dla dzieci). Ponadto niektóre z nich, jak przeciętny

czas przemieszczania się do pracy są trudno mierzalne, a ich wartość informacyjna jest ograniczona.

Możliwe zatem, że głównym kryterium doboru była dostępność danych. W celu monitorowania

postępów we wdrażaniu strategii warto jednak zastosować bardziej jednolity system wskaźników,

który będzie w stanie w bardziej czytelny sposób zaprezentować rezultaty działań.

Podsumowując, można powiedzieć, że tematyka przestrzenna stanowi ważną część

Społecznej Strategii Warszawy. Rozbicie prezentowanych treści sprawia jednak, że giną one w

gąszczu innych informacji. Można wręcz uznać, że temat przestrzeni został w pewnym stopniu

zmarginalizowany przez autorów na etapie koncepcyjnym i powrócono do niego dopiero w

momencie opracowywania wskaźników realizacji celów. Dlatego warto dokonać syntezy

54

przedstawionych informacji, aby w sposób bardziej ogólny przedstawić związki tematyki

przestrzennej i kapitału ludzkiego.


Wskaźniki stanu

Wskaźnik Opis

Ile procent powierzchni miasta ma uchwalone Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego?

Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego są dokumentem prawa miejscowego, który wyznacza możliwości zabudowy określonego obszaru miasta. MPZP mogą powstrzymać chaotyczną zabudowę nowych terenów oraz pozwolić zachować rezerwy terenu pod niezbędne do zrealizowania w przyszłości inwestycje, jak nowe drogi czy budynki publiczne (szkoły, biblioteki itp.)

Ile procent powierzchni miasta jest przeznaczone na tereny zielone i rekreacyjne?

Tereny zielone i rekreacyjne pełnią istotną rolę dla zapewnienia odpowiedniej jakości życia w mieście. Mieszkańcy powinni mieć łatwy dostęp do publicznych, zróżnicowanych pod względem zagospodarowania, terenów zielonych i rekreacyjnych.

Ile procent powierzchni Warszawy nie spełnia norm dotyczących zanieczyszczenia powietrza?

Zanieczyszczenie powietrza w mieście jest nie tylko przyczyną chorób, ale również negatywnie wpływa na komfort życia na obszarach zurbanizowanych. Szczegółowe dane na temat jakości powietrza zbierane są przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie.

Ile procent powierzchni Warszawy nie spełnia norm dotyczących zanieczyszczenia hałasem?

Zanieczyszczenie hałasem w mieście związane jest przede wszystkim z ruchem drogowym w obrębie głównych punktów węzłowych oraz tras komunikacyjnych, a także obiektami przemysłowymi. Szczegółowe dane można na opracowanej w 2012 roku mapie akustycznej Warszawy.

Ile przestępstw ogółem na 1000 mieszkańców jest popełnianych w Warszawie?

Popełniane w mieście przestępstwa wpływają niekorzystnie na poczucie bezpieczeństwa mieszkańców i tym samym jakość życia. Poza wskaźnikiem względnym należy także monitorować zróżnicowanie przestrzenne i identyfikować obszary szczególnie zagrożone przestępczością.

Jaka jest średnia odległość od punktu z darmowym dostępem do internetu, oferowanym przez miasto?

Warszawa sukcesywnie rozwija sieć punktów z darmowym dostępem do internetu. Lokalizacja takich miejsc z dostępem do miejskiej sieci wi-fi w każdej dzielnicy może być istotnym czynnikiem podnoszącym atrakcyjność przestrzeni publicznej.

Ile procent mieszkańców Warszawy mieszka oraz ile procent powstających mieszkań znajduje się na osiedlach grodzonych?

Problem osiedli grodzonych został dostrzeżony przez autorów Społecznej Strategii Warszawy. Zjawiska tego nie można całkowicie

55

wyeliminować, należy jednak ograniczać jego skalę. W tym celu trzeba monitorować liczbę powstających mieszkań oraz liczbę mieszkańców.

Ile procent przystanków komunikacji miejskich spełnia obecne wytyczne projektowe?

Nie wszystkie funkcjonujące obecnie przystanki komunikacji spełniają obecne wytyczne projektowe. Do głównych problemów można zaliczyć zbyt małą szerokość peronu, brak niektórych elementów wyposażenia oraz zły stan techniczny. Zły stan przystanków obniża atrakcyjność transportu zbiorowego.

Ile procent ulic w Warszawie posiada uspokojony ruch samochodowy lub ograniczenie prędkości do 30 km/godz. lub mniej?

Ograniczenie prędkości na ulicach znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie budynków mieszkalnych pozwala na zwiększenie bezpieczeństwa niechronionych użytkowników drogi (piesi, rowerzyści itp.) i jest najlepszym sposobem na ograniczanie liczby wypadków oraz kolizji. Strefowanie ruchu pozwala także zmniejszyć atrakcyjność podróżowania samochodem i ograniczyć uciążliwości związane z ruchem tranzytowym do głównych ciągów komunikacyjnych.

Jaka jest średnia prędkość przejazdu rowerem po ciągach posiadających wydzieloną infrastrukturę rowerową?

Dzięki aplikacjom mobilnym oraz miejscowym pomiarom możliwe jest stwierdzenie jaka jest średnia prędkość poruszania się rowerzystów przy wykorzystaniu infrastruktury rowerowej. Średnia prędkość pozwala ocenić stan infrastruktury oraz jej przyjazność dla rowerzystów.

Ile kilometrów dróg rowerowych przypada na kilometr kwadratowy danej dzielnicy?

Infrastrukturę rowerową cechuje duże zróżnicowanie pomiędzy dzielnicami. Drogi rowerowe powinny zapewniać obsługę jednośladami przede wszystkim obszaru centralnego miasta. W dzielnicach o małym zagęszczeniu infrastruktury rowerowej potrzebne są wzmożone działania w celu rozwoju dróg i pasów rowerowych.

Ile ogólnodostępnych stojaków rowerowych przypada na jednostkę powierzchni?

Korzystanie z roweru może być ograniczane poprzez brak bezpiecznych miejsc parkingowych. Ponadto parkowane poza wyznaczonymi miejscami jednoślady mogą blokować ciągi piesze. Z tych powodów należy zadbać o odpowiednio rozmieszczone, publiczne stojaki rowerowe.

Ile procent przystanków komunikacji miejskich jest dostępnych (wolnych od barier architektonicznych oraz posiada ułatwienia) dla osób z niepełnosprawnością ruchową i sensoryczną?

Wraz z sukcesywną wymianą taboru coraz większe znaczenie z punktu widzenia dostępności transportu publicznego ma stan i wyposażenie przystanków komunikacji publicznej, w tym kolejowych. Przystanki powinny być uniwersalnie dostępne oraz posiadać niezbędne wyposażenie (np. oznaczenia dla osób niewidomych). Stosownymi

56

danymi dysponują przewoźnicy oraz Zarząd Transportu Miejskiego.

Ile procent miejskich urzędów jest dostępnych dla osób z niepełnosprawnością ruchową i sensoryczną?

Budynki, w których ulokowane są miejskie urzędy muszą umożliwiać obsługę wszystkich mieszkańców, w tym także osób o ograniczonej sprawności poruszania się. Należy zapewnić właściwą obsługę osób z niepełnosprawnością ruchową oraz sensoryczną (narządu wzroku i słuchu).

Jaki udział w codziennych podróżach mają poszczególne środki transportu: samochód, transport publiczny, rower, ruch pieszy (tzw. modal split)?

Miasta cechujące się wysoką jakością życia promują zrównoważony model transportu. Wiąże się to z promocją przyjaznych środowisku form podróżowania i wspieraniu tych form mobilności, które nie są wystarczająco popularne.

Jaki jest przeciętny wiek taboru poszczególnych środków transportu publicznego?

Wiek taboru w sposób bezpośredni wpływa na atrakcyjność transportu publicznego. Dzięki licznym inwestycjom taborowym Warszawa posiada stosunkowo nowe środki transportu. Aby utrzymać ten stan potrzebna jest jednak sukcesywna wymiana taboru.

Jaka jest średnia prędkość poszczególnych środków transportu publicznego oraz samochodowego transportu indywidualnego?

Prędkość poszczególnych środków transportu wpływa na atrakcyjność transportu publicznego. W przypadku autobusów i tramwajów czas przejazdu powinien być odnoszony do czasu przejazdu samochodem tą samą trasą. Porównywalny lub krótszy czas przejazdu komunikacją zbiorową zachęca do rezygnowania z jazdy samochodem.

57

Wskaźniki atrakcyjności

Wskaźnik Opis

Jaka jest średnia odległość do publicznego placu zabaw?

Dzielnice peryferyjne charakteryzują się gorszym dostępem do infrastruktury publicznej, w tym placów zabaw dla dzieci. Należy zapewnić dostęp do ogólnodostępnych terenów rekreacyjnych wszystkim mieszkańcom, w tym przede wszystkim mieszkańcom nowych osiedli, budowanych na obszarach do tej pory niezurbanizowanych.

Ile procent mieszkańców jest zadowolonych z wyglądu okolicy swojego miejsca zamieszkania oraz wyglądu miasta ogółem?

Chaos przestrzenny oraz nielegalne reklamy powodują niskie oceny estetyki przestrzeni publicznej przez mieszkańców polskich miast. Wskazane jest monitorowanie jak zmieniają się poglądy mieszkańców stolicy w tej kwestii.

Ile procent aut w strefie płatnego parkowania jest zaparkowanych bez wykupienia biletu oraz poza wyznaczonymi miejscami?

Istnienie w Warszawie strefy płatnego parkowania oznacza występowanie zjawiska nielegalnego parkowania. Skuteczna egzekucja przepisów parkingowych jest niezbędna, aby ograniczać niedogodności związane z parkowaniem w miejscach niedozwolonych a także poprawiać warunki ruchu samochodowego w centrum miasta.

Ile procent spośród umieszczonych reklam to reklamy nielegalne?

Nielegalne reklamy to jeden z istotnych elementów negatywnie wpływających na estetykę przestrzeni publicznej i chaos przestrzenny. Ustalenia zapisane w Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego oraz przepisach dotyczących Parków Kulturowych pozwalają na uporządkowanie form reklamy, wymagają jednak skutecznej egzekucji.

Jaka jest ocena mieszkańców łatwości poruszania się rowerem po mieście?

Wraz z rozwijającą się infrastrukturą rowerową wzrasta łatwość poruszania się rowerem po mieście. Oprócz czynników mówiących o stanie infrastruktury warto również monitorować opinie mieszkańców, gdyż decyzja o wyborze środka transportu podejmowana jest indywidualnie przez każdego mieszkańca.

Ile procent powierzchni miasta posiada dostęp do transportu publicznego?

Przy ustaleniu maksymalnych dróg dojścia do transportu publicznego możliwe jest oszacowanie ile procent powierzchni miasta posiada dostęp do transportu publicznego. Sieć linii autobusowych powinna być rozwijana przede wszystkim w rejonach zamieszkałych, które obecnie nie posiadają przystanków w okolicy. Maksymalny dystans dojścia na przystanek w linii prostej określany jest w literaturze przedmiotu na 400 metrów.

58

Ile procent przejazdów transportem publicznym odbywa się zgodnie z rozkładowym czasem przejazdu?

Dla pasażerów transportu zbiorowego nie mniej ważne od szybkości przejazdu jest przewidywalność długości podróży. Punktualność transportu publicznego wpływa korzystnie na atrakcyjność przejazdów.

Ile zarejestrowanych użytkowników posiadają miejskie środki transportu (bilety ZTM, rower publiczny, samochód publiczny) w odniesieniu do liczby mieszkańców?

Miejskie środki transportu pozwalają mieszkańcom w łatwy sposób poruszać się po mieście i ograniczać koszty związane z przemieszczanie. Obok biletów komunikacji miejskiej w Warszawie rozwijane są inne miejskie systemy, w tym Veturilo i rozpatrywany system carsharingu. Liczba użytkowników systemów świadczy o jakości polityki transportowej miasta. Wyniki warto odnosić do liczby mieszkańców.

Jaka jest cena podstawowego biletu oraz miesięcznego w relacji do ceny godziny parkowania oraz średniej płacy w Warszawie?

Dostępność ekonomiczna transportu zbiorowego warunkowana jest cenami biletów. Zapewnienie odpowiedniej jakości przewozów wymaga jednak zwiększonego finansowania. Z tego powodu wskazane jest, aby ceny były porównywane również do kosztów parkowania oraz średniej płacy w Warszawie.


pytań/wskaźników

Przestrzeń europejskich miast jest mocno zróżnicowana. Niemniej istnieją jednak rankingi

ułatwiające dokonywanie porównań w skali krajowej oraz międzynarodowej. Należy jednak brać pod

uwagę lokalną specyfikę, która ma wpływ na występujące zróżnicowanie. Warto również pamiętać,

że Warszawa, jako największe i najbogatsze polskie miasto, powinna odnosić swoje wyniki do innych

stolic europejskich, gdyż to z nimi tak naprawdę konkuruje pod względem jakości życia i jakości

przestrzeni. Wymienione poniżej rankingi i zestawienia koncentrują się na kwestiach związanych z

przestrzenią i transportem, mogę uwzględniać również dane z innych kategorii.

Wśród szeregu rankingów warto wymienić przygotowywany przez Eurostat Urban audit.

Zestawienie to uwzględnia szereg wskaźników związanych z pomiarem jakości życia w miastach.

Urban audit przygotowywany jest co 3 lata i obejmuje wszystkie kraje członkowskie oraz Norwegię,

Szwajcarię i Turcję. W projekcie uczestniczy ponad 20 polskich miast i kilkaset miast europejskich.

Dane zbierane są dla 187 zmiennych oraz 63 wskaźników. Wadą tego rankingu jest stosunkowo długi

czas zbierania danych. IV edycja badania (rok 2008) została opublikowana częściowo, dane dla piątej

edycji (rok 2011) są wciąż zbierane. Więcej informacji o badaniu można znaleźć na stronach

Eurostatu (link w liście lektur).

W związku z brakami w danych zbieranych przez Eurostat warto odwołać się także do innych

rankigów. Interesującym przykładem jest Copenhagenize Index, który wskazuje najbardziej przyjazne

rowerom miasta na świecie. Zestawienie miało do tej pory dwie edycje, w 2011 i w 2013 roku. Za

pierwszym razem sprawdzono 80 miast, podczas gdy w 2013 roku było to już 150 ośrodków. Dane

zbierane są w odniesieniu do 13 kategorii, z których w każdej miasto może uzyskać od 0 do 4

punktów. Dodatkowo każde miasto może uzyskać do 12 bonusowych punktów za szczególne

59

osiągnięcia. Końcowy wynik prezentowany jest w formie procentowej (100% = 64 punkty).

http://copenhagenize.eu/index/

Firmy consultingowe również przygotowują swoje własne zestawienia. Firma Arthur D. Little

w raporcie The Future of Urban Mobility 2.0 porównała mobilność miejską w odniesieniu do 84 miast

z całego świata. Końcowy wskaźnik jest sumą punktów uzyskanych w 19 kryteriach, w tym na

przykład wskaźnika modal share oraz emisji CO2. Kryteria posiadają różną wagę i sumują się do 100

punktów. Warszawa w tym zestawieniu uzyskała 47.8 punktu i zajęła drugie miejsce w kategorii miast

Europy Środkowo-Wschodniej oraz 25. miejsce spośród badanych miast.

Innym narzędziem umożliwiającym porównania pomiędzy miastami są przygotowywane

przez organizacje zewnętrzne narzędzia audytowe. Austriacki ośrodek badań nad transportem FMG

AMOR przygotował 2 projekty poświęcone ocenie polityki transportowej miast europejskich. FMG

AMOR umożliwia wykonanie audytu zgodnie z przyjętą metodyką oraz porównanie z innymi

miastami, które wzięły udział w audytach. Przeprowadzono do tej pory 2 projekty: Advance (audyt

polityki transportowej pod kątem zgodności z ideą zrównoważonej mobilności) BYPAD – (audyt

polityki rowerowej). Główną ideą przyświecającą projektom jest poddanie się przez miasto ocenie

zewnętrznemu audytorowi, który może również opracować rekomendacje dla poprawy wyniku

danego miasta w kolejnym audycie.


BIAŁA KSIĘGA (2011). Plan Utworzenia Jednolitego Europejskiego Obszaru Transportu – Dążenie Do

Osiągnięcia Konkurencyjnego I Zasobooszczędnego Systemu Transportu. Bruksela: Komisja

Europejska. Dostęp: Błąd! Nieprawidłowy odsyłacz typu hiperłącze. (01/05/2014)

Springer Filip (2013). Wanna z kolumnadą. Reportaże o polskiej przestrzeni. Wołowiec: Wydawnictwo

Czarne.

Gehl Jan (2009). Życie Między Budynkami. Użytkowanie Przestrzeni Publicznych. Kraków:

Wydawnictwo RAM.

Krajowa Polityka Miejska. Wersja I (marzec 2014), Ministerstwo infrastruktury i Rozwoju. Dostęp:

https://www.mir.gov.pl/fundusze/Fundusze_Europejskie_2014_2020/Documents/Krajowa_Polityka_

Miejska_wersja_I_27032014.pdf (01/05/2014).

Madanipour Ali (2011). Social exlusion and space. w: LeGates Richard T., Frederic Stout (ed.) The City

Reader. Fifth Edition. New York: Routledge.

Mergler Lech, Kacper Pobłocki, Maciej Wudarski (2013). Anty-bezradnik przestrzenny: prawo do

miasta w działaniu. Warszawa: Biblioteka Res Publiki Nowej.

Wesołowski Jacek (2008). Miasto w ruchu. Przewodnik po dobrych praktykach w organizowaniu transportu miejskiego. Łódź: Instytut Spraw Obywatelskich Organizacja przestrzeni ulic w obszarach śródmiejskich. Poradnik. (2013) Warszawa: Ministerstwo

Infrastruktury i Rozwoju. Dostęp:

http://www.mir.gov.pl/Transport/Zrownowazony_transport/Dokumenty_i_opracowania/Documents

/Poradnik_miasta_MIR_2013.pdf (01/05/2014).

60

Rykwert Joseph (2013). Pokusa miejsca. Przeszłość i przyszłość miast. Kraków: Międzynarodowe

Centrum Kultury.

Sutstainable Street Index 2012, New York City Department of Transportation. Dostęp:

http://www.nyc.gov/html/dot/downloads/pdf/sustainable_streets_index_12.pdf (01/05/2014).

Diagnoza głównych barier architektonicznych w przestrzeni publicznej Warszawy (2013) Warszawa:

Stowarzyszenie SISKOM . http://mapabarier.siskom.waw.pl/wp-

content/uploads/2013/12/SISKOM_Diagnoza_glownych_barier_architektonicznych.pdf (05/05/2014)

Szołtysek Jacek (2011). Kształtowanie mobilności mieszkańców miast. Warszawa: Wolters Kruwer

business.

The Future of Urban Mobility 2.0. Imperatives to shape extended mobility ecosystems of tomorrow

(2014). Arthur D. Little, UITP. Dostęp: http://www.adlittle.com/reports.html?&view=644

(05/05/2014).

Urban Life Account. Trends in Copenhagen’s Urban Life 2011, City of Copenhagen. Dostęp:

http://kk.sites.itera.dk/apps/kk_pub2/pdf/935_nQ37CVJzVe.pdf (01/05/2014).

Rankingi benchmarkingowe:

Copenhagenize Index 2013 – zakładka na stronie Copenhagenize.eu http://copenhagenize.eu/index/

(05.05.2014)

Projekt Advance: http://eu-advance.eu (05.05.2014)

Projekt BYPAD: http://www.bypad.org (05.05.2014)

Statystyki Urban audit - zakładka na stronie Eurostat:

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/region_cities/city_urban/ (05.05.2014)

61

8. Czy Warszawa jest wewnętrznie spójna i czy funkcjonuje jako

centrum obszaru metropolitalnego

8.1. Znaczenie aspektu spójności wewnętrznej Warszawy i jej

funkcjonowania jako centrum obszaru metropolitalnego dla rozwoju

społecznego miasta

Spójność wewnętrzna oraz zagadnienie metropolizacji to aspekty nie kojarzące się w pierwszej

chwili z kapitałem ludzkim oraz rozwojem społecznym miasta. Niemniej jednak te problemy

dotykają każdego dnia użytkowników miast – wówczas gdy mają obowiązek posłać dziecko do

szkoły, a tej instytucji nie ma w pobliżu nowo powstałego osiedla, czy też gdy przemieszczają się z

przedmieść do centrum komunikacją publiczną. Wbrew pozorom spójność oraz sprawne

zarządzanie miastem to jedne z najistotniejszych kwestii, z którymi na co dzień spotykają się

mieszkańcy.

Na współczesne miasta oddziałuje szereg procesów, do których należy niewątpliwie

suburbanizacja. Zjawisko to znane już od wieków, nasiliło się szczególnie w okresie rewolucji

przemysłowej. Wiązało się ono z rozrostem miast poza dotychczasowe granice administracyjne i

powstawaniem ośrodków satelickich względem centrum. Suburbanizacja przyczyniła się do zmian

struktury społeczno-przestrzennej sieci osadniczych, a także wytworzyła nowe powiązania.

Niemniej jednak proces ten prowadził do szeregu niekorzystnych zjawisk, na które w odpowiedzi

powstał na początku lat osiemdziesiątych, ruch „Nowej Urbanistyki”, którego celem była walka z

chaotycznym rozrostem miast, zwanym także urban sprawl. Badacze zwracają uwagę, że powstałe

w wyniku tychże zjawisk tereny, stoją w opozycji do miasta centralnego i zwartego (Litwińska,

2010). To ogólne wyjaśnienie pojęcia posiada również bardziej szczegółowe rozwinięcie,

przywołane przez Barbarę Kozielską (2008): „Sprawl jest wzorcem urbanizacyjnym, który

charakteryzuje rozwój osiedli połączonych jedynie transportem samochodowym i brak

funkcjonalnej, otwartej przestrzeni publicznej”, a także: „Sprawl jest <konsumpcją> zasobów ziemi

w stopniu, który pozwoliłby w miejsce rozległych suburbiów stworzyć komfortowe, funkcjonalne i

przyjazne mieszkańcom miasto”.

Współcześnie suburbanizacja to element szerszego procesu przekształceń miejskich, czyli

metropolizacji. Grochowski i Lisowski (2009) opisują ten proces jako przekształcenia „(…) powiązań

funkcjonalnych obszaru metropolitalnego, jak i jego przestrzeni miejskiej. Suburbanizacja jako

aspekt metropolizacji wewnętrznej jest procesem prowadzącym do powstania nowej formy miasta

w postaci „międzymiasta”, „miasta rozproszonego”, „miasta sieciowego”, „układu rozmytego”,

funkcjonalnie silnie powiązanego, ale pozbawionego tradycyjnej zwartości przestrzennej i

niespełniającego tradycyjnych kanonów ładu przestrzennego”.

Proces metropolizacji zatem wytwarza nowy rodzaj miasta- centrum rozwoju

gospodarczego – metropolię. Termin ten pochodzi z języka greckiego i wiąże się z połączeniem

dwóch wyrażeń: meter – matka i polis – miasto. Metropolia oznacza zatem „miasto macierzyste”,

które można uznawać za centralne, czy też dominujące w lokalnych strukturach (Gorzelak,

Smętkowski 2005). Jałowiecki (2000) definiuje metropolizacje jako proces przejmowania przez

62

niektóre wielkie miasta funkcji nadrzędnych w nowoczesnej, opartej na wiedzy, gospodarce

postindustrialnej. W tej perspektywie metropolie zyskują międzynarodowy charakter i stają się

globalnymi łącznikami, w których wytwarza się większość PKB dla danego obszaru. W metropoliach

zatrudnienie w przemyśle, szczególnie tradycyjnym, jest niewielkie. Wiąże się to z procesem

delokalizacji, który polega na przenoszeniu produkcji do państw słabiej rozwiniętych i przy tym z

niższymi kosztami pracy. W samej metropolii skupiają się centra decyzyjne i finansowe

innowacyjnych przedsiębiorstw, a także firmy, których działalność skupia się na wyspecjalizowanych

usługach z tzw. branż FIRE (finance, insurance and real estate). Można zatem za Sassen (1991)

mówić o metropoliach jako o global cities – skupiających innowacje i generujące największe zyski.

Ponadto badacze (Ładysz 2009, Bassand 1997) zwracają uwagę, że najważniejszą cechą

metropolii jest wytworzenie w niej potencjału innowacyjnego, który przekłada się na jakość

świadczonych tam usług oraz wyjątkowość miasta. Należy także zaznaczyć za Bassandem (1997), że

metropolia to minimum 500 000 mieszkańców, których duży odsetek można zaliczyć do klasy

metropolitalnej. Nowa klasa zamożnych mieszkańców metropolii charakteryzuje się posiadaniem

wiedzy i idei, zdolnością do działania w najwyższym standardzie oraz dostępem do zasobów

globalnych (Kanter 1995, za Jałowiecki 2000). Dla tej części społeczności miejskiej ważna jest

możliwość ustawicznego kształcenia, urozmaiconego spędzania wolnego czasu, a także szeroki

wybór dóbr i usług. Dodatkowo cechą wyróżniającą współczesną klasę metropolitalną jest wysoki

współczynnik cyfryzacji, dzięki czemu przedsiębiorca z Londynu, może na lotnisku w Nowym Jorku

przeprowadzać za pośrednictwem laptopa transakcje finansowe, realizowane w Tokio. Powoduje

to, że klasa ta staje się globalna, coraz mniej przywiązana do jednego miejsca – miasta, a raczej

wiążą się z siecią metropolii (por. Jałowiecki 2000).

Można zatem dostrzec, że dla współczesnych metropolii najważniejsze są jej relacje z

innymi dużymi ośrodkami miejskimi, posiadającymi wysokie miejsce w hierarchii miast globalnych

oraz mające znaczącą i wyrobioną pozycję w światowej, nowoczesnej gospodarce. Powoduje to, że

proces metropolizacji przybiera formę dynamicznego rozwoju obszarów miejskich, które tworzą

wieloośrodkową sieć globalnych centrów rozwoju.

Sprawne funkcjonowanie metropolii zależy także od współpracy jaką podejmuje ona z

otaczającym regionem. Obszar funkcjonalny miasta centralnego i jego najbliższe, lokalne otoczenie,

określane jest mianem obszaru metropolitalnego. Termin ten jest różnie definiowany przez

badaczy zagadnienia metropolizacji. Ziółkowski (za: Ładysz 2009) mówi o złożonym układzie skupisk

miejskich, które cechują się złożonością, zróżnicowaniem, współzależnością i dla których centrum

integrującym oraz oddziałującym jest metropolia. Natomiast Trafas i Ziobrowski (za: Ładysz 2009)

określają obszar metropolitalny jako wielkomiejski układ osadniczy, charakteryzujący się

przestrzenną ciągłością, który wykazuje wiele powiązań funkcjonalnych z miastem centralnym. Co

ważne, autorzy podkreślają, że pojawiające się w obszarach metropolitalnych konflikty społeczne,

gospodarcze i przestrzenne, są w pełni naturalne oraz dosyć powszechne.

Postępuje zatem proces integracji metropolitalnej, czyli zacieśniania więzi pomiędzy centrum

obszaru metropolitalnego, a peryferiami. Przyczyny tego procesu można podzielić na dwa rodzaje.

Pierwszy zestaw to przyczyny podmiotowe. Wiążą się one z decydującym czynnikiem, czyli odpływem

mieszkańców z miasta centralnego (przypadek ten nie dotyczy Warszawy, której to strefa podmiejska

zyskuje mieszkańców w podobnym tempie jak samo miasto) oraz żywiołowym procesem

suburbanizacji. Następuje zatem szybki rozwój budownictwa na przedmieściach przy słabo

regulowanym, lokalnym planowaniu przestrzennym. Ponadto zmieniają się miejsca lokowania

przedsiębiorczości – praca podąża za pracownikami. Powoduje to wzrost miejsc pracy na suburbiach

63

oraz przyczynia się do zwiększonej migracji wewnętrznej (wahadłowej), zarówno z centrum do

obszaru przedmiejskiego, a także w drugą stronę. Na nowe potoki pasażerskie, zwykle nie jest

przygotowany transport publiczny, ponieważ albo wcale nie istnieje lub jest niewydajny. Dodatkowo

do wspólnych działań, mających na celu rozłożyć równomiernie koszty, motywuje gminy fakt, że

miejsca korzystania z usług publicznych nie zgadzają się z miejscami zamieszkania i płacenia

podatków, Spowodowane jest to wspomnianym wcześniej odpływem przedsiębiorców i

mieszkańców, szczególnie tych zamożniejszych (Kaczmarek 2010).

Drugi rodzaj czynników powodujących integrację metropolitalną to przyczyny przedmiotowe.

Można je określić jako zespół problemów, których rozwiązanie zazwyczaj leży w zakresie obowiązków

podmiotów administracji publicznej. Za przykład takich działań mogą przede wszystkim posłużyć

zjawiska o charakterze sieciowym, wykraczającym poza dotychczasowe ramy administracyjne, jak

komunikacja i transport publiczny na obszarach zurbanizowanych, ale również walka z bezrobociem

czy wykluczeniem społecznym. Zadania wykraczające poza granice jednej lub więcej jednostek

administracyjnych, stanowią przyczynę podjęcia współpracy również w kontekście uwarunkowań

przyrodniczych i ochrony środowiska, jak np. wspólne działania na rzecz parku krajobrazowego,

zlewni rzek czy regionu turystycznego. Ponadto jest to rodzaj zadań, które w przypadku współpracy,

zapewniają bardziej efektywne wykonywanie usług, jak chociażby wspólne szkolnictwo, służba

zdrowia, czy jednostki kulturalne. Wówczas skuteczność wspólnych działań wzrasta wraz z

powiększającym się obszarem. Przyczyny przedmiotowe wynikają także ze stosowania zasady

solidarności, czyli podziału kosztów. W przypadku metropolii dotyczy to zazwyczaj równomiernego

zaangażowania finansowego poszczególnych jednostek, np. podmiejskich, których to mieszkańcy

korzystają z infrastruktury miasta centralnego (Kaczmarek 2010).

Pojawia się zatem problem integracji metropolitalnej, a co za tym idzie zagadnienie

wytworzenia sprawnie działających narzędzi zarządzania metropolitalnego. Można za Goldsmithem

(2005) przytoczyć cztery podejścia związanie z powstawaniem tego rodzaju zarządzania:

Zaniechanie działań – rozwiązanie szeroko stosowane przez niedoświadczone rządy, które w

przypadku zderzenia się z problemem samoistnego powiększania się obszarów metropolitalnych

unikają działań. Goldsmith do tego podejścia zalicza również tworzenie agend rządowych ds. obszaru

metropolitalnego, które zajmują się problemem jedynie nominalnie.

Poszerzanie miasta centralnego o okoliczne tereny – podejście stosowane w krajach rozwiniętych

w XIX w., a także w pierwszej połowie XX w., uznawane przez Goldsmitha za przestarzałe i

nieefektywne. Wynika to z tego, że powstałe w ten sposób duże jednostki są w większości

zróżnicowane i niespójne, co powoduje szereg problemów z ich zarządzaniem, a także negatywnie

wpływa na demokrację lokalną.

Stworzenie zinstytucjonalizowanych form zarządzania metropolitalnego (top down integration) –

Najczęściej stosowane rozwiązanie w Europie Zachodniej i w USA. Polega na decentralizacji

kompetencji, zwłaszcza regionalnych, na niższy poziom metropolitalny. Proces inicjuje rząd centralny,

przygotowując projekt ustawy metropolitalnej, którą następnie konsultuje z samorządami i

społecznością lokalną.

Dobrowolna współpraca jednostek samorządu (bottom up integration) – podejście opiera się na

oddolnych inicjatywach lokalnych, które jedynie tylko wspierane jest przez szczebel centralny.

Obecnie spotyka się przede wszystkim dwa ostatnie typy zarządzania metropolitalnego, przy

czym należy zaznaczyć, że mają one charakter zróżnicowany i wymieszany. Dobrowolna współpraca

w zasadzie pojawia się rzadko, zwykle jest ona powodowana występowaniem istotnych problemów,

których nie można rozwiązać na poziomie jednostki. Jednakże w przypadku zainicjowania oddolnej

64

współpracy między gminami, zazwyczaj pozostaje na płaszczyźnie promocji danego regionu.

Zdecydowanie częściej występującym modelem jest integracja odgórna, polegająca na wprowadzaniu

prawodawstwa, a także zachęt przez rząd centralny. Reformy tego typu cechują się znacznie większą

skutecznością, jakością oraz stabilnością.

Istotnym zagadnieniem związanym z zarządzaniem metropolitalnym oraz funkcjonowaniem

obszarów metropolitalnych pozostaje kwestia delimitacji. Zasadniczo istnieje kilka spojrzeń na ten

proces, przy czym najbardziej rozpowszechniona w Europie jest opinia Komitetu Ekonomiczno-

Społecznego przy Komisji Europejskiej, która mówi, że obszar metropolitalny to: „ (…) centrum w

postaci pojedynczego miasta lub aglomeracji miejskiej oraz z peryferii w postaci sąsiednich gmin, z

których znaczna część czynnych zawodowo mieszkańców codziennie dojeżdża do pracy w centrum.

Pojęcie obszarów metropolitalnych jest więc bliskie pojęciu rejonu zatrudnienia (ang. employment

area) lub funkcjonalnego regionu miejskiego” (za: Ładysz 2009).

Wyznaczenie w odpowiedni sposób obszarów metropolitalnych, a także zdefiniowanie

gdzie w danym regionie kończy się lokalny wpływ metropolii, stanowi jedno z najpoważniejszych

wyzwań zarządzania metropolitalnego. Dzięki delimitacji można budować integrację wewnątrz

obszaru, co z kolei przekłada się na wzrost konkurencyjności na arenie międzynarodowej. Również

Warszawa stoi przed wyzwaniem delimitacji swojego obszaru metropolitalnego. Do tej pory

problem ten stanowił przede wszystkim temat akademickich dywagacji, jednak wraz z przyjęciem

Studium Planu Zagospodarowania Przestrzennego Obszaru Metropolitalnego Warszawy, można już

mówić o obszarze, z którym Warszawa powinna współpracować przy wspólnych przedsięwzięciach i

projektach.

Drugim aspektem istotnym z punku widzenia kapitału ludzkiego jest spójność wewnętrzna

Warszawy, szczególnie ta społeczno- ekonomiczna oraz przestrzenna. Ma ona charakter

interdyscyplinarny i wywodzi się z przede wszystkim z teorii rozwoju zrównoważonego, która to

zakłada „upodabnianie pod względem poziomu rozwoju społeczno- gospodarczego i

cywilizacyjnego oraz upodobnienie mechanizmów i elementów składowych poszczególnych

gospodarek krajowych, struktur regionalnych i lokalnych gospodarek do przyjętego wzorca”

(Woźniak 2011). Spójność społeczno- ekonomiczna to w najogólniejszym rozumieniu ujednolicanie i

harmonizacja mechanizmów i struktur gospodarek na wszystkich szczeblach od lokalnego do

krajowego, a także usuwanie barier oraz ułatwianie przepływu kapitałów i zasobów.

Badania nad spójnością poszczególnych obszarów prowadzi się zazwyczaj na trzech

płaszczyznach: ekonomicznej, społecznej i terytorialnej. Pierwszy wymiar dotyczy ogólnej

aktywności gospodarczej na badanym terenie, np. w kraju, regionie lub poziomie lokalnym, który to

tworzy blok integracyjny. W aspekcie społecznym spójności bada się przede wszystkim wybrane

wskaźniki rozwoju, czyli m.in. poziom życia mieszkańców, czy też stan infrastruktury. W trzeciej

płaszczyźnie – przestrzennej – rozpatruje się dany obszar pod względem jego powiązań

funkcjonalnych i gospodarczych, co z kolei pozwala na wyodrębnienie obszarów centralnych,

pośrednich lub peryferyjnych. Zatem analiza społeczno- ekonomiczna spójności danego obszaru

będzie skoncentrowana na warunkach życia mieszkańców, możliwości podejmowania inicjatyw

gospodarczych oraz sytuacji na rynku pracy. Badanie spójności terytorialnej pomoże z kolei ustalić

miejsce i pozycję w stosunku do innych regionów (Jasiński 2005).

Spójność wewnętrzną można rozumieć jako „stopień zbliżenia do sobie poszczególnych

części kraju w świetle zasadniczych mierników makroekonomicznych (…)” (Jasiński 2005), która

natomiast ma „służyć uzdolnieniu podmiotów gospodarczych i społeczności lokalnych do osiągania

65

dobrobytu oraz umożliwić im ograniczanie różnic w poziomie i jakości życia, przede wszystkim

poprzez eliminowanie źródeł ekskluzji z procesów modernizacyjnych” (Woźniak 2011). Osiągnięcie

spójności wewnętrznej, w trzech płaszczyznach można poprzez:

- zapewnienie równego dostępu do wykształcenia (szkół) oraz umożliwianie rozwoju kariery i

awansu zawodowego,

- zwiększania mobilności społeczeństwa przez wprowadzenie swobodnego przemieszczenia się,

osiedlania, podejmowania pracy,

- podejmowanie walki z wykluczeniem społecznym i marginalizacją oraz zwiększanie solidarności

społecznej,

- pomoc na rzecz najuboższych i najsłabszych członków lokalnych społeczności.

Płaszczyzna przestrzenna wewnętrznej spójności często jest rozumiana jako rozbudowa

infrastruktury komunikacyjnej i struktur osadniczych. Założenia mówią, że jeśli zbudowane będą

lokalne połączenia i powiązania techniczne oraz infrastrukturalne, zaowocuje to wzrostem szans

mieszkańców suburbiów na uczestnictwo z korzystania efektów rozwoju. Jednak dzisiejsze

podejście do spójności odsuwa na boczny tor ten paradygmat, skupiając się bardziej na

rozpowszechnianiu efektów szeroko rozumianych innowacji, które mogą być szansą na rozwój dla

obszarów dotychczas niekonkurencyjnych (por. Woźniak 2011 i Porter 2001).

Spójności społeczno- ekonomicznej oraz przestrzennej, nie należy rozważać jedynie w

kategoriach istnienia w danych obszarach pozytywnych czy negatywnych rozpiętości, lub też

pożądanych albo niepożądanych zróżnicować. Rozpiętości w dochodach, bądź inne nasilenie

wykorzystania czynników wytwórczych, może prowadzić do szeregu negatywnych zjawisk, jak

choćby depopulacja regionu, z powodu mniejszych szans rozwojowych wobec innej jednostki.

Jednakże z drugiej strony całkowite zrównanie poziomów rozwoju jest wizją utopijną i niemożliwą

do praktycznego zrealizowania. Według przedstawionej szkoły rozumienia spójności różnice

wewnętrzne są naturalne i tak też należy je traktować. Spójność zatem powinna być badana w

sposób na ile i czy występujące różnice zmniejszają się, czyli dochodzi do procesu konwergencji

(Jasiński 2005).

8.2. Miejsce aspektu spójności wewnętrznej Warszawy i jej funkcjonowania

jako centrum obszaru metropolitalnego w Strategii Społecznej Warszawy

W Strategii Społecznej Warszawy kilkakrotnie jest poruszane zagadnienie spójności

wewnętrznej oraz jej funkcjonowania jako metropolii i centrum obszaru metropolitalnego. Pomimo

braku jednego, wyróżnionego rozdziału dotyczącego ściśle tematu metropolii, kwestia ta pojawia

się w różnych częściach SSW. Już na początku dokumentu podkreślany jest fakt, że Warszawa pełni

wiele funkcji, w tym metropolii, a we wstępie zaznaczono, że jednym z obszarów badań zespołów

badaniowych było zagadnienie metropolizacji. Istotną kwestią jest, że zakres Strategii przyjęty przez

twórców, obejmował Warszawę i obszar metropolitalny, wraz z uwzględnieniem zróżnicowań

dzielnicowych. Ponadto w rozdziale dotyczącym zgodność SSW z innymi strategiami przyjętymi

przez stolicę, podkreślono podobieństwo misji. Zarówno w Strategii Społecznej Warszawy, jak i w

Strategii Rozwoju Warszawy do 2020 roku, misją jest poprawa miejsca zajmowanego przez

Warszawę wśród największych metropolii europejskich, a jednym z celów strategicznych –

rozwijanie funkcji metropolitalnych.

W kolejnej części SSW zaznaczono najważniejsze wyzwania rozwojowe jakie stoją przed

Warszawą. Jednym z nich było tzw. „poszerzenie sfery odpowiedzialności”. Twórcy Strategii

66

dostrzegli narastające procesy metropolizacji, które powodują coraz to większe powiększanie się

obszaru oddziaływania stolicy na sąsiednie gminy. Zaproponowali także włączanie powiązanych

funkcjonalnie samorządów do warszawskiego rynku pracy i rynku mieszkaniowego. Zauważano

także wyzwanie jakie stoi przed Warszawą jako metropolią – należy walczyć o silną pozycję w

regionie Europy Środkowo- Wschodniej, szczególnie na polu edukacji oraz infrastruktury

biznesowej. W tym miejscu podkreślono także, że wyzwaniem dla Warszawy jest pogodzenie kilku

funkcji, w tym metropolii nawiązującej współpracę, ale też podejmującą rywalizację z innymi

europejskimi miastami, jak i również centrum obszaru metropolitalnego oraz stolicy regionu i kraju.

W podrozdziale „2.1. Kapitał ludzki” zdiagnozowano kilka tendencji, określonych mianem

„niepokojących”. Należała do nich kwestia narastania kontrastów i różnorodności w składzie

społecznym Warszawy. Wiąże się to z brakiem akceptacji wobec przybyszów, powiększaniem

rozbieżności zamożności poszczególnych mieszkańców, jak i statusu społecznego, czyli np.

nieprzystawaniem dochodów i wykształcenia. Podobnie problem jest komentowany w podrozdziale

o kapitale społecznym, gdzie również podkreślane jest narastające zróżnicowanie społeczne

mieszkańców.

Następna część SSW „2.3 Integracja. Struktura społeczno-przestrzenna”, odnosi się do

zróżnicowań społecznych, gospodarczych i przestrzennych poszczególnych dzielnic miasta. Mowa tu

o częściach Warszawy, które z powodu problemów społecznych, niedoborów funkcjonalnych i

infrastrukturalnych wymagają interwencji zewnętrznej. Wśród miejsc problemowych wymienia się

dzielnice Praga-Północ, Targówek, fragmenty przemysłowe i poprzemysłowe Białołęki i Woli, jak

również włącza się suburbia, szczególnie wschodnie przedmieścia. Dodatkowo obszarami

problemowymi określa się: części Śródmieścia, Służewca oraz pogranicze Żoliborza i Woli. W tym

podrozdziale SSW podkreślane jest także zróżnicowanie wynikające ze sposobu dotychczasowego

inwestowania w rozwój miasta, który nie tworzy zwartych całości, jak dzielnice czy osiedle, lecz

oderwane punkty. Również mowa jest o dużym zróżnicowaniu inwestycji mieszkaniowych w

poszczególnych częściach miastach, na które i tak nie stać przeciętnego mieszkańca. To z kolei

powoduje utrwalenie dotychczasowej, niekorzystnej struktury. Przykładem tego może być

koncentracja grup o wyższym statusie społecznym w dzielnicach takich jak Żoliborz, Śródmieście,

Mokotów oraz części Wilanowa, Ursynowa i Pragi Południe. Wyróżniają się także „wyspy biedy”, czy

miejsca koncentracji grup o niższym statusie ekonomiczno-społecznym, szczególnie w niektórych

dzielnicach peryferyjnych, o gorszej komunikacji z centrum.

W podrozdziale zostały także wyróżnione czynniki, pod których wpływem wykształcił się

podział na „lepsze” i „gorsze” dzielnice. Twórcy SSW zwracają uwagę przede wszystkim na

kumulację obszarów wykluczenia społecznego, czyli m.in. skupiska budynków komunalnych.

Również podkreślany jest fakt powstawania monofunkcyjnych rejonów Warszawy, które zwykle

pełnią funkcję „sypialni”, a które z kolei są zamieszkiwane przez osoby podobnym wieku, o

podobnych dochodach. Nowe osiedla to także zespoły grodzone, które także powodują

fragmentaryzację przestrzeni i jej gettoizację.

Pozostałymi czynnikami wpływającymi na spójność Warszawy oraz strukturę społeczno-

przestrzenną jest wg twórców SSW postępujący proces suburbanizacji. Warszawiacy coraz chętniej

przenoszą się do gmin sąsiednich, gdzie z kolei występują braki w infrastrukturze społecznej,

edukacyjnej, kulturalnej i komunikacyjnej. Przybysze ze stolicy, zdaniem badaczy, zasadniczo nie

integrują się ze społecznością lokalną, wydając pieniądze gdzie indziej, jednak posyłając dzieci do

szkół warszawskich. To powoduje, że dotychczasowa ekspansja Warszawy jest żywiołowa i

spontaniczna, co jeszcze bardziej marginalizuje niektóre grupy społeczne.

67

Zróżnicowanie społeczne i gospodarcze jest również podejmowane w rozdziale „5.

Infrastruktura Warszawy”. Mowa tu przede wszystkim o dostępności do usług publicznych, w tym

do edukacji, która nie stoi na takim samym poziomie we wszystkich dzielnicach. Pojawiają się „białe

plamy”, szczególnie na nowych osiedlach, gdzie oprócz szkół, brakuje także komunikacji miejskiej,

bibliotek, kin, teatrów.

Kwestia Warszawy jako centrum obszaru metropolitalnego pojawia się także w rozdziale „7.

Warszawa miejska, regionalna, stołeczna i metropolitalna”. Zaznacza się tutaj, że jak do tej pory ta

funkcja Warszawy jest mało widoczna. Autorzy zwracają uwagę, na to, że jednostki administracyjne,

sądy, dworce i punkty handlowe, dedykowane mieszkańcom regionu, są rozproszone po całym

mieście, przez co wyraźnie nie uwidacznia się rola centrum.

Omawiane aspekty kapitału ludzkiego pojawiają się także w celach strategicznych i

szczegółowych Społecznej Strategii Warszawy. Są to „2.1. Tworzenie policentrycznego ośrodka

miejskiego” oraz „3.7. Zwiększenie dostępu do usług na rzecz (re)integracji społeczno-zawodowej

wszystkich mieszkańców aglomeracji warszawskiej. Ponadto zagadnienie to pojawia się kilkukrotnie

w wskaźnikach realizacji celów, które są dołączone do poszczególnych działań w ramach celów

strategicznych. Do kwestii metropolizacji i pozycji Warszawy jako metropolii odwołuje się działanie

„Tworzenie przestrzeni publicznej, miejsc spotkań, wzbogacenie infrastruktury społecznej miasta:

instytucje kultury, sportu i rekreacji, rozrywki” oraz wskaźniki, a wśród nich m.in. liczba teatrów,

muzeów, czy wydarzeń miejskich które gromadziły powyżej 50 tys. mieszkańców. Innymi

pojawiającymi wskaźnikami jest: pozycja uczelni w rankingach, liczba, studentów na 1000

mieszkańców, czy też liczba turystów na 1000 mieszkańców. W aspekcie współpracy z samorządami

ościennymi w Strategii przyjęto takie wskaźniki jak: liczba skutecznych skierowań do podjęcia pracy

u warszawskich pracodawców przez powiaty aglomeracji, czy % osób przeszkolonych w powiatach

aglomeracji na potrzeby warszawskich pracodawców. Nie został także pominięty problem spójności

wewnętrznej Warszawy. W ramach działania „przeciwdziałanie segregacji lub enklawom

wykluczenia w przestrzeni Warszawy, promowanie zrównoważonej struktury substancji

mieszkaniowej (…)” wyróżniono wskaźnik odwołujący się do dostępności połączeń komunikacyjnych

umożliwiających przejazd na trasie Warszawa – strefa metropolitalna.


Nowe zaproponowane pytania i wskaźniki monitorujące pozwolą na lepsze poznanie oraz

zbadanie opisywanych aspektów. Zostały one podzielone ze względu na dwa czynniki. Przede

wszystkim oddzielono pytania dotyczące spójności wewnętrznej Warszawy, które odnoszą się do

problemów stolicy w granicach administracyjnych, a także zróżnicowań międzydzielnicowych. Drugi

zestaw pytań dotyczy zagadnień wykraczających poza Warszawę rozumianą ściśle administracyjnie i

dotyka problemów związanych z funkcjonowaniem obszaru metropolitalnego, a także Warszawy

jako europejskiej metropolii – największej w Polsce, mogącej rywalizować na podobnym poziomie z

europejskimi miastami. Drugi zastosowany podział wyróżnia wskaźniki odnoszące się do stanu,

zasobów i jakości miękkich kapitałów Warszawy, a także wskaźniki dotyczące atrakcyjności

Warszawy. Pierwszy rodzaj wskaźników cechuje stosunkowo powolna dynamika zmian, przy czym

miasto ma nie ograniczony wpływ. Natomiast wskaźniki odnoszące się do atrakcyjności Warszawy

jako miejsca rozwoju miękkich kapitałów ulegają silniejszym i szybszym zmianom oraz dotyczą

perspektywy mieszkańca.

68

Wskaźniki stanu:

% mieszkańców Obszaru Metropolitalnego Warszawy objętych komunikacją publiczną ZTM i wspólnym biletem ZTM

Funkcjonowanie sprawnej komunikacji miejskiej to jeden z najistotniejszych, z punktu widzenia mieszkańca, aspektów codziennego życia w metropolii. Warszawa z racji swojej pozycji w regionie, a także szeregu powiązań funkcjonalnych, powinna przy współpracy z gminami ościennymi zapewnić jak największej liczbie mieszkańców, dostęp do wspólnej komunikacji, opartej na jednym modelu taryfowym. Szeroki zasięg strefy wspólnego transportu aglomeracyjnego, leży przede wszystkim w interesie Warszawy. Dobra oferta komunikacji zbiorowej przyczynia się do zmniejszenia prywatnego ruchu samochodowego i korków w centrum miasta. Wskaźnik ten ma celu zbadanie zasięgu komunikacji publicznej oraz czy i w jakim stopniu pokrywa się on z obszarem metropolitalnym wyznaczonym w Studium Planu Zagospodarowania Przestrzennego OMW.

Stosunek % dziennie realizowanych kursów autobusów podmiejskich do miejskich

Miasto, które aspiruje do miana centrum obszaru metropolitalnego, powinno posiadać rozwiniętą komunikację również podmiejską. Wskaźnik ten, podobnie jak poprzedni pomoże określić na ile Stolica angażuje się w integrację obszaru metropolitalnego, pod kątem wspólnej komunikacji. Należy jednak pamiętać, że zbyt wysoki odsetek kursów podmiejskich może także świadczyć o nasilającym się procesie suburbanizacji, czyli niekontrolowanego „rozlewania się” miasta.

% respondentów (mieszkańców OMW) identyfikujących się z Warszawą lub obszarem metropolitalnym

Wskaźnik na ma celu zbadanie zasięgu oddziaływania Warszawy w aspekcie identyfikacji mieszkańców. Pozwoli określić, czy w Obszarze Metropolitalnym Warszawy istnieją oprócz powiązań funkcjonalnych i gospodarczych, również więzi symboliczne, rozumiane jako poczucie osobistego związku z Warszawą lub szerzej obszarem metropolitalnym.

% dzieci mieszkańców okolicznych gmin uczęszczających do warszawskich szkół

Centrum obszaru metropolitalnego powinno być atrakcyjne dla mieszkańców m.in. w aspekcie wykształcenia i skutecznie przyciągać oraz zachęcać do skorzystania z oferty edukacyjnej. Odsetek uczniów mieszkających na przedmieściach, a uczęszczających do szkół warszawskich, określi czy i dla jak dużej grupy mieszkańców OMW, Warszawa jest zatem atrakcyjna.

69

Różnice w cenach m^2 mieszkań z rynku pierwotnego pomiędzy dzielnicami

Różnice w cenach nowych mieszkań pomogą przeanalizować występowanie zróżnicowań społecznych. Mogą być także wyjściem do rozważań na temat atrakcyjności dla mieszkańców poszczególnych dzielnic, gdyż na cenę nieruchomości składa się wiele czynników, na które miasto ma wpływ (zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio), takich jak: dostępność komunikacyjna, bliskość szkół, sklepów, kin, teatrów, czy także położenie w przyjaznej przestrzeni.

Odchylenie standardowe stopy bezrobocia w poszczególnych dzielnicach i gminach ościennych

Wskaźnik stopy bezrobocia ukazuje zróżnicowanie pomiędzy dzielnicami. Dodatkowo można zbadać, czy na niektórych obszarach występuje szczególny problem z brakiem zatrudnienia, a co za tym idzie czy istnieją w Warszawie enklawy wykluczenia społecznego, w których mieszkańcy pozostają w sposób długotrwały bezrobotni.

Odchylenie standardowe średniej wieku mieszkańców w poszczególnych dzielnicach i gminach ościennych

Zbadanie społeczności pod względem wieku pomoże ustalić, czy występują w Warszawie miejsca, obszary o jednorodnej strukturze wiekowej – czy np. Śródmieście się starzeje (potrzeba zatem większych nakładów na opiekę zdrowotną), a na Białołęce i Wilanowie przybywa młodych mieszkańców (zwiększają się wydatki na przedszkola i szkoły). Dodatkowo można sprawdzić czy podobnie jak w innych miastach, zachodzi negatywny proces starzenia się centrum, przy stale młodych przedmieściach. Za stan pozytywny uznaje się wymieszanie różnych grup wiekowych, przy przewadze osób w wieku produkcyjnym.

Odchylenie standardowe długości edukacji mieszkańców w poszczególnych dzielnicach i gminach ościennych

Dłuższy czas edukacji mieszkańców wiąże się z założeniem, że otrzymali oni lepsze wykształcenie. Wskaźnik pomoże zbadać spójność Warszawy w podstawowym aspekcie kapitału ludzkiego, czyli edukacji. Dzięki niemu będzie można wyznaczyć obszary problemowe, w których występują deficyty edukacyjne. Braki w wykształceniu mieszkańców mogą wywoływać szereg negatywnych następstw społecznych jak bezrobocie, przestępczość czy też w końcu powstawanie enklaw biedy.

Różnica Edukacyjnej Wartości Dodanej (EWD) między najlepszą a najgorszą szkołą gimnazjalną/ponad gimnazjalną. Średnio między dzielnicami oraz między dzielnicami a gminami ościennymi

Edukacyjna Wartość Dodana (EWD) to „zestaw technik statystycznych pozwalających zmierzyć wkład szkoły w wyniki nauczania” (ewd.edu.pl). Tym wskaźnikiem można ocenić zróżnicowanie Warszawy i zbadać czy istnieją dzielnice, w których przeważa jeden z modeli szkoły: szkoły sukcesu która posiada wysokie wyniki

70

egzaminów i wysoką Edukacyjną Wartość Dodaną, czy też szkoły wymagającej pomocy, cechującej się niskimi wynikami oraz EWD. Wskaźnik ten, bazujący na wynikach w nauce młodych mieszkańców dzielnic, którzy są przypisani do swojego obwodu szkolnego, może zobrazować ewentualnie występujące różnice międzydzielnicowe. Dodatkowo odnosząc wskaźnik do gmin ościennych można będzie zaobserwować, czy Warszawa swoją jakością nauczania jest atrakcyjna dla mieszkańców przedmieść i czy może być nich alternatywą.

% mieszkańców żyjących poniżej progu ubóstwa Ten wskaźnik pomoże określić, czy istnieją w Warszawie enklawy ubóstwa, dzielnice, które wymagają zintegrowanych działań i pomocy. Ponadto dzięki temu wskaźnikowi będzie można zbadać spójność społeczną i gospodarczą Warszawy.

Liczba świadczeń socjalnych na 1000 mieszkańców w poszczególnych dzielnicach

Podobnie jak poprzedni, wskaźnik ten pomoże zdiagnozować obszary w Warszawie, które są problemowe i już teraz ich mieszkańcy potrzebują pomocy w postaci świadczeń socjalnych. Może również przybliżyć strukturę dochodową poszczególnych dzielnic, zgodnie z założeniem, że im mniej świadczeń, tym zamożniejszy obszar.

Stosunek liczby osób płacących podatki w Warszawie do liczby osób pracujących lub zameldowanych w wieku produkcyjnym

Wskaźnik pomoże ocenić jak duża jest grupa osób niezameldowanych w Warszawie, która płaci tutaj podatki. Również obserwując wyniki w określonym przedziale czasowym będzie można stwierdzić, czy działania podejmowane przez miasto na rzecz przyciągania nowych mieszkańców przynoszą pozytywne skutki i nowi, napływowi mieszkańcy, zaczynają się integrować z miastem.

Wskaźniki atrakcyjności:

Średni czas podróży komunikacją publiczną z miast powiatowych OMW do Warszawy

Wybór środka transportu przez mieszkańców suburbiów jest często podyktowany czasem przejazdu. Wskaźnik ma na celu zbadać długość czasu potrzebnego do przejazdu z miast powiatowych OMW do centrum Warszawy. Ważnym aspektem jest także zbadanie wpływu oddania do użytku udogodnień dla komunikacji publicznej, jak np. buspasy na trasach wlotowych do miasta oraz czy przyczyniło się to do skrócenia czasu przejazdu i zwiększenia atrakcyjności transportu zbiorowego.

Koszt podróży komunikacją publiczną z sąsiednich miast powiatowych w porównaniu

Koszt to kolejny z głównych czynników decydujących o atrakcyjności danej formy

71

do kosztów dojazdu samochodem podróżowania. Omawiany wskaźnik ma na celu zbadanie kosztu podróży, np. pociągiem z miast powiatowych obszaru metropolitalnego Warszawy i jego porównanie do kosztu przejazdu komunikacją prywatną. Ten wskaźnik, podobnie jak poprzedni ma na celu pokazanie, czy transport proponowany przez samorządy jest wystarczająco atrakcyjny dla mieszkańca przedmieść.

Średnia odległość/czas dojścia do szkoły podstawowej i gimnazjum z losowo wybranego adresu

Określenie średniej odległości i czasu dojścia do szkoły, z dowolnie wybranego miejsca w Warszawie, pozwoli na zbadanie czy istnieją rejony mieszkaniowe o szczególnie niskiej dostępności edukacyjnej. Dzięki temu wskaźnikowi będzie można określić, czy występują obszary Warszawy, na których nie jest możliwe dotarcie do szkoły na pieszo, lecz jedynie samochodem lub komunikacją miejską.

% uczniów chodzących do szkół poza własnym obwodem

Wskaźnik ten pokazuje jaki procent uczniów, mimo rejonizacji, chodzi do szkół poza swoim obwodem. Pozwoli to określić, czy istnieją w Warszawie obszary, na terenie których są szkoły szczególnie rzadko wybierane przez mieszkańców, a co za tym idzie dzielnice/rejony o słabszej dostępności do bezpłatnej, stojącej na dobrym poziomie edukacji.

% uczniów uczęszczających do szkół niepublicznych

Posłanie dziecka do szkoły niepublicznej wiąże się z ponoszeniem co miesięcznych kosztów czesnego, na co nie zazwyczaj nie może sobie pozwolić przeciętny mieszkaniec Warszawy. Za pomocą tego wskaźnika można zbadać, czy istnieją w Warszawie obszary, dzielnice, w których % uczniów szkół niepublicznych jest szczególnie wysoki. Może być to uzupełnienie poprzedniego wskaźnika i doprecyzowanie miejsc o słabych wynikach egzaminów, lub też obszarów zamieszkałych przez grupy o dochodach ponadprzeciętnych i wyższym statusie społeczno-ekonomicznym.


pytań/wskaźników

Tworząc badania porównawcze Warszawy, należy przede wszystkim przyjąć kilka istotnych

założeń, jak np. do benchmarkingu krajowego powinno się wybrać największe miasta Polski (lub

konurbacje), powyżej 500 tys. mieszkańców. W tej sytuacji Warszawa może porównywać się jedynie

z miastami o wielkości zbliżonej do niej samej. Natomiast benchamarking międzynarodowy

powinien przyjmować oprócz założeń dotyczących podobnej wielkości miasta, także położenie,

funkcje czy strukturę gospodarki. Pomocnym narzędziem jest aplikacja stworzona przez ESPON –

72

CityBench (http://espon.geodan.nl/citybench6/), gdzie w łatwy sposób można dobrać odpowiednie

miasta do porównań.

Benchamarking w zakresie spójności wewnętrznej, a także funkcjonowania obszarów

metropolitalnych, zarówno krajowy jak i międzynarodowy, nie należy do najprostszych porównań.

Wynika to z wielu rodzajów metodologii stosowanych w statystykach oraz również różnic

wynikających ze struktury poszczególnych miast. Przywołane w tym podrozdziale możliwe podejścia

do benchamarkingu zazwyczaj jedynie po części nawiązują do zaproponowanych wskaźników.

Porównania benchmarkingowe krajowe w odniesieniu do spójności wewnętrznej mogą być

utrudnione, ze względu na specyfikę ustrojową Warszawy. Jedynie stolica jest podzielona

administracyjnie na jednostki pomocnicze, czyli dzielnice – nie występuje to w żadnym innym

polskim mieście, gdzie dzielnice istnieją jedynie w sposób symboliczny w świadomości

mieszkańców. W tym wypadku można przeprowadzić benchmarking w sposób uproszczony.

Odpowiednim tego przykładem może być wskaźnik Edukacyjnej Wartości Dodanej, który jest

prowadzony przez Instytut Badań Edukacyjnych w całej Polsce. Dzięki narzędziom dostępnym na

stronie ewd.edu.pl, można stworzyć wykresy EWD dla porównywanych miast. Zaprezentuje to

zróżnicowanie wyników egzaminów i EWD w całym mieście. Wówczas będzie można sprawdzić

rozpiętość położenia najgorszej i najlepszej szkoły w mieście, a także czy w dłuższym ujęciu

czasowym postępuje proces edukacyjnej konwergencji, czy też dywergencji w badanych

metropoliach.

Z innymi miastami w Polsce można również się porównywać na płaszczyźnie udzielanych

świadczeń pomocy społecznej. Dane na ten temat są dostępne zarówno w Banku Danych

Lokalnych, prowadzonym przez GUS, jak i na portalu mojapolis.pl, gdzie wyniki mogą być

zaprezentowane w przystępny sposób, np. graficznie na mapie. Wówczas można zbadać wskaźnik

dotyczący odsetka mieszkańców korzystających z świadczeń społecznych, lub też liczby świadczeń

na 1000 mieszkańców. W owych porównaniach Warszawa obecnie zajmuje wysokie, drugie miejsce

razem z Gdańskiem, z wynikiem 3,1% osób korzystających z pomocy społecznej w 2012 r. Lepszy

wynik od stolicy uzyskał Wrocław – 2.2%, natomiast z wielkich Polskich miast gorzej prezentuje się

Kraków, Poznań i Łódź.

Za pomocą strony GUS-u i mojapolis.pl można także otrzymać dane odnoszące się do

bezrobocia wśród mieszkańców oraz ich wykształcenia. Pod względem tych wskaźników Warszawa

jest w Polskiej czołówce, utrzymując niskie bezrobocie, a także kształcąc i przyciągając mieszkańców

o wysokim wykształceniu. Dodatkowo dane z tych obszarów można uzyskać z Eurostatu oraz

tworzonego przez tę instytucję narzędzia Urban Audit. Pozwoli to na porównanie na płaszczyźnie

wskaźników bezrobocia i edukacji z miastami europejskim, jak również z ich obszarami

metropolitalnymi, które w Urban Audit są uwzględnione. Interesujące narzędzie do porównań

zróżnicować wewnątrz metropolii dostarcza portal londonmapper.org.uk. Co prawda dane dotyczą

jedynie Londynu, ale są zagregowane na poziomie poszczególnych dzielnic oraz można je

zaprezentować w ciekawej formie graficznej. Zebrane statystyki dotyczą m.in. bezrobocia,

wykształcenia mieszkańców, a także struktury demograficznej londyńskich dzielnic.

Spójność wewnętrzną można również porównywać w aspekcie wskaźnika zróżnicowania

cen mieszkań w innych miastach Polskich. Przystępne narzędzie porównujące ceny prowadzi m.in.

portal oferty.net. Jednak jak w przypadku innych wskaźników dotyczących zróżnicowania pomiędzy

poszczególnymi częściami miasta, można je zbadać jedynie w odniesieniu do Warszawy. Dla

pozostałych miast nie ma dostępnych danych dla dzielnic/osiedli, lecz jedynie dla całej metropolii.

73

Inaczej kwestia wygląda w aspekcie funkcjonowania jako centrum obszaru

metropolitalnego. W tym przypadku dane do porównań międzynarodowych, obejmujące np.

działanie komunikacji miejskiej są łatwiej dostępne. Dotyczy to m.in. średniego kosztu dojazdu do

centrum metropolii. Na większości stron internetowych miast (zarówno polskich, jak i

europejskich), lub organizacji odpowiedzialnych za komunikację publiczną, są zamieszczone ceny

biletów aglomeracyjnych. Także wskaźnik średniego czasu dojazdu do centrum, można odnieść do

innych metropolii. W 2012 r. firma Deloitte i Targeo.pl opublikowały raport dotyczący korków w

największych polskich miastach: Warszawie, Łodzi, Wrocławie, Krakowie, Gdańsku, Katowicach i

Poznaniu. Wynika z niego, że stolica jest najbardziej zatłoczonym miastem w kraju, gdzie czasy

przejazdu oraz stania w korkach są największe. Również mało optymistycznie sytuacja prezentuje

się na tle międzynarodowym. W tym samym roku, producent nawigacji GPS – TomTom,

opublikował raport European Traffic Index, z którego wynika, że Warszawa jest trzecim najbardziej

zakorkowanym miastem w Europie, ustępując jedynie Moskwie i Stambułowi. Warszawa w tym

rankingu zdecydowanie przegrywa z jej głównymi konkurentami, czyli Budapesztem oraz Pragą.

Pośrednio do wskaźników związanych z obszarem metropolitalnym i komunikacją można

odnieść również raport Komisji Europejskiej (konkretnie zrealizowany przez DG Regional and Urban

Policy) Ouality of life In cities. Zawarto w nim dane przestawiające ogólne zadowolenie

mieszkańców z transportu publicznego. Odsetek użytkowników komunikacji warszawskiej, który

odpowiedział, że jest raczej lub zdecydowanie zadowolony z transportu publicznego, wyniósł 80%.

To dało Warszawie siódme miejsce w Europie, za takimi miastami jak Sztokholm, Londyn, czy

Amsterdam, ale przed Pragą, Berlinem i Budapesztem. Także w rankingu European cities monitor,

tworzonym głównie pod kątem przyjazności miasta dla biznesu, pojawiła się kwestia dostępności

komunikacyjnej. W ostatniej edycji raportu z 2011 r., oceniono łatwość poruszania się po mieście

komunikacją miejską. W tym zestawieniu stolica osiągnęła znacznie gorszy wynik, plasując się pod

koniec stawki, jednak tuż przed czeską Pragą. Warszawę wyprzedziły takie miasta jak Budapeszt czy

Bratysława.


Danielewicz J., 2013, Zarządzenie obszarami metropolitalnymi wobec globalnych procesów

urbanizacyjnych, Łódź.

Grochowski M., 2008, Samorząd na obszarach metropolitalnych. Raport z badań (I etap), Warszawa

Grzelak J., Zarycki T., 2004, Społeczna mapa Warszawy. Interdyscyplinarne studium metropolii

warszawskiej, Warszawa

Kajdanek K., 2012, Suburbanizacja po polsku, Wrocław

Lackowska M., 2009, Dlaczego w Polsce potrzebna jest ustawa metropolitalna? – Ograniczenia

dobrowolnej współpracy samorządów w obszarach metropolitalnych, w: Samorząd Terytorialny, nr

3 r. 2009, str. 5-17

74

Lackowska M., 2009, Zarządzanie obszarami metropolitalnymi w Polsce. Między dobrowolnością a

imperatywem, Warszawa

Jasiński L.J., 2005, Spójność ekonomiczna regionów Polski na tle krajów Unii Europejskiej, Warszawa

Mantey Dorota, 2011, Podwarszawskie osiedla – głos w dyskusji nad chaotycznym rozrostem stolicy,

w: Kwartalnik Architektury I Urbanistyki. Vol. tom LVI (Zeszyt 2/2011)

Smętkowski M., 2009, Zróżnicowania społeczno-przestrzenne Warszawy – inercja czy metamorfoza

strutkury miasta?, w: Przegląd Geograficzny, t. 81, zeszyt 4, Warszawa

Zegar T., 2003, Procesy integracji obszaru metropolitalnego Warszawy, w: Studia Regionalne i

Lokalne, nr 1(11)/2003, Warszawa

8.6. Bibliografia rozdziału

Bassand M., 1997, Metropolisation et ingalites sociale (Metropolisation and social inequalities), Lausanne Goldsmith M., 2005, A new intergovernmentalism, in Denters B., Rose L. (eds.), Comparing local governace. Trends and developments, Basingstoke Gorzelak G., Smętkowski M., 2005, Metropolia i jej region. Warszawa Jałowiecki B., 2000, Społeczna przestrzeń metropolii, Warszawa Kaczmarek T., 2010, Proces integracji metropolitalnej – „od dołu i od góry”, w: Metropolie. Wyzwanie polskiej polityki miejskiej, Lutrzykowski R., Gawłowski R. (red.) Kozielska, B., 2008, Współczesne koncepcje rozwoju metropolii w kontekśćcie paradygmatu miast globalnych. Katowice. Litwińska, E., 2010, Modelowanie struktur metropolitalnych w aspekcie zjawiska Urban Sprawl. Architektura. Czasopismo techniczne, 3. Lisowski A., Grochowski M., 2009, Procesy suburbanizacji. Uwarunkowania, formy i konsekwencje, Warszawa Ładysz I., Konkurencyjność Obszarów Metropolitalnych w Polsce. Na przykładzie Wrocławskiego

Obszaru Metropolitalnego, Warszawa 2009.

Jasiński L.J., 2005, Spójność ekonomiczna regionów Polski na tle krajów Unii Europejskiej, Warszawa Porter M., 2001, Strategy and the internet, in: Harvard Business Review, www.hbr.org Sasen S., 1991, The Global City: New York, London, Tokyo, Princeton Woźniak M. G. (red.), 2011, Spójność społeczno-ekonomiczna a modernizacja gospodarki Polski,

Kraków

Monitorowanie Społecznej Strategii Warszawy w zakresie kapitału ludzkiego. Propozycja...

Documents

Transcript of Monitorowanie Społecznej Strategii Warszawy w zakresie kapitału ludzkiego. Propozycja...