Lycei Heidelbergensis. Origines Et Progressus. Issebitu LL ...

153

Transcript of Lycei Heidelbergensis. Origines Et Progressus. Issebitu LL ...

EYCE I H E ID ELBERGENSISO RIGINES ET PBO GBESSUS.

D ISSERITUR ETIAM

SCHOLA NIGRINA ET GONTUBERNIIS

HEIDELBERGAE OLIM CON

H IST O B IC O LITE R A R I A,

QUAM

A l) LYCEI FESTUM SAECULARE TERTIUM PIE CELEBRANDUM EXMONUMENTIS LITERARUM FIDEmemssnns IISQUE MAKINAH

PARTEM INEDITIS

CONSCIUPSIT

JO A NN ESmwrcmcns LIA U '

I‘Z,

LYCEI HEIDELBERGENSIS PROFESSOR.

H E ID ELBERGA E ,

EX O F FICINA RE ICH ARD IA NA.

Lee tor i candido

s. p.

JOA NN ES Emunnncué nu rrz.

F avente Deo nostrae artiumliberalimn scholae contigisse laetamur ut postvarias rerumvicissitudines variosque casus quibus conl

_lictaretur

"

interdumgrafissimis tertiumnunc agat .

annumsaccmdnremlntegra atque incolumis. Condita enimestD IE IX.. MENSIS OCTOBNS ANNI M.D.XLVL

Serenlssimo Principe a nmco ll. Electore , Comite Palatino,Duce Bavariae , qui Sapieutß cognomine sun tempore fuit insigais.

Hujus scholae historiamconscripturus equidemminhneignoro ea, quae Amann et Laumavs viri de Lycee nostro cu

jus ipsl erantmoderateres quendath,ihneritlsflnni (grato inpriniisanime LAUTERI egememoriamrecelo quo ipse usus sumpraccentore et optimo et doctissimo) ad hist0riam.hujus scholae

illustrandamcontulerunt. Neque ea ip3 a quae ab illis sunte l

late, improbare inanime _est ; sed nuilius O

potero auxiliis'

con

ärmere ac novls siquae invenero testlmoniis engere. Quad ame susceptumhac opportunltate oblata nee ingratumfere virlsdoctis existimo neque a tempore locoque alienumpasse judicarl.

Conferasqua'

e inmediumprotuli in Ephemeriäibus Darmstad„A lln Schulzéüung 1 825. NO .

22. (Gesohiohte des Gymnasiums zu Heidelberg.)

pesoli aetetem, que , postquemacriter est pugnatumbelli discrlmina superavit otiuminveteretumbarbarici horroremdepulithumanitas inenemdoctrinae speciemverumsustulit artiumlitererumque studium.

Ac nequid deesset,quod ed propositumfaceret, nos a nrn,

Rusmnm, Amann L.wrrmeliorumeuctoritetemsecuti eo

rumvirorum,qui in posteritetismemoriemrevocandividerentur ,vitas brevius , sed non s ine diligentia ipsis Actorumvel scri

ptorumqui de iis egerunt fide dignorumverbis exposuimus .

Duos tantumGurunu rmXn.annnvu et Jo.anm:u Lnuncuvwnomisimus. Eteniminterque quumHeidelbergae insigni olimfucrit ornamento et de

‚cori idemque litererumantiquarumstudiemaxime edjuverit (LEUNCLAVIL'S nostri ipsius Lycei preecept0r

eret clerissimus) de utriusque viri vita et studiis ut primumpowstes date erit in eundemmodumquoquatuor abhinc en

nis d e Mrcm.o disserui singulis libellis Deo propitio agemsubsidiorumet editorumetmenu scriptorumquae bibliotheceUniversitatis exhibet c0pie edjutus.

Hocvero loco,quo Principes Eleclores Fn1msmces II. et Fernsrucus III. Lycei nostri celebrentur conditores, Diviquoque PrincipisCanon a enrcr

,Megni Ducis Bederum,qui singulerimode eifecit ,

ut non solumopulentos redderet clves sed etiamingenie corumanirnosqüe excoleretmemoria est remleude. Hic enimPrinceps, animimagnitudine sepientieque i nurlminus quamlitererumstudio ac docti ine clerus et insignis die XXLmensis Novembrisanni 1 808. scholemnostram„ quae quelis tumeret , C.u .vmren1pleetebetur doctrinam, cumeltern quae e Lemma sodalihus

anno 1 705. hie fueret institute v) , conjunxit plurimisque quibuspotuit subsidiis euxitvr).

v) a nr Gesen. und Beschreib. der Stadt Heidelberg. r . 1 . pag.

360 ibique landete .

vr) Laurnnuu conse lo in libelloqui inscribitur : Das hies ige Gross

herz. Bed . vereinig te Gymnasiumnach seiner jetzig. E inrieb t. Heidelb .

„1809. A dde Ewnin { O ber -'

Kirchenr e th) Rede bei Vereinigung

„des Reiormirten und KatholischenGymnasiums inHeidelb erg. Heidlbg.

Jamante quumdivin'omoti cdnsilia 1 ) Principes Palatini suis in

terris humanitatis et literarumstudie excitare constituerunt , etqueHeidelbergensiumcivitatem0mniumdignissimamjudicarunt , inquehaec studie Universiia te literarumcandende sedrmstabilemet domicilium‘ certumhaberent , ludumliterarium, inquovia ad altioris

doct'

rinee studiaste rnebetur , hie esse constitutum, indabas probetur argumentis

Comes enimiile Imperatoris a aarcr l. , Berbarassae

cognamine insignis , freier , 0mniumBheni PalaiinorumComitanprinceps qui , priusquomfrstre Paintinatu Bhenano ( e.

investiretur Heidelbergae in castr o ep iiquissimo supFa l eihen

sive Jathee collemsito habitans , urbemampiillcabat , edeaquemoenibus cingebet „CollegiumSacer dotum( ut referunt A ctain.Neuenburg ju:rta Hd delöergammutavit inMonaster iumMonialiumet annuos r editus au:r it. Causemutatioms iiaec fa it : In appi<ta ao

tuit doceri et institui pueros.“

1 ) Ui ait T1nnamnucs. Cf. sacra natelitie DmCanon PamnawHe idelbe rgee e. 1842. celebrata p. 3 .

2) Annaa.z enaleclt. p. 8. Bist. A .cademPaint. Heidelb . 1 766. 4.

VOLL p. 377.

3 ) Gen.. Nnunnmnusrs thisi. Angl. 1. IV. 0. 3 0) cumdicit „nimmin Imper ia summae post Impera tor emamgtitudinis Cnou .1r s Be

ne iss, dass die Pialzgrai

en be i Rhein nachvor ( er W ittelsbachischen

Regierung die ersten weltlichen Kurfürsten und Reichs Erztruchsesse

gewesen. Frenki'

. und Leipz. 1786. 8.

4) Tonnuaar bist. Paint. p. 308. Paar:t bist. Paint. p. 126. H aus

snn Geschichte der rhein. Pfalz B. I. S. 53 .

5) Tan n. additiones p. 3 3 . Hnnwrcn entiquiit. Leurish. p. 185.

Scnr cu des GrossherzogthumBaden geograph., bistar . und statist. ge

schildert. Karlsruhe 1843 . 8. S. 21 . 57

6) Tonne . b ist. p. 309.

7) Mi ru chronic. p. 143 . inTamm. additi. p. 40.Haar : Lyc. Heidelberg. 1

quibus nt logitur inActis , „honos baculi“(becmhureetui ent

callsius. Hismagistris salariumex duorumbeueflciorum,reditibus ,

‚quaevacautur Praebeudae '

,ahurbiamagistratu decretum'erat

Heidd berga igitur in iis est Germaniee urbibus inquibus priu_n‘

s

publica schein est i‘

uudeta et constituta . Etanimreparimus hm‘hsgeneris schalee 1nstitutns esse Gathae e. 1 1 44. Lubecae e.

Vratislavitie a. Hamburgi a.

Lignitii a. 1 3 09.„Nordhusii a.. Stellini a. Lipsiae 11. Brunsvici

Narimbergae e. quae andern Norimbergensis schein

a. 1525. 11 Manancurnoun in‘

integrumrestituta est Tub ingnd

a. Augustus Vindeliceruma. 1 500.1 Goldbergae scha

Iama. 1523 . Taermunaarms (Valentin Friedland) insiituit 8) et

Francoi'

ur'

ti e. 1527. Mrcmus Joann e Srainnus Argentore

tenses schalee a. 153 7. restituit séhala Ilefeldensis e. 1543 .

1 3 ) p. 143 Baoca laurci eine ul a lii scn'

lnnil , Bacca

larit , Basellar ii Baculari i Bachilarii nonten, uti namia iJgnolum„ il_a etymon ejüs et 0fl gina lio g

acihuc inobscuro est. lbid. p. 1 6

„ScholaslicorumBacca laurei nominis definitio haec est : Baocolaureus

est persona habens dignit_citembaj ulandi baculum, promovibilia in„Magistrant. Ranzen Gesch. d. Schal und Erzibhungswes. Th. I.

S. 9: „Man leitet dies W or tvon bachelier ( bas chena lier‘) ein ang'

b

„header Ritter ab ; ander e von bacca laurea Jenes istCi. Baumbist. Univers. Paris . T. II. p. 680 sqq.

M11 1 11n11 s Gesch. (1. habenSchulenB. II. S.203 . (Gesch. (1. ecad.W ürden).

1 4) A rme b ist. Palet. p. 1 65. Scaw1 nz Gesch. d. Erziehung B. H .

S. 23 0 : „D ie Schulen waren dem(Stadt Bürger eine Angelegenheit ,

„denn er wollte gerne , dass sein Sohnneben demHandwerke auch le

senund schreiben,und niemöglich etwas La tein lernte .

15) Gesch. 4. Landsch. Thüringen 5. sea. Lean Europ. Helicon.

171 1 . 1 .

1 6) Scnwu 1z i. l. p. 274. V. Banana Geschichte der Pedegagik.

Stuttg. 1843 . 8. Th. i . S. 199.

1 7) Runners i. p. ib ique landete. Emmen i . T. I.

p. 193 . 3 15. 3 1 6. Seuwsnz l. l. p. 1 70.

Semmi. 1. p. 283 . v. 11 1 011 1 11 1. 1. p. 199. 217.

19) Va :mJub il. d. Gymnes. in Frenkf. a. M. Frankf. 1829. S. 5.

20) Institut. lit. T. I._Sraanrmas. (A rgentoretee scholae restitutee.)

Toruii Baruss. 1787. 4. V. Rennen 1. l. p. 230.

Neque vera h1 schola Niorian solum, sed otiumin Collagüs ,Coutuherniis sive Bursis quae dicuntur ( de quibus intra aberias

d isputabimus) , lingna Latina , Greece , Hebraica D ialectica atqueRhetorica tradebautur ; lilmaliumA rtiumMagistris quibusmunus„„und ihmJahr : zur Besoldung zu gehen,

doch eines Söldner s nimmer„„zu ha lten.

“(Cl. Lnnssn n Chronik Th. ll. S. Lo

1111 11 1 1 Geschichte des Gymnasiums zu‚A ltenburg S. 20: „In A ltenburg

„wu rde 1525 aus demGottes Ka sten „ dema lten Schu lmeister MaD i t te r i chBe is sma nn’

j edes 0ua lember 1 0 Gu lden“

gege

„ben; und dem„ „Newen Schu lmeister Pe tr o Spa r s b r 0 d t gibt

„man einJahr 60 Guldenmuss den Baccalauer selbst besolden.

Ruuxor r ibid . p. 245: „In Nürnberg lehr te H e inr i ch"

Gr ening e r ci

„wa 1 480 , denn der Vater von Bi l i b a l d Pi r khe ime r ha tte «knRa th

„dazuvermocht. Er sollte in der Poesie und 0ra tor ic öfi'milich unter»

„r ichten,und erhielt dafür vomRa the 1 00 Goldgulden: eine dama ls

„ansehnliche Summe wovon er wahr scheinlich seine Gehulfen zu beset

„den ha tte.

“(Cl Come. C1:u rrs descript. Norimh p. 1 3 3 . in O pp. Pa n:

immun) lb id. p.

'

263 : „In den Schut-Ordnungen kommt nie eine

„fi.r ü te Besoldungvor und in der Shattga r tischen ( 1501) D ur lachi

„sehen ( 153 6) 9‘ wird der Hector immer bloss auf da s Schu lgeld und

„einige Emolumente hingewiesen. lbid. p. 62: „Auch in Hambu rg„musste sich der Rector einzig und a lleinmit demSchu lgeüe begnügen.

Herzog Monrrzuns zu Sachsen dre ier Schulen ( Pforte ,Meissen und

Grimma) und in etlichen andern A rtickeln Newe Laudescrdnunge 1543

gedruckt zu Leipzig. 4. haec habet : „E inemj eden Schu lmeister in die„scn dr eien Schulen wollenwir j ähr lichvon denen geistlichen Gütern

„geben la ssen,ander tha lb hunder t Gulden

,einemBaccataureen hun

„der t , einemCantor i fun/fzig Gul den und dar zu einemj eden zehen E l

„leu Tuchs zur K leidung , auchEssen und Tr inken zu der Nolhdur/It,„und sollen ihnen die Knaben etwas zu gehen nicht schu ldig segn.

Kummer ibid. p. 262: „E inigerma ssen unterstützte den schlecht besolde

„ten Lehr er d ie W ohlfeilheit der Bedürfnisse. ImJahr e 1500 galt

„1 E lle lündisch Tuch in Schwaben 22Schill. , P. Schuhe 3 Schill.

„1 E lle Leinwand 1 0 Pfenn., imJ. 1526 der Sehe/Tel Korn ‘

1 1 Gr .,

„Hafer 8 Gr . 1 Pfund Ka lb/leisch 3 Pfenn. 1 Fl. Rindfleisch5 P]:

„1 0 Kia/ter Holz zu spa lten 1 1 Gr . 6 Pfenn. 7 Gr . 1 P. Schuhe und

„Pantofieln, und 21 Gr . ein neues K leid für einen Pfa rr er ; für 1 0 Gr .

„speiseten 2Leute wöchentlich.

“W es e r Magaz. Th. 1 . S. 1 71 : „D a s

„Puder W ein kostete 1 0[l. da s Matter Korn 40 hr . da s Pfund O ch

„senfieisch4 Pfenn.

— 0I

soboinsticumpubiioe nendumernt dointumprintiu1 -hns discipiiunsdoeere licebnt

Fleru1t autemScheinNicriua netate Electerinhmmm( 14491 47 qui Victorie

si sive Gloriosi ceguemine insiguis et Artis

et Martis studiesissimus in auia sun pinrimos et doctrina et pra

dentia nobiles claresque vires secumhabuit tieruit Electors

I’e ( 1477 1508) qui ab ingenun generea un animi iudolc ingenuas cognomiunbntur et ne quid Ewopae is in schd is

ut Ammannverbis utnr 3 0) d arume:rimiumque esset Heidel

bergampropositis gmndibus praenms disciplinas undiquc et cla1°issima ea: toto terr arumorbe ingenia evocabat '

3 Magna

inde bujos schalee existimntie init inprimis e pracciarnpreecepto

rumeruditions parte , Lunowce V. regnante ( 1508 cui

coguemen Pacidce inditumest. Qui Princeps Electer , MasaramMaecenas , Universitatis nosirae

'

privilegus ceniirmatis variisquéPrefessorumdissidiis quae in dies ingravescebant prudentissimoet clemeutissime cempositis , omnibus viribus enixus id eti

'

ecit, ut

ne principio beilum111 Germania pro religieuh susceptumemdescerei

28) Anuaii. i. i. T. V]. tel. 432. b. 43 3 . n. Pfaltzgraf OTTO-HENn1 c1 Reformat. MS. (de que

\

iibello ini'

ra pluribus) p. 3 14. 321 .

29) Russm. rediv. p. 60 sqq. ihique iaudata. Saumoratf de A ca'

d.

Heidelb . apud C. v1 11 Brunn in fascic. libror. rar . p. 1 89. 222. Vila

bujus Principis , quamceilegit P. H .1 cununnuc et primus ex M3 . edidit

10. Pa . Kucnnnnucxnn. Jen.!et Lips. 1 739. 4. p. 15. 1 6.

30) R1 1151 1 . l. i. p. 64.

3 1 ) a cxunau de ling. lat. P. ll. p. 208. haec scribit : Phi l ip

p u s , Palatinus E lector , 0mniumvir orumdoctorumamatoremse pracbuit

,teste l o. Tr i themio lib. I . ep . W umvr Magaz. B. H.

S. 152: Über wissenschaflliche Aufklärung in demKurfürstenthumPfalz unter der Regierung des Kurfür sten Phi lipp.

“A cademiamno

s tram, Phi l ippe regnante , prepter_pe5tilentiam, quae in urbeminciderit SpiremNemetumaiiquaut‘umtemperis esSe trauslatam, decet

Ln111 1 1 11 11 . in chronic„ Spir. p. 93 3 . A dde 11 1 115111 . 1. l. p. 63 . Humannr:nc l. l. p. 244.

32) Rmsm. i. l. p. 78. Sub hoc Eiectere studia lingunru;u La

tinae , Graecae'

,Hebraicae in nostra Universitate diligentissime excoü

coepmmt. Ci. Sean. oral . p. 289.

Riminumhabuit synergos et collaborator es uti appettahantur ope

„ramChi l i a ni Gunthe r i , Franci , eo quodmaxime .enset didacti

cus ea lde probavit , eamque sibimultumpro/nisse ingenue fassus

„est. Posten Benz iu s er paedagogo , for t1:na sicvolente desigua la s

„in u l'

roque j ure Doctor factus , ad Vangiones Vormat‘lamse contu lit,

uhr incorrupti et nullius per sona r espec habentis,Judicis delega t‘i

‚offia o perfunctus , in extreme sancata ln 1 inihus captus , udin1umsum„in ter r is diemclausilvir doctus et bonus et de pnbc literar ia prac

„cta rnmer itus.“ - Haeo Wmsmnznannns.Ao divinitus quasi institutum„ essé inielligimns , ut ca 111511 an

tate , qua per literarumstudie via ad altieremreligionis cognitionemmagis aperta desiderabatur , sommi iiliviri existerent rectores et

rci scheinstiche principes ,qui om'nimode excellerent.

Exmagno enimdiscipuiorumnumero, qui ex hujus scheinSpatiisprodierunt ,multi niit etque hi praecipuis lsudibnsminent : Joan nae ms quem, Vilae , Sueviae oppido , natum, qaumanuu1uundecimumagorot, huic scholae , ut optimis artibus imbueretur

,

parentes 151 0.

°

trndiderunt ; Panws Fasws qui TuberuisRhenanis natus patre „octo baciorumviatico instruotus“ Hei

delbergama. 1515.missen est , ut in baue sebolan reciperotur , in

que septemneues est commomtus ; Nmouws Cmmr.uus 3 1 ) quiMesbncbii natus hujus scheine

°

usque ad annum1544. fait alumnus ,que anno in CollegiumD ienysianumreceptus '

est. Hand paucos

doctes viros ex schein Nicriuu , quae tumillustre Paedagogiumfait ,prediisse CISNERUS snope praedicabat

3 7 itaquc aliquanto cupülins

3 6) Linguae Hebraicae a . 151 4. Mu r ano ihn1muo duce Heidel

bergse operamdere coepit. Bedemanno bnccalaureatu a philosophe

run ordine est e rnatus. 0110 neue adolescens XV anneruminit Bauurws , quare jure suo in.

praccocibus ingeniis numerandus est,dequibus

Mounor 1vs (Pelyhist. P. I. p. disserit. Vita ejus est descripta in

b ist. Univers . MS. 101. 1 1 1 1 14. [1 11 1 1 1 1 vitae Theohgg. p. 208. sqq.A 1 1 1 1 11 11 1 1 Spicilcg. iV. p. 6. Barscuu c Lebensbeschreib . Joh. Bauaru

.

A dde A cta l. i. T. ill. fol. 71 . b . fol. 90. D. [el. 98. b . Tzscumnnn und

Srn.unun kircbenbist. A rchiv1 826. V1 uaoaor , die sieben erstenJahreaus der Be immatÄ-Gesch. des bad. Landes . Karlsr. 183 9. 8. S. 21 .

3 7) Anm. 1. l. p. 99. sqq. Avenue Vi . p. 4. Facu ct Cra

nun1 vitas infra adumbrabimus .

3 7 11) C1. Crssan1 vita ed. Hermc., de que infra.

Thomas Enns'rus de que inibn pluribus disscremß do whole Nicrinn in hansmodumjudicnt „Schola Nicr ina fa it semperahjectd quid nunquamsub Univer sitate.

Q uumuntere scholae hujus discipuli saepe in civitatemAcademicam, ut A cta decent _recepii sini , 811 111 11 11 , Fu n, Cru-e

umaliorumueminn in A lbo Academicoquoque reperiuutur.

Base de Schola Nic1‘inn, de que 1nl’rn iatius et tasias diesmduu1 erit nunc sufliciant

3 8) Kurpfalz-Kirchenraths-Protokollev. J. 1565. [el. 87.

39) L.1vrunus (Gosch. 1800. p. ex libro quemdiouni „Sta

tutenbuch der Univer sität“Te l. 18. coi. 1 . (mihi nond11m' tam‘ telici essecontigit , ut iliumperwicere potuerim) inmediumprotert been: „Nach

„demviele , so noch pacdagoylcas lectiones hör en nichtsminder sich

„bei demRectora Univer sita tis einschr eiben lassen,welches Ihnen auch

„unverwehr t sein soll damit dann zwischen Bectore und demj enigen„so demPaedagogi0 fürgesetzt , der Straf ha lber kein Missver stand„entstehe ,

so wollenwir,sofern sie Ihr en Tischund W ohnung in dem

„Pa edag0gio haben, da ss sie a lleinvon Ihren Pr aeceptor ibu8 umihr er„begangenenMissetha t gestraft wer den; wie auch gleichfalls die so

„Ihr en Tischund Wohnung anderswo haben und contra disciplinam„pacdogogicamoder sonsten etwas ger inges ,

so ferulamver dienet„misshandelt. D a aber dieselben etwasmehr er en oder auchwider ge

„meine der Univer sitä t legenpeccir en zu gebühr lichcr Straf anha lten

„und da sichvielleicht andere Fä ll so a llhier nicht gesetzt , zutruge_n

„sollen sich Hector Univemitatis und Paedagogiarcha zusammenthun„und s ich dessenmit einander vergleichen, oder

,wo noth an um

„gelangen la ssen.

“W ennBe itr. z. Gesch. der Heidelb. Univ. Mann

he im1786. 8. S. 100 : „Für das Imma tr iculiren soll de r Student ist er

„bürger lichen Standes 1 0 kr ., gehör t er zumFürsten Gr afen odu °

„Her ren Stand 1 fl. Einschr eibgehühr geben.

40) In errore versantur Benun1 nnns (lanni er Exeges.German. ptacl'.p. L.1 1 1 1 .1 1 11 1 1 3 (Beiträge 2. Vaterlandsgeschichte S. Scuw.mzms ( l. T. ll .

p. qui ludumliterariumHeidelbergae ‘

quendamfuisse quae Schola Ca tha r ina ( Kathariuen-Schule ) nominaretur s iqueinnmcem( Fr iedlib ) a. 1518. prae l

'

uisse contendunt„ Hujus nominissche in b ic nulla unquamfuit , sed ContuberniumD iane Ca tha rinae dedicatum, cujusmoderator illo anne crat 1 11 11 11 1 11 1 15. Ci. A cta i. T. 1 11 .

11 . Q ua de re plura vide inlra , abi de Conluberniis copiosius

disseremus.

Eheimscheinquum'philosophoflmordini sive quod Ba umdisasssu

jnctl rnmtecissct sive quod schein cumUnivernh toooujuuctemerde prneterret ncutiquemsatiafecissoviderctur heimest ut ipso ordine suadente et regento , Peedngogiumn Principe

Eisctero F1un‘mco ll. condorntnr : id quod ex iinquae sequen

tur lucuionter pntebit.

D e P aedag og ic insüluto.

NnnquemTe Museo a nnrcn Sncmvnn siiebuut

Antistes quarumtutor e t alter cms .Pnclflme Musee plecidee Te pecismentem

Te celnere DucemTe coluere Petrem.herum

Q ue tempore Illustrßsimus ille Princeps terras Electorales gubernero coepit , Universitas ‘

liestra in diesmegis e priorn stein de

ciineverat viribnsqne eret'

diminute nd quemrestituendnm, promoveudamet denne illustrendemab illo etque A cedemiee primoribus 1 11-1 doctrinee lands clnrissimi HeidelbergamsuntvocatiERASMUS illo Rormonnnus 1 3) e. 1521 . qui „recusavit venir egratiis actis de praccla ra erga se voluntate et opinione etqueJoann a Oucor.mnmus qui Latinae et Greecne lingnee Pie

41 ) Carm. saecule1 9,quod est inA ctis sacr. saecui. A cedem. Heidelb. 1787. 4. p. 354. 355.

O

A dde HUB. Teen. L’uonn Annales devita

et rebus gestis Fumanrcr Il. Fraucel'. 1565. 4. 11 11 1 3 1 1 . 1. l. p. 77. sqq.42) 0111 11 . Beeren. Jubil. Coileg. Sepieut. Heidelb . 1 606. 4. (Sin

gulae libelli paginae numeris neu sunt signatae.)43 ) M01.1.1 1 11 Leben des Ra.i smesvonRotterdam. Hamburg. 1828. 8.

Anna". Univ. T. V. tel. 1 0. A cta i. i. T. Ill. W ennmemorabb . ord. phil. P. I. p. 24. V. Rennen l. p. 93 .

44) Vita ejus est descripte in histor . Univers . MS. [el. 72 75.

A cta l. i. T. ill. te l. 103 . a. h. Anna". 1. i. T. V. tel. 22. b . te l. 29. 11 .

times des LebenOnconani*an°s. 2Bde . Basel 1843 . Uran us zum

iessieuemsnseipore veluit addita en103 0 nt otium[lehnten sivetriplici lingn

'

a iibres'

divines interpretandi potestas eeneederetur

quumtamenpotestatemillo tempore ( a. impetrare nenpetnit.Sn s srmms Müssmnns Ingelhemiö-Palatinus , Patrup Francismernmordini adseriptns qui alter post Bmscmsumn lin

gnamHebraieamhie deceit a. 1529. Basileamabiit , qnnminnrhemeeden anne Smex Carmens (major) se contulit quiGraeeamlingnam' ae philosophien in hae literarnmsede erst pre

t'

osens. Jan u sqneqne Sm.mus qui hnie in leenmProfessoris iiierarnmGraeearnmsuccesserat, a. 153 1 . Heidelbergamreliqnit. Latinos scriptores Hnnmnus Buscmus (vondemBusehe)deinde Jaconvs MICYLLUS , nterqne humanitatis deetrinae peritissimus , interpretati sunt. Neque vera din hie sunt commorati et ebstipendii tennitaiem, quod advitamhoneste et

'

enmdignitate quadamagendamnen sntileiebat

,et duodie Scholastieornm, qnes di

cnut'

, barbarici quammulti Academiae proceresmordions retine

bunt literarnmcultumipsesqne cultores insectantesmagis quumLeben des Okcenmrsmus in: „Theol. Studienund Kritiken. 1845. H. I.

S. 154.

45) Vita ejns reperitnr in b ist. Univ. MS. fe]. 73 75. Anna".tel. 61 . h. tel. 90. a. tel. 1 30. tel. 1 63 . b. Baucxnn Ehrentempel

d. deutsch. Gelehrsamk. A ugsburg 1747. 4. S. 1 3 7. Rmsnr. l. l. p. 79.

Her rmann erat. de Collegio Sapient. Heidelb. 1 656. 4. p. 75.

46) R.eussnn T. I. p. 550. Baucxnn l. p. 54.

47) W UND I. l. p. 10.

48) J. Onconmnnn et Sm. Gnvsmepistolae ameebaeae de Gavmnr}vecat. Basil. quas insernit Grauens . b ist. Rei. T. III. p. 144. sqq.Gum:vita reperitnr in b ist. Univ. MS. fol. 77. Anna". l. 101. 49. b .

,

tel. 52. b . tel. 83 . a. tel. 140. tel. 1 73 . a. W enn l. p. 7. SamOnem. P. 111 . p. 141 . 652.

49) A cta 1. T.m. 101. tel. 1 21 . a. Tel. 124. b . Anha‘

fl.

tel. 279. h. W urml. p. 1 1 .

50) Vita ojus est adnmbrata inhistor. Univ. MS. fol. 75. 76. An

nall. l. l. tel. 43 . fe]. 103 . 3 . D e Buscnie ejnsque scriptis copiose aguni

Hmm. HAMELMANN iii orat. de Hmm. Buscnro, quae Gumsr . Hummervi

tis ernditerumest inserta ; Jun. Buncxnmn de ling. lat. p. 280. P. II.

p. 43 9. sqq. 484. Anna vitae Philoss . p. 79. W urml. p. 5. 6. SamOnem. T. 111 . p. 23 . 581 . V. Themen 1. l. p. 90.

liberalitet adjuvantes Buscmrts a. 1526.in Andonian Murd

hnrgensemcedemanne cond cemnügravit Mrcnnus

153 7. sohnhmticnmmnnns denne anspicatnrus rediit Francolurtnmad Moennmsitnmquae quidemnrbs ntmercatnra et quaeeins comites esse se lent opnmcepia cnliusqno elegantin sempertlernit ita tnnc quidema rtiumet literarumstudio liberalissimenlnit et auxil

Teliumvirornmex ahitu atque humanitatis studn quod pristinumeo saecnlo nitoremrecnperaverat 55) ex iastidi0 vel contemptn solitndinemquandamAcademiae nostrae accidisse , et jnvenintis litemrumstudiosae frequentiamesse imminutamnemomirabitur.

Cni incommodo nt occurreret , Princeps ammcus II. , literarnni fantor liberalissimns qui cognominibns Sapienlis ,

Senis et

Eloqnentis erat clams simulac , Lunenco fratremertno , Electoralis Pälalinatns regimen a. 1544. snscepitmagne studio in A ca

demiamemendandumnt pristinnmdecus ebtineret incnbuit,

dioons , „se factur amnon ut stipendiü Pfo]essor es sed Universitali essent Professor en

Mac in ré Principemstudns et consiliis duorumvirornmpotissimnmadjntnmesse , Hammamet an Er rmcmv59) Cancellarii ,

51) H.nusser l. T. i. p. 440. 452. sqq.52) Anna". 1. Tel. 1 3 1 . b . tel. 140. a.

53 ) Videvr.r.. p. 18.

Cnr.nznn de Fa . Sn suncnvita et scriptis in novis A ctis so

cieta tis Latinae Jenens. ed. E rcnsr .nnr . Lips . 1806. 8. Vol. I. p. 86.

55) Cnnuzsn in Ephemeridibns Darmstad. z „A llgemeine Séhnlzeitung , Mai 1832. R.nussnn die Anfänge der klassischen Studien

in Heidelberg. Heidelb . 1844. 8. Hanau D éntschlands literar. und reli

giöse Verhältnisse. 2Thle. Erlangen 1841 . 8. Th. I. S. 79. 278. Th. II.

S. 27. 342.

56) Bmsn. l. l. p. 77. 81 . 83 .

57) Pannus I. l. p. 252.

58) Sons . l. p. 291 .

59) llsnrmnnus Hmrmnmin civitatem‘ A cademicamadscriptnsest a. 1 492. (Scuwu . syll. T. I. p. Bumjama. 1517. J. U. Bac

crlaurenm, a. 1519. Deeannmordinis philosophici atque non itamultopost DoctoremJ. U. creatnmwisse , satis constat. A . 1523 Professor

et hl . llama Srer.erns ( Stoll Theologiae Boccalnnrei , illo

temporeministri sacrorumet Theologiao Professorismnnero dlplioe hie 1nngentis in prieno commontationo jamdixi : hocloce singula nonnnlla inmediumproferamex A ctis nostris qnaointern remcopiose et accnrato enarrant hnnc inmodnmCodicis ordinarins et soqnenti anno Universitatis Syndicns (eo enimtempore Codicis Professores plernmqne etiamSyndicimuneto fungebantnr)est designatns . (Annall. l. T. IV. tel. 246 . T. V. (el. 1 7. Sed

ntroqnomuneto jama. 1527. s oso abdicav'rit. Paulo post in anlamPalatinamvocatns Consiliarii ordinlsqno oqnestris dignitate oruntur. A . 153 0.

quuma nnrcr s , Comes Palatinns , postea hujus nominis II. E lecterab Imporii O rdinibns ad Caesarem, tnnc in Italia commerantemmitteretnr , limn uimr s comes ltiner ls adjnngitnr , atqno in ltaliamquoquecumhoc Pr incipe so contulit. (Luenu Annales dovita Femme: 1 1.p. 140. In patriamredux E lectoralis Palatinatns Cancellariimunére sub Lunovrce V. et Fnrnsnrco ll. tunctus est summa lido , justitia

,humanitato, industrie . Ohjuris soientiam, consilii praestantinm,

agendi dexteritatemSe len Pa ta tinus celebratur. Mortuus est die Ill.mouse Jul. a. 1547. Vita ojus enarratnr in b ist. Univ. MS. te l. 64— 66.

A 6do Cnvrn.nr descript. Craichgov. p. 519. W urmdo Facultai. Jurid.

P. ill . p. 1 1 . 12. E) us d. nßmerahb . ord. phil. P, II. p. 19. Ann a

vitao German. JCtor . p. 34. Rmsnr. l. p. 84. 85. 86. Fu n tentnm.p. 14. h ussnnGesch. Th. S. 609.

60) Hmmcus Svei.o in lncemsnsceptus est a. 1489. D ibaohu quivicns ab oppido Baccharnco non proeni distat. Prime Jurisprndentiaeoperamdedit , posten, plerisqne eamdefermantibns , tanquamad ca

iwnniamadvindietae cupiditatemad turpemdeniquequaestumcompara tamTheologiae studiumaggressns He idelbergama Lrnevrce_V.

E lectore a. 1526. est asoitus. Ingonio eratmiti ac placido. Summa industria cnrahat , ne quid durius asperinsve a so tieret vel dieeretur ;nihil tamen intermittebat in concione nt populus vera doctrina insti

tneretnr. W onr c.uvous C.u .rxr us Heidelbergae sacrorumantistes non

dnhitavit allirmare , „S l o lone fn in docendo prozime accedere ad Lu

t ke ram“. Msn s cnrnou ad Lurunnurr ex conventn Vormatiensi deenhaec scrihit : JamPala t_iw'

(Principis) concimrator emadver can'

i au

dierant : qui et comtanlia e et ernä h’

onis tandemM eptus es Senexmortemobiit a. 1557. S i'

. A cta I. T. Ill. tel. 144. h. C.mnn.xminvita Melanchth. p. 200. An.mrvitae Theo". p. 147. Scnwsn. syll. P. l.

p. 100. 105. 109. H.nussnnGosch. Th. 1. S. 109.

6 1) InMrcvu .o p. 25.

I

F annmcrr vonGottes gnaden Pfalzg rane Boy Rheyn,

„H erzog inBeye rn D es H ey llig en Romis chenRe ichs„E rtztrnchses s vud Chnr fürst.“

Nachdemvor lanngverschinenJharen, UngenärliehhimderttvndSechzig , durchBapstliche vnd Koyserlicbe Privilegia , Freyheitenvnd

„Confirmation, vondemHechg'ebornou Fürsten Pfalzgrane e nncmndemEltern

,vnd andernvnsors Churfiirstlichen Stammens voreltern

„seliger godechtnns , vnser Vninersitotvud studinmb hie zu Heidelbergk

„zu pflanznng gneter künstvud sitten löblichen.vnd fundirt vud gestill'

tmrlttiglich begnadet vud Reychlichemversehenwerden ist , Und wirnitt weniger In dere fussstapt

on zu dretten A uchmitt gnaden zu fur

„dern,vud znhandthaben ganntz geneigt , Besonderlich In—betraohtung

„wie Riimblich es gemeyuemA dell , die vor anndern gelärth, kundig ,

E rfarenvud welgeschickt_ sein sollen vnd domitt nitt alle in Vnsers‘

„Fnrstenthnms , sondern auch anderer Herschatl'

ton in Stettenvnd anti

„demLande nifwachsende khindervnd Jugendt , dessgle ichen der HohenStitftvnd geistliche Personen,

D urch lernun‘

g froyer knostv'

ud frömbderHébraisoher Kriechischervnd Lateinßohor sprachen vhnngen in derforcht gottesvnd Erlicher tngont desto schleuniger vud fruchtbarlichervnterwiessen gelärthvud ntl

'

erzogen A uchvolgends di eselbigen zn

Fnrstlichen Regierungen Besonnderliolien anvnnsern He li inverwaltung Irer Dienstvud Ämpter , besetzung der Piarhon, zu Rechtervorkündnng des Heilwerttigen gottlieb en W e t tis auch zu Nottdnrfltigen

bericht , erfahrung'vnd übung der Keyserlichen Recht vndmeniglc

liebemIn Iremanligenvud beschwornnssen dess leibs zno trostvndnntzvnd gnttemgebraucht werdenmögen.

„Vnd wir aber Jetznndt Nach Indreitnng Vnserer Churt'

iirstlichen

Regierung an solchen golärthen, geschichtenvnd well erzogenen personen nicht geringen abgangvndmenge"spnren, soviel befunden, wonit Ze itlichs vnd Stattlichs eynsehens beschickt , es Zn noch

'vveyteremA bfallvud gentzlioher Zerriittnng unseresvorgemeldten Studinmbs ge

wisslichon gelangen thett,Solchs

so vielmiiglichon ‚a iirkommen,

vnd zu besser O rdennngen zurichten, Bedenkhon wir amforders tonförderlich zu sein vns Vrsachen DorselbigenMengel vud durchwas

„täglichemittel sie gebässert vud abgewendt werdenmochten Zn er

IO I'IICII.“

i

„Hiernmb vnser gnedigs gesynnen Gebietende It , DoctorJenna W A

cnnnsrmgemeldter Vniversitet ytziger Roctor wollendt diese Nachge„schriebne A rrtick_ell jeder Facultät , Collegien und Bursen, was j eder

a ohörig ist , So bald und Zumfurderlichston furhaltenvnd verlessen„lassen, Mit benelch,

das Ir jegkliche Innerhalb nechstvolgends Mo

1 7

„näts frist nachdatto ntl'

Ire furf;ehalttne A rtickel Ire schrietlilich ant

„worttvnd grun-dtlichonb ericht verfassenvnd vns vnnerzigklichvber„ gebén.

Haoc Princeps Elector , quibus apprime docemnr , quo proponsa in literarumstudio volnntato illo fuerit.

Tnmin Universitatis Annalibns 70) sequuntur haec„XVI. Februar. 1545. E go (Rector Universitatis) ad_mnctis quatuor

„FacnltatnmDecanis D . Gsoncro NIGRI , theologicae Facultatis De

„ cano , D. Snos sru so Hocnmo ,juridicae Facultafis Decane , D . Su z

„PIIA NO Ror r s cxauo ,medicae Facultatis Decane e t M. PIIILIPPO Rur

„ 1vnno artistrcae 73 ) Facultatis Decane , conscendi ad Cancellariam,„ ub i ad consiliarios Illustrissimi Principis , nimirnmMagistrnmoqnitnm„et Cancollari

\

nmadmissi , praemissa praelationo , 0mniumFacultatnm„Contnberniornm, Collegn Domns Dionysiahae ,

stalnia,ordinationes ,

„ac in universumad omnes snpra positos‘

articnlos,0mniumresmnsa

„ obtnli. Quibus oblatis , Canoellarins respendit , IllustrissimnmPrinci„pemoblata responsa perlnstraturnm, viamque summa cnra ac diligen

„ tin evcogita tnrum, qua Gymnasiumhoc Heidelbergense refloroscero

„posset.“

70) VI. lol. 3 92. b. fo‘ 393 . a.

71 ) BI'

L.E I b ist. Univ. Paris. T. III. p. 557: „Fnculta tis namen a r

,qu inncnmes t nam1 ) a ccip itur pr o d iscip lina s en a r te 2) irr e r ol

‚leg te corpor o or d ine poli tico in b'

nivcr s ita te auf ha

A dde “mussen T. I. p. 193 .

72) „Phi l ip p u s n u e r a s , A lr eiamcs , or d inis philo

,wpkor unr D ecanimune r e es t functus a . quumuntenJ. (J. D.

‚es set or entas da ta es t ei filtern ,Pan:k cta r unr s ive d ig esh'

nova“,Pr ofees io quer tamen iii. 1551 . s esé a5d icavit. J. I]. D . et Synd ictu

„W orma t. obiit H e ideß er gao a . CI. A cta l. T. [V. fol. b.

W urmde FacnlhJurid. P. IV. p. 5. ib iqne landata.73 ) HEUMANN conspect. reipnbL literar. p. 126 „In A ca demiis g r i

‚mis tempor ilms duntazmt s eptemlibera tes qua e vocant a r tes doce

‚bantu r qu ib us p leitosophin ab solut cr edeba tur . Unde philosopki sunt

„d icü A r tis tu e.‘

74) Gymnamnomine A cademismsigriiiicari , argumenüs contirmavimns inMICYI.LO*p. 29. 3 0. His adde quae (Gosch. d. hohen

Schnl. T. [VI p. 3 82. sqq.) inmediumprofert „Na ch der Entstehung

„der hohen Schulen br a uchtemanvon ihnenmich eine Ze it lang den

„ A us dr uck Schu len. D ie ä lteste Benennung fu r hohe Schulen a ls e i

,gentkiimliche Lekr ansta lten war Stud ium. Stellteman s ie a ls pr ic i

Hmrz ,L3

‘c. Heidelberg. 2

,giumiusliiueretur ; publica e tieren! lectiones augereuiumue stipendia

„liegenturn. Qu in e i hoc adj iciendmn pulavit , ut uemo Regeniurn ,qu i„honesto semancipassfl conjugio ,

de officio, qu9madmodumhactenus

„ l'

actitatumerat , cedere cogere tur's) ; postremo e t raüöne s fisci cen

„ susque Facultalis , qui tumin undecimcumdimidio florenos annuatiur

„ excedebant , significabautur , accepti et expensi communia atque risitata„ indicia enumerabantur , atque omnia scatula Facuhatis A rtiumcumper„ sonis quoque annotatis olierebantur .

„‘Porro cumhaec esseni oblata ,

non oral contentus Princeps

„hacmalorumenumeratione , quae Facultati nostrae temporuminjuria„accidissent , verumexpetehat a nobis ordinemet certamdeliberatio„nemde studiis A rtisticae Facuilatis recte corrigeudis ,mulationibus„ constiluendis

,lecti0uibus

,libris , et professorihus designandismensae

„ ei victus natione commode instituenda.

„ Ilaque Deeanns facia convocatione peiiiionemIllustrissimi Princi„pis in senatu recitavit

,ubi Facultas ex re censuit , personi9 aliquibus

„ cumDecane hoc oflicii imponem, ut de rebus singu lis ahquid consul

„ tarent , consullala ad integramFacullaiemreferrent.“„ sells chaft hiess Bur sa d ie Genos sen der selben : Bur sa r ii (Bur sche) .

„D ie Bur sen ha tten eig ene Namen, a ls : d ie Bur s e zumPfa u , zur Li

„ lie , zumA dler .

“ A dde Enn.a T. I. p. 1 63 . llmssr-a I. T. I.

9. MO. Mamas l. T. I. p. 103 . sqq. (Gesch. der Collegien und Bur

sen) , p. 180. De Buisis sive infra latius et uherius

dicemus.78) “r

l NDmemorabb. P. I. p. 29. 3 0 : „ I’

etustiss imumor d inis phi,los ophor ums ta tutum‘ ‘

s upr ema e la u r ed e philosophica e eand ida tos

,.j u r a r e j ub et : „quod nullus ee r ams it uwu r a tus“ Inpr imis a utem‚s ever e ca u tumer a t Nemag is tr i Regentes inContuben tiis et Fa cu lta te

„mat r imonio j uncti esseni .“ CIZ A cta l. T. fol. 180. T. II. fo]. 1 07.

Ilor rmcrzn de lieg. Sep. p. 77 : „ Nimio illo r igor e , qu i ad Cüfll€9

‚dr ang A ca demicamet Bector a tumma r itos non a dmis it. End e cumF r i d e r i c u s II. a Pontifice Romano Ju l i o [II. a . 1551 . Bullamim,petr a ss et , qua cop iamA cademia e fec it la ica s etiamper sorta s ad

„ lectur a s , ea:cepta Theolog ica pr omovend i publica s ei g r afia s de

„ cr ee it.“ IIaec Buila est descripta in Anna". Univ. T. VII. fol. 79. a .

89. a . e l J.mour s Crmo Ilofemianus [de quo ini'ra pluribus) , qui a.

1551 . summur_n Universilalismagistratutn gessit (Annall. I. l. fol. 66.

hac potestate concessa primus est usus. W ann de FaculhJurid. P.

III. 16.

79) A cta l. l'

oL 7. b.

„Det sunt ad hocvlri clu issimt Guunnmnrs Sa unen , Join‚aus Gnr seu .mnrus Jou u

'

us Dorznnnvs (Leontorius) , Annunnus O u,soruws (Koch) Cubamis , Magistri , suntque ab illisquaedamcon

„cepta‘

_et ad integrumsenaturn (Famitatis) relata ,

uhi judicio habiio

„quaedamaddita quaedammutatn sunt,et ad huncqui sequiturmo

„ dun: Illustrissimo Principi ob lata :„Bespona io a rtis tica e F acultatia.

„Cummulta hoc tempore a te divinitus constituta sint , Illustrisslmo„et potenüssime Princeps , tumnihil preeclarius , quamquod tote Re„publica in optimumstatumredacta ad hoc nostrumstudium, quod C.majores consilio divino instituerunt

,tu singulari prudentia non ex

,colendummodo , sedmaximis etiamheueficiis , incredibili liberalitato„ ornandum, aniummadjecßti , ut tempus hoc omne '

,quo tuis consitiis ,

„ tunvirtute tranquillarn trahimus fortunam, honestis disciplinis atque„iis artihus transigeremus , quae et nostrae aetati ornamento et poste

,ritati admirationi esseni. Est sane hie tuus cona\us , clemenlissime„Pr inceps , ac propositumpulcherrimum, quomajorumtuoruut gloriam„non solumaemulari , verumet superare videris , ac id quidemcum„nostrorum‘hominumincredibili gaudio ,

tum0mniumetiamsubditorum„nonminima utilitate

, qui omnes admirabili C. T. cohortaniur gaudio

„ ad perfectionemtumegregii operis quod non solumnostra tempora‚amplectentur , sed amais etiamposteritas summa cumveneratione in

„ tuehitur . Neque vero hocmagis inflammandi tui , quamtestificaudae„ summae ex3 pectati0nis causa iacimus . Quid enimprudentia conari ‚

„quid consiliis gerere , quid virtute conticere possis , non ignoramus .

„ De voluntate vero tua adeo nihil diflidimus , ut nob is persuadeamns ,

„ te literariae nostrae reipublicae salutemantiquissimamhabiturum, id„ cummultis rerumargumentis exploratumsit , tumhac inre praccipue

80) „M. Joa nne s Geg s e l b a c hi u s , Heideß ergens is , a . 153 7.

,"ag is ter ii cor ona orna tus et a . 1540. in Colleg iumSena tor umphilo, sophici or d inis c00ptatus , contr a ctis tr ibus Contubmiis in tb tufl t

Colleg io , quod olimConluberniumRe a liumD ionys nunc

„Pr inc ip ie d d legiumdiceba tur , ab anno 1546 . Regentie loco pr a efui t a .

„que a . 1547. pr imus inter eos , qu i in conj ugiovia er unt , er dinis„tosophici D ecanus fuit. Mor temobiit a . Gt. A cta T. W .

fol. 22. b. fol. 82: b. W ennmemorabb. P. II. p. 21 . 22.

81 ) Fu n tentam. p. 15. C15nnnr opusc . p. 645. 851 . Magistralem}ogamacäepit 0nsoro:r s a. 1512. A cta l. T."L fol. [62. a.

„Mmmnrs , Tnou u geratten,die den discipulis zu warhaii igemde r

„ freyen Künste Fundament , auch der andern faculteten te re ganz nichts„erschossenhaben, gefa llen seint ; So ordnenvud schadenwir

,damit

„ sollich onl‘

ruchtbare Verschwendung des studii Zeit abgeschnittenwer

„de , ernstlichen, das die lectores hindungesetzt aller vnniitzen, spitzi„ger questionenvud argutias , den clarenText , secundumewositionem„Tnnmrsm, Jo.xnn1 s grammatici et Pnrscu nr , Philosophi Avr:nnors e t

„ inter*l.atinos Jauonr Sr .xruu fnsrs vud Joncer Cmcnrovnr den discipulis

„vorlesen.

Verumetiaminterne Illustrissimi et optimi Principis Eleclons ,qui , ut nit Ilor rmcsnus 85

) de instituendo Paedagogio in Bur sa

Saecorumvehementer labor aoit“ die IX .mensis Octobris 1546.

ad Univea itatemmissae ,quibus sche innostra est condita,his

‘verbis continentur

V on Gots Guadezi F r id o r ich Pfa lzg raw

„hey rhey u e rzdr uclmes vud Chu rfii r s t.„V ns e r n

g rn°

s zuvor W ü r d l g e r l i e b e r g e d r ewe r e s

„is t vns e r gne d i g s b e g ehr n b e fehl end e l r vo ll ent d i e„s ehwa b enb nr s z a lb l r von s t and a nvnve r zu g l l ch -n l t

„d en g ema chen vnd a nd e r en no t tnr t'

t l g en g e p aw0n

„zu e r ha l tnng d e s new a ng e s t e l l t en p e d 1t g o gfl von„we g en d e r a ve r s l tä t zu r l clnten l a s s en W o l l en wi r

„wms gne d l g ve i lo s s en. D a tumH e y d e lb e r g S amb s cl a gn„D i ony l a no 1 546 .

„d emwür d i g en vns e r s S tu d i ums zu H e y d e l

„b e r g r e c to r l vnd H e b en g ed r e'

w'

en

„ l l ooto r G e o r g e n n r l .“

„Loctis iiteris depu tati sunt D . Pnrur s A nnxmnnn, louannes De rz

„u :nvs , Deeanns Facuitatis A rtium, D ionr sns (Grave sive Gruß) 88)

85) De Colleg. Sapient. p. 39.

86) Rectoris Magnifici ununere eo anno Hunnrcr s Sror.o fungehatur.

Scnws u sylLP. I. r. 105.

87) Ahnall. #27. a .

88) „ D i ony s i u s G r ave ,Es s lingens is , anno 1521 . Mag is te

, r i i philosophici la ur eamaccep it a . in Sena tumor d inis philos ophic i est r eeeptus a . 153 4. ej usdemCollegi i D ecanus fa it eo anno

„L’. J. Lieentia tus r enunlia tus es t ; a . 1545. a Pr inc ipe F r i d e r i c o II.

„linguae La l ina c Pr ofessor ismuner i est pr opos itus a . 1549. Inst ila

Mnu ouruon ad capita sex remtotamcoartuvit, quormnquintum

„ de conservandis studiis necessanae doctrinas et scholis erst“

Insequenti anno A rgentoralo HeidelbergamPrincepsvocavit Pau wu Factum( Buchlin) civemPalatinum

,virum

90) Sine ulla dubitatione hoc consilium'est „

'

Iieforma tio Vitteber

gens is“, ut vocatur. Exstat sermone etvernacqet Latino a Mensa

curnonn confecta apud Bnnr scnsmunnuu (Corp.Reformator. Vol.V. p.578.

Inquo consilio inspiciendoquumA r.rmcrus ( l. l. p. turn

Srnrvsus l. p. qui separatumconsiliumPrincipi a Mau s

curnosn essemissumcontendunt, nimiumfefl inaverunt. Ine

stquoque inMm..mcnruoms Consiliis s. Judiciis Theologicis a

_Pnznu o editis. Neu

stad. 1 600. It . P. l. p. 586 632. Complnra de hoc consilio dixi in

„He idelberg. Jahrbb. der Literatur 1846. No. 10. p. Mau s

curnounu vera a Fnrnmuco invitatum(nisse illo °ipse in epistolamenseMar00 1556. adM. Conr.mu r (Bnnr scnnmnsnLI. ‚Vol.VI. p. data dicit.

Ub i haec sunt : „Cr escuntmild la bor es nunc pos t Lu the r imor tem,cumque j amvooa tus essema b E lector e Pa la iino in A ca demiamRhenanamqua e est in opp ido Heid elberga inmeo na ta li solo tamenhie pr op termulta s ca us as r eti neor . E t pr ofecto ets i amo pa tr iamtamen eo nuncmane ndumesse du:ci quod s i quo ab ir emhominesma led icimi (pd a

'

xtoyoc snowdicer ent ,me Lu the r omor tua s ed emnovadogma l i qwer er e.

91 ) P.u*u*s Facns,in A lho A cademico nostro FAGINI nomine iu

scriptu'

s,a. 1505. Tahernis Rhenanis invitamingressus est , ubi pater

ejus Pnrnus Bucnu n ludimoderator erat ;matremhabuit Mano.ganrns rs

liliamHmm, civis He idelbergensis. Pannen anno aetatis undecimo Heidelbergamin scholamNicrinamcommigrasse supra p. 8. diximus : quamqoumper septenniumfrequentaret , usus potiss irnu

‘mviris erdditissimisJoanna Bannu o ,

Manr rso Funcnr ro aliisque illustrissimis '

praeceptorihus

indefessamliteris operamnavavit. A . 1522. primatn in A rtibus lauream,a car ro praeside , adeptus est ( A cta l. I. T. Ill. tot. 106. b. 107.

Professorismunus inA cademia nostra illi delet re in animo erat Fnrnnnrco

Ill . , sed Professores „papa li zelo flagr antes“,ut ait Hornncnnus ( de

Colleg. Sap. repugnabant. D elude Msnrmoßrcnao initinere Ang loBritannico comes exstitit Fucrr s idemque aurions :

'

de quo quidamdicebant : „ a P a u l o apos tolo usque a d P a u l um( Fagium) non su r r ea:it

s icut Pa u l u s Plura de eomemoriae tradidit M. Cnarsr .

Snv'snn-zn in libello , qui est „de vita etmeritis Par i s Fam. A ltorl‘. Noric. 173 1 . In Ironie hujus libelli con5picitur uumus , in cujus altemparte adumbrata est Facu imago ,

in altemhaec legunturvarhu i Pa u

vitae probiis to e tmorumgmsitate excellentemTheologen chris

s imum,cujus opera quamin eccliesia turn in Academia embndanda

uteretur A tque hie Principen Serenlssimumin omnibus quaemalitas est , consilio et opera adjuvit ; de ecclesia assensit lis , quaepie e t prudeuter a lilamncurnonn'

constituts erant et praescripta

de Academia vera duplici scripto seulentiam‘suamex‘

plicavit , quorumalterumerst insoriptumi „D elibei aiio ac ConsiliumReformationis Fabultatz

'

s A rtiwu A cademiae H eidelbergenfis . Illust. oes lr tt

elementia obsequentiss . Pavws M ares alterum: „Fame in

slaur atae scholae Heidelbergßnt is quae aper ielur Calendis N0

ocmbr isHi libelli die X IV.mensis O ctohris per CancellariumUniver

sitati sunt traditi „q Ieger et , ez aminar et Pr incipique senten

iiam In Universitatis A ctis , quae supersunt , hi libr i

ipsi a Facro conscripti non reperiuntur. Sola ratio scholarumhahendnrumab eodemviro docto elucuhrata exstah nostro lingua

„Schulplan“ diouni

,cujus exemplumhoc est

„Paedagogio quatuor gradus crunt assignati

‚J. Elementariornm, Il. Grannpaticorum, III. Latinorurn, IV. O ra

„‘0rumj ‘

‚tu s F a g ins Germanus Theologus eccles iae A rgentinens is pas tb r

„ob iit Canta br ig ia e a . 1550. a ct. 46 . Cr ema ta sunt ej us ossa a .

Amann: Spicil. VI. p. h. 5. Fun; tentam. p.

15. Buecxn:n Ehreniempelp. 17. Anna vitae Theo". p. 99. Sumonomast. T. III. p. 179. 618

Jo:cttnn Gelehrt. Lexic. s. v. L.wrnnfl esclu 1 798 p. 18.

92) PARE I'S l. l. p. 252. Srn0vn l. p. 32. Snmn.mde statu re

lig. et reipubl. p. 283 Tamm. histor. T. I. p. 56.

93 ) Annsc. l. p. 157.

94) Anna". lol. 429. a.

95) lbid.

96) Anna". 1. T.VII. lol. Mt .

-af h. M i a. b . Con

'

sule quoque„ lo. Ilournar , p rimi Reformatoris Eccles iae Coronensis , ConsütutionemScholae Coronens ( a . in

°

,Dücx Gesch. d. Kronstadt. Gymuas

S. 123

Neque injucundumnequemcommodmn erit d isciplinae tradendae

lormnlama Mnu ncnrnos a scholae Herzbergensi a. 1538„ apte verbiscomprehensambic add_ere.

,aliquot vot sbuh ex uomeuciatur is Pun.rrr r , casquemaus omnes sd

„forums declinstiouumet*cbujugationumre i'er rent. Ahhora III. usque„ sd [III. disoereut legere et scribers Grsece . Posies succederent eti

'

un

,generales formae declinatiouumet conjugs tionumscholae A rgentinensis.“„Et hoc sdmediumsunum.“

„Festesmaus a VII. usque ad VIII. Gramms iica et Syntaxis Pun.rrrr ,

„s1nhora VIII. usque sd IX . selectae epis tolae Crcs sozu s.“

„que per sexmenscs.

„Post Tas surms per totumannum. A prandio ab hora XII. usque ad

„ I. conferrent , a I. usque’

sd II. Gra'mmatics Cr.sx.mm, a '

III. usque ad

„IIII. selecti Dialogi c rm, usque dimilterentur , antequamessent„Grammatici.“

„III. Tertn Latinorumfinis erst, ut pr0priets s et purits s Romaui

„sermonis dcquireretur . Media autemhaec essent : Mus e hora VII. le

„ gereutur s rctiors prsecepts Grammatices , eaque prsesefl im, quae sd

„phrssin linguse spectarent. Post otiumpsssioues dictionumet ratio„ues carminum. A b VIII. sd IX . Crcs inoms epistolae et Philosophies

„aliqus inquibus pr0prietas diligenter ostendere tur .

—Ahhora X II. us

„que sd I. conferrcnt. A I. usque ad II. SyntaxismGrimm. A

„III. usque sd IIII. ISO CRA 'I'

IS ors tiones.

„E t haec priore anno.

„A ltersmans hora VII. Georgios et Bucolics Vmcrm,VIII. in Cran

„nous . A b hora I. usque ad II. de idioms tis lingus9 Graecae . Post

„ sutcederet in eundemIocumHnsrour s. A b hora III. usque ad III].

„Isocru rs s ut supra . Mittersuiar hinc , cumpurits temlinguae Latinae„ scribendo et dicendomediocriter expr imeront , Grsece inte llwerent

„IIII. Q usfl i gradus , O ratorum, finis ers t,u t lingua erudire tur et

,perficeretur

„Media haec erant

„Maus ab hora VII. u sque ad VIH . tabulae b rei issimae Disieci icae . Ab

„hora X II. usque ad I. conferrent. A b hora ]. usque ad II. tsbulse

„Rhetorises . A III. usque sd IIII. Danosr asms ora-tiones Iaciliores .„Et haec sdmediumsunum.“

„Post succedereimans sb hora VII. usque sd VIII. D ialectica Srumm.„ A b hora VIII. usque sd IX . ors tiones graviores Creasoms. A I. usque‚ad II. Rhetoricse partitiones Sr r snn. A b hora III. usque ad IIII. DE

„nosruams gravieres oratioues .“

,niss der Pr ediger und wenn die Unter suchung seinen Wünschen nicht

„ entspr ach so‚_fiel das Ur theil in den Visita tionsacten dahin aus

„ Ist geschickt und fleissig in seinemAmte erfunden worden,aber

„kein Gr amma iicus

‚woran also diesselb igenre gentes contuberniorumpro Bamlaurenndis„otiosi Vnd deren Stipendia vergebens angestellet odermusten war„ten biss Inen auss solchemlmaginario pedagogio allererst aberviell„Jar schuler zugeschickt werden, die zuvor , wie gemelt , summumge„nus dicendi Latine erlangt , und griechischverstanden tt , welches sehr„langsani gescheenwurde .

„Es wurdenauchdie Regenten sampt denpreceptoren des pedage„

g ndemassenmit arbeit der lection beladen, dass [nennit well‘mi g

‚lich neben solchemIremAmpt eyuicher obernFacultet anzuhangen,„deren lectiones neben der__Régenterey Zuvisitiren wie bisshere be

„ scheen, dardurch das die oberen Facu1tates auch In abgangmit der„Ze it wachsenwurdenvud ganz ersitzen zu schmelerung , hönvud„spott der-Vhiversüet ,vnd EW . Churll. Gn. Furstenthnmb nit zu gerin‚£ emM ChI9YI.

„Dan seite der Regeuten und PreceptorenPedagogn Amptvud ge,schedl allein sein leren

,Vud nit auch lernen 1 02) in den O bersten

„Faculteten, Somustenve die obersten Faculteten Mit der Zeyt er

„ sitzen one Junge setzling , wie loblichaber das seinwurde ,hatMan:

„niglichzu ermessen,Insonderheit

,ob es nit dehin gericht , das gra

„ dus , dignitatesmagisteria In den privilegirtenVniversitatibus wuß„ den abgeben, Vnderdrucktvud Zu Nicht gemacht.“

102) Ennsnn l. I. T. I. p. 1 65: „Der Unterschied zwischen Leh

„r enden und Lernendenwar auchdamals gar nicht so scharf bestimmt ,„a lsman denken sollte ; denn es zogen nicht seltenviele schon bej ahr te

„Leute noch des Lernens wegen auf Univer sitä ten, undmancher fand„sichfähig , e ine W issenschaft zu lehren,

ioährend er eine a nd e r e

„studir te , so da ss es gar nichts ungereöhnliches u>ar einen und den

„selbenMann,die e ine Stunde a ls Lehr er und die and e r e a ls Zu

„hörer imHärsaa le zu erbliclren. D aher findetman auchmit demNa„menStudenten (Studentes) nicht , \nachunser emSinne , bloss die Lernenden

,sondern auch die Lehr enden überhaupt a lle die sichmit der

„G'

elehrsainkeit beschäftigten bezeichnet. Nur die Studir enden _roelche

„in den Collegien unter der Leitung ihrer Magister lebten war enver„bunden gewisse ihnenvorgeschriebene Vor lesungen zu besuchen; die

„übr igen (welche nioht de collegio , sondern de communi war en) hann„ten darinnach ihrer F reiheitverfahren. Eben so war es j edemderseine Studienvollendet und eine akademische W ürde . er langt hatte

„fr eigestellt a ls Lehrer a irfzutr eten und viele bedienten sich dieses

„Rechtes obgleichdiej enigen welche es nicht fina len,darumnicht auf

„hör ten, Mitglieder der Univer sität zu sein, wenn sie nur sonst an

ihren Verhandlungen Theil nahmen.

„ZumAndern, So werden ihoMermeltemBernPAULI ’

,FAGII Rat

„schlag In tertia et quarta classe solche dapl'

ere , schwere ,trell

licho

„ authores utriusque linguae furgeschlagen; als In poösi Vancmms ,„Romans , Hnsronvs , In oratoria Damosrnnnns CreamIsocns

„rs s welehe authores nit allein In ein pedagog nit gehorig (als

„darinne prima juventus in primis rudimentis grammaticae = et dia

„leclicae zu instituiren) sonder auch denJungen angehenden stu

„denten zu wichtig vud zu schwer seindt , vud billichvorbehalten„wurdenberun1p_ten dapll

eren Prolessoribus publicis latinae et grae

„cae linguae , wie dan'

in anderen berumpten Vuiversitatibus ger„manise b eschicht , von welchen professoribu3 publicis Latinao et

„et graecae linguae In gemeltes FA G"Ratschlag gar Revue Meldung„beschicht , vielleicht der Meynung auss e iner gefreyten löblichherkho

„menenVniversitet einParticular vud Bacchantenschull tacite inzul'nh„ ren, wie sich denn A s rosrcs Senones horen lassen

,das die Pumpe

„vud gradus Facultatis artiu1u In kurzen Jaren eyn ander Meynung

„habenvnd gewinnen,werden welches wir nit anders deuten oder

„verstehn Ermen den das sein furhab9n dohin gericht , Facultatemar„tium, deren promotionvnd gradus zu verhindernvnd ( éovill an Ime)„abzuthun,

W elches EW . Churl‘

. Gn. als ein stiell‘

ter,Patron

, vnd„handthaber derselben sonder Zweilfe ll verha ltenwerden

,vud Faculta„ temartiumdurch solche Anstellung fuergeschlagens Pedagogii nit zer

nach andern fuglichenM1 tteln,dan durchBern Paaren

„ l'

urgebenwerden trachten lassen, D amit EW . Gn. loblich her

„khomene Vniversitet nit delormirt , sondernReformirt Vnd In bessern„ standt gericht we rdenmöge.

„Zum'D ritten, W o das pedagogium, wie furgebenwurdevflgericht„werden solle ,

So wurdenalle schuler desselbigen nit eynern'

Rectori

„Vnd Vniversitet , sonder wie die Neckerschuller allein [rempedage„

'

gio vnd9rworllen sein, D ieweill nuhn dieselb igen so etlichviel Jar„impedagogio verharren sollten,

I1 e wonung der Me 1 er teyll nit im„pedagogio ,

sonder , wie vermutlich,hinvud widder In der Stadt ha

„bénwurden, eyner du ,der ander dort

, was Mutwillens °

_vud Vnrats„darauss ehtsteenmöchte , Ist well zu gedenckenvud abzunehmen.

„Sollen s ie dan Zumteyll einemRectori vud Vniversitet vnder„woa sein,

.vnd zumtel nit„ Vnd also Studenten, Schützen, Bac

„chanten1 03) Reichvud A rmEdellvvud Vnedell heimische oder

103 ) _Rvnxoes I. T. I. p. 128 : „Man[and nichts unrechtes dar

„in dass die Schüler,besonder s a rmer Leu te Kinder , wie die Gosel

„ten, von einer Schule zur andernwander ten, wenn sie entweder an

„einemandern O rtemehr zu lernen oder ein besseres Unterkommen zu

„ l'

rembde , alle durcheinander vermisclmt sein, wurde es e in grosse

„Confusion geberenu ,vud zu Mancherlei gezenek vud a ‘

rieden'

Vr

„sach geben.

„Vud wer also r users erachtens viell Ralsamer ,dasman die

„Neckerschull fur die A rmen Fre 1ubdenvud heymischen schuler ,vnd

„der A rmen Burgerskinder , wie herkhommen, pleyben, vud cir_1_eu r

„samenRathhie zu Heydelbe_rg , wie bissher bescheen, dieselbig yeder

„Ze1mynemdugli'chen Schulmeisterv„ 1;s_ehen liesse ,Vud das der

„neben (wie von A lters here einJedes Centuberniurn_sein eygenfl p__

„daa eg g gehapt , vud aber d1e Conluberma dieser Zeitt zusamen in eins

„ gezogenwerden sollen) das auch hinfurt nit Mehr drei , sender al

„ lein ein pedagog anger icht wurde ,so hochvonNotten fur diejenigen,

„die In lateinischer vud griechischer Spruch Ire principia Zu lernen be„gerten,

so lange biss sie zu den lectienen der Facultet artiumge„schickt vnd derenvehig wurden, Doch das die teutschen schulen

„darlnne Man allein pflegt lentsch schreybenvnd lesen, auchRechnen

„vud dergleichen zu lernen, nit hierdurch abgestelt wurden.“

„Das auch durch solch pedagogiumden Magistris (so noch nit

„Mögen ein liegenterey oder pedagogiumzuversehen bekommen,vud

„ dech geschicktvud gelet t) etliche Jungen ( doch in ey_ner bestimpten,anzall , den contuberniis vud andernMagistris onbeschwerlich) vom

„A dell oder sonst erlicher Burger In lateinischer, griechischer

oder

,hebraischer sprachZu instituirén anzunehmen onbenehmenwehre , de„mit auch dieselben bei der Universitat ein pléibens habenmöchten,„biss sie weytl1ers ve1 sehennwurden.

„Zumvierdten, W an eyner solle In l'

urgebeuempédagogio so lang

„verharren, biss er durch allevier Classes keme (wie es Fs eros uevo„et trivialibus scholis insolite vocabolo nennet) Baccalaureus currens

„wurde , Ist Zu besorgen,das wenig solche Zeit erwarten

, sonder

finden hofften. D iese fahrenden Schüler theilten sich in die grösseren

„oder Bacchanten und in die kleineren oder Schützen ein. D ie A btei

lung der Namen ist ungereiss . Manche glauben, Be ech. kommevonbacchari herumschwärmen) oder beanus das einen angehendenStu

„denten bezeichnet. Scuw.i az l. l. T. II. p. 186 : D as W ort Schütz,

von Schiessen,soviel a ls werfen scheint in diesen Gebr auch. geMmmen zu sein

,weil diese Knaben durch W erfen sich der Gäme ge

wöhnlich bemächtigten,woher sich auch aus diesen Zeiten der be

„lrannte Studenten-Sprachgebrauchvon Schiessen er läuter t und der

Neben6egri /Yeiner gleichsamSpar ten. Vergünstigung klar wird . A uch

„scheint es dass den Studenten j ener Zeit hier in etwas nachgesehc»

„wurde.“

„trachtenwurden wie sie ehe Currentesmocht'enwerden das ist ,

„Zumthor hinauss “

ziehen Vud andere schulen Vud Vniversitates be‚suchen,

daselbst lr geldverzeren, da siemit gleichen oder wenigen

„Kostenvnd geringer Ze itt In scholis privilegiatis et bene institutis

„Universitatibus [res Fleiss vud Studiumbs Brüche Zeugnuss bekehr'i1en„möchten.

„ZumFunllteu , Se seindl die lectienes , so in Contubernio pro

„Scholaribus et Baccalaureis ad Baccalaureatumet Magisteriumin libe„ral1bus artibus consequendumvon den Regenten gelesenwerden sol

„ len,dermassr’au furgeschlagenJa furgemalet , das Menniglich, j a auch

„Fames sonder Zweifell selbs well erachtenmage das solche A utho

„ res , Vud l'

urnemlich in griechischer vnd hebraischer sprach, als Nem„ lichA ursrornnns , Pu re , Dnuosruanns„ ll snuocnus s , Boen1uus , Ri

„ blia hebraica 61 den schelaribus so aller erst Ire principia in libera

„ libus Ärtibus pro prima laurea consequenda erlangenwollen, viell zu„wichtig ,

Vnd vber -lrernverstaudt,derhalben die Regentes Bursarum

„ sampt Iren discipulismit solchen trell‘lichen,wichtigen lechonenvn

„b illicher weiss beschwert wurden, Sender wurden solche praelectio

„nes b illich (wie vergemelt) vorbehalten fur die professores publices ,„Latinos et Graecos wo Man die gehabenmöchte , Vnd fur.

diejenigen

„auditeres , die solche trell‘

liche prachctiones ,vud professores cumuii

„litate et fructu heranmöchte .

„Zu Demist auch zu bedenckenvud well 211 erwogen ob es

„Ne tzvud gott , das lingua graecamehr dan latina In Facultate artium„gelesenvnd gepflanzt wurde. W ir geschweigen hie , Mit was grossen

„kosten ermelte Bucher von den schulernvud auditeren erkanllt,vud

„bekehmen werden Musten, Mit welchen Vnkesten, so lnenvll" Die„Bucher ghen

'

wurde ,mancher sich domit In StudioJarvnd tag er

„haltenmöchte.“

„Es wurde auch also ein heimliche schatzung durch die Trucker

„vnd Handtirermit solchen Buchernvll EW . Churli Gn. vndersassen„geschlagen, den welcher ein Sohn In Studio welt haben, dermuste„Jars 20, 30vudmehr gulden seinemSon fur Bucher geben, zu

‚vorvud ee er gradumMagisterii erlangenmöchte die lme der Zeit

1011) Runners l. p. 211 3 : „D ie Bücher waren selten und theuer .

„Joh. Rewhl in beschwer t sich in seinen Br iefen, dass die A ldini

„schen Ausgaben so theuer wären,und dass er für den P lo tinu s a l

„lein 2 Duca ten ( jetztmehr a ls Louisd’

or) hätte bezahlenmüssen.

„MM a nchthon’

s Zuhörer ( ibid. p. mussten,a ls er ‘

imJ. 1524

„über D emoe thene s Reden la s , sichihres .Lehrer s Ex emplar abschrei„ben.

“Vida quoque Mmurns Sitten d. Mittelalt. T. II. p. 532.

„wenig nutz , als die er gruntlichnochnitverstehmochte , Vnd helle„dessenNiemandsmehr vud bessemgewinne ,

dan die hantirer v_11d„drucker , so ausserhalb EW . Churf. Gn. Furs tenthumb hinvud widde r„InReichsstettenvnd anderswo gesessen.

„Sodan auchmanchemabscheuemachen wurde , das er se ine Sone„umsolchs Merglichen Vnkestens willen de1 bucher ,

nit her , sonder

„vandere Vuiversitates schickenwurde.

„ZudemIst nit eymJeden gelegen Griechisch 1 05) oder He

105) LernsuumipsumGraecamlingnamtumdemamdidicisse nemo ignerat , quumProfessor Theologiae jamesset , et Hnmucos Bunn1 .1os qui Su u rmi ers t aequalis , aetate prövect10r , ex Rnocnnmo perlite-res quaesivisse fertur , utrum, eleison ( ähe'qa'ovl triumanquatuor osset syllabarum. Genfer sis quoque Msn.1ncnruos . Declamatt. Servestae .

1585. 8. T. III. p. 305. T. IV. p.1122. A dde Runner s . I. P. I. p. 247.

sqq. : „„Amlangsamstenwar en die For tschr itte welche die griechischeLitera tur in D eu tschlandmachte. Sie wollte sich in keines von den

„segenannten Br ad-Studien so r echt passen. D ie Theologen hielten es

lange Zeit für eine K etzerei gr iechisch zu wissen weil die Gr ie

„chen K etzer wär en. Man g laubte ,das neue Testament sei in einer

„neuen Sprache geschr ieben, und ver schr ila es a ls ein neues Buch

„voll Steine und A uch die Jur isten fanden es sehr lästig ,„da ssman es ihnen

.zur Pflichtmachenwollte , gr iechisch zu verstehen.

Man behauptete , das Studiumdieser Spr ache wa r e zu schwer und

„hä tte wenig Nutzen viele verwir r te Köpfe lernten g‘

r iechisch und

pr ahltmnur damit ; die W issenschaftenver lören ihre A chtung und

die Philosophie besonders würde ganz ver lassen Zur Pflicht wurdeden Theologen dies Studiumer st zur Zeit der Reforma tion gemacht ,und in die Schulen noch später eingeführ t. Man erklär te ha uptsäch

lich Em. Chr g s o lo r a e Erotema ta ( eine gr iechische Grammatik)die E r a smu s und Re u chl in sehr wrpfahlen.

D ie er ste gr iechische

Grammiztik in D eutschland schr ieb Ri cha r d Cr ocu s (Lips .

welcher umdiese Zeitmit grossemBeifa ll an der Universität inLeip„zig lehr te .

“Scnwanz Gesch. d. E rz, P. II. p. 24-6 : „In D eutschland

„wurde von demKurfürsten Phi l ipp demA ufr ichtigen in Heidelberg

„imJ. 1498 der ‚er ste Lehrstuhl der: griechischenSprache er richtet und .

„der Bruder des berühmten Reu chl ins , D i ony s i u s R e u chl in, be

„r ufen so sehr sich auch die Univers itä t , welche in der abgelebten

„Scholash‘

k der Realisten und Nomina lis tenvon keinemneuen Geiste

„wissenmochte , dagegen setzte.“ A dde A cta T. [L tel. 1 61 . abi

literae quoque 11 Principe ad Urhversitatemhao de' re deletemp?rinntur .

. Hismagistris '

schola nostra home coepit sed res nen

d emorant compositae , nee inmelieromstatumredactne , idquodhaec Actorumverba ° docent 121)

„ XXVI. O ctobris 1546. Paedagogi Anronrrs Scaeans et Commons„Lu rus peteb ant pecuniammutuaticiamad ligna coiimenda ex Facultatis

„fisce . Queri1mpetitioni Demini hoc pacto annuerunt , ut Scaeans intra

„ semestre tempus _commedatam_ pecuniamproprio chirographo se radi

„ turumcaveret. Ceterumsummamutui daudi fuerunt 10 tler.“Q uantumvero Principi invotis fuerit , ut haec schola per

l'

ecte constitueretur , ex his litsris Germershemii ub i turn

commorabatur , baue in senténtiamad Universitatemdatis et die.

XX II.mensis Juan a. 1547. eidempraelectis , luculenter appa

rot 1 23 )

„Von Gotta Gnadcn Fnrnmcu pfa lzg rutf be i rein E rtz

„truchses a vud Churfurs t.=c„Vnsern gruss zunor wirdigenvud Ersamen lieben getrewen,

als

„wir verschiner zeitmit demcentuberniovud pedagogie ,regentenvnd

„magistris de1° artisten facultet inverordnungen der Lectionenvud Saw‘

„ larien handlen lassen, wurde vns bericht , das in solichumnit so

„s tatlichwie sichwel gepurt , auchwir unsversehen hatten,furge

„schrittenwerden sey , das auchvon der Vniversitet wegen, als ob sie

„ solichs nicht anginge wenig e insehens geschehen dardurch vnser„fiirnehmen das gedachte facultet in bessere erdnunge gebracht , zu

„widder gehandelt ,‘demnach ist aneuch samptvnd sendervnser ernst

„ licher befelch vr wollent berathschlagenwie alle lectienes in contu

„be rniovud pedagogie den auditeren zumnutzlichsten angestelt , auch

„wie es hinfortmit anzal der regentenvudmagistris , darzu deren sa

„larienhalbenzu halten ordenung gemachtvnd dermasseneinsehens he120) Amann l. p. 157. Annhna: analectt. p. 17.

121 ) A cta fol. 1 7. a.

122) Tomas. I. p. 3 3 : Conr a du s Palaiinus*Praefectumm

„Germer sheima liaque in A lsatia cujus ipse ut et successores ej us in

Pa la tina tu Rheni Praefecti (Landvögte) erant-

Pala tinntui Rhenane

„( c. a . adj ecih“WmnnnBeschreib . der Kurfürst]. Pfalz. Franki,

und Leipz. 1 786. 8. p. #08. sqq. A cta Acad. Pal. Mannhem. 1773 .Vol. I. p. 11 34. Vol. II. p. 11 3 .

123 ) Anna". 1. I. T. VI. fol. “19. b. I01. 450. a.

‚expensis Universitatis conducto , cumuniversa supellectile Aperbachum„migraverunt.“

„Aperbachenses autemveteriquadamerga literarumstudiososma„ levolentia 1 29) aedes nonuullas pr ius vacuas interea ipsi occupave‚rant. A c ut Regentes et nos qu i Collegiumseca ti erant , rat samex

„pellerent , initio ex aedibus quaramtamenpuncae reperiebantur idoneae ,„census iniquissimos exigebant. Namex cubimrlis quibusdamhypo„causto ,

culina et cellulavinaria ojus domus quamRegentes Decano et

„publicaemensae destinaverant quumque hospita ipsamuliercula de‚nob iliquidemstirpe , sed tamea tenacissima inhabitabat , Centum; ex

„ae‚d1bus vero stipendiatorum' octoginta floreni pro annuo censu exi

„gebantur .

„Collegiumet Regentes 1 3 0) Dominico Laetare 1558. ab exilio Hey

„delbergamsunt reversi.“Quumvera Universitas , Paedagogio , cui oral infes lissima

, et

Scnono Heidelbergae reli0tis Eberbachiumesset profecta Sononus

graviter camapud Principen incusavit hoc libello quemintegrambic adferre juvat.

„Illu s tr is s imo Principi amuco E lectori„lllustriss . Clem. V. orat supplex Anrnonrns Scnoavs , humillimus Il

„lustr . D . V.minister.“„Guamjamannus sit exactus et amplius exquo dictus supplicans

cumuxore et familia ad lllustr. D . V. Universitatemvenerit Heidelbergamexcitus huc amicorumet Illustriss. D . V. Cancellariim) pianomemoriae jussu interimuuicumfa it studiumdicto supplicanti u t se

lllustriss. D . V. approbaret , juvando studia publica praelectionibus primumpublicis quibus Specimenmediocris quamprofitetur eruditionis '

edidit,ut sit illi tandemcommissa Paedagogii procuratio , e t per D .

Huuanr rm1 3 3) SecretariamIllustr. D . V. approbari studia e t eruditio

nem, quamadl'erret dictas supplicans , et constitutumest stipendium

80 florenorumet pro habitatione domus Suevorum, inqua sic sese

129) A cta 1. T. 11 1 . lol. 1 24. a. : „A . 1529. Conhcbernia &arbaclci

„agebant ob pestilenliam.“1 30) A cta T. W . fol. 26. b .

1 3 1 ) Anna". 1. I. T. VI. 101. 450. b . fol. #51 . a.

1 32) Hmmxmms Hxarnnmab Eppingen e vita discesserat dieI II.mens. Jul. a. Vide supra p. 1 3 .

1 3 3 ) Hunnarus Tnoms Laonros . Cl. Fu n tentam. p. 15. Ha ssan

l. P. l . p. 563 . Sax. onom. T. III. p. 235.

gessit , et ea fide ac diligentia ohivitmunus sib i nomine Illustriss. D .

V. demandatum,ut invidiamipsamprovocare audeat

,a qua tamen

eo usque premi se sentit,ut jarnvotis quorundam, qui sibivindicant

reformandi curam,sit exclusus omni administration literaria

,nis i

avertat Illustr . V. Clementia.

„Hanc igitur Illustriss. V. Clementiamrogat dictas supplicansdigneturmandare Rectori scholae Vestrae , et dictis qui se dicimt lieformatores ut dictumsupplicantemloco etmunere suo non removeant vel si omnino camesse patent dicti supplicantis _eruditionem,quaehccupari non debeni inpaedagogio ,

sed digna sit sublimiori aliqua tet publica professione quavel linguae Latinae perfectio traditurvel Rhetoricumartiliciumnut disserendi ratio , unamex illis suscipiendampraelectionemconstituant.“

„O lfert autemsupplicans humillirnumsuumobsequiumin omnibus,

quae placehnnt Illustri D . V.

„Illustriss. D . V.

addictissimus Cliens„Anruonms Scnonvs .

Q uo Scnoar libello permotus graves has literas 1 3 4) ad Uni

versitalemdedit Princeps :Von Gotts Gnaden Fnrnnnrcrr pfa ltzg rall

bey rein

„E rtztr uchses s vud Chur l‘

iirs t.“

Vnsern gruss zunor wirdigenvud E rsamen lieben getrewen.

Vus hat Anrrromvs Scnoru s itzt clagendt ersucht umb instendigesvud hat pi. (Pfalz) gebetten,

als yr nass syner unterschriebene sup

„plication zurücknomen. Nun habt in euchvnd sonderlich ire Hector

wole zu erynren, das gemelter Scnonns zu ve rsehunge vudverwaltungdes pedagogiimit euremverwilligen aulfgenomenworden. Derenhal

benvus nicht wenig béfremdt , dasvr Inenvon diesemvud andern

ofliciis zu verschieben fornehmens sein solt Darob vnser gnedigs gesenen E renstlich begerende ,

ir wollent gedachten Sononnn bei verwaltung dieses pedagogiivnd was ihmsunst zuversehen geprtrt vnbedrangt ge?veren laessen vnd keynes wegs In anderen officiis aus

schliessen,vud euch also gegen ihmerzeigen haltenvud beweisen

das er nitvrsach schepllenmege vns deshalb ferner zu vherlaufl‘

én,

das wollenwirvus der gepur nach zu euch entliehversehenvnd haben es euch gnedig nitverhaltenwollen.

Datumt elheim1 35) Freitag Magdalenne anno 1547.

i 3h) Anna". 1. I. T. ‚VI. fol. #50. b.

1 35) FarmBeschreib . des bayer . Rheinkreises. Speyer 183 6. 8.

47

His Principis litoris Universitas emnes oxcusationis causas colligons in hansmodumrespondit

„D archlaachtig s tor H ochgebornor Chnrfurs t

„Gnodig s tor H e r.“

„EW . Chart. ‚Cu. habenvhser gantzwillig gehorsamalzeit zauor.„Cu . Her

, EW . Chart. Cu. schriben saunpt eyner clagende schriflt

‚vonAnraonro Scnono an EW . Chart Cu. vbergobonvnd W idder vns„vnbillir

'

zher woyss l'

a rb_racht ‚ zugeschickt habenwir vndortheniglichenvernonionvnd Inhaltsverlosen, befinden erstlich das ermeltor Su garws-vns bei EW . Chart. Cu. on grunt vnd verschuldenweyss zu vervaglimpl‘envnderstanden dessen wirvns zu ihmnit hottonversehendann ee er eynigenmangol als boschworniss gehabt hott

'

er solichs

billichzunor an gemeinen raht der Vniversitet g elangen laessen, wollenwir ihmsoviel anvns gelegen auch berathlichgewesen sein

,di

„W oyl aber ober genanter Anraonms Scaonas sobald zu EW . Chart Cu.

gehalten,widdervns supplicirt vnd vll on grand anbracht

,das wir

vns nit wenig hohembden bitten daramb vndortheniglichEW . Charl‘

.

Cu. wollenvnsere ontschuldigungonvad gogmborichtmit orzolang desgna tzen handels gnediglichvornehmen, Gnedigster Her demnachkartzverruchter zeitvnsvonEW . Chart. Cu. ein schrill

tvud goheyss die ord‚nangevnd reforrnationder artistonfacaltotverlangendieselbig aufl

s haltest

zu vorler tigen,istvon Germersheimzukommen

,habenwir sobald in

„gemynemratho dervniversitot eyn ausscha tz gemacht , eyn formbegri ffenvnd dieselbig volgendts in der Vniversitet olfontlich lesen laessenvad selbigen Concept auch EW . Chart. Cu. Kanzler wollenvorhendigon, seinwolmeynungovnd gutes vermerkenherin zu hören

,so

ist aber nilttler Zeit .der Kanzlermit Krankheit behallt vnd leidermittod ahgangen,

demgot gnedig sey auchhat seither pestismehr zu

genomenvnd in den studenten so nochvorhandenvil schreckens gemacht,derenvllverlaa ll‘en,

habenwir gedacht .mit furgenomner reformation der artisten facultet diess zeit still zu stehen sonder

„s ind genottrengt wordenvllmittel zu berathschlagen wiemit dendiowoyl s ie zu Eberbach seinwurden zu handlen

,

„woss'

s ie s ich in der Lorevnd anderemhalten solten,bismanwider

heim_lrome vad alsdan za furgonoménor retormation schritt6ir, So

P. II. p. 158 : „,Iggelheimliegt a‘

n,der 6 trasse vonSpeyer nachNeu

„stadt. D er O r t ist sehr a lten Ur spr ungs . God. Laaresh. 3 659. A cta

A cad. Palat. T. Ill. p. 235. abi _lggolhoimappe11atur Ugulonheinn1 36) Anna". l. I. T. VI. lol. 451 . a. b.

Paacis post annis Coinsnas quoque Lama Heidelberga decessit. Q ui quama philesopherumerdine petivissot , at

decemneroni quos ipso et Senonasmatuos a. 1546. aécope

rent condonarentur , die X IX .mensis Map res ad Rootororn

et primores Universitatis devolvitnr „Q ui consulti respondent ,

‚fau le sedenti. Tandemminatus es t ad H ar ehionems e r elatur umconseientiamcr iminis quamego ha e fuga pr odidissem. Fecit

,Ma r chio s ia litis septema liasmistt qui ea noete demumd iligenter,cus iod ir ent observa r entque ne a liquid erepor ta r elur . Quad fccer unt,

‚dance pos ter o die omnia casent conscr ipta . Postea libr os d iligenter

,e:ecussermzt nihil invener unt. Causamhanc unampr a etendunt‚quod decla r aver immea fuga consctumalicräus cr iminis ; e in: otium,r is umer cmmea omnia qua e rnr sus r edemp i_a sunt pr epter ea

‚quod nomina cr ed itor umsupelleetilemconscr iptamsuper a r e vide,banlur . Hiemaneö damdominus a lleme dumer it. Ha ee sunt qua e

„puia bamcommuni amicitiao nomine te denneo casa des ider a tur ur» ,

„a lias la tius omnia festina t j amenimnuntius .

„A nt oni u s S che r no

,Hochslr a tanus tuus ea: anime .“

Vrnnonnrras ,magno Duci Bad. a°consil. aulic. et Prof. Lyc. Ca

relsn,vir historiae inprimis patriae '

egrogie peritus , his litoris exactis

sime judicie oxaminatis, ad

‘mo perscripsit , quae soqaantar : „0,1‘

enbar

„gehör t j ene F lucht—Some nach Pforzheimder dama ligen Res idenz„des Ma rkgr afen E r ns t , der nur a us Fügsamlreit gegen einen e en

„Br ussel a us da tir ten ka iser lichen Befehl , den beimKa iser wegen„des Heidelberger Scha usp iels ang

'

ekla gten S che r a s fesß unehmen„ihmab er wahr scheinlich d ie Möglichkeit zur F lucht zu lassen ange

‚or dnet hatte . Ich gla ube da ss da s Studenten-Schausp iel in den

„Febr ua r 1550 d ie F lucht aus Pforzheimohngefähr in denA pr il des‚gleichenJahr es gehör t.“ Hactonas VrenonnrmS : quemvirumoruditissimumhoc locomaximrogatamvolim, ut libram, quemdintias jamoxspectamus summa cumdiligentia ab ipso elacahratum, de historiaEcclesiae reformatao in terra Badonsi , qui inseribitar : „Ge s chi chte

d e s Pr o te s tanti smu s imGr e s she r z e g thamBa den“quamprimamin lacemomittat. Do Dnvnnnno cf. Literae A liorumquosmode diximus , 1 . No. 98. et 100. Bamscnnnrnsn corp. lleformatt. T. VII.

p. 635. Dan nnravita roperitar in „SraonsnsneueBeiträge V.p.227.sqq.“1 39) CI. sapra p. 43 .

140) A cta T. IV. [el. 51 . a. h

quod camhen und: home üin6rimine“: discodet nqutor past„ inequoque scholae nostras future : der. ab enden acceptis nal.

„eulamwmprebindumesse aliqaibus id omnino eliamromittendum‚adadonühns eo daniexatquod ultro odorrot excopto. Namot Uni,versiiatemquo tel-pore pau lagogiaminstitutani sit,malt: praoter uni

„mi sententiamfacero necesso habuisse ot scholae dispersionon qnae„nen itamalte post secuta sit non parumdeb imenti rebus omn i‚has aeqae ac privatis invexisse.

‚Que re Collegio nostro renanciata 1 der: 17 alh. 59 ( id enim,jnxia Rogeflmu a domina Lane exhibitumreliquument) acci

„piantar.‘

‚A tque idemConmnns de ordine nostro , acmolioribus literie hand„mehrmeritus , publiee apud cives smsmunerc snsceptoma ex

„seaatu nostromissione denanir.Sina dnhinLavinsamso oentnlit Lu na abi in schein 'W

lemSramo institata tumceleberrirnn‘

praeceptnris rau

nas ohiret. Joanne Sran1msm) oma „Jurawnsultum, homines: diser tumet Gymnasii Laungani nonminimumpar lemappeflat.

Post La n discessamPaodagogimnmagismagisqae in deterinsessematatamex Actis cernitur quae ojus resminima tumdorentes declarant. Adorampraecipuos locos , qui has peritnent.

„IV. idas Novembr. 155& in senata rite conscripto , lectae sunt

, literao de incommodis Facultatis A rüamW ustrissimo Principi insi,naamirs ex proximo Facultatis docroto perloctae. An roga

'

tis de

„aingalis punctis sentontii5 adhibita abi Opusvidebatar time : describ9ro„ot od

'

orre Basieri Biastrissimo Principi reddondas jassas est Deca„nas qu

'

arumtonor' ent ut sequitur.“„Soviel den das Baedagogiumbetre ll'en ist , vonwelchemimvon.

„Sin bedruckenauchmeldung besnhehen Wo es niit stat oder faglieh

„mit nutzmoeht aufl'

gericht werdenvild dan disser Zeit o& gantztvn,„golorto h aben kicher geschickt , W a rdtvonnetten sein in Contuber

„nio der Bagenten lectienes also zu distribuirenvnd vorerdnen, das

„der lagert ermeeta (kaumtioae “

graecae ot latinao deSgleichen

1h1 )‚

SCHW ARZ l. l. p. 279,

1h2) Institut. literat. l. l. p. 215. lbid. cent : „0mnamig eeheia eLwh:gana e.

1 3 3 ) Acta l. l. T. IV. [el. 55. b. 56. a.

D e P etedng og io destitu to.

Ing ena as sammo studio complexus ot ar tes ,Hammcultores usque levavit ope.

Ananas

a nmco II. in Electoratu gabernando saccessit 151) On e Hanmens ex fratre ejus Banan e Pana rmo , Bavariae Once ,nopos ,

Magnanimi cognomine insignis. Q ui honaramartiumac Iiteraramstudie fovens eammque d ementissimametmaniflcentissimumfau ’

toromso prnebens , in idmaximo incnbuit , atviris doctrinae laadeclarissimis aliunde ascitis artos liberales et ingenuas in Palatinatu

redintegraret idemde Universitate restaumnda atque emondnnda cgregie estmoritas Hoc optime docot ipso Princeps CuenGIUS JOANNE 8 , Comes Palatino-Veldentinas qui primus inMatricula ,

°

at aiunt , nostrnRector Magnificentissimus ex aagasta familie Palatina“salatatar 155) in orations de scholae restaur a

150) De O r rosnBnamce in carm. saocal. in A ctis sapra laudd

p. 355.

151 ) Pansvs I. I. p. 257. Hansa . l. l.“

p. 89. sqq.152) Amann I. p. 1 63 . Pansvs l. l. p. 257. Buncxnanb de ling.

lat. P. I. p. 409. Summe l. l. p. 53 .

153 ) Complarn de Universitate restauranda attali inMienno p. 3 6.

_ 155) Fragmente von demLeben, Schicksalen, A bonthoaern und

Ende Herzog Greene Hmsnus pfaltzgrafen zu Veldenz ; invonMosen’

5

patriot. A rchivP. XII. p. 1 172.

155) Annall. l. I. T. VII. lol. 283 . h. Ex ordine P1 ofessoramW EN

n.1 1.raas He rmann Promoter Principi adjunctas oral. Scawan syllab,T. I. p. 1 1 3 . „M. W end a l inu s ll ey lma nn de Richa r tshaus en ,qui,j ama . 1515. in ha c nos tr a A ca demia stud tis oper amda r e coep it

„ a . 151 8. Magister ii ins ignia a ecepit. (A cta l. .l. T. III. fol. 82. a.) A .

„ 1527. philosophor umor d ini D ecani loco p r a efu it a . 153 7. antea J.‚U. B. cr ea tus nova j ur a interpr etand imunus "et a . 1543 . D ecr eta

, liumPr ofess ionemadeptus es t. SummumA cademia emag istr a lum

time habita. Hand abs re nobis ostvisam, epistolamad ElectoremO rr onmr 1111 11 11 1co1 1

, quae haic erntioni praemissa est , hoc

loco cumlectorihus communicare„Illustrinsirho Principi O r ren Homme , Comiti Palaiino

„Rheni consang oineo ac Patri colende Gnonews

„demum, Comes Pa laiitr‘

uß Bheni S . P. D .“

„Hestorn0 die Princeps Illustrissim0 , Parens optimc inhoc Tun

cui superiori anno ot praeessom, honorario saltommag i„stratu regatas sum, scholamhabui , inqna boots Iitoris liternrumqnn„studiosis publice gratulatus , praeelnromTuu1n de hoc M nasio in;

„3 taarando atque anmliiicando consiliumet institutom, cujus jamlogos„edidisti expensasvideor tumbene laotoqoo praeconie auditeres com„movisse. Eamveroqualemconqut: oratiuncolaru comad aliosquoque„mnnnro debere a

'

ndirérn,

etmultes id Optare intelligoremi1vprimis„l

aciondoni'mihi essevisomest , u

°

t ad Te , quemhujus rei aa ctorem„ laodamus ege qui Tibimania dohoo remtotamverecunde roforrem„mintm0quidemignor‘ons, non esse hujusmono .tamadhoc infima6„ae latis roimngoitodinemnot cegitatione nut orations conseqni spe„raus tamen'

etvolantatein erga literas ot observantiame rgo Temean„et utriusque testilicationemhoc inoontis anni novi auspicio gradum„Tibi formVale. Heidelbergae V. Calend. Januar.

Siquivom: sont , qui Oman Hermann Paedagogiom,quodadmodumtenuin ut vidiraas sub Famnnrco II. habuit initia , 11mplillcasse statuerint 157) hi omnino fallontar. Etenimprime quidemde Paedagegio emendando Princeps illo cogitabat , ac „

'

l'

ormaPaodngogii cumContubernio conjnngondi oonscripta exetnbdt

‚gneter gesstt. In ej us libello supplici legltur „011pio autemgua,dr aginta flor enos e F isco Univer s itatis pr o sa ld r iomtht da r i una

‚wmpla us tromedia _vini anser ini Neapeliiani Gansfiisser .

“ E

„vita egr essas est a.1501 .“ CI. Anna“. 1. T. VI. Tel. 126. b. Te l.

3 3 7. T. VIII. fol. h2.°

W urmdo Facult.Jurid. P. IV. p: 1 .2. Blasar. l. I.

p. 88. Scuwan syll. P. I. p. 98. 101 . 105.

156) Hase erotic prodiit Heidelbergae ex officrna Jeaunrs Cannor'

419,

'

Wpographi , 1558. h. ; roperitur quoque in (Bitumenansnn) Misce lIis historiae Universitatis Heidelbergensis inserviontibos . Heidelb . 1 785.

157) Annaua Spielt. IV. p. 23 . Armee I. i. p‘

. 1 65. Snow: l.

p. 54.

„Mit demPaodagogio aber so dasselbig furgnnomenvnd angerichtet„wurde , soll es Jeder Zeitt disor W oyse vnd O rdnung dach gehalten

„worden Namileh das darinnenJedes tags vier Lectiones zwo vor„Mittagvnd zwo NochMittag altembrauchnach gehaltenwordon.

„D ie E rste desmorgends sommors Zeitten amb sechse , des W in

„ tors zu sieben,darin die E tymologica praecepta auss der Grammatick

,Mnuanrnoms ode r Dergleich0n_gelesen, vndvon denJungenvonwert„zu wortJedes einhalbe stand wie In solchen schulenhreuchlich re

„citiert werden sollen.

„D ie Andor des Sommers von A chten bis auf Neun, des W intters‚von‚Nonnen biss auf Zehen,

Darinnen Epistolae Crcnnonrs oder de

„Amicitia et Senectuto , ItemO fficin, zu Zeitten A uch ein Fabel aus

„demTunnnr ro oder Pr.anro den Jungen sollen farge logt , Daraus De

„clinatiönos et Conjagationos vnd was denselben Angehörigk ’

, Jedes„wie ebstoht ein gutto halbe stunde exerciertvnd gemacht werden.

‚Die Dritte Lection soll nachmittag von Zwelil‘en bis nach einer

„mbder von einer bis auf zwo Uhren gehaltenvnd darinnen die

„praecepta syntaxisvnd prosodiac aus ebgemeltor Grammaticken_forge„ losen vnd demnachwider wie obgomollt von wert zu wort rocitirt

„werden.

„D ie Letzte soll des Sonunersvonvieren bis af lauf, des W inttors„von dreien bis a fvieren gehaltenvnd darinnen denJungenBacolica„V1nernn ,

Canruanrr Nnunsranr vnd dergleichen, ItemEpistolae Ho„1ra

rrr prioris libri , Ovmrr libri de Ponte et Tristibns forgolosonvnd„wie obgomollt, die halbe stand hinauss camexercitio Constructionis„vnd Prosodiac repotirt werden, Vnd dieses alles die gantzenwochen

„vher , A usgenomon denMittwochenvnd Sambstag , ofwelchen namlich„denMittwochenvnd Sambstagvormittag die Jungen sollen Ihre for

‚gegebenenMaterienvnd Teutscho A rgomenti ins Latein gopracht wie„hornach folgt ufwoisonvnd zeigen,

demSambstag aber nach'

rnütng

„ein Capat ImCatechismo repotiorn°

vnd hören.

„Vnd diese Lectionesvnd exercitia sollen alsovnder den Paodago„ gomvnd seinen Collaboratoremausgetheilt werden, das deren ein

„Joder des tags zwo Lectiones verseho , der eine die praecepta lehro

„vnd repetiere , der Andere die authoros , beide aber Mitwochs vnd„Sambstags die Scripta der D iscipel recognosciornvud besichtigen, die\„excess vnd fharlessigkeit straffen, vnd hienebenalles was einemfrom„mon schulmeister 1 61) zustendig sich bevleissen.

1 61 ) Lo-:nnn Hister .von Ronneberg p. 1187. (Runners l.'

p.

„D er Name Schu lmeis ter blieb noch bis ins 1 7. fahrhunder t fiir ‚d en

‚Hector einer la t. Schule üblich. A ls 1 657 der Titel Hoste r auf kur

l

tissime typis descriptamreparias eandemque ipsius Principiseruditissimi opera efl

'

ectamesse persuasnrn habeamus , non piguit

adverbumtransscrihere.„Von den Lateinischen Schulen

„Es ist beymenigklich rechts gesundts Verstands bekentlich,

„dass die Schulenm°cht allein zur leer der gutennutzlichenKünsten,

„sonder auch zu erhaltung der nötigen ämbter innKirchen inn Regi

‚mentenvud imhausshalten diensflich nutzlichvud nöttig sind.“

„Vnd wiew0l die E lements ,soman den jungen Kindern imder

„Schal fiirgibt , fur eitel Kinderwerk geacht werdenmöchten, so kan

„dochniemandt zu den rechten hohen nothdiirtltigmvnd nutzlichen„Künsten one der Kinder Elencata kommen vud so das fundament„nicht recht gelegt ,mag nimmer kein gut gebew darauf gesetzt wer„den. H ierauf erfordert die not , das die Kinderschulmit Erbarn ge

, lerten, Gottförchtigenvud fleissigen Schulmeistern bestellt werden

‚vnd darnach so einSchulmeister bernlfen oder seinen Dienst selbst

„a bout soll ervorhin seins wesens vud lebens gute kundtscbal‘t ha„ben. Darauf soll er von denverordneten examinirt werden ob er

„zu demAmbt tauglichvud sonderlich, ob er ein guter Grammaticnsvs“0

„So er nun zu der A dministration der Schal tauglicherkhennt , sol‚len jmevolgende Anichel fiirgehaltenwerdem‘in H a ns en K i l i a ns , Churfur stl. Scor cia r ti , D r ucker ey . Princi

pis pra0fntioni est additumhoc : „A chiminvns er Sta t A llzey amO ster‚abend denvierdten Tag des Mona ts A pr ili: na chChr istivns er e lie

„ben Herrn und scligmacher s gepa r t A sservatur b ic überrarissimns typis expressns in bibliotheca nostra (No. 320

, 2270 ;manndescriptns in bibliotheca Monacensi (God. Bav.

171) Licet bic afl‘

erre , quae Monsns (Quellen-Sammlung der bad.Land.-Gesobt T. I. p. praecepit : „Ist eine D r uckschr ift s ehr selten,

‚somus sman s ie als Handschr ift betr achten und wieder ab

‚dr ucken!

1 72) Plurima sunt inquibus haec scholarumhabendarnmratio cumea disciplina , quama Lvrnnno a. 1538. cornpos

'

itamaccepimus , consentit.Q ua de re consnle , quae Lurusnvs olimpraecepit in ejus opp. ( ed.

W anna.) T. X . p. 1969— 1977. D r . Ma r t in‘

Lnthe r s Unter r icht der

°lfis ita tor en 0 . J. CI. quoque disciplinae tradendae erdinemaMmmncurnonn conscriptumsapra p. 27. sqq.. De Lurnnao videv. Rama ‘

Plithgog. T.

'

I. p. 1 32— 190.

I. Das er die Schul , so jme befolhen nach der verschribnen„Schulordnung ( die auch jme alssbald übergeben oder jme abzuschrei

„ ben zugestellt werden soll)mit allemneiss anrichtenvud admini„ striera wöll.“

II. Vnd so darinhdie gelegenheit der j ungen etwas endrnng or

‚fordert , soll er dasselb nicht anderst , dannmit Rath des Superatten‚denten desselben orts fürnemen

,vud hierinn allein der jungen nutz

„vnd fiirderung der leer bedenckenvud ansehen.

„ III. Das ermit den Schulern, so etwas erwachssen, latein rede

„vnd sie auch latein zu reden gewene .

„ IIII. Das ermit eimzüchtigen, Erbarnvud nüchtern leben den

„Schulern ein gut exempel fiirtrage .

„V. Das er die jungen, so jresvnfleiss oder bessheit halben stref

‚lich befunden, nicht aus zdrn,mit poldern, sender gebürlichmitwor„ten oder rnten sti*atfe .

„VI. Das er in der Kirchen kein ander gesang oder Psalmsinge ,„dannwie jmvon denSuperattendenten oder Pfarrer befolhenwi rd.

„ VII. Das er sein trew gebe, an eines eids stadt , demD e i ch, lenchtigsten O rmmrcrmn, Pfalzgrauen A ls e in getrewervnder

„than, gehorsamzu seinvnd seiner Chur F. G. auch des Lands nutz

„mit allemfleiss zu fördern, vnd schadens, seinsvermögens , wenden„vndverhiittenwölle.

„VIII. Vnd so sich zur zeit seines Ambts vnd innwonung ein j r

„rungmit jme vnd einemodermehr ,meins gnedigsten Churfiirsten„vud Herrnvnderthanoder hindersass zutriige , das er darinn beimei„nemgnedigsten Churfiirstenvud Herrn oder jre Chur F. G. gerichts

„zwang recht gebenvud nemenwölle .

„O rdnung der Sehnleri.“

„Erstlich sollen die Kinder ordenlieh in drei oder vier heutlin„nachGelegenheit , geteilt werden.“

„D a s E r s t H e u fl ln sined ie jün'

gsten, die anfahen die Buch

„staben zu khennenvnd lernen lesen. D ie sollen erstlich die gewohn

„ liche Handbüchlein lernen darin das A lphabet , eratio dominica,

„Symbolum, Decalogus zusammengedruekt sein,vud sollen imAnfang

„den Kindern nit andere bücher fiirgebenwerden.

„Hernäoh sollman ja den Denn vnd fl r rou 1 73 ) zusamen furge„ ben, A lso das der Schulmeister täglich einen oder zweenverss expo

173 ) BraunGesch. d.Röm.Liter . Karlsr . 18h4. 2Thle . 8. Dritte Ansg .

T. I. p. „ „ D r onws r r C A TO N I S D i s t i cha d emo r i b ns a d

„ f i l i um‘ s ind kurze S ittenspr uche zur Belehr ung der Jugend

,DenMitwochvnd Sonnhbeud sollmanzumCatechismo brauchen;durchaus in allenhautfen vnd sollen die Praccoptores jeden jungen

„nacheinander hören gant; vnd deutlich sprechen Devologum, Sym„bolumprecati0nemDominican. Vnd die grössern sollmanweiter„fragen imCatechismo Quot sunt personae Divinitatis Qaid sit Lex ?

„Quid peccatnmQuid Evangelium? Quid poenitentia ? amodo home,accipit remissionompeccatornmvnd soll ernstlieh befolhenwerden

„das ein gleicher Catechismus durchaus imland gebraucht werde.“„Vnd dieselbigen tage sollman den knaben einLection aus Gött

„licher schrift oxponiern. AmMitwochMu rna u oder proverbia SA„LOMO NIS. AmSonnabend die erste Epistel ad a omvrr oder die‚Epis ad Cocossnusss oder e in gemeinen Psalm, Als : Miserere

„De profundis. PsalmumI. : Beatus vir . PsalmumII. : Q uaro fremuo„runt gentes. PsalmumXXIIII. : A d te Domino levavi. PsalmumXXXIII„BonedicamDominumin omni tempore . PsalmumCXXVI. : Nisi Domi„nus aedifrcaverit. PsalmumCXXXII. : Eccoquambonum.“

„Vnd sollen die Schulmeister die Grammatic fleissig ‚in derselben

„exposition anzeigen, vnd die einig , eigentlich Meinung den jungen

„ deutlich sagenvnd nicht frembde D ispntationes einfüren. Die jungen

„ sollen auch diser P'

salmen etliche ansswendig lernen j r gebet ‚darin

„zu‘üben.

„Etliche Schulmeister wöllen eitel heilige Schrift lesen etliche

„gantz keine . D isc Meinung beide sind strollich Sender dise O rdnung ,

„wio gesagt ist , soman trewlieh leeren'wil ist der jugent natzlich.

„D a s d r i tt he u ll'

l ln sollman in den grössernSchulen also

„machen, dasman die knaben darzu wehlot , die nun zimlichGramma„tici sind. In der Stand nachmittag sollen disemit den andern in

„Mus ica geubt worden wie zuvor gesagt.. Hernach sollman jnend ie„zween tag , Montagvnd D instag , Vrncn.nmexponiem. Die andern

‚zween tag , Donnerstag vnd Freytag, etliche ausserlessne Epistolus

„Crcnnoms , oder de Arnicitia de Senectnte oder Summen.

„Amabendt Regulas Prosodiacvnd etliche l iebliche Poämata Ovmrr‚de Ponte oder Heroides Emma oder etliche Elogias Sauna oder

,Sneuu r.“

„Morgen friio sollen dieselben jungen, wie es die zeit bringt ,

„Vmcmoder Epistolas Crcnnoms exponiern vnd soll der Pnocep

„tor durchauss lassen constra iern, vnd auf jede Construgtion die regel

„aus demSyntaxi fordern Vnd soll sichdiser langweiligen arbeit nit

‚verdriessen lassen, Soll auchetliche schwere Dechnationesvnd Gon„jugationes halten.

,Darnach sollmanmit disemdrittenhelfen auchrepotiera Ety

„mologiamvnd Syntaxin, Vnd soll jeder imsonderhoit die realenauss

„wendig sagen. D isc Repetitio der Etymologievnd Syntaxis ist nötig.

„Esmögen auch die Schulmeister , zu diser stand ,beide handen, Se

„ candamet Tortiamclassem, zusammensetzen, das sie in diser stand„ sambtlieh gehörtvnd geübt werden.

„Zu disemallemist nötig , das der Schulmeister selbs ein gewiser„Grammaticns sey. Dannwas einer selbs nit gelernct hat , darzu hat

„er nit lust , vnd hellt die jungen nit darzu.« Er soll auch selbsmit

„den Schulefnlateinisch reden, vnd die Schuler dahinhalten, das sie„vndereinander Lateinisch reden.

„A llewochen sollen die knaben aus demdrittenhantfen,amSenn

„ abcndt , Lateinische schriften demSchulmeister überantworten, Epi„steln oder Historien oder Vers. Vnd soll der Schulmeister den kna„ ben zu teutsch etliche schöne Historien diction die sie heruach die

„wochenLateinischmachen: A ls ,von Josu a,von Samson

,von DA

„vm, vomverlernenSon; vnd aus andernBüchern, Von Ur.vssavnd„Ponvrusnre von Benettonvnd Onmm.u von On e vonCannr snvnd„ demgestraflten Richter dess handt Cmnvsas auf den Richterstael

„ spannen liess vonMa n der nicht recht urteilt zwischen A ror.r.rnn

„vnd PAN , vnd wurden jhme seine ehren zu Esels ohrenverwandelt ,„Vnd andere nutzliche gedicht , darinn zugleichdie jungen die Sprüch

„üben vad Historien lernen, vnd vil erinnernng von—tagentmoreken„mögen,vnd sollendie Schulmeister deiss than, das sie jnen selbevor„rhat schaffen solcher Historienvnd gedicht.‘

„Vnd so die jungen jre schrillten überantwort haben soll der

„Schnlmeistor jnenanzeigen, wo etwasvnrecht ist , vad dievnrechten„wörtervnd Constructiones bessern.

„W o in Stetten der jungen sovil ist, dasman denvl cr d ton

,lmu ll'cnmachen kan auss solchen knaben welche nun gewiss sind

‚in E tymologiavnd Svntaxi , disen sollman dieselbigen. stand Rega las

„D ialectices lassen recitiern, die soll der Schulmeistermit leichten,„nntzlichen Exempeln erklercn, Hornach sollman jnen fürgeben Initia,Bhetoricae.

„Disc sollmanauchdie wochen ein stand lassenRegulas Graecae

„Grammaticae recitiern. Item, den andern tag sollman ein stand zum„Pnocvu ns , Vnd heraach zumHs sron0 ‘vnd Isecaars: ad Dnuomcmr„ncmen.

‚Vnd soll der Schulmeister bei der Grammatica bissweilen einnutz‚lichen sprachdenknaben fürschreiben das jnen etliche wörter be

‚khantvnd gemeinwerden, vnd das sie zugleichdie buchstaben recht

„formirn lernen. Vnd sollen die Schalmcister fleiss than das sie selbs

„auch rechte Buchstabenmachen. A ls solche sprü0h: Romans spricht„Rettet liebenkinder , wir bedörtfenalle Gottes.

P acdag og io r estita to.

Tune patr lae Museo florelmnt dere decoro;Vivida tu '

nc ipsis pr ima juventa fa it.Gymnasia orozli summa cumlaude scholarum,

Tros a b i erant Charites Sicelidesque novem.Heidelberga , D eo aedes selecta supr emo ,

Tune tote nulli oessit In orb e loco.

Ananas

O TTO HENRICUS Princeps quuma. nella preis relicta e

vita discessisset , lineaque Lenovrcr Ill. 1 79) Barbati cogmmincmsignis cumeo esset exstinota , a nnrcus III. Simmerensis ,cui Pie cognomen ers t

, proximas inter eognatos sno0ossionis jure

et vi testamenti , quo O TTO HENRICUS ipsumboredominstitnerat ,Eléctoratuminiit : qui Pr inceps , de studiis et artibusmeritissimns ,liberalitate humanitale

,beneficentia nomini suae aetatis cessit ;

quia etiamomnibus 0mniumtemporumsammis viris virtutibus us ,

quae pace florent oandeinque tuentar , paremse exhibait

Q ui quamanimadvertisset , adolescentes in CollegiumSapientina admitti qui in tirociniis adhoc haereront , rim]ostamsono esse

ratnsmagistrerumet doctorumofficinmprius Graecae Latinaeqao1 77) De a s ia co III. in carm. saocal. l. l. p. 356.1 78) Hmosssa l. 1. T. I. p. 264.

1 79) Principis Farnamcr Electer Palat. Bhen. prosapia in vanBr r.sn libell. rar.

'

fascie. I. p. „Natus est Simmerae a . 1515. pa

„tro Je anne' Juni or e

,ma tr e Be a t r i ce , Marchione Rodensi .

Hmesssn l. 1. T. II. p. „A ls Lu dwig III . , Kurfür st Rup r e cht s

„Sohn,1 41 0 die Kurwrirde antrat , er bte Joha nn, sein zweiter Br u

„der ,Neumarkt ; S tepha n,

der dritte , Simmern und Zweibrücken.

Neumarkt starb aus und fiel an Kurpfalz zurück; die simmer irche—,Linie blühte for t und ihr ältester Sprössling , F r id e r i ch, trat j etzt

„die pfälzische Kur an.

180) limaml. l. p. 1 10. sqq. H.uossnu l. 1. T.. II. p. 1 . 70.

lingu a inifiajdocondi , dein altiera studie ct artcs tradendi

adolcscentos „amnic gener ic et conditionis“,nt Anrmcrus s it

ex diversis scholis»e t tools torrisqnovel longe remotis ex HolvetiaSilesia Bavaria , Saxonia , Hassia , Gallia , Belgio Heßelhergamadventantes ac benigna ibi roceptos in Pacdagogio He idelbergae dc

nuo condendo linguaramet artium' initiis imbui 1 83 ) inCollegiumautemSapientiae nonnisi adolescentes Iitoris handvulgaribus sed

allioribusquibusdamao pendioribns disciplinis percipiendis sptos re

cipi jasait Uses estPrinceps inre scholastica compononda nomedomnda inprimis opera Canrsrornonr Paonr Prooancollarii et

Cumrornoar Eumm185) Consiliara , utriusque virivario doctrinaet singelari prudentia excellentis.

181 ) Beeren Jabil. Sap.

182) Hist. EmPalat. p. 216.

183 ) B.r ossen l. p. 70. Su sanGesch. d. Reformat. zu Heidelb.p.

—1 1 3 . sqq.184) Beeren l.

185) A cta I. T. IV. fo]. 107. a. b „ Chr i s tophor u s Pr o

„bu s , A lze£anus , die XIX . D ecembr is anno 1579. obiit,quinque Electo

„rurnPala tinornmConsitiari us et Cancellar ius vir egr egie ins tructus

„atque omla s illis dotiims et t utibus, quae ad talemunus r equirun

„tur , prudentr'

a eloquentia ,corpor is digni tate laboris toler antia

, insti

„tiamunerumabstinentia inpr imis autempietate. Favitver a et pro

‚Jin't sedmscholae et sludits .

“A dde Faso tentam. p. 17. Annamommnn Heidelb . p. 20. 1. p. 93 . Bu ssen I. T. I. p. 609.

r . n. a so.

1 86) Chr i s tophor u s Ehemi u s , natus a . U. J. D . ,

„Patr icius .1 ugustanur ab O t tone H enr i co .Ileidelbergamvocetus„at inhoc Musarumserie Institutiones juris civilis publice interpr eta„t etnr ‚a . 1556. in Sena tumA cademicumreceptas est eodemque anno

„Matr iculae nostras nemen dedit (Annall. l.'

l'

. VII. 101. 214. a. b .)„Ideas quoque Senatus Ecclesia stici , ab 0 ttone H enr i c o hoc ipso

„anno instituit , pr ima 0mniumConsiliar ius,ut a iunt

, potin'

ons Init.‘

L(Annall. l. . lol. Practer ea Pr incipi Elector i otiumin negotiis

Cancs llariae politicis operammmpaule post addi:eissevidehcr . Sub

„Electoro F r i de r i co III . amsolumConsilia r ii dignita temretinuit ,„ml alii hogor es prmrationesque var iae rerumpublica ad cum„ernandrmconfiuagere. Ehemiu s suo consilio j uvit et el ecit , ul Hei„dclbergae , Neuha.rtt Selma j ucenhrti downdac phrontister ic sport

In Actis nostris de hoc Paodagogio restitueride haec.°

tradita

rcperinntnr

„XXIII. April. 1560. mane Bester (Universitatis‘ , M. Jonurns .

,Guvsnanacn, Iinguae Latinae Professor )‘

a Principe Electoro vocatns„manSyndico ascendit inCancellariam. Ib i facto promore indicio , cla

„ rissimus vir Da. Cnnrsroraonr s Paones , Procancellarias de benigna

„E lectoris ergo A cademiamvoluntate commemorans primumma lta co

„piose et ptndenter , posiea hocvolle etmandare serie Principemre‚fort nt Bector et Senatus Universitatis

, collatis cuni Senatoribns Ec-clesiasticis oonsiliis , nenmode de disciplina ct oeeonomia in Contu

„bornio (Dionysianömajori s . Principis) roformando verumotium„r entnn A . 1572.

a Principe Cancellarnmuner e cehonesta tus est.

F r 1 d e r 1 c amar ine ,cumLu d ovi cu s VI . r eipublicae processet ,

„Heidelberga decessit et a Duos Joa nne Ca s imi r ö libera li ter Neo„siedii est receptus. Idemhu ic Pr incip i and er fait , ut so in oppido

„celeberr imumillud Gymna siuma conditoris nomine Ca s imi r i a num„dielum, apor ir et Post ebitumLu d ovi c i VL E hemi u s quoqu e-

Nea

„poli Nmetwn HeidelbergamcumJo a nne Ca s imi r o ,tumPala tina

tue A dministra tore , r ever sus , Cancéllarii officio iterumfunctus est.

„TandemCa s imi r °

omar ine ,F r ide r i c a IV. 11 consiliis tulimic fa it.

„A biit evita a . Bjus vita est deécripta inhistor . Univers. MS.

fo]. 150. sqq. W ann de Facult. Jurid. P. V. p. 1 . Ann a vitae JCtog.p. 141 . Jcs cnsa Gelehrten-Lexicon s.v. Brasrr. l. l. p. 94. Fr au ten

tam. p. 1 7. PAULvor: Srs r rundesJüngere Lebensbeschreiliungen. A ugs

burg 1 782. 8. p. 3 61— 3 83 . H .a ussan I. I. T. I. p. 63 6;

1 87) Anna". l. I. T. VII. fol. 409 b.

1 88) Ottae°

Collegii'

D ionysiani turn fuerit conditio Annall. Univers.

T. VII. IoI. 351 . a. dooent , abi haec leguntur XXL Junii 1559. in

„Sona ta deliber atumest de viaita tione domus D ionjrsianae in que„omnis disciplina cor ruisse videbatur . Et cumReforma tia (O r roru sHsnnrer)modumpraeser iberet visita tionis detecti sunt ad camr em

„per agendampost Rectar emet D ecanos duos F acultatis A r tiumprio„r is et

pr aeserttis anni,u t Reforma tio j ubet , Doctores W end d t inu s

„H e i lma '

n j ure per itus etJa co b u s '

Cu r i e °med1'cus. Hi die XXXL,

„nist fe tter , visitar e incepem11 t, singulos seor sun‘

1 ea aminarant , er

„force , flag1'

tia,indufl r ianc

,diligenliam, negligentiom0mniumno'

n

„made discipulorum, sed eltern oecmami, famq ,

coqui 9 explo

„r arunt et r emad Senatumdeferendan'

1 censuer unt , suaqu e judicio„Senatui , quodvel probaret vel damnar et , es perito ,

a liga i damuan‘

dd careeremsunt,alii r eprehensi tanluh1 „ alti e lta ratione puniti .

” Tom1. l. fol. 370. b. haec leguntur :

„de Paedagegie publice in A cademia constitueudo sedulo cegitarent

„ac prime quoque tempore .de censiliis ac deliberatione sua ad ipsius

‚Celsitudinemreferrent. Adjecisse autemorimine ’

ad reformandam„ et solide coustituendamscholamPrincipemsumptus et relique e coes

„ sa'

ria ad camremabunde et liberaliter suppeditaturum, si fiscus A ca

,dennae nen passii , aut alia publica necessi tas exigat.

„Recter gratias nomine A cademiae pro hac lib erali acmuuifica,Pnuc1p1svoluntate agens, sese et rempublicamPrincipi ac Du. Procan

_

„ celiario reverenter commendans , statimXX IV. ejusdemconvocato ex

„mere Senatu , quumvaletudine adversa impedittmexire in publicum„non passat , ea de r

_e ad Senatumscribens ,mandatu'mPrincipis pre

„pe suit ; atque 11 1 e Senatu , quos putarent idenees ,’

eligerent , qui de„Contubernio et Paedagegio institu

endo cumEcclesiasticis conferrent,

„rogavit.“„Postero die

1 89)quumSenatus habcretur , placuit : Ut , cumPrin„ceps illud ipsumPaedagogiumUniversitati subjectumesse et ad su

„ stentatienempraec9p10rumclementer aliqu id addere et Iargiri velit ,,pehtmmPrincipis obtemperetur , ut nimirumdeputati Universitatis cum

„ass_esseribus Ecclesiastici consilii ea de re conferant. A tque ab Univer„ sitate camad remdeputati sunt D. D . Nrcor..ws Clsmmvs (Kistner)

III . Januar . 1560. D isputataminhoc c0nsessu est de reducende

„Coltegid inmelieremstatum, postquam' Pr inceps ca in r e sententiam„Univer sita tis r egaeit. Sed r es quoniame idebaturmaj er is esse 1 1e

„getii quamut expedir i tumpasset , detecti et prerecter i adkibi ti

„sunt , qu i . de Ce llegia reformando cagitar ent D . Beq'

u inu s,D . Laa

„ti cki e s , M. Ge e r g i u s A damu s. HammconsilinmsimulatqueUniver sitas quibu

sdemmutatis campr ebasset Anna libus est inser iam.“Cf. ibid. tel. 3 70. b . 3 72. b . De Lorrcmo

, quemmode diximus ,haec inmediumpreferr0 libet : PETRUS Lorxcuws II. , poöta clarissimus ,(cujus vita est in b ist. Univ. MS. fc]. 1 39 im.) „a . 1557. 115O t

te 11 c H ehr i c e ad Pre[essienemmedicamevocatus est.“

An.1 1 1 1 vitt.Medd. p. 49. Lorrc1mopera. Cumejus vita per Jo. HA SIUM. Lips.

189) 1 1nna11. T.vn. folf l_1 10. b.

190) Nic a ta u s Ci sne r a s s. Ci s tne r 1t s , Mesbachii a . 1529.

„na tus a . 1552. pr imu3 E thicés Professor publicus in kac litera„lü1 iver sita te a b Electer e F r 1 d e r 1 c a II . est constitutus . (Annali. I.I. T.

VII. fel. 1 1 1 . „A . 1559. primar ia PandectarumProfessie ei

„ebtigit, et a . 1562. F r a nc i s co Ba ld u ine in Cadicis Professione .

„succ'

essit. A . 156°

3 . RecteratumAcademieumgassit. A . 1567. ab Uni

„Jnconvs Como 1 91) ei M. Bu rn.1 sanus (Reissnerus) 191) Decanus Fa

„cultatis A rtium. Sed cumres personamD ecani aliqnemode tangere„videfl ur ,visumest utW n.u11 1.11 r s Xvn1 unna inojus Iocumsubstituatur .

„D ie II.mensis Maji 1 93) una cumdeputatis nostris , in aedibus°

„Rectoris consiliarii Ecclesiastici , D . Cua‘

rsroruoar s Emm, Mi cn.an. Da .

et Smrmuus Cmr.un 195) de Paedagogic instituendo ex Eiecte

„eem'tate nostra ab1 1 t et in auto Etectorati Pa la tina a ltioremdignita tis„gr adumest assecutus. Antiqua litera C i sne r 11 s era t per i

„tissimus . H a r tmanni eb Eppingen (dequevide supra p. Cancel

„lar ii F r i d e r i c i idemer at gener . Evita discessit a . 1583 . Vitamej ust eparies enarratamin bist. Univ. MS. tel. 1 67 1 71 . Crsuumopusculaed. 011 1 11 1 11 . Beer en. [demCrsnmu vitampraefixit. Francoß 1 61 1 . 8.

N ennenNachrichtenvon berühmten Gelehrten herausgeg. vonBaumcmrnu. Halle 1 757. 8. T. XVI. p. 320. Joacm'mGelehrten-Lexicon s.v.W urmmemorabb . P. II. p. 8. 9. Rms1u. l. p. 82 85. Ann avitt.JCtor . p. 1 15. sqq. Scaw1 s syllab . P. I. p. 1 21 . 122. S.i xu onem. P.

III. p. 61 1 . Es sen und Gassen Encyclep. s . v.1 91 ) F r i d e r i cu s II . pecutia remMa theseos ca tl1 edramfunda

„vit , cui M. Ja c obu s Cu r i o de Hof , na tus a . Meeücinae

„Doctor et insig‘m'sma thema ticus diu a Fac

'

ultate ..4r tiumdesider a tus„tandema Pr incipe Moguntia I1 11 c inöita tus a ; 1547. precesse coep1

'

t.

„Bedemanno statuit erde philosopherumeos s ales in paster1cmad„ex amenMaßster ii admittendes esse

, qui Iectionibusma thmücis di„tigenter inter/nissent.

'

A . 1551 . A cademiae Rectar atumgessit , et

„Rectarumpr imus awar emdamit (CI. supra p. A . 1556 . ed ca

„tltedrammedicamevectus est Cu r 1°

0 . D ef1mctus est Heidelbergae a .

A cta I. T. III. tel. 1 16. b . T. IV. 101. 21 . a . fol. 3 9. 11 . An

nall. l. I. T. VII. fol. 66. 11 . Ann a vitt. Medico. p. 192.

'

Bj u s d emmenumm. Heidelb . p. 45. dumm-mGelehrten-Lexicon s.v. W ennmemorabb. P. II. p. 24. Son ne syllab . P. I. p. 108.

192) Rcrssnsnvs a. 1563 . Professorismuhare se abdicavit. A cta

I. T. IV. tel. 70. a . fol. 78. b .

193 ) Anna". 1. I. T. VII. fol. #1 1 . b.

195) M. Dumm, priusmenschus ordini S. Afcusrmr adscriptus ,

eo tempore a sacris palatinis erat orator . CI. Sram. l. p. M1 . Fu n

t entam. p. 1 6. W eser Magaz. P. II. p. 43 .

195) Sr . GrammCancellariae,ut dicu

'

nt,soribaomunere tumfun

gebatur. Apud Electorema nnreumIII., qui ejus opera in gravissi

Simis reipublicae administrandae rebus utebatur , inmagna gratia atqueaucteritate erat. CI. W eser Gesen. der Stadt Heidelb. P. I. p. 256.

h eranGesch. 1799. p. 8.

‚nismamhte convenernnt. Quibus sequcntibus diebns aliqueties Boom„s

196) et Ennsrus (Liebeler sive Lüber) etiamadfuerunt.‘Eaminremtote anime et studio incebuit D . IncenmGame , qui

Magnifici Recteris JOA NNIS GEYSELBA CIHI , tumgravimorho aegri196) „Pe tr u s Bequ inu s , natus in Gattin, a. Theate

„legus Ca lvine assentiens ab Electore O t tone H enr i co A rgento

„r a te Heidelbergamvoca tus , hie er a t a censiliis sacris et Theolagiae

„Professor . A . quo Pr inceps Chr i s t0phe r u s , Comes Pa la„tinus qu indecimannes na tus Bester Magnificentissimus fa it , Pr e„r ecteris Magnificimuner e est functus. F r i d e r i c o III .mor tuo a .

„1 577. ab suamde Ubiguita te doctr inamuna cuma liis epinienis suae

„assectisvel defensorihus loce ceder e j ussas , Lausannamse contulit

„ubi a . 1582. evita ea cessit.“

Bist. Univ. MS. fol. 79. 80. Scnvv.1nsyll. P. I. p. 1211 . ubi Boermoperumindex reparitur . Fu n ten

tam. p. 1 6. Era smus von Yemen zu Kung5pach de ee scripsit

haec : „So ha t Bequ inns des Ca lvini Catechismuminlingnamgr ae„camver tir t , damit er deetermehr ins Licht br acht.“ CI. VENN. epi

stela ,quae est ad Dr . M1 11 11 .1 011 1 11 1 1 ( d. d. XXV. Mari .) apud Sr 1wv. l. l.p

. 89. Ann avitae Theall. extern. p. 52.

197) Teen s Emsrvs,Badene—Helvetius , natus circa annumi52h.

t

Hoidelbergamvocatus est ab E lectore Principe O r r omcRemuee a. 1558.

ubi erat Medicinae Professor et a censiliis sacr is . Principe E lectore

a nmce III.mortuo ,Emsrvs ,

Heidelberga relicta ,a . 1580. Basileam

decessit ubi a. 1583 . evita oxu t. Vita ejus a Scumumerznmo est de

scripte in: W ennMagaz. T. 11 . p. 210. sqq. Ex quoquae p. 23 3 . 23 1 .

leguntur inmediumproferre nostrumesse pntavimus : „Vor seinem„Tode legte er ein Capita lvon Gu lden bei der hohen Schule zu.

„Basel nieder von dessen j ähr lichen Zinsenvier fleissigemit Ta lenten„ver sehene arme studirende Jüngtinge sollten unter stützt werden. D ie

„beiden Akademien, wo er den‘

grössten Theil seines Lebens zuge

„bracht, Basel und Heidelberg ,sollten einen gleichen Antheit an dieser

„Stiftung haben. D ie Gebeine des edlen Mannes ruhen schon über

zwqhunder tJahr e imSchoosse der E rde , aber seiner wohltha"

tigen

„Stiftung erfreuen sich noch in unsern Tagen zwey studir ende Jüng„linge zu Heidelberg und weg zu Base Vitamejus adumbrataminb ist. Univ. MS. fc]. 1 1 7. sqq. quoque reparies . A dde Scuw.msyll. P. I.

p. 1 1 3 . Anna vitae Medicc. p. 107. Fu n tentam. p. 18. S.i xu enem.T. III. p. 386. Games. florileg. librar. rat ier. Groning . 1 763 . 8. T. III.

p. 1 14. 1 15.

198) Anna". 1. 1. tel. 366. 11. De GEYSELB. vide supra p. 21 .

vices gerebat Hicquemsna ipsius cena’

lia diligenfissime clu

cubrata , tumscholarumbabendarumrationes quarumaltem11Fame altemsub O rr ormH3 xmco Electore conscr iph

rat, consilii socus proposuit. Ex iis, quae hac de re in A ctis

nostris legmüur haecce inprimismemoratu digna vide'

atur

Clar is eimi vir i D r .JnizemCumen s optime de re

„publice. ac‘

_hones ties imie literar umstudiismeritihoc e rat s cr ipto comprehensa ac pos ten recita ta

„sententiuf‘

‚In Gymnasia Principie quatuor dis1>entiumordines sub IV. Re

„gentibus et duobus Magistris ceadjutoribusmercede annua eonductis .“

„Regentes.

„ I. D ialecticus.

‚II. Rhetor.

‚III. Grammaticns utriusque linguae.

„IV. Praecepter Paedagogicus Incipientium.sive Prael‘ectus classi Prolicientium.

‚Hi cumaequalibus stipendiismilitent , et ex Pacdagogicis dushes

,classibus commeda quoque ex aeque sint divisuri , et Paodagoga

„preeceptor suiticere nousmultitudini regendae nonpotest : par est , ut‚tres alii comnnmi inspectionis , gubemationis et sollicitudinis vincule ,

„ ad neva1n illamintra unius domus ambitummoderandamscholamsint„obligati. Neque exigenduminterimtamen est

,ut diurni o_neris par

„ temin se recipient aliam, quamutquot1die per vices in3 piciant ,quid„deceantmercenariiM‘

agistt i , quid discant discipuli et an ordine cuncta

„ inhoc adolescentinmGymnasia procédant ; qui sint in olii cio ,qui non„ sint. Haec diligentia et cura

,etsi praecipue Pacdagogice incumb it

, praeceptori : que tamenmajor e t auctoritas e t severitas in regende

„ servetur exis timo hucquoque intendendumelils .

„Si severitatis exempla edenda erant, etvirgis caedendi _sunt re

„b elles et incorr igibiles et —distorti iniquiss‘

unumerit praeceptorem„Paedagogieumsolumin has de_trudimolestias .

,Dßcentiumin Gymnasia ordines IV.

„ I. Incipientiumseu Novitierum.‚Il. Protic

'

ientiumsen literarumsacris initiatmun.199) lbid. tel. 3 67. a.

200) Exemplumejus supra p. _27. sqq. est transscriptum.

201 ) Tvpi s supra p. 55. sqq. libellus es t descriptus .

202) Annau. 1 . 1 12. a. 1 1 3 . 11 .

,lpse ageremcumillis ex huc fermnla.‘

„Q uo diligentins excitent , forment deccant et praecepta inculcent,

„hoc plus terra praemii debeant, Una haec Regentibns et Paedagogicis

„cnra sit , nt sua dexteritate Gymnasiumhoc suumtlerentissimumfa„ciant. Neque nlla usque est preventnnmet emolumenti spes et ratio

,

„nisi ex Ireqnentia discipulornm. Huc quoque cegitandumiUis erit.

„Centumadolcscentes adiernnt pro solo Minervali dnccntos aurees,ubi

„ ege semissemRegentibus adjudicaremsemissemalteramcoadjutori„bus. Neque vera dubitaremita hucmultes esse advolatnres ‘

i'

ama„ si percrebresceret , Principis anctoritate et snbsidio scholamhie esse

„ institntamquae “certare possit cumceleberr imis.“

„Condnceret didascalos coadjutoresmensmnet habitationemhabere„nbi discipuli. Sed a principio cedendnmpnto necess itati crit qua„co

'

gente non di5plicet , nt Superior cenvivat Sapientialibus Interior

,Dienvsianis , tantisper dumnumerosns discipulornmgrex in Gymna„sio fiat.‘

„Si Illüstrissimus Princeps certemmodiornmfrumenti numerampro‚duabns didascalis , e t decemin Gymnasie tamulis ex sacris opibus

,annnatimGymnasio quod Principis nemenhabet dedicaret : oquam„Dee gratns hie cultus esset.“

„D e Interim.“,Conjugiumneqne prin'

1arioneqne Paedagogico liberumpermittendnm„est , donec exstructa domus fuerit , quae caperc conjugates lecis dis

,junctes commode possit. Hypocaustnmiliad in imo , nbi hactenus cen„tnbernales hibernarnnt , numerosieri classi dicandn1n; alteri classi su

„pet ies , quod pro se duo didascali occupare etiampeternnt. A prin

„cipie inde a tempore pestis potcst certi aliquid didascalo II. ex aeraria„constitui.

Brevis complex io 203) corum, quae in huc deliberationenominis deputatis a Rectore proposita fuerunt.

„Stndiornmin schola publica quamUniversitatemvulgo , quod in„ea universae artes et scientiae hancstae liberalesque omnes certa ra

„tione etmethode tradi debeant, vocant , tres generale ‘

s et insignes or

„dines recte constitunntnr .

„ I. lnflmu s , que juventus eruditur et lingua formatnr . Hujns

„principia sen fundamenta in Paedagegio jaci necesse est.“

„II. Med ina , quo judiciumcomparatnr nonmade in preprietate‚etpnritate utriusque linguae, vernmetiamincognitions rerumprobabi203 ) AnnalL l. I. T. VII. fo]. 414. a. 11 1 8. b.

‚limindit-081 1 117 1 1 107; Inphysicis etmathematicis ll. qui Facultaü,A rtiumhoc est Regentibns et publicis Protessoribus tribnitnr.‘

‚III. Q u p r emu s , quoquisque ep0ramdat i is artibus et scientns,

,quas prefiteri per amuemvitamse emcupit. Hic extremarumprofes,sionn1n est Theologicae Juris;1rndcnüae et Medicinae , qnas snpre‚mas Facultates nominant.‘

„Hammduo postremimedins scilicet ct snpremns , °

Universitatis„sen publicae scholae sunt

,de quibus in nova reformations abnnde

,b 11 1nia : Primus ad Paodagogiumpreprie pertinet, de cujus censtitntione

„bil'ariamvegitari pote51 .“„Aut enimoperosinsmultis sen gradibns sen classibns institui po

„test , inquo nonmode lingua erudiatnr,ernetur ct p01 f10intur , vernm

„ etiamprogymnasmata quaedamtradantnr D ialecticae et Rhetorices,

‚quibus adelescentes ad gravieres Amsrornu s et aliorumantaru1n le

,ctienes praeparentnr.‘

„Ani simplex aliqnod , inque sine distinctione classium, Gramma„tica utriusque linguaemethodics salten1 pueris tradatnr , cumexeu plis„Latinis et Grascia certornmautornmqui juventuti ad utriusque era

„tionis prosae scilicet et ligatae, structnra1n et compesitienemformen„damimitandamqne ntiliter proponi pessunt.“

‚De priori Illustrissimns Princeps E lector a smcvs 15116. cum„Academia consultavit.“

‚Sequitur 205) altera brevier et s implicier Paedagogicarnmlectienum‚et exercitiernmforum, tumquoque a Hectare proposita .

„Simplex Ifacdag egn forms .

„Primnmvidetur elementarios inPaodagogiumnon admittendos, sed„ad triviales lndes et ad privates praeceptares relegandos esse .

„Deinde snflicere si in Pacdagogio utriusque linguae grammatica,methodns deceatnr , pmeceptisqne exempla ex Latinis et Graceis au

„toribns snbj iciantnr , hismediis et horis :„Hera VI.mane post precatienemsacramet recitationempartis ali

„cujus ex Catechismo,exercitiumdeclinationnmet conjngationumex

„ Donn a e t grammaticis Pnrmrr (Melanchthonis).„ Ab hora VIII. usque ad IX . praelectie praeceptionnmetvmolegi

„carnm, quns puerimemoriae cemmendnnt in Latinis et Graccis al

‚ternatim.‘201 ) Ejus exenmlnmvide snpra p. 27. sqq.205) Annall. I. l. tel. 415. b . 416. a.

dagogn nonmode institutionem,verumetiamconservationemapus esse‚picrique judicarent , ab eodemimpetrare'

nt.“

„Placnit quoque , eam' Paodagogii institutiouempropte 1’ summumstudiornmjnventntis necessitatem, atque ut rebus Contubernn prersus

Iabefectatis succurreretnr , succnrri autemhuc rationemaxime passe , ‚si

PaodagogiumContubernio conjnnger0tur ,mature urgeudnm, nt primaquoque tempore incipieudumesset.“

„D ie VIII. Maj i “ ) convdcato A cademiae senatui Paodagog n cou

‚ßtituendi forma e Deputatis concepta , e t ut commedius consiliariis

„Principis prop0ui passat , Ge rmanico scripta a Syndico praelecta est.

„Cujus exemplumsequitur .: „Von A nr ichtung

909) des Pedag og ii.“

Bedencken zwischen der Universt zw H eyde lberg Verordnetou

vud Churtl. Pfalz Kirchenrathen deputaten gehalten.

„A principiomens is Maji anno LX .

„I . Von demO rt , da solchs gehaltenwerden soll.

„Istvor Rattsamgeachtet , das hiezwischen, b is ‚

der ander Theil

„Contnbernii zw solchemvnd Andern nettnrl‘

ten gebevenwurde , dieSchul in den zweyeu stnbeu des Contubernii

,Nemlich der Vndern

und der Kleinen communiter angestellet wurde , Sinntemal senst der„gar kein ander bequemO rttvorhanden.

„11 . Von den Classibns .

„Hatman sichverglichen,das zwo Clesses solches Pädagogn sollen

angestellet werden, e inVuderevud ein O bere ,inwelchen die Jungen

„angehenden Studenten zw den Lectionibus und Exercitatiouibns des

Contubernii abgericht vnd eingeleittet werden. Vnd soll in solche

Classes keiner zugelässenu nochvli‘geuonimenwerden, der nochdas

„A lphabetvud lesen lernet , Sender soll seinen‚

D0N1 r'

210) we nit per

„feet, doch zimlichermassen Studiert haben. Sollen auchalle alsbald

,Deponiern, und bei der Vniversitet Rectorn sich einschreibeu lassen.

208) lbid. te l. 518. e.

209) lbid. tel. !1 1 8.

210) Braun Gosch. der Rom. Literat. Dritte A usg. T. II. p. 597.

p. 599. net. „Um355 p . Chr . lehr te zu ItemA e l iu s D ona tu s„als Gramma tiker . Seine „A r s Gr amma tice tr ibus libr i s compr ehense “

„( ed. Lind emann.) bildet ein"vollständiges W er l: über die Gramma

„til: welches als das erste systema tische Lehrgahdude und als die

„Grundlage des grammatischenStudiums , und damit auchder später en

„Schr iften und Elementar bücher zu betrachten ist. D aher der Name„des D ana tu s selbst in weiter emSinne genommen und angewendet„1

1 rd Cf. infra „Mer cu r i i D ona tu s“

.

78

„III. Von den Stunden dieser Lection.

„Ist vor Ne tz gehallten, dasman In Ider Class A lle tag , A ls

„Montag dienstag donnerstag vud freitag vier stunden zw den lo

ctionibus vnd deren repotitienibns gepranche . D ie andern zwee Tag,Mittwochvud Sambstag, werdenvil die oxercitationes gewendt. DavonIm5tenvnd Glenpuncten lerners.

„IV. Von des Padagogn Praceptorn.

‚Ist fur Notwendig angesehen, das dise zwo News Giessenmitdreien präceptoribus welche Magistri A rtiumseien,versehenwerden,deren der Vnderst in der vndern Class teglich drei stuudt lesen soll

,

der Mittler in der Vndern eine ,vud zwo in der O beren. Der erst aber ,

(so bissher der W ert Regent gewesen, yotz aber laut der ReformationdemPädagogie wurd zugeeignet) zwo Stunden teglichs in der Obern

„Glasse lesen soll.“

V. Von der Lectionibns In dervndern Glosse .

„I. Morgens zu Sechs Vhreu Soll der Vnderst Magister die Jungen

vhen in den leichternRegelnvud Formnlen des Deciinierens und Con„jugierens , der Regeln aus demDonn a , Purmr ro , oder nach demes„denPräceptoribns furgeschriebenwurd werden, A uss andernBuchern

„gezogen,von den Knaben teglich sollenmemoriter aufgesagt werden,

„darmit des , so sie zuvor anderstwo hierin gelernet allhie bestattigt,

gemehretvud gebessert.werde .

„II. Zw A cht Vhreu Soll abermahls gedachter vnderster MagisterIhnen die Epistolas C1 cnnems familiares , So für die KnabenvomSumme oder sonst ausgelesen zumdentlichsten erkleren und für

„geben damebeu die praecepta der E tymologi allmall einlaufl‘én lassen„vnd dieselben üben.

„III. ZwZwölf Vhreu biss vil eins Sollen die Knaben lateinische

„vnd \dau auch griechische Geschrift zumachen,vnd dasselb ertlichvud

beheud geübt werden, damit sievelget in denLectionibus das Jeuig,„sovonnölten seinwurd Annetirenvud anti

schreihen Knuden.

„ZwA in Vhru solle der Mittler Magister aus den selocüs pro ea

aetate Floribns poétarnm, A ls Ovmn Trauma, Pnornnrn tt etlich

„Verss Ihnen fnrgebenvnd exponiern welche s ie abschreiben lernen

„vud auswendig zu behalten sichgewenen sollen,den solchs beides xv

„den sittenvud Kuns tendienstlich. Darneben sollmanIhnen den branch,„die Verss zu Scandicrn einbilden. Vnd soll dies zvon tag in der

W ochen geschehen. Die andern zwen tag sell inonvon gedachten

„Magister der Tnnunrms vleiss ig fur ’

gelesenwerden.

„IV. Zwdroy Vhru Soll der vnderst Magister einenkurtzen Syntax„auss demPnn.mo oder wie das sonst zumfueglichflenerkent wurde

„ talogumuna cumpriceeptoribus conscribant Deeanns , h uman et

1 1 1 ) deputati sunt.‘

'

Die XVII. ejusdemmensis Novembris 'JO ANNE GEYSELBA CIIIORectore Magnifica , progrämma prodiit Academicum, quodquidemUniversitatisp1:ivilegia et leges promulgai, haec lernen de Pse

dngogio continet

„Ut juventutis studiis pro optime suorun1 parentumexsmctationerectius consulat

°

ur , etadolescentes rudiores,qui saepehucveniun'

t, ad le

ctienes publicais inajore cumfrüctuhudiendas , pro sui quisque ingeniicaptu utiliter praeparentur : Paedagogiumpublicumsuis classibns distinotamaperin decrei imus

„Pro cujus felici auspicio censores ex Facultate artiu1hdeputati una

cumpraeceptoribus suis examen aliquöd et ingenioruin dijudicationem„pub lice instituent : atque ut in Mein et tutelamRectoris paedagogici„pueri recipiantur,

curabunt.“

„Ad hoc igitur ut ceteri praeceptores privati discipulos suosquoquem1 itant,neque _re{1 etitionibus nut praelectionibus doine

'

sticis adoles‘

centes

a publi013 Contubernii vel Paedagogii lectionibus contra leges nostras ,

amplios impediant, sub gravi poena, Senatus decreto infligenda, omni„bus edicimus. Non enimaieiu est, prin ti commodi gratia publicnm„utilita

'

temirnpediri.“Hand diu_post .,

designatis jamduabns Paedagogii praeceptoribus„20a et Posrmo 226) hypocaustis in Contubernio paratis, novismen„sis, tabulis,_lignis et aliis necessariis coemptis, Rector 1100227) edictumpr0posuit.

225) „S ig i smund u s Me la nchthon, Br ettunus, ab anno 1560.

„usque admm1562 physioes cathedr a e summa cumlande, ut’

A cta„nostra docent et ins igni s tud ioso util1

ta te pr a efuit. Em1 1 1 11ü1„ingeniimomnnenta r eliquis se ‚

ewisümationcm9111 1 flor uit, pa tru1’

( 1 ,

„Phi l ipp 1"H e l a nc hthoni s) famae potz‘ssimumdebuisse,ver ! est si„mitlimum.“ (If. ejusdemVit. inhistor. Universit. MS. 101. 158— 151 . A ctaord.phil. T. IV. fol. 75. b .Bürrmcmnsnu. Ergotzlicbkeiten, St. III. p. 23 .24.Annu .r ßretta illustr . S. 1 6. Zwsncnn. 01 1 110 inmemor.Jo. 6 1 sm1 11 .Hdlbrg. 1 614. p. 1 1 . W annmemorabb. P. II. p. 29. — Litern (d. (1. Gel.Jan. quibus I’m.MmmpnrnonSunsnonnuu Universih!i columendat, sunt descriptae in: „Smssu Gesch. d. Reformat. p. 96.

225) Anna". Univ. T. VIII.1'

0L i l .b.

226) Anna“. Univ. VIII. 101. 14. a.

227) lbid.

„Rector A cademis e H eidelberg ensiua.“„Paedagogia Grammaticns a teneris rite disceudae gratia potissimnm

constituta esse nemo ignorare debet. Quantavero Grammaticns e t lin

gnarnmtuminomnibus artibus e t disciplinis, turn inEcclesia quoque ne„cessitas sit , ex iis, quae de plerisqne religionis nostrae articnlis hodie

contwvertnntnr , non obscure intelligi potest. Si enimphrases et‚verbo

„rnmpreprietates recte intelligerentur ab iis, quoruminterest,minus for„tassis obscnritatis ,minus conttoversiarumin Ecclesiae doctrina ess e t.

„Ao prudenterqui damdixerunt , Ecclesiamquasi grammaticamquandamscholemesse, inqua sermo divinus explicnri debeel.“

Inhnnc ergo finemcumhoc tempore Paedagogiumpublice speriatur

, significamus hoc scripto publice Parentibns „

Magistris et ceteris

omnibus , qui filios snos sive discipulos in Paedagogic pub lica institui„cnpinnt , ut hodie hora prima a prandio eos in inferius Contub ernii

„Principis vaporariumad deputatns Inspectores et Praeceptoresmittent,vel ipsi adducent, ut, hominibus ipsorumincatalogumt s latis, de numero

„discipulorumcerüores reddamur,ac singulorumstudiis pro suo cnjnsque

captn onmiumque necessitate rectius consuli possit D 1 tnmXXVIII.Novim1bn snb Rectoratus nostri sigillo, anno M. D .LX .

„A o jamsequenti die 228) praeceptores significant ad LX circiter

dwcipnlorumnomine in catfl ogumrelata esse. Cnpinnt igitur certiores

„reddi, quid de conditione ac salario suo decretumsit, quinque de cin/s

„sibns ac lectionibns inqualibet institnendis, de pretinMinervali, de pecn1 1 ia pro liguis et aliis ejnsmodi rebus discipulis proponere debeant.“

Tnm„In tanto numero discipulorumpraeceptare 0pus esse tertio

, prae

„ser limsi «inne classes sint, etquatuor quotidie inqualibet lectiones perficiendae. Qnae ab initio constitui ad omnes labores suscipiendos satins

„sit, quamstatimposten-in prim0'

limine aliquidmutari.“His ad SenntumDeputatorum, 229) qui ultimo hujusmensis habitu8

est,relatis

,decreverunt Domini

, primumquantumad classes lectiones,

„exercitia ac reliques puerornm‚conditiones attinet,quantumcommode fier i

posset, omnia jnxta Paedagogii formulam, inquamSenahrs Universitatiset Senatores Ecclesiastici snperioribusmensibus consensissent , institu

„enda esse. Beinac builibet pramceptorumquorumjuxta formulam„tres esse debeant qualibet septimana florennm, omnibus autempretiiMine1valis aliqnampartem, tertiamcirciter , ea proportione inter ipsos

„distribuenrlam, ut primarii potior ratio habeatur, pro honorario sen sa

228) lbid. 101. 1 1 . a.

229) 1 11 111. 1111.

,Iario partime Minervali sen pretio institutionis partime fisco Univer„ sitatis, donec aliud publice statnatnr, dandamesse.“

„Tertiumcumconditione accipiendnmPraeceptorem‚nt si Princeps

„pecuniampro snstentatione Paedngogii elargit i et aliquemipsopraecep,toremconstitnerevelit, bic rnrsumcedat.“

„Porro ut singuli discipuli per annumdnos florenos pro institutione

‚ctquartan aurei partempro ingressu ad usnmlignorumexsolvant. Guam„pecuniampreeceptores diligenter colligere , inrationes referre, “

etquolibet„semestri finito, Bectori autProcnratori fisci bonnfide tradere sen annu

,merare debeant.‘„Deniqne inqunestione de tertio Paedagogo assumendo ceteri duo

„ adjnngi sibi postularnntM. Prm.rr rnmGnr snnnncnrrnr, Bectoris filium,qui‚superiori anno in Sapientia pueris Grammaticen et Musicamtradiderat,

„ipso ojus Collegii alumnus. Superquo Calendis Decembribns delibera„tione cumDominis habita

, pra95entibns etiamaliis Pracoeptoribus et iis,

„qui puerorumnuper examini interfnernnt , is est electus , et 11 Demo‚Facnltatis A rtiumad locumtertii ea,que nnte conclusuminit conditione

„deputatus : ita tamen, nt camremproximo senatnDecanos adUniversi„tatemreferret, et ne quid stipendio M. Pnrr.rr rr ac juribns ipsius in

,Sapientia hac conditione derogaretnn A lioqui namque praesens Rector‚sc non consensurumcornmtestatus est.

Q uibus prolatis Universitatis Rector ,Annaiinmscriptor

haecverba inprimismemorato dign'

a subnectit : 3 3 1 )

„Roc ergo Paedagogii publici Universitatis hoc anno principiuminit,„malevolornminvidia et obtrectationibns ditficile valde et impediturin„Cnnrsrns Opt. Max. porro protegat et fovent juventutismiseree neglectae„stndia ad snnctissimi nominis sui gloriam. AMEN.

Paedagogic its constituto adbnc deerant opes ac facnllates, quibus snstineri posset.

„Itaque VI. Januar u anno 1561 . Hector (D . A cnrcor.1 1 3 1)

„cumseneta Universitatis ad horam11 Principe dictamingressus est Can230) Hummer Gesen. d. Schulw. T. I. p. „W ie ]der Hector der

H is@r logr ap lo der Univer sitä t wa r , so wa r es der D ekanvon der Facultä t, der enA lbumund übr ige Bücher er dessha lb inVerwahr ung ha tte.

23 1) Anna". fol. 14. b.

232) Anal]. 1. 11 . —„Ca s p a r u s A g r i c o l a , 0ppmiwmii

‚na tus, a . 1546. A cadeni ia e nostr a e nomen ded it et bienniuyn u t aj unt‚

;‚in ead emcompk r e incep it (sic est inmatricula nostra).

,pr imamla ur eamobtinuit ; a . 1550. pb ilosophici doctor a tus honor es

„1 1 1 11610 11 . ( Act. 1. I. T. IV. fol. 28. a. 101. 3 6. b.) 0110s lumor es adep tus

,Mmud e '

ntiae «man umuoti opera.» ‚1 4668. Contuberni i D imup

I

_ 86 _

„cellariamsen archivurnPrincipis , Atquc ibi tum, cuma Principe Ele„ctore, praesentibus illius filio Lonov1 co, Comite Palatino, Comite Essa‚11 1 11 110 ab Enss on tanquamMagistro Cnriae , MagistroEquitum, Cancel

„ lario et aliis consiliariis senatus esset admissüs et coranr data illi esset

„capia fandi, Rector Principi proPaedagogic hisverbis 23 3) supplicavit.‘„Es ist der A rtisten Facultät zu gut vnd der ingend,

zu nutz nach

‚der form, so durch EW . ChnrlnrstL Gn. ve rordnete kirchenrethvud„etlichvon der Vniversitetverordnete begriell’enwerden, einpaed_

ago

„giu1n zu einemanfang vnd nll‘ EW . ChurfiirstL Gn. verbesserung nii„gerichtvnd angestellt worden, zu welchemdieweil auch besondere ge„l

el zu erhaltung der praeceptorenvonnöten, ist anEW . ChnrfiirsthGh.

„vnservnderthenigst bith, sie wollen zu solchemPaedagog iovad Junger„knabenSchulen als einemchristlichen heilsamenW erk, etlicl1 kirchen

„gutter gnedigstverordnen, auch da etwas Mangel an solchemPasda„gogin erschien, verbessernvnd dasselbig entlieh confirmirenvnd be„creiltigen lassen.

„Quibus propositis Illustrissimus Princeps Elector per Suae Gelsi

„tudinis CancellarinmnobilemvirnmEn.1 smvma Minonrrz_235 jussit Aca„demies senntumpanlnmsecedere, et deinceps revocato senat11 Cancel

„sianimoder a tor fa it. ( lbid. 101. 54. b .) Deinde in Smtumor dini;„philosophici r eceptas, 1554. schola s philowphicas aper uit br g 1mumdue„A r i s t ot e l i s pub liée interpr eüd us es t. A . 1556. philosopho Col

„legii Decemus fa it. (lbid. fol . 63 . b.) A . Pr incipe Elector e 1 11

„stitutionumj ur is civilis Pr ofes s io da ta est. (AnalL T. VII. 161.

,D emque D ecr cta liumca thedr ama . 1561 . F r 1 e d e r 1 c i III j n’

ssnobtü 1di.

„(lb id. T. VIII. Ic]. 56 . b .) Pr a eter ea A g r i c o l a etiamA cademic„adminisü a ttonemfisci ab anno 1559. usque a dfinem(1 1 1 1 1 1 1583 .

l1a bu it‘

„(Annall. de anno 1583 . 101. 1 1 3 . et lol. 1 i9.h.) Rector is 1 1 1 11 1 1 11 s ga st}„a . 1560. et a . 1576. (Tom. God. D iplom. p. 1 3 1 . A . 1590. auctor ita s

„Joa nni .e Ca s imi r i tum11 lectianumhab rmdorümla bur a , 1 11 1 11 ab„ordina r iis Sendais A cad emici negotiis liber a tus es t. (Annales de anno

„1593 . lol. 259. b .) D iemobiit 11 . 1598. L11p0d 11 1 1 1 , ,ub i complur es

„Pr ofessor es ob pes tilenäamhoc anno Heidelbergde grassantemtum„per a liquotmenscs degebant Cl

. W ann dc Fac. Jurid. P. V. p. 5.

1 6011 11 11 Gelehrten-Lexicon s.v. AmannOppenhem. p. i li8. S.cnwua syll.P. l. p. “7.M5. 192. 1

23 3 ) Anna". 1. l. fol. 26. a. 27. b.

235) Anna“. I. fol. 28. a .

235) W undtMagazin T. II. p. 53 . Chr i s t o'

p hd’r ob u s bekleidete

cor’

und nach demvon 11! 1°nqu i tz die Kanzla wurde.

“ Adde Fu ».

tentam. p. 16.

‚lannsnomine'

Principis dixit, Illusfl is$imninPrincipem'Electoreinea, 1ju1 e„a Reetore 1

'

nissent proposita, .

'

clemente1 andivisse.

Sed pre cibus Bectons Princeps omni ratione non induisit.Mmob rem, ut est inActis nostris ‚die X_XIX1 Novem

„bris ( 1561 in Sohatu disputritumest de pe'

cunia , 4u11 susten11ndi es

„sent preeceptores Cniu enimemesset summa trecentorum_norene‚rumpro tribns praecept0rilnis, et Princeps Elector , cujusmandato Pne„dagoglumfuerat inceptum, p plllcitns essetmediumpartem, atque alte

‚rampartem, nimirum150n., Voluisset tiscum°Unifireri itatis solvere,vi„snmest, 11 Principe peten60s ducentos adminimumflorenos, . eoquod,fiscus _Univcrsitatis tant

'

nm'qn1nliunvolebat/ Princeps , -ad °

Paeda‘

g0glm,exponere 11011 posset, 1 1 quod jamauto proventns' fisci ita essent °

com,pntat1 , nt, si professores etministri Univemitatis sun salaria ac

'

ciporent 1

,11 1h1l restaret, praesertimquia in sustenta_tioneni et restauu=atiopemae„ditioiornmnon ‘

panca imperidenda essent.

Deinde cumDoctor una cumsuis .u sessorib115ad negotiumpoeda„gogii deputatis , atquequidamex consiliar iis pririclpis de pracceptofi

„bus pacdagogiois consult1ß sent, ac duos jahr recepissent, nempe M.J0„ 1 111 1 11 1 1 Srnnnc et M. 1 011 11 11 11 1 1 Posrnnrr de tertio autemnihil certi„constituissent, qmesitnmest a Rectwe, an Senatus duos j amreceptos,

11pprobaret neo ne, et pla0nit'

appr0bandos . As quia filius M.Jou rms„Gnr snnn.1 cnrr

,M. Pnn.rrrvs Gnvsnr.n1 cnms, jamantea loco . tertio prac

„c0ptoris.receptas fuisset,

°

et inpaedagog'

ic ab universitate ( 1101 1130 ceiü

„aliquid omnino constitrioretnr) pro principioq110daminstitu to, cumaliis’

„ snuml‘ecisset officiumde 1110 vel confirmnndo ve l r emo'v'endo vario„disputatnminit tmin senatn, quaminter depntatos ab Uriiversitate et,consiliarios prihcipis, qui de confirmnntlo paerlagogio jamcoopto: ali

„quoties &nsultaveiant. Et‘

cumM.Joluums Gnr snr.munros pro filio suo

236) Anna".237) Ne quis c0n1'undat hunc M. Jo. 3 1 11 11 11 11 101 ; A ugustannmcum

po'

éta ejusdemnominis Jo. S1 nnnsro sive Srapficnno, A uguste e Vindelicorumet ipso nat0, ibidemqne: publica, uti va'

catur, N01ario, qui Homnnret V1ncrr.rr ( A rgentorat. carmina Germanico reddidit atquein patrinmredegiémetrum. Nesterquoque in Actis ord. phil. .T. IV. 101.

76. b. Sennncnnns appellatnr . A . 1562. est in éjuS1lemordinis Senätne t in corumnumero

,qui „Cand ida tes ad pr iniam11 1 a r tibus la ar e'

arn

„pr aetendentes“examinant. Cl. A cta ]. fol. 77. a Jöc1111 1'1 Gelehrten

Lexic. s.v. Gnavnwé deutsche National-Literait. 2te °

Aull. Ln . 181 2. g.

T. III . p. 225. Grue sse Liter.-Gosch. Dresd. u. Ln . II. AblheiL

III. p. 123 .

— 88

„per libellnmsupplicemapud Senatumintercessisset ac petivisset,quod„illins canfirmaretnr in officia tertii praeceptaris paedagagici, placnitcan

„ l'

erendnmampl1os cumconsiliariis sen deputatis principis, et illis ex

„ponendampetitianemGavsnr.mcnrr , ita nt si princeps Pnrr.rr rvn Gar„ss u ucarnu inPaedagagia ferre posset, haberetnr ratio pefitianis prae

,dictae , sinminus, reciperetnr M. Jo.1nnns Hansnnns , idqne ‘l‘

actamest,„ct est receptas HEUSERUS.

[demdie XXIX .mensis Januarn 1563 . etquidem0mniumsentertius in philosofl arnmordiriis senntumooaptatus 23 8) dicquc X IX .mensis Martii ejusdem'anni est receptus

„XVII. die Decembris 240) M.Jo. Spanne

, primarius Praeceptar pueda„gagions, petivit, nt_quauiamad certnmdiem, Calendas nempe Novem; ,bris, huc vocatus inisset ad snbenndas labores in Pacdagagio ,

tema„autemanteqnamilli cammitteretnr officiumaliquod 1'nisset elapsnm,„ejus haberetnr ratio, et stipendium241) ordinariumnumeraretur ab ca

„ tempore , quo huc venisset quod per cumnon stetisset , qnomin115‚suumfaceret officium. Senatus (Universitatis) cumcognovisset can

„ sam, in petitianemillins consentit.“

Handvera din Pasrurusmunus scholasticnmgessit , quod ex

bis apparet

„Die II. Janaaw_anni 1562., 11 1 11 1 1a 10Rectare Gina

„has dies in Francaniam, non impetrata prius juxta leges a Senato fa

„cnltate, abiit Magister Jamnns Posrnrvs, unus ex praeceptaribus Faeda’,gogiia

238) A cta ord. phil. T. IV. 101. 78. a.

23 9) lbid. 101. 79. a.

240) AnnalhUniv. T. VIII. fol. 57. a.

211 1) Ba umes (Gesch. d. Röm. Literat. Dritte A usg. T. I. p. 59. nat.

1 8) haec docet : „D ie A usdr ucke für Besoldung, wie annona , stipendi

„um, sa la r ium, sind zunächst von der Löhnung der Solda ten entlelmt252)Annall. l. 101. 59. a. 60. b . Unsrmcollega

inTheolagarnmordine, Ferrarae natus, linguae Hebraeae peritissimns inA cademiamLucanaminsignemascitus, Pnrnr M1 nrvnrs collega , Cu .vassensit. Primus Rectarismunere scholae illustris Hornbacensis, a. 1558.

apertae , functns est. Eademanna ab Electors Faroanrco III. sacramlingnamut traderet , Heidelbergamestvocatus . Heidelberga relicta D i

vodnrum(Metz) se contulit nude SedanumBullianii Principumsedem,est-translatus

,

'

nt Hebraeamlingnamd00eret. Martemoccnbuit a . 1580.

C1 . hist. Univ. MS. 101, 175. 175. Ann avitae Thea". p.71 . 01101.L11scholae olimBarabaa.

, nunc B1pont. bist. (Bipant.) 1767, l . 38,

90

”D ialectic“ , interiruque , du1u Ethicavacaret se obtu1it ad lediionem,Paédagogii et die XXIX . Jännarii Unsrrms ( Beer) mecnmde cc

„demegit„Die XXXLJanuamU1151 11 135mecuminit, et de H1:11 1 1 1 11 11 0W 1 1 1 11 11 1 11

„no ac M. L1 1 1 1 1511 1 0 Prrnoronom) contülimus 350)

247) 21 5111 1 1 1 5 U115111 115 a. 1534. Vratislaviaé '

n'

at1is,Theolo

°

gue

&Ivinianus, a . 1562. ab Electore a u reo III. Heidelber'gamestvocat115

,ubi in Collegio Sapientiae praeceptot is simulq1ie Theologiae Profes

50115munere fungebatur . In consilium„de Ca teclnelst Päta t{1na“ est na

hibitos idemque quumElector a Theologis Catechesinscribi ju'

beret, hoc

negotiumuna cum' 01 11 1 11 11 111) confecit. „Ha ec Cateches is, ut

ait T01.11 1 1 11 115 (Bist. Paint, p. posten obwltdüq:än ct clafl tatem51 1uminBelgio a liisque r eformata e Religion“ ecclceiismmcumapplm#nimm, Ita licumGa lltcamimo in ipsametiamlingnamAmer icet IndimmW la lemtr ans la ta fuer et E_vita cessit Unsnms a . 1583 .

Nu pdl_i Nemetnm. Ejusdemvita inhistor. Uni‘ver$it. MS. p . 1 71 1 74.

descripta reperitur, ex qua b ic locus transferendus nobisvidetur : „H e r

„«c u l i

s eolummnominis cui fama saiper a 19ü ; otiuminer e non «Ihm‚1 1155115; 14max! jimer rmJamb i pr acfiwi satis «mm: :

quisquis M vente,‚A rzt agtto pa uci

s , cut aba“

„A utme labor antema diuva .

Nostra linguaverba haec sunt

„Fr eund, wer D u seist, k ommst D u zumir ,„Hi lfst D u nichtmit zur A r beit.“

A dde 0111 11 . 1111 111 11111 1vitam111151 1 11 ,quae Unsri1 1 ' operibus est praefixa.

'

He‘

i

(hib. 101. 6 1111 11a Histor. der Gelahrth. T. 1 . p . 251 4. An imacount. p. 1 4.

"

Ejusd. spicil. IV. p . 12: Saxii onom. P. III. p . 405. 8111581!

1. l. p. 1 68 a nnCatechet Unterricht 11. Pfal°

zgraf. Far

11511151 1 . Bdlbrg. 1841 . 8.

249) L1mnenrus Lunor.ruvs Hamas Prrnoroius, perperamalu Pr1 1101 01105 (vulgo a. 153 3 . Daventriae natus , per 01 511 11 11 11 1 1v1 1 ,

11 11 1 1 I11 1 1 1 11 1111 1.11 1 1 T11 11 1 151.1.1 111 1,815151 1 131 1n11 11 M1 1.1 11511 1 1101111 1 1 et

Gun.1u 1ronr X 1 1.1 11n11 1 11 1 a nnr'

co III. val_de commendatus die XII.

August. a. 1563 . inmatriculamnost15millatus est. A‘

. 1565.

111 15 linguae Professio ei est delata. Sub L1novrco VI. E lectore511 111 älii! 11113 1 1 15 ju55u5, Neobtadtu1ii so contulit , 1bique iiiefl s ot

Ca lendis'

Iiebruarlis 251) Beatsr (D . Nicolaus Gisnarus) et'

ega

, (Kylander) in Contuberniomvenimns cumD .151)

'

et‘

D ..

„Zan_nczna A ctnmde Srn ncro dimiitendo, utque 11551 1 1 1111 115W a rn„ 11m>115 in ejus Iocumsuccedent interimdu111 Prn aronos adveniret.“

„III. Februarii”P) ad inspiciendumex ‘

formula Paedagagium' ‘

delecti

„sunt D . 1 11 1 1 1 11113 1 , D . M51.1 11 1111 1 1 1011 , ega Decanus (quam;a identidem„protestatu5, nisi ad nasiran facultatemid esset respecturum, ‘me nonartes ingenuas docuit ; deinde sub J01 11 11 11 (11 51 111110 pristinae pra

vinciae redditus es t. Martens est a. 1596. Ci. Anna". l. I. T. VIII.

[al. 83 . b . 84. b. W annmemorabb . P. II. p._3 6. 3 7.Sonn e syll.

P. I. p. 144. 1 45. abi Prrnor onr scripta ‚quoque ,commemarantur.

F1.1 11 tentam. p. A dami vitae philass . p. 190. A 11 1111 11 11 1 conat. p. 9.

L1 arsn Ge sen. 1 799. p. 3 6. 37. 51 11 1 1 onam. P. Ill\ p. 651 .

250) A cta l. l.

251 ) lbid.

252) (11 51 1 11 115 055111 1 11 115, Theologus aetatis suae chrissimus, natusAugustas Trevirorurn a. 1536 a

'

Principe«F111 11 11 11 1 110 III. Heideßer

gemestvocatus ; ubi prunaru Professorismunere fungebatur tumsacris procuraudis praeerat. Mortuus est a . 1587. CI. Fu n. tentam. p. 19.

01.11v1 1 11 1 vita'

descripta per Jo. Prsc1 1 011 11 1 1 praemissa ‘

est libro quiinseribitur : „Gnadenbund Gottes . Herborn 81 11 11a Topagr . der

Stadt Herborn. Marb . 1 792. 8. p. 1 77. 11 11 1 1 1 1 vitae Theall . p. _59. 81monam. P. III. p. 3 84. H 1 1 15511 11 l. I. T. II. p. 3 3 . 34. 79. 811 1511 11 Gesch.

p. 121 . 141 156. 8111 1 1 11511 1 1 1511 11 (Beitr . z. Pfalz. Gesch. Mannh. 1 776.

8. T. I._p. 11a docet : „E ine d iesen Mann betr ef ende A necdote habe

„ ichneulich dur ch denH er rn B. Ba r l: e 31 a us d emHaag erha lten. In

„demdas igenA r chive fioide tman, dass Ca s p a r O l evi a nmit 50011.,Ba oldnmg = 1573 vonH eidelberg na ch demHaag dur ch d ie Her rn

„Staa tenvonHolland und W es tfr iesland ber ufenwie, umdr eima l inder„Woche eine Serman °

zu ha lten.

253 ) W nncnsn1 us Zanneun Praeses Senatus Ecclesiastici 11Electore a nruco III. instituti , natus invico ad fines Bahamine site,

cui Valli Joachimicae est namen, a. 1516. Genevae Theologiae studiumcumJurismudentia feliciter conjunxit , et Licentiati , ut aiunt , dignitate

est ornatus . A Fumnnrca III. Heidelbergamvocatus Principi cons ilils

intimis fa it ind5que amne studiumad disciplinamchristianamin ecclesiascholisqua Palattnatus carrigendamet pramovendamcontulit, Mortuusest a. 1594. Ci. 11 111 1 1 1 1 0115JCtar . p. 149. 81 11 11 1 1: 1 . l. p. 1 63 . FL1 0

tentam. p. 18 Jöcunn Gelehrten-Lexic. 5. v.254) Acta l. 1. fol. 78. a.

,wam1w M. Sa lons. Gamao (minore), M. 10111 1 1 11 : llncmm, M.

„L1 1 1 11 11 11 1 0 P1moromo, M. Hnamnno W 1 1 um1 10 et Collegii D ionysüni

„discipulis , 0ppénbeimiumprotectus sum, ibiono reliquias scholae e a

‚home ut pohfimus, consmrare sumus conati Contulit se eodemquo„que CA Sé.1 1 1US A cmcou eademde cause.

„XXX . Decembris 269) hora XflmaD. C1 51 1 11 A smcom,et ego cmn'

bt

„6 11 1 11 1 10 P1 :raoruzo et W 1n amno convenimos Oppenheimii in aedes

‚dlas , quae tunc ibi hospitiumpraebBbant Collegio Dionysiano. Ibi prin

‚cipic D ionysiani omnes, nobis praesentibus , a D . C.i semo admonili sunt„ sui officii etmodestiae ; dein‘

de,quia etiamillio pe stis serpebat,moniti

„ sunt omnes studiosi‚ ut si pergatmalumillud ita, ut coeperat, semere„ et augeri , _quisque so admigraflonemiliinomature paret.

„Anno 1564. die XXVI. Februa 1 1 convocavi (Xylauder) Oppen„heimii senatumhora

.

III. pomeridiaua‚ut singali inmediumcomulorebt,„quid

facto'

0pus esset, lue pestilentiali indies latins etiamillio semeute.„Habita super hoc deliberatione, placuit, urgente necessitate,missionefu„dandam‘ omnibus , ut qui voliut , vel in patriomeaut , vel He idel,bergaui , ubi fjampe‘stis nonnihil remisisse ferebatur vel alio, et

„dies reditionis Heidelbergamdicatur Quasimodogeniti. [demetiam,permissumprofessaribus et eodemillis quoque reditiouis dies praeti

„Joa nna Sp i e ng et M.Jo a nne s Le onc l a w, Pa ddgog ii pub lici

„maj i str i. Rectorismunere cedemanno Nmoaws CISNERUS fungebfl ur.Ci

'

. Scuwu syll. P. I. p. 1 19. Annomm1563„ 1565. acta inMnalibus

Universitatis desuut.268) Publica Maiheseos

'

Professio a. 1563 . M. Sum. Gamma (nat.eodemanno innumerumSenatommo°

rdinis philos0pbod

tumrecepto est demandata Eamantea privatimin Collegio D ionysimolibellnmSphaericuminterpretatumesse, A cta nostro perhibent. [deinmedicae quoque arti et inprimis anatomiae operamdedit, inqua id assecutus_ est u_t sua . ipsiusmann sceleton artiiioiose concinnarot , id

quod .hmmmIII. admiratiouem-excitavit. Rectaris Magnificimunere a.

1578. et 1579. fimcl:us est. A . 1580. Basileamconcessit ibidemque Philösuphiaemoralis cathedi‘ae pra01‘uit. Mortuus est a. 1582. ( If. A ct: ordß

IV. 161. 77. h. 78. b . A then e 426 Anmvitae Philoss.p.55. Sax. 0110m. P. III. p. 3 39. 8011w.1 11 . 81 11. P. I. p. 148. 151.

269) .A cta l. l. fol. 80. a.

270) lbid. fol. _80, b. 81 . a. S

\

ummmUniversitatismag istratm'u00anno s nobtinebat Sf:nwn ._sy1LP. l. p. 122.

„Mansimus tamen plerique omnes Oppenheimu '

usque ad diemX .

»,Martii, qua die ab imus Oppenheimio.

XII. Marfii in ipsomeridie hora XII. redimas Heidelbergam.Nequevera dinUniversitas Heideßergae consistere potuit, „qaum

„praeter empectationemInes ea quaemagno Heidelbergae homiuum„numero sublato, visa fuerat exstincta, saevire rnrsumcoopisset : Senatus,academicus Eppingam272)mittendas , quae supemssent, scholae reliquias

„ac praesertimCollegii D ionysiani alumnos statuit. Factnmhocm'ense„ O ctobri anno 1564. simulque decretum, ut eis Hrnaonrnus NIGER etJo„ 1 11 1msL'

Ewsnxi imspraeesse'nt. Ibi cuminquintumusque 1 nensemhae„sissent, tandemmitigato Heidelbergaemale ,quod jamEppingae punllo„serpere latins occeperat, de sententia senatusconsulti Heidelbergamest„reditum.

„Januar. X . 1565. 273) Visumfait reliquias scholae, quae Eppingam„sewsserant pestismetu esse revocandas partimquidemquod isthic

‚etiamnescioquid contagii inesse audiretur, partimetiamquod bic omas,periculumdesiisse videretur .“

„Februar. ultima Placuit etiamomnibus, ut Schola,quae ob pe‚stis contagiumhactenns clausa fuerat die Lunaé post Dom. Invocavit

„aperiretur .

liuque advalvas A cademiae programma affixumest peraccommodatumad propositum, idemque quumad rerummemoriamillustrendemvuleat, dignissimumquod hob°loco subjiciatur.

„Prog ramma in Scholae aper tura Mart. X .

„Quoniamanimadvertlmus, D eumD . N. J. Camsn patrem, a nobis,

„quae ipsius est clemeni ia, camdepulisse luemac contagium,quae ,din

,nostramscholamclausamac tacentemcontinuit : hanc cras apet ite de

„crevimus . A tque ut eos,quibus docendi partes incumbuut officiumta271 ) Acta l. l. 101. 81 . b .

272) Tom. 1. l. p. „Eppinga oppidumcumper timentic's 01

Cr aichgwia ,quod pr imumsub dominio er a t Gomihme a 11 E !»e r s i ehe: a b11 11 1 K ar chiom‘bus Badensz'umopp igncr a tum, de£1 1 devendüumes t,qui postenidema, 1404. E lec Pa laüno pr etio fl. Bh

'

en. vendider ef‘

Wmmml. I. T. II. p. 2011 . 206. Samoa. I. p. 81

273 ) Anna“. Univers. 1 . VIII. toi. so. a.

274) Ibid. fol. 81 . a. Bester in annum1565. erat electusBopunms,Gi llus Biturix. Ibid. fol. 79. a. De Bogumovide snpra p. 71 .

275) Annall. l. I.'

l'

. VIII. 101. 91 . a.

1 00

transtulerat its Heidelbergae Frauüscauerumelaustroquodmode commemorar imus in Paodagogiumcommutatojassit, quo felicius literae hie efflorescereut, Caneuicerum8 1mhemiensiuin Collegi i , S. M1cnaau dedicati etmeuse Joule ejusdemanni cenfiscati fruclus pesthac nen inquaesturamEcclesiasticum

,ut dicitur

,sed in Ps edagogu fiscumfer ri quibus fructibus

praeceptoms sustinerentur simulque quadraginta alumui in schola

habitantes alerentur : qui discipuli in A ctis Pr incip ie a lumni“ ap

pellantur

IdemPrinceps ut in posterumPacdagogiö in emnemeventulusubsidia cempararet, testamento hand lange automortemvi

291 ) Tom. ibid. Sranva l. l. p. 1 62. Panavs l. l. p. 263 . l

292) Ct‘

. Compendiumhistoriae equestris ecclesiae collegis tae saucti

Mmaaar.rqprope Sintzhemiumab anno Camsrr,quo fundata est usquead annum1 630. in: Mena , Q uelleusammluug der badiscbei'1 Landesgeschichte. Karlsruhe 1 845. tel.

“1 . 1 . p. 209. 212. Srauva

,1. p.m.

1 75. Runners,Gesch. des Schulwesens . T. I. p. „In A bsicht

des Gebr auchs der Ii’

ircheng ii ter für die Schulen und W issenschaften

wur demanmuthvoller dur ch das grosse Beispiel, welches imJahre 1543der Kurfur st Mo r i tz denprotestantischen Fürsten Herrn und Städ

ten gab indemer die dr ei Für sten-Schulen inMeissen und Pfor te bei

Naumburg und Mer seburg , nachher inGr imma anlegte. Er wandte dieE inkünfte der Benedictiner -K löster inMeissen und Pfor te und des An

gustiner-Klester s in Gr imma dazu a n.

“A dde Kracaaaa . schoL Por

teus. p. VI. Vide Qu0que snpra p. 5. Sonnen polit. und Kirchenge

schichtevonLadenburg und der Neclfarpfalz. Heidelb. 1843 . 8. p. 158.

Haar ssaa T. II. p. 27.

293 ) A LTING l. l. p. 195 „Duo j amcrunt seminar io jnvenlutis ,„nude in la tio_r a spatia par timA cademiae Hd delhergensis , par timil, lustris Colleg ii Sapientiae deducer entur . Ouibusman: initio anni 1566 .

„ ter tiuma ccessit conditumin Bavar ico Pa la tina tu Ambergae ,„ cu i praef

u it Chr i s toph. S chi l l ing iu s , Graecae linguae pe

A dde Oma . Raoraa . Jubil. Tom. 1 . l. p. 79. BeniqueSeitzae ad Rheuuma . 1575. Princeps cendidit scholam, „inquamcoliNobiles r eciper entur et numeroquinquaginta , sea aginta ,vetplur es a le,rmtur inque pieta te, liter ismor ibus et equestr ibus womitiis institue

„ r enta r .

“Annas . l. l. p. 216. Srauv. I. l. 262. W oran. Mag. T. [I.

p. 87.

294) Evita demssit die XXVLmens. Octobr.' a. 1576.

„Anno 1565.mouse Jnaio 298) decanns et capitulumSintzbeimcuse„nti et nobilitas imperii llbera tractus Creichgoae , qui

pars ost circuli

„Snevici , M1 x1 1 1 1 1.1 .1 11 0 ll. imperator i_pre rostitntiouo hujus coolesiae

„per snes ablegates humillimo snpplicarnut ;'

qnapropter eademnahe,

„ die X . Julii suo caesareamajestas per sevornmmandatnmdicto Pala‚tina restitntiouemutriusque coolesiao Sintzheimscilicet et Neuhausen,

„ imperavih Bodomanne die XXIII. A ugusti teta nobilitas circnli Sue :

‚viel iterumpro rostitntiouo bujos ecclesiae,ntpete pro nabilibns fun

„datae eidemMaxrnrr.nno imperatori supplicavit.‘„Anna in publicis imperii cau1itiis A ugustae idrtmimperator

„praohabito principnmd octorumconsilio ,ceterernmqne principnmof

„ statnnm° imperii _conseusn praedicto Faro'

aamo palatino ibide1u prae

„seuti restitntienemntrinsque ecclesiae i ternmde1a andavit.‘A dqnae D . MA RTLNUS O sraannacuna ,

Principis censiliarins

cui res erat demandata , ( die X IV.mensis A ug. ot die X II.mens .

Septembr . respondit boocoo

„ Dass abervermeint wiirde seiner Chnrfnrstl. Guadou solchés der

„Enden in jetzt gemeldou beydeu Stitltou , nicht gebührt haben salte ,

„in demware derBericht zumild ,dann nuwiedersprechlichwar , dass

„dieselben beide‘

Stitl‘

to der Chur-Pfaltz , nicht alle inmit demErb„ schutz Schirmund Kasten-Vogthoy sondern auch in dérselbigeu

‚Landes-Fiirstlichen-O brigkeit , und territbrio 3 01) ohne Mittel gelegen

„darauf sie die Landes Fürstliche hohe und niedere O brigkeit , Recht ,

„Herkammeu ,Son itntos und D iénslbarkoiten als Schatzung htz

„Läger , _os wäre für seine Chnrfiirstl. Guaden oder Doro Käthe,oder

„angehörige Reisige oder zu Fuss Amtlente Jagor , Handbe tten, Frea„dienst der Knecht , W agen Pferden,

Hültf und anders respective tu

„higlichund b esi tzlich horbraeht , wie auf solchen beiden Stillleu von„ seiner Chnrl

iirs tl. Gnfl enVe rfahren,vor 100Jahren noch länger nicht„ alleinMass und

Ordnung , sondern auch stattliche Freiheit und Privi„leg ia gegeben.

„ ltémdas. Stitl‘

t Suntzhoimzuvor einClaslor Benedictiner Ordens

„gewesen, und nochnicht'

nmb 80Jahrmit Vorw°

issenund Bey'villigna '

g

298) Mean 1 . p. 209.

299) Sr auva p.

300) lbid. p. 177. 1 78. 1 79.

3 01 ) Tann. l. p. „Lu d ovi cu s S eve r u s , Com. Pa l. Bin,„ 11 . 1259. SintzheimiumPalatina tui incorparavit“ Sonnen Grossh. Da

denp. 82.

„des dazumahl regierenden Pfalzgraf 0rmmit Urbehalt obbeschriehe„ner Rechten zu einemweltliohen Stihlverordnet.

„ Iudome_se ine Guaden befunden „des O rts A bge tterev

„argerliche verbottene Unzucht über demvielfaltige ernstliche Befelch_

„und W arnung fiirgangen, undmit“

den_$ tiflts-Gütern nicht anderst ge

„_hansot seyu‘

sollte als ob sie zu solcher Unzucht , Völlcroy und Vor

„schwendung und nicht zu A uferz10hnug Getkesförchtiger gelehrter A de„hchor Männer , aufänglichs gesüflt , zu geschweigen, dass solche Güter

„zumtheil gefährlich alieuirt wären.“

„Seine Chnrfiirstl. Guadeu hätten e in ander . stattliches Collegium„zu Ihydelberg aufgerichtet , und verordnet , darinn armer von A del.„und andere Kinder id studio _

‘von solchen Gefälleu der Gebuhr anfor

‚zogenwerden sollen undmögen.

Princeps ipso inComitns A ugustanis , af 1566. häb itis , praeter

alia'

haec 3 02) quoque prepesnit„Dass ich aber jetzt angehört und verstanden Euer Kayserl. Mai .

„mit die restitution der beydon Stifl‘

tor S1‘

iutzheimund Neuhausen so

„ ohne Mittel in der Ghnrpfaltz undmeineni Territorio gelegen,mit

„Ernst auferlegeu uud befehleu,und also auchmich zuvor angehört

„ ‚verdanmon, dessen befinde ichmich zumhöchstenbeschwert , und

„sage , dass zu Eur. Kayserhb1ajost als zu e inemChr istlichen und ge

„rechteu Kayser_ich das untorthänig Vertrauen hab sie werdenmich,

„ab ichgleich der orgste Ubelthäterwäre , nicht ungehörter D inge vor„dummen, und also die Suche ab Executione anfangen, sondern den

„Processmitmir halten, denman pflegt Uholthät01n zu halten,die

„man. doch alle auch die_A rgsten, zuvor und eheman sieverdammt ,

‚naehNothdurftverhört.„Dass _

1c11 «abermit Einziehung obgenandter beyder Stiflten nichts

„uuziemlichs sondern allein dasjo11 ig hab vorgenommen, so der

W ÜNM IUS (M i lk T 1 . p. h'

aeo diguissime profert ‚

qmo' cognoscantur : „D ie S tifter und Klöster, welche sich unter

„0 t t’

H e inr i chs Regierung nach g rössten Theils'

erha lten hat

„ten, wurdenvon demKurfürsten F r 1 e d r : ch Il l . eingezogen ,

‚aber ede l war es dochvon ihm,dass er von den betrc

„ lichen Einhünfien keinen Planning zu seinen Kammergefa“

llen schlug

„und weit edler noch dass er fl. j ähr lich,eine , irn

—Verhält

„niss der dahtalig'

ren ger ingen Einkünfte des Kurfür stenthirms Pfa lz ,

„sehrmehnliahe Summe sich selbst abbr ach und zu den Klosterg€

‚fal lenhinzufügte , umtüchfige Schulen zu sliffert.‘ Ibid. p. 75.

1 04

‚Religion-Friedemir zulest , und andere Churl'

iirsten und Fürsten all

‚hie zugegen und ihre Vorfahren ebener Gestalt gothan holl‘

ich

„zu Gott , werden EW . KaiserLMaj est. aus diesenmeinenwahrha llti„gen Gegen

-Bericht , welchen ich gantz unterthänigst Bitten thue , EW .

„Kayserl. Maj est. wollen denselben nicht allein selbstvorlesen, son

„der auchgnädigst befehlen dass derse lb ige (mit solchen Fleiss) wie„die ungegriindeten Supplication

-&brillion den anwesendenChurl‘

iirsten

‚und Ständenvorlesen sind,vorgelesenwerde.

Guamin orationemPrincipis quumomnes qui adersnt , aninos

delixissent, Pmmznrvs , MarchioBadensis , dumsolvitur conventus :,Quid inquit , divexatis istumPrincipem,qui plus pietatis habet ,quam

„nos omnes ?“ 3 05)

„D er Kurfürst ha tte nebst den Unter stützungen welche aus seiner

„Kasse flossen die beträchtlichen Gefälle der Stifter SintzheimNen‚ha usen und der Probsleg Selz und H eer

'

d insgesamznt den Schu len„ und der Er ziehung und Bildung der Jünglinge gewidmet , da ler die

„ gr osse Anzahl flüchtender Jüng linge (vierhunder t) welche,so lange

„F r i e d r i ch lebte , frei unterha ltenwurden bei demqerunys—Ah

„ tr itt des Kurfürsten Lu dwi g s VI . W ohnung und ‚Va ter land ( rea l

‚sie die Luther ische Confession nicht annehmen wollten) verlassen„1nussten.

“ Confer quoque Ruonuvérr oral. in laudem“11 1 13 11 101 1 11 .

Heidelb. 1577. Booumr orat. de vita etmorte a unrcr Ill . Heidelb .

1577. Ha ssan 'l. l.'

l‘

. 11 . p. 27. sqq.3oh) Ha

'

ud abs re videtur hoc loco allerre , quae Lou : (Europ.

Helicon p. 325. sqq.) tradidit„ Folgende Klöster segnd dbgesohaffet und von a ngeh Für sten in

„her r liche Gymnasia und nützliche Schulen verwandelt werden : Am‚berg ,

Bergen,Br ieg Corbaeh

,Eisenach

,Erfur t , E schwege , Frank

‚fur l a . M. Gör litz ,Göttingen Goldberg ,

Gotha Grün in Meis

‚sen,Hamburg , Heidelöerg ,

Heilshrun in Franken,Her sfeld ,

Ile/eld

,Joachimsthal Lauingen,Lac/rumMa rburg Mar ientha l Maulbrun

„Meissen, Memleben,Minden

,Molnheclc , Neuhausenbey W orms , Net:

‚stadt a . d . Hardt , Nürnberg Por ta Riü agshausen bey Braun

‚schweig Schleusingen,Schlüchter bey Hanau Stade Stettin Uhren

‚bey Br aunschroeig W alckenr ierl bey Nordhausen Zwickau .

305) A l.umo p. 202. lbid. : „Biblia sacra tuncpius pii pa lris

„filius , Du.z Ca s imi r u s , Ser enissimo pa renti adstans gestaba t.“

Bu ssen I. T. 1 1 . p. „ F r i d e r i ohnannte ihn seinen „g e i s t

„ l i chen

„Prac6enühnnZuhzezn‚1 100111 11 0 , Juno'

01.11v1 1 110 Eu sro,

„W rnnmcro.

„Zonncnn. Man hat zu Sünzheimals viel gefunden, dass Mann

„das Paedagogiumdamit erhalten kann,Pfalz hat befohlen

,Mann

'

soll

„ darin handeln.

„Die Verwaltung soll dieselbe Gefall einnehmen, doch dass sie al

„ lein zumPacdagogio sollen gebraucht werden.

„Man soll einen frommnMann zu Sünzheimhaben, der die Ge„fall einnehme , etqui nobis faveat.“

„Scind etliche fürgeschlagenworden Ist einer in der Verwaltung‚gewest e 1n junger Schreiber von Ulm, der ist schon zu Sünzhe im,

„ Ist unser Re ligion, were wo! zu gebrauchen, oder alter Manmöchte„umein Andern sehen.

„Man soll fortl&renmit demPaedagogio , dazu die Stifte Siinzhei„ner Gefall brauohig allein dass die Stiftsherrn so zu. bleibenwil

‚tens Ihre Unterhaltung haben, das vbrig gehört ins Paodagogiumlau t„Pfalz Instruction.

„Von solchenGefällenmöchte Mann ob die 1500 Il. fur das Panda

‚gogmmhaben.“

„Mann solt Pfalz anzeig en, Er soll gedachte Gelall Senatui Eccle

, sia5liod einnemn lassen.“3 12) F r a nc i s cu s Juniu s ( Francois du Jon, Berniyer ) , a

Bilurigibus in Gattin na tus , a F r i d e r i c o III . in Pdla tina tuminvitatusmonaster io Schönau conci

_onat0r praeficitur nude ea: aucto

„r itate Pr incipis Elector is Heidelbergemmigraoit , ut cumImmanu e leTr eme l l i ovetus Testamenttrmla tine r edder et. H eidelbergae in Se

„na lumEcclesiasticumcooptatus est. Ä . 1578 Neostadium,abi schola

„ampiciis Jo. Ca s un1 r 1 recens aper ta erat , cumewcepit , ubimenses*ableg atus , ad novamcoloniamca in loco statuendam, ecclesiae O t

terburgicae insmivit annumsesguialterum. Postea NeostadiumadProfessionem_r evocatus in schola docuit , dance Jo Ga s imi r uturn tutor et adminis trator E léct0ra lis Pd atinntus cumHeidelbergam

„evocavit , ut operamsuamAcademiae .locaret. A . 1592. Lugduni Ba

lavaramProfessar ia prima r iimunus obi it,quod guuindecenniumsustt„nuissel , a . 1 602. estmor luus. Filia ejus E l i s

'

a b e lha cumGe r„ha r d o _illö Jo anne Vos s io crut conjunctamatr imonio.

“Histor .

Univ. MS. tel. 182 186. An.1 1 1 1 vitae Theo". p . 96. ibiqun landala.

Fu ntes t. p . 19. onomP. III. p. 555. A cadem. Lugdun.-Balav.

1 61 3 : , ubi Joanvita et imago aeri incisa exhibd turz

„W asvbrig bleibenwirdvon den Gefällendes sure ,soll Ins Fis

„ cümPnedag0giihad nit zur Verwaltung gélielfert werden.

„Des Orts halben,da Mann das Paodagogiumiunhaben soll , soll

„Manns den Ober Rüben, besonders Pfalz lassen anlangen.“

„De numer o D is,

cipulqrtnm“„Boom1vus. Numerus ex pecunia dijudicandus ; interea de Prac

„ceptoribus et stipendiis corum.„Ba 1 srun Pntat

, possc adolosoentemvictu et amictu ali pro 2h

„tlorenis3 1 3)modo vir1umnon bibani .

„0nnmuus . Manmöchte einemKnaben e in kleines Becher lei11

„ zumMal geben.

Man soll ihnen das ordinariummit W emnit vlfrich„ten

3 14) . U11"h0 knaben gehen 1000 II.„Die andere 500 11 . für die Praeceptores . PrimoPraeceptori 1 3 0h.

,

„ 15111 111 Korn 1%F11 1101 W e in.“

„Denonomo 100 fl.

„Secundo Praeoeptori 1 00 tl 15Mltr Horn,Puder W eins.

„Ter tio Praeoeptori 100_tl„ 1 Fuder W eins , 10 Mltr Korn.

„Quarto etquinto Praeceptoribus jedem50 11. und den Tisch; dié‚sollen imPacdagogio des Nachts liegen damit die Kn'

aben bei der

‚Zucht gehalten.

„Thut zusammen530 Gulden,

h0 Mltr Korn

lt Puder W eins .“

3 1 3 ) Bonn er l. p. „D er bekannte Kr‘

iegsheld des 1 6.Jahr„hunder s Schä r ttin a uf Bu r d enb a eh erzählt selbst ; dass er s eine

„zway semnach Tübingen gesandt habe ,wo sie fiir 50 fl. j ähr lich

„bei demM. Ra j u s eine völlig fr eie Kost , E rziehung und Unterwei

„sung erha lten hätten.

“ II. Scr_1anrnnn_us in6 1 1 11 3 1 110 suo (Friburg .

profert p. ImJ. 1522 nahmGl. in Ba sel Zög linge zu

„sich, wofür ihmj eder fur Tischund Bett 22 Goldgulden rhein. und

„fur den Unterr icht nach besonders 4 Kr onen bezahlte . In Bürger s

„häusemkonnte einer für 20 Goldgulden unter /rommemGunnmmvAnanlL der Univers . W ittenberg T. III. p. 209. „Fur T1 sch‘ _D is-i

„ciplin und Habitation eines Studenten nahmder Professor 3 0 [l.„j ähr lich.

3 ih) _l. I. p. „ImJahr e 1587 bekamen 8 Primaner„und Secun_dauer

°

zusammen 1 Muass W ein bei Tische ; von den.Ter lia„nmund 0uar taz1arn erhielten 1 0 zusammensoviel.“ (31. K.R. ? rol,1587. 101. 154 b

1 08

‚Wo der einPraeceptor unter den letzte1nverheurathetwäre , soll„Ihmsein Stipendiumverbessert werdenmit Geld , W ein und Korn,

„nemlichdass er habe 80 th, 1 Puder W eins 10 Mltr Korn.

„Loous .“

„Pro primo Praeceptore : HerrnBurckhards W ohnung imKloster .

„Pro secundo : Schola Nicrina.“

„Pro terüo : SunzheimmHaus.

„011 1 1 tus etquintus sollen imKloster bey denJungenwohnen“llac deliberatione habila O LE V1ANUS die X .mensis A ugusti 8e

natui Ewlosiaätico hanc scholarumbabendarumrationemquamipsomonscripserat , proposait

„O rdo lectionumPacdagog a .“

„ A sexta usque ad octavam: duae lectiones ; ab octava ad nonam„vaca t ; a nona usque ad decimam: iterumlectio.

„ A prandio. A duodecima usque ad secundam: duae lectiones ; a

„secunda ad tertiam:vacat ; a tertia iterumusque adquartam: lectio ;„ aquarta : repetitio.

„Prima Class ic.‚Horn sexta : Dialecti6a ab 01.1V11 11 10 , ita ut

superioremlectionem,prius repetat, quamaliamau5picetur ; septima : lectio in (3 1 1111 11011 1; ex

„Prrnororo. Nona hora : repetitio fiat lectionis publicae Groenouw Se

„mel in septimana Graece scrib_ant.“

„Ameridie . Bora duodecima usque ad primam: legatar aliquis 111,eilis Graecus auctor , nt oraliones Isocn.1 r rs . Prima ad secundam: re,petitio Graecae lectionis hat. Tertia : lectio Graeca publica , ut

'

D . 11 11 11

„ 1 1 1 11 11 11s W rrnxrnnvs praecipua lectioms repetat. Quarta : libri philo

„ sophici Croanoms , 0fficia , de Amicitia , de Senectute tt.“„Seoua Class ic.“

‚blanc hora sexta : Rhetori0a et facilisquaedamoratio C1 cznours ,3 15) Lauren l.

.

l. p. „A ls nachher noch ein sechster Lehr er

„dazu h0n wohnte auch dieser _imPädagogium. A llein wie einge

schränkt die Wohnung der dreg letzten Lehrer gewesen scgnmüsse„lässt sich daraus abnehmen dass Mg l iu s nur E ine Stube ha lte

„wor in ermit seiner Frau und zway Kindernwohnenmusste , und dass„der sechste Lehrer gar kein eigenes und besonder es Zimmer hatte.

Cl. K.R. Prot. a. 1567. fol. 85. a.

3 16) Prot. a .

'

1565. 101. 75. b . 78.

1 1 0

„Ameridie. Duodecima usque ad horimsecundani ut snpra .

„Tertia usque ad quintam: exerceantur in Catechismo Germanico ln„gendo et discendomemoriter .

„Generalin.

. „Stylumbis singulis septimrmis exercean_t ; . excepta cl; sse _ul_tima„die Mörcu

'

rii'

et__Saturni s crii»ta'

exhibeäht et aPracceptorihus corrigh'

rl

„tur us‘qne ad prandium. A prandio hora duodecima '

aliud argument'um„dictetur . Postenh

_1_dant usque ad horamquartamet apbphtliegma ‚ali

„quodmemoriaemandandumeis pruponatur ,quod antequintam„

'

1nquintn‘

Clo s e.“

„Prima regula. Singulis pueris quotidie singulavocabula discenda„sub eodemgenera proponantur , ut ca p 1 1 1 uni puero alteri 0M u s ,

„tertio D eu s !

,Secunda regula. Singulos interroget Praeceptor clara voce , puer

„reliquis omnibus audientibus Latino e t Germanice recitet.“

„E t haec omnia quisque in suo libello insoribat.“

Die XX IV.mensis Septembris Praeses Senatus Ecclesiastici ,Zmnsnaus

,cumSenatoribus hoc communicavit

„Es sey Pfalz Befehl , dass de Praeceptoribus und ordine lectio

„numgründlichgehandelt werde.

Turn res ad Universitatis Senntumest delete quod ex bis

Ann1hnmejus verbis apparet :

„D ie XX . Octobris materiamdeliberandi suppeditavit scriptum,„nb Ecclesias

'

tico Senatu ad Reotoremmissum,quomodebat , e x Sere,nissimi _E lect01 isvoluntate de nova Paedngbgii forma esse cogitandum;

„siquidemIpsius Celsitudini placeret Iocummutare , engere classium„ ac Praeceptorumnumerum, immo et stipendia.

‚Quamad remfeliciter peragendamnecessariumvidebatnr , ut

„Academiae Senatus suo ex ordino ’quosdamdeligeret , qui cumillis_,de toto oonferrent negotio.

‚A plerisqne fuerunt cumBectore Magnifico designati Guru. X1

„ 1.1 11 11 11 11 , Hnn111 1 11 11 1 1s (W ittekindus) atque Lu nnnros (Pithopeehs).

„VerumautemXx1.1 11 11 11 11 illud opus est depmcatus , hand obscure

„s ignllicans , s ibimet ejnsmodi consiliume t ihstitutumniinime compro„bari : quodviros academicosvoceri existimaret , rebus jamconfe'

otis,

„1111110 10 116 ipsorumconsiliis relicto. [el. snpra p. 92.not. 1

320) Ißll . Prot. a. 1565. fol. 87. b . 89. b . 1 12. b.

3 21 ) Annall. L 1. r . 1 1 11 . 101 . es. a. 1 .

1 1 1

„Cetoris tamennegotiumconforendi do so negotio cumSonata Ec„clesiastico fait commissum, etquidemoa lege , deiuceps ad A cade

,miae‘ Senatumut res tota referretur , qui quod ex ro ot publica et

„scholae esset,decorneret.

„D ie XX IV. O ctobr. 3 3 2) Doctor cumDesi_gnatis ad Paodagogn con

„ s titutionemawossero ad ‚SenntumEcclesiasticumconferendi de '

eo

„negotiodausa .“

Zu1.muus qui_huic consilia praoerat ,_ bis verbis‘

aus

excepit :

Magnilice Domina Roctor_Vosque’

elarisslmiviri,Illnstrissimhs Princeps vnlt , ut ala s classibns tres adiungantur et

,addantur Praeceptoros . Vult praostaro sumtnn,modo U'

niversitas et

„ ii , adquos pertinet , ordinempraescribant qui oo spectet ut coole

„sia Cirn1 sr r j uvotur et juventuti consulatun Stipendia Pracwptorum„constituendorumab E lectore Illustrissimo oonstituta sunt.“

‚Universitas et Senatus Ecclesiasticus deliberent de Praocoptoribus.„Itemet de online lectionumCelsitudo P. ut una super his dolibere

„tur. Itemde Inspectione. De numero Praoceptorum. Unusquisque„dicat , quid de huc re soutint.“

1 11 Universitutis Annalibus haec res pluribus verbis. hnnc inmodum3 24) exponihir :

,Snmman

_1 deliberationis satis prolixae utrique paitivisumest esse

„inman cnpita redigendamquo de ro tota statuere aliquid posset‚earto totus A c1 demiao Senatuö , ad quemromemnemreferendm

„ osse'

[intavérmit Designati nt etiamjussi fuerant.“,Concepti igitur fu

oro articnli ( sie enimcapita appellare ipsis pla

„ cnit) qui paule post (die XIV.mouse Novembri) Ieoti (nero inSo,natu (oo por juris jarandi religionemvocato) ac paucis oommfl atis,probati fueré eaquo forma rnrsumtransmissi ad Ecclesias ticumSe

„natum; “,Demumntraqne pars in baue formamconsensn

„A r'

ticu li de Constitutione atque Gubernntiono .novi Pr e„dag ogn.

‚ „I 01 Paodagogiumconslituatur et rogatur _per SenatumUnivo1, ;sitatis et Ecclesiasticumplacet.“

322) Anna". 1. I. T. VIII. fol. 86. b .

323 ) Prot. a. 1565. lol. 1 86. b.

3 24) Anna". 1. I. T. VIII. fol. 86. b . 89. n. b .

Turn demumPaodagogn rebus ita constitutis , tema adfnit ,

quo de Praecéptoribns eügendis ageretur.

Omvnmus Bocxms , ad deliberationes de schola instituenda

persaope_ adhibitus et primumpraeceptarismunere ornatns,nonmodo Paodagogiimoderator est creatus sed ojus onrae qua

draginta pueri , quos Paodagogii inoolas sumtib‚us Pr incipis elendes

snpra (p. commemoravimus,sunt commissi , quomadmodurn

Uusmus Collegio Sapientiae praefectus erat

„KYLANDER dicti : De OLIVERIO non est dubitatio numsit admit‚tendus

,Booumus 3 3 0) censet : Voluti NATIIANAEL qu i praefuit scholae

r a the a ls Encaminqtor en täglich imK loster nach geendigten Pr üfun

gen a ber wur den s ie wie a uch der H ector und die übr igen Lehr er

„amPädagog iumnebs t noch andern Per sonen a us demgeheimenBathe demHofg er ichte und der Verwa ltung zu einer sta ttlichenMahl

„zeit e ingela den so da ss oft 27 bis 28 Per sonenmehr als gewöhnlichan d iesemTage in d emPädagog iumgespeis t wur den. D ie Kos ten

d ie d iese Mahlzeit ver ur sa chte'

gabenvermuthlich die Veranla ssungda ss s ie herna ch unter blieb. Daher ba ten imJ. 1 660 d ie sammtlichenLehr er d es Pädagog inms den Churfür sten K a r l La dwig ihnen

ewamine finito eine E rgälzlichkeit zu geben oder da s hid evor bestellteConviviamwieder anzur ichten.

“ A uf d ies es ihr Gesuch liess der

Churfür s t am1 0. Sept. 1 660 folgendes D ecr et ergehen

,Chur P/‘

a lz ha t gnäd igs t bewilligt da ss den Pr a eceptor iW s v)f„j edwede Per son E in Guld en zur E rgötzlichkeit ger eicht wer den

„solle .

„ImJ. 1 684 wur den j edemLehr er na chgeend igter Schulpr ufnng zwe i

Gu lden j edesma l zug es tanden. S . d ie K ir chenr aflcs-Pr otokolle vom1 0. Sept. 1 660 und vom1 6. Sept. 1 684. Jetzt bekommt wieder j ederLehr er na ch geendigten Prüfungen j edesma l nur E inen Gulden unter

demNamen R e c r e a t i ons g e l d .“

328) Prot. 1. 101 . 191 .

329) Anrmo l. p. 1 93 . 194. Pannvs l. p. 262.

3 3 0) K .R. Prot. l. l. fol. 190. b .

3 3 1 ) N1 r 11 1 11 1 1:a nostrumMeuzingao, page Craichgoviaonatum, acMar rnmKocnn1 rn, sacrorumministri illo temporeMenzingensis ,filiumet D .ivinrs illins CHYTRE I (Koohhal') fratrom[nisse pro explorato

non habemus. N1 r'

n1mnu enima. 15611 . linguae latinne docendi nu-nusi Rostochii [demandatumost et a. 1565. ° 1demerat in itinere per

„q us. E r weiss die Handlung des Paodagogii. Cogitatumthe„rat de eo tertiae classi

, praoficiondo quia auteminGermania lingua

„non exercitatusmutatumest consilium. Visumest, ut gw ine class i

„pr0ponatur . Scind Imdie horae lectionumvnd antheres angezeigt

„werden, wart auch inspectio puetorumImvfl‘

erlegt werden.“

„Resp.o Non est sollicitus , cui oli ssi praeticiatnr promitfit dili

„gentian1 . Imgesagt er wiirt ex Dom. O uvsnro do this rebus Be

‚richt einnehmen‘

De Hmmmo iisdemin A ctis legimus„Emsrus censet ‚De Hsusnuo , quia Regeus est inContu

„bernio quamvis baue conditionomfacile rellcturus , tamen etiam,interrogaudus.

„Imfiirgohalten, Principemmutasse formamPaodagogii. Majeren

„numerumfuturumbujos instituti . Quaeritur‚an tldemindustriam,

„diligentiampraestaro ot huic studio totumso dare .velit , an studia ju

„ris pmsequi cogitot.“„Itospondit , so in hoc officio non passe -persoqui studia juris

,etiamsi ,vollet.‘,Monotur , ut, si bone cooperit ,molius pergat. Demolina s et

„pietate , ea

conjungenda cumIitoris . Juventus instituenda etmorih s

„et eruditione ac pietate , adhibeatquemajoremdiligentiam, quaman

„tea . Habituri sunt inspectores qui corumot Praeceptorumet juvo„uumgerant.‘

„Imangezeigt , es seyeu logos praescriptae , quae oxhibebuntur.

„W erden die Praeceptoros disselbeu zu halten juramentun1 praestirou„miissen. Do stipendio ot classe cui praeficoretur , posten indica

, .bitur ei.“

„Hnusnnes . Se daturum0perau1 , ut intolligaut Domini diligentiam„ ac f1domsuum“

Tom„Imangezeigt , dass Imtertia zugesagt wurt. SeinStipendiumist3 3 8) Lmr sn l. p. 25 „D emMy l iu s wur de a usser der vier

„ten Lehr s telle noch die Besorg tmg dcr 0ecmomte in demPädagugium„aufgetr agen bis ein 0economwür de ang estellt sein was nochnicht

„geschehenwa r . Sein j ähr liches Geha lt bes tand in 40 Guld en; er er

„hielt a lso nicht soviel a ls der O cconomna ch demobigen Protokolle

hätte erha lten sollen. Cf. l1’

.R. Pr ot . vomJahr e 1567. fat, 7. b .

3 39) Prot. l. 1. fol. 88.

340) Anna". 1. I. T. VIII. fol. 82. b .

KR. Prot l. 11 .

„Erst die Behausung imPaodagogiovnd der t isch. Darm50norenes,järlichs D instgelts

„Gratin ogit , promisit ut prius , diligentiamac Mom. line in so

„rocepit , demde 11 110 generovitae c0gitaverit. Sey schon etlichJahr„ lang inu demBernd”

gewest. Non cupit rehnquero Paodagogium, sed

„t‘

ortasso formamvivendimutare .

Do a cnavni haec o'

xstant in A ctis ;

,Dieweil L111W 11 11x1.1w communi consensu 3 43) angenommen wor„den, pr0ptoroa , sivelit u1anere , oxcludi ndup

'

ote51 . Gleichwohl er

„willen; ist , Inu Juro Iortzul‘

ahren,magman In fragen —was sein Ge

„ legenheit sey“

„Boomuus conset , Lnuuc1.1vn'm, si reciporetur , lassemouondum,

‚ut sit conteutior‘

Turn

„Lnonxmw aliquaudo cogitavit in Italiam. Q uodsi debeatvacare„inl

'

orioribus classibns , recnsat“ imi):

Praeceptoros quintao classis et sextae sunt: creati JonunnsABA KUS et MARTINU5 Snmnuvs qui Sapientiae Collegiiturn erant alumni. Logo enimerat consiitutum

, ut Sapientistarumaliquot reliquls classibns (quintao et sextae) possent praefidi

3 12) lbid. 101. 21 7.

3h3 ) CI. snpra p. 89.

K .IL Prot. fol. 87. b . 88. a ..

lbid. fol. 87. b .

3 116) lbid. I01. 189. a.

3 47) Lauren l. p. „Ohne Zweife l is t der ,erwä hnte A d am

„der nämliche Joha nn A d ama us Rügenwa lde der noch_des P i

„tho p oe u s E idam"wur de und a us dess en E r zahlung der Biogr aph

„M e I ch. A d ams e ine Na chr ichtenvon demletztérn schön/ te.

3 48) In Anna". Univ. T. IX . fol. 88. a . ej usdemSmes u rmentio fit :

VI. O ctobr . 1568. Petier a t Sena tus E cd es ias ticus a M D . Rector e ut

„H a r t inu s S e i d e l i ns pr a cceptor semla c cla ssis Pa odagog ii , qui„adeo 4r ianisn10 infectus ess e d iceba tur u t totius nm‘1 i Tes tamentia uctor ita témin dub iumvoca r et , s ta timr emover etur ab offic io. Id

cumSena tu i D . Rector emposuis s et , p la ca ti u t p r iusquamillo r e*Mover e 1‘ur diligenter ewamina r et ur ear lor a r eturqu e namita r s s

sese haber et , eoque cogni to s ta tuer etur . Ewamina tio et ewplor a tio Pr o

„fesser ibtrs Thwlog is est demanda ta .

349) K.IL Prot. fol. 224. a .

De utroquo haec 350) invoniuntur in A ctis„ 1 01 11 11 135Anta res . M.1nrmr s Samen. Inenangezeigt, diev

‘veil Pfa lz„emPädagogiumaufgericht , darinnen zwey Präcoptores auchvonnö t‚ten in V. vud VI.

‚Classe ,

ob sie auchkönnenmit den Knaben umge„ l1on, vnd solche lectiones zu versehen tauglich, wolltman Inen sol

„ ches ullorlegeu wollemansiemit der Zeit weiter promoviron. Quin

, tus Praeceptor quartao classi etiamadosse debeb£t. Gefragt , ’

ob sie sich

„dazu gebrauchen zu lassenwillens seind. Soll Inen darnaeh angezeigt

„werdon, was Ire Vntorhaltung sein wurt. Können damebeu Inn Ir

„ studiis fortfahren. 1nteroa indicabitur eis, quid corumotficiumfu

„ t1'

lrumsit.“„ ll esp. Ja.

„Se ind also dimittirt bisman s ie wiederumb erfordernwurt.“

Hi sex viri Paodagogn preeceptores sunt croati , sed uumerus„ praeceptorum, ut legimus in A ctis ita erat constitutus a Pr in

‚cipe , ut cresceute numero discipulorum, etiamPaodagogi auge

„ rentur“

° No verö duae in nostrn urbe essent scholae , quarumelternaltori de tr imoutumposset inferre , decretumost, ut Scholao Nicr i

nae,cujus „Praefeotus tumerat M. Bnnnmcrus Deanna 3 53 )

alumni in on habitarontquidem, sed una cum'Paedagogu discipulisinstituerenlur . Q uamobromBocs , qui , utmodo diximus , Pacdagogio praoerat , eos die .

XX .mensis ‚A ugusti iu discipulorumsuiorumhumorumretulit350) Ibid. 101. 215.

351) Ibid. 101. 188. a.

352) Ex A ctis L.ivrnnr s l. l. p. 27. haec profort : „A usser den

sechs or dentlichenLehr ern wur de noch ein Cantor anges tellt , welcher

„täglich zwei Stunden in der Schule Unte r r icht er t heilte Mittwochs

„und Sonnab ends aber d ieMus ik lehr te und denGesang in der K ir che

„zumheiligen Ge is te leitete. Cf. K .R . Pr ot. a . 1505. fol. 271 . b .

353 ) Anna". 1. 1 . T. VIII. 101 . 79. a

35h) A u rmc K .II. Prot. l. fol. 88. a. : „D er Neclca r

s chulen ha lb en : d ie Jungen sollen Inns Pädagog iumInn d ie lectiones„gehen.

“ Ibid. fo]. 1 89. a. : „Quandoquidemschola Mar ina adinngctt

da,opus est , ut puer i ewaminentur .

„Ilabuere‘

principio inoo cectu co'mmomfaetorias erationes Rector

„ot Doctor Onnvmuls. Beindo praelectae fuere logos Paodaigo'

gii'

e t

„ suiquisque bfficii formulampaucis accepit : oaque p'

erneta fuero, quae„tale initiun1 decebant.

Eodemin consilio Paodagogii ptaecoptores ad jus3urandumsunt adacti. Acta haec

‘memorant„Es wurde von ihnene inE id zu Gott demAllmächtigenmit anfge

„mokter —Ha d gothan, auch deswegen Hochgedachten Churfilrstliohon

„Pfalz jungemSohn die Hand einer nach demandern darauf geben.

„Darauf gingman in eine andere Stube,darin die A dolescentes boy

„ einander gesammlet so Inns Paodagogiumgehörig und sunst und

„las ihnen die Gesetze des Paodagogiumsvor.“358) K.R. Prot. d. d. XXVI.mens. Novembr. a. 1565. fol. 261 .

359) Ex A ctis (K.R. Prot. I. 1. lol. 263 . Laurnnus l. p. 32.

3 3 . 3 1 . 1nmediumptoferi haec . „D en letzten November ber aß schla g te„man s ich, wie weit ein Kna be schon gekommen segn und welche Ei

„gcns chaften er hab enmüss e , umunter d ie A nzahl der Kurfür stlichenStipend iaten aufgenommen zu wer den. Mansetzte fest : ermüsse einKnabevonguten Anlagen und Fähigkeiten segn,

und dabey schon so

„viele Kenntnisse bes itzen da ss er in d ie zweite Clas se von oben

könnte gesetzt wer den, theils damit ande r e Knaben da dur ch zum„F le is s g er eizt wür den und s ichbes tr ebten auch ba ld in j ene Cla ss e

„dagogiumin die Sapienz ( die Sapienz und da s Pädagog iumsoüten„gena u in einand er gr e ifen) und von da zu Prediger und Lehr stellen

„beför der t wür den. Man beschloss ferner , da s s bei Ver le ihung des

„Sitpendiuins vorzuglich auf geborne Pfälzer Rücks icht g enommen„und vonA us ländern höchstens einige wenige zu demselben zugela ssen

„würden, „„d ami t Pf a lz d e r K na b en g e ni e s s en i

„Ju ni u s sentit cuma ltis,u t ta les assumantur j uvenes , a qu ibus s it

a liqu id sperandumet id cite qmpos t tr iennium' autquad r ienniuin„enthu dmd ur a dminis ter ium.“ A uchR e chlcl aw erklär te , er s e i

der Meinung 1) dass d ie K inder in der“

Pfa lz zuer s t beda cht wur

den 2) dass sie der zwog lou Cla sse fahig seinen damit s ie d es to

o

na ch erhielt B 0 0 11 a ls er s ter Lehr er amPäda gog lumden A uftr ag ”

,

A uch zu Neuhausen liessman e ine Prüfung der Schuler anstel

len umdiej enigen unter ihnen we lche in d ie zwegte Classe taugt»

iii! rebu rite peraotis praeceptores disoipulorumsoientimtentabant , „damit jeder , nachdemer gestudirt , in seingepürende Claim„einverordnet werdenmöge“

Itaque omnibus , quae obstabant , remotis schola ipsa die III.mensis Decembris est operta , quod ex bis verbis patet :

„Zon en prop0ui", dieweil bis “

Montag (den 3 . Dec.) das Faeda

„gogiumsoll angehen Ist vonnötten dassman der Neckarsohulen

„halbenVerordnung thue

V .

D e Schola Nionina.

( hmmmest g loria talis ,Utmemor i nunquamcorde si lenda s

'

iet .

A . J. W . Mrec

H ujus scholae instituta et leges , quae ZULEGERO auctors et sua

sore , ut A cta'

docent, sunt conscriptas , non amplios o

exstant.

Sed in bibliothecae nostrae A cademioae ea parte , quae dieitur Battiana (No. 96 h.) reservantur , quae ab Administratore tbrrarumf’alatiuarum, JOA NNE Casuano, de hao schola cnnstituta sunt. Ex

quibus quae ejus natura fuerit , perspicue intelligi potest. Haeo

instituta , typis nondnmexpressa , sed dignissima quae cumleoto„na ch Heidelberg in da s Pä da gog iumzu ver setzen. D ie zumStudier e n„Unteng lichen aber wiesman

‚hier und dor t ab .

„Zu den Stipendia ten qlmnnis) imPädagogiumkamen nachher

„auch nochKos tgäng er convietor e.r) welche zwa r a uch die W ohnung

und den Tis ch imPädagogiumhatt2n aber dafür bezahlten so

„da ss d iej enigen welche das elbs t Unte r r icht erhielten vierfa cher A r t„wa r en S tipendia ten Neckar schii ler Kostgänger oder Pens ionär e

' um"„Knaben aus der Sta dt.“

3 60) K.B. Prot. l. l.

3 61 ) Ibid. lol. 257. b.

362) Elogia Elector. Palat. Rh. M . et a.

rihus communicentur bic adverbumdescribero nostrumess‘

e pu

tavimus.W ir JO H ANN Ca smrn von , Gottes gnaden Pfaltzg ra f

„bey Rhein, Vormundtvud ‚

der Churfiirs tlichen'

Pfaltz

A dministrator , H erzog in Beyern„Bekennénvud than Khundi Männiglichenmit diesemBrielf D em

„nach es vor dieser Zeit alhie eine gemein Statt vud Particular-Schul„ amNeckher gehabt, so Burgermeister vud Rath Zuerhalten schuldig

„ gewesen, daruf wie sonsten anmehr orthen herkommen,etliche anne

„Schuler ein Zeitlang den Vnterschlaiif vud ihre Nahrung vomGassen„ singen erlangt Vnd aber der Hochgeborn Fürst vud Herr Herr„ a narcn Pfaltzgralf bey Rhein

'

dess heil. Röm. Reichs E riz Truch„säs vud Churfürs

'

t,Herzog in Beyern Yuser freundlicher Lieber

„Herr Yatter Christmilter gedächtnuss ein ansehnlichPaedagogiumim„Barfusser Closter anstellenvud r eichlichversehen

'

lassen, Darin nit

„allein e ine gewisse Anzahl der Churfiirstlioheri Pfaltz vBrschri‚ebene„Stipendiatenvnderhalten,

sondern auch sonstenBurgernvud A usslän„ dischen freystehet , Ihre Kinder ohne entgelt Zur Schulen zu schickhen,

„darzu dann die Notturflt der Praeceptoren Dermassen bestelt , Dass b is„dahero Dessen ein A ugenscheinlicher Nutze gespühret worden, A lso

„man angeregter Nokhor Schulenweiter nichtvonnöthen.

„W eilen aber das Gebäwvorhanden,A uch Dasienige wass den

„Barfusser Mönchenvon Hoff an Victualien gereicht , vf ein gewisse

„Anzahl armer Jungen dieser Schulenverwendet worden,davonvud

„ dem,wass sie vf der Gassen ersungen, sich etlichermassen Hinahss‚gebracht Bis endlich der auch Hochgeborn Fürst vud Herr Herr

„ LUDW IG Pfaltzgraf bei Rhein dess Heil. Röm. Reichs Ertz Truchsäs„vud Churfürst, Hertzog in Bayern Vnser freundlicher lieber Bruder

,seeliger Gedechtnuss , darinnennothwendige enderung fürgenohmen,3 63 ) Bonxorfi l. p. 3 34. 3 35 „Inmanchen Städten ‚

ha tte der

„Magis tr a t für eine gewiss e Zahl a rmer Schu ler ( schola r esmend icantes) Beneficcen oder d en fr eien Tis ch einger ichtet ; ander e g ingen

„in der Stadt umher , sang envor den Bürger-Häusern geis tliche Lie

„der ab und erwa r ben s ich dadur chi hr en Unterha lt. L u the r war

„bekanntlich ein solcher Cnhend-Schä ler . E r sagt Opp . T. V. p . 1 84.

„ed . W a 1 ch) „D ar umver a chtcmir nicht d ie Gesellen,d ie vor der

Thu r panempr op ter Beamsagen und den Br odr eigen singen.

„Ich bin a uch ein solcher Pa r tekenhengst gewesen und ha b da s Br odt

„für den Häusern genommen sonder lich zu Eisenach,meiner liebenSM

i t

1 86

,genugsamZeugnuss Vnd er d ual von VnsermPaodagogu Rectore

„ in artibus ,'vomCantore aber inMusicis examinirt ,vnd soqualitic irt

„Befunden,dass er ad tertiamGlassemPaedagogiimit nutzen gesetzt,

„vnd die Nottufllt ImGesang leistenmöge, vad sollvi ihre Stadia in„Gemeinvon den Inspectoribus derzeitmit ernstemFleiss also gesehen

„werden, dass sie den legibus vud stata tis der Schulen sichdarchau ss

„ gemes verhalten, vud wo einer odermehr dagegen handlen, oder sich„ sonsten nit A rthonvnd Recht anlassenwolten, die selbigen förderlich

„abgeschafft, vnd an ihre statt andre vfgenohmenwerden.

„W ann auch ietzo für solche JungenD ie Nottarllt anBethang, Lein„waadtvnd Utensilienvorhandten, vnd wie selbige von Burgermeister„vnd Rath.

alhier vi‘ Ihre Costen zu'

stellenvnd handzahaben, W ie sie

„ dann auch iodes Jahr Boy Rechter Zeit Zwantzig Karch gro‘

ss holz

„ oder zumTheil nach erforderung der Notturft, vor iedenKarbhE in„hundert Puschel , Bis die Anzahl Karch gross holzes erfüllet , vi diese„ Scha len zugebenvnd zuliefern schuldig, Darzu sie Jahrs auss Vnserer

„Geistlichen Gefä"Verwaltung, Inhalt ihnen desswegenZugestellter Ver„schreibung, ZwantzigGuldenvf Martini zu empfangen, Sollen die Ver„ordnete

Inspeclores Darauf achtang geben,dass alles vnd iedes ohne

„Abgang erhalten, vud die Jungen desswegennit Mangel levden.

„Sovie ! dann solcher Jungen Vnterhalt Belangen that , vad albere it„ die Anstellung beschehen,

dass anstatt derenvon A lters auss demSchönauer Hoff täglich gehab ten Vier vnd Zwantzig Brödlein,

Jetz„malenJahrs Zwantzigvnd Sechs Malte'

r Korn auss demSchönaaer Rolf„in die Sapientz geliefert, solche darinnen Zu Brod gebakhen,vnd wo„chentlich zu gewissen tagen durch die Nokhor Schuler soviel wohl„gebakhen brodis abgeholet, das sie solcher Sechsvnd Zwantzig Malter„Korns vermöget ,vndvor iodes Malter E inHundertvnd A chzig pfundt„Brod geliefertwerden, Vnd es dannauchalbereith dahin gerichtet, das

„die Zwey vnd Funtfzig Malter Korn, so ein O economus Paedagogii den„Zwöltf A lma sen-KnabenJahrlich entrichtet hat vnd Nunmehrvi diese„Nekh9rschal verwendet seyn, das solche imPaedagogic bleiben, vnd„ebenfalls wie in der Sapientz W ochentlichein gewisses anbrod inob i

„gemGewicht geliefert, wass nitverbakhen, Bezalt oder anRomerspa„ ret wurdet, lassenwir es auch dabey Benendten.

„Mit der W ochenbuchsen bleibt es bey beschehener Anstellung, dass

„ solche nemlich alle Montag durchdie verordnetenJungenVerschlossen„ (neben einer Schell ZumAnzeigen an alle Hausser)vmbgetragen ( ein„A lmossenvor die Stipendiaten zu erbetten), W ass also ersamlet, Dem„O economo in der BüchsenZuverwahren zugeletelt,vnd iode Mitwochen,„wan die In5pectoms so die Schlüssel haben, ZasahmenKommen, Vi‚geschlossen, Gezohlet, ihme demO economo zumHaussbrauchvb erl'tO

„fort werden,der es alssbaldt in Inna1ub seiner Rechnung zu setzen,

„W ie auch das iederzeit gefallenLeichtgelt ihme ebenfalls behin

„digi werden solle,doch das der Cantor e ine Besondere specificirte

„Designation D arüber halte , vonwemvnd wieviel erhoben,Damit es

„dann gebührlichen bescheinetvndverrechnet werden solle.

„Vnd nachdemder Hochgeborne Unser freundlicher Lieber Bruder

„Pfaltzgraf Lonwro Churfürst diesen armen Jungen auss sondern

„Gnaden Bewilliget vnd verschrieben; “Vf einen Jeden Ihrer Liebden,Geba rts Tag, die Anzahl Jahr Ihres Lebens, Jährlichen soviel Goldgi'rl‚den reichen zu lassen,

für Ihrer Liebden langwührigesvnd Gesundes„Leben zu bitten

,Vnd dasvf solchen Tag eine Oration za dero Anget

„dechtnass , durcheinenNokhor Schulervf der Schalengehaltenwerden„ solle .

„Haben W ir Zu Intrettung Vnserer A dministration solchGaad vf„den Hochgebornen Fürsten Herrn Fnrnonmmn Pfaltzgrafen Vnsom„freundlichen Lieben Vette rvud Phog Sohnverwiesen, der gestalt, das‚Ihr Liebden fürterhin, wi e albereit der Anfang gemacht ist, °

.lährlichen

‚vf deren Geburthstag, welches der Fünfte Tag Martil ist, soviel Gold„gulden alssviel Jahr' Sie durchGottes Gnaden erlebt haben

,D iesen

„A rmenJungenverreichen lassen. A uch Ihrer Liebden Successores in

„der Char ,darzu alss Zu Einermilden sachenverbandten seyn sollen,

„Inmassen W ir auch der tröstlichen Zuversicht seyn, es werden nicht

„ allein gedachten Vnsers Vetters Liebden, W ann Sie Ihre Mundhahrp„Jahr erreichen, sondern auch alle Erben vnd Nachkommen bey der„Chur e s b ey ietzt berührtermilder Verordnung beständtiglichverblei„ ben lassen.

„W ie es dann auchBei denverordneten Dreyssig GuldenThalem„verbleiben thaet

,somehr Hochgedachter Vaset ‚freundlicher Lieber

„Bruder Pfaltzgraf Lemma,vf einen iedenNewou Jahrstag anstatt dess

„Hotf-Almasen auss der GeistlichenGefä llverwaltangvf diese Schulen„Zu reichenBefehlen lassen.

„W ann Dann fomers Zu BessermIhremVnderhalt täglichZwevmahl‚solcher Nekherschuler etliche g

'

enHoff gungen, Suppen, Fleisch, gemäss‚vad W ein abgeholet,vnd bei ietzigen geringenHofl‘statt sie die Nokhor,schüler, an dieser täglichen Zabus Ab bruchvnd schmehlerang empfind

„ten, W ie es dann auch inZimlichenMissbrauch gerathen,vnd an ihm0‚selbst der Jugandi Nutz nit ist , alss die Ihre Lectiones Vnd Studia

„durdurehversäumen, Vnd saustenMehrerley Vnordnang darunter für

3 64) CAR. C1 5. W oub rus adsripsit haec : „Die Neckar schiiler ha„ ben nochnicht ga r lang die Leichenhinaus s ingenmiis sen: ein ur

„a lter Gebr auch

1 3 8

„gehalten, haben W ir Zu abwendung derselben vnd erlassung dess

„Hollb e5achens dafür Bewilligot , das Jährlichen Geistlichen Gefäll—Vor„waltang, dieser SchulenzumBesten,vl Ihr Zi1nliehQuittung, j ede Fron„fasten (hohe Festtage) Zwantzig] fünf Gulden an Müntz

,that Jahrs

„Hundert Gulden, Vnd auss Vnserer MühlenJährlichen Acht Malter ge„ rohlter Gersten, Zwey Matter E rbsen Zwei Malter Linsen, Ein Malter

„Kern, Ein Simmeri W eiss MehlVnd E in Malter Habermehl, Doch alles

„nachMerzahl Quartalien geliefert werden solle .

„Haben dieverordnete Inspectores eine solche Anstellung Zamachen,„W iemit Nutzen nach gelegenheit dieser A rmen langen

E in gering

„O economic angestellt, E inCu linarias oder Köchin gehalten, damit alles„vnd Jedes für die Jungen, sovielmöglich sauber gekocht, Bere itetvnd„ genossenwerdenmöge .

„Damit sie aber auch imVbrigenmit fernern Zuschuss e twass

„Besser versehen,vnd sichhinauss Zabringea, habenBu1‘germeistervnd

„Rathvi Vasera Befolch bewilliget, ihnenhierzuJährlichZwantzig Fünft„Gulden sambt Anderthalb Centner Buttern

,vnd Einhalb Matter Saltz,

„Vnd diess auch underschiodlich zu denVier Frohnfasten, für solche ,

„Jungen Zureichen, vnd auss demA lmasen Zubozahlen,W ie es dann

„ auch der JungenKloydung halben, Boy den DrogenGemeinen schwar

„ zon Tüchern,W ie solche hiévor a ss demA lmosen Zu gebenverord

‚net, Nachmahlen bleiben,vndJährlichenboy Rechter Zeitvf diese Scha l„gegebenwerden sollen.

„ A lss auchwe iter D iese Jungen auss Gnadigster ,

vorordaangmehr„Hochgedachtes Vnsers freundlichenLiebenBraders Pfalzgraf Lanwroun

„Churfürstons daSs Kirchensäkhlein, wass Jahrs Zu denVier hohen

„Festen, in den Vier Kirchen alhibr zu Hoydelborg fällig wurdet Zuem„pfangen,

HabenW ir diesen A rmenJungen, Zu nochmehrorn Gnaden„vud bessermVssbringon, D ieweil es oben ein Recht A lmosenVnd nicht„wenige r an disen alss andern angelegt , nochVier tag bewilligot,vnd‚Hierzu gothan, dass Sie nemlichFürbas solchSäkhloinwie Zuvor ha‚bensollen, Vf denHeyligenO stertag, A alfahrts Tag, Plingsttag, Christtag,

„vnd Dann noch ferner denNechstenvf iodes solchhohe Fest folgenden„Tag sambt demNewenJahrs Tage, Vnd soll fürhas solch säkhle in an

„denBestimten Tagen, iedesmahl inBeyseineines ba ss der Nokhérschul„verordneten Inspectoris vfgeschlossen, vnd ihme wass darinn gefund„ ten an gehöriges O rthZu Antwortten, Zugestelt werden.

„W ann auch ein Notturflt sevnwill , dass ein Tugliche Persohn

„vorhanden, so der Haasshaltaagvnd Rechnungvorständtig ,vud diss

„O rths pro O ecomovud procuratore g ebraücht werdenmöge , So haben„Vase t Kirchen

-Räth iedor Ze it nach einer solchen PersohnZutrachten,

„Die einesvfrichtigen gomiiths,vnd anwelcherman sichKoiaes Verlusts

„ ben, A uchmit ernst vnd A il‘er getriebenwerde , sollenNachmahlen„Vier PersohnenZu O bersten Inspectornverordnet W erden, D ie alle

„Mitwochen umb Zwölll‘

Uhrenvi der SchulenZusahmen Zukernmen,„Die W ochenBüchsenvfzuscbliissen, O economi'Manual Zu besichtigen,„ fiirgel

allene Mängel anzuhören, vnd diese lbige Zuverbessern _vnd ahzu

„ schall‘

en,welche dannufeinJal1 rlang,vomErstenJanuarii an, Bis wie

„der dahin, Vnd were gut, das allewegenvnter Ihnen e iner oder Zween

„ alte blieben„vnd in ihre statt newe gewehlet es weren dann etliche

„Darunter , D ie Zuvor an solcher Inswction gewesen, were es desto

„weniger vonnöthen. Es soll abermit erwehlung dieser Persohnen„also gehaltenwerden, dass e ine sey von UnsermKirchen-Rath, die„ andere auss demStatt-Bath, die Dritte aus demPresbyterio , und die

„Vierte aus den D iaconis alhier , welche neben deminLorscherhauss‚vudverordneten O economo, allermassen b iever gemelt werden, W die

„ Jungen, O ewnomiamW achen:vud Jahr-Rechnung Zusehen, Nothwen

„dige Verbesserung Anzurichten, oder Da es in ihrenvermögen nit

„were, An Vnss oder Vnsern Kirchen-Rath geli ngen lassen sollen.“

„Vud wollenW ir demnach Vass , Vnsern freundlichenLieben Vet

„ternvnd Pfleg-Sohn, dessenE rbenvud Nachkommen, Pfalzgral‘enChur„ l

iirsten hiermitvorbehalten haben, D iese Vnsere O rdnung Zumehren,„Zumindernvnd Zuverbessern, Zu ieder Ze it , wann \ nsvud Ihnen das‚gelällig vnd eben ist. A lles getrewlich und ohne gefehrde.

„DessenZu Urkhundt haben W ir Vnss aigner handtvnterschrieben,„vud Vnser Secret hieranhenkhen lassen.

„Geschehen zu Heydelberg den E invnd ZwanzigstenDecember als

„man Zehlet nachChristi Vnsers Herrnvud Erlösers GeburthFunfzelmr„Hundert A chzigvnd Sieben.

Jon1 nnCA SIH IR.

CAROLUS Casmrans W unnr rvs haec sun ipsiusmann scripta addit

„NachdenKirchenräthlichen alten Protocollis_tt bestand der Ne

„ckarschiiler Verrichtung unter andern darin,dass sie das Tisch-Gebe“

„ amChurl‘ürstlichen Hof verrichtenmüssen; den Kirchen-Gesang bey„Hof in der Schloss-Cape", als auch in der Kirche zumheil. Geist,,dessgleichen bey Leichen zu fiihren; das Speiss-Zimmer bei Hof, so

„oft es nötbig, zu Kehren oder zu säubern,denGesang inden Kirchen

„auzuschreiben. A uchmussten die Neckarschiiler öfters auf der Kir

, chenratlis-Kanzlei schreiben“ .

1 3 1

Adde his . ea etiam,quae de alumnis ‘

et tamulis Paedagogu, cumSchola Nicrina conjuncti, erant constituia 3 65)

„A uszug aus den Ges etzen ftir die S tipendia ten, K ost

„g äng er und D iener de s Pädag og iu 1m.‘„D ie A lumnen und Convictoren sollen auf Reinlichlre it in ihren

, „Studierstuben sehen; des Morgens und A bends sich zur bestimmten„Stunde zumGebete ernfinden

,e in geistliches Lied singen, und die Le

„sung e ines Kapitels aus der Bibel anhören.

„ Sie sollen keine brennendenLichtermit in ihre Schlafstuben neh„men, auch ohne Erlaubniss kein Feuer in den O fenmachen. Keiner

„der Kostgänger wird zu demgemeinschmlliehenTische zugelassen, als

„bis er , demSchaffner das Kostgeld auf sechs Monate vorausbezahlt,„und fiir die fernere Bezahlung denselben sicher gestellt hat.

„W enn das Zeichen zumE ssen ist gegeben werden,sollen sich

„Kos tgänger sowohl als Stipendiaten zur rechten Ze it zur A nhe runé„einer sogenanntenPreposition oder e ines Vortrages (ad audiendampro„positionem,quamvocant); oder zur W iederholung der Predigtversam„mein, und wenn gebetet wird, sollen a lle zugegen seyn.

„Niemand darfvon Tische wegble iben; wer ohne E rlaubnis ab

„wesend war, wird nachBeschaffenhe it der Umstände bestraft.“„Nach demEssen wird wieder gebetet , und irgend e ine Motette

„gesungen.

„Auchüber Nacht darf keiner ohne besondere Erlaubniss aus dem„Padngogiumwegbleiben, wenn er sich nicht Strafe zuziehenwill.“

„D ie D iener (famuli) sollen zur gewöhnlichenZe it das Schulhaus

„ öffnen undverschliessen,die Studierzimmer

,die Classenstuben

,die

„Säle und den Hausgang reinigen, und gleichnach demA ufstehen die„Bettenmachen.

„W ird ein Stipendiat oder Pensionar krank, so soll der Bettler des

„Pädagogiums sogleich den gewöhnlichen A rzt der Schule rufen lassen,

„sichmit ihmüber den Gesundheits—Zustand des Kranken ber athschla

„gen, und darauf sehen, dass bei demGebrauche der A rzneien und in

3 65) a rnnus (Gesch.

'

d. Gymn. 1800 p. 53 . ex libello , quiinsprib itur : „Instituti0 Juventutia in Paedagoy iié illustr ibus infer ior is

„f aßtina tus“p. 93 — 96. ea inmediumprofert, haec adj ici‘

ens : „E iyent

„(ichwar en diese Gesetze für a lle P/älzische Pädagogienverfa sst ; es

„war aber dabei vorzüglich auf das Pädagogiunt zu Heidelberg Rück

„sicht genommen“Haec juventutis institutio iterum‚ac saepius est

omissa Heidelb ergae a. 1 615. 1683 . b .

1 32

„ der D iät selbst alles nach denVerordnungendes A rztes geschehe , und

„dieselben genau befolgtwerden.

„Droht e 1ne ansteckende Krankhe it der Schule Gefahr , so soll de r

„ Ilector des Pädagogiums dies bei Zeiten demKirchen1‘athe anze igen,

„ und sichMuhe geben, dass nicht nur durch eine genaue Sorge für die

„Knaben,’

sondern auch durch öffentliche Gebete die Seuche von der

„Schule abgewendet werde 1 1 . s . w.“

Postenvarus casibus Scholn’

Niorian est jactäta. Omnia ut

sunt acta,Farnnurcus Pnr avs ‘

Wmvnr rus bisverb is 3 66) cmplectitur ,quae hoc locominime praetereunda duximus :

„Durch den 30iährigenKrieg giengvielesvon der altenwohlthäti

„genStiftungve 1 loren; de 1 Kurfurst K .1nr.Lrume ( 163 2— 1680)war aber„ bei demAntritt seiner Regierung beruiihet , s ie wieder herzustel len,„und der Stadtrathwurde genothigt das Seinige wieder dazu beizutra

„ gen; daher von Seiten desselbigen auch, den li . März 1 650, die Ober„ aufsicht darüber dei nKirchenrath und Professor Bunny T‚

058AN dem„Jungern übertragenwurde . D urch den O rleanischenKrieg ( 1 688

„ 1 690) bekamaber die Stiftung e ine tödtliche W unde ,die kaummehr

„gehe ilet werden konnte. ImJahre 1706 wurde zwar , aus denweni

„ gen nochübrig gebliebenen Gefallen, das Haus , welches 4191 Gulden

„kostete, wieder aufgebauet und zug leichwieder ein Ö conomund .

„ ein Inspectormit 12 Stipendiaten angenommen, die in der . Folge

„bald ab bald zunehmen. Jetzt ( 1805) ist das Institut , wie das Se„pienz

-Collegium3 69) seiner A uflösung nahe , weil ‚die Vertheihrng ‚des

„Landes die fernere Unterhaltung unmöglichmacht , undman zufrieden

„ seynmuss , wenn durch die A usgleichungs-Commission nur sovie l er„haltenwird , dass noch einige Stipendien für arnie stuüerende Jüng,linge davon uhrig bleiben

3 66) Gesch. 11 . sm. Heidlb . r . 1 . p. 3 73 . H 111‘

ussna Gesek. r . u. p.

1 61 sqq. Srnnv. l. p. 1 01 6.

3 67) Bist. Univ. MS. fol. 187— 190. Parnass. Heidelbergens. Hdlbrg.

1 660. fol. RE USSER Gosch. T. 11 . p. 601 .

3 68) Eu proxime a poute , qui Nicro flumini est injectus , site ,b is

literis est inscripta : „D er Reformir ten K lein Stipendia ten Haus:: die

„Necka r Selm! genanndt Reltdifica t a . 1706 Conr a d W i lhe lmMa ck

„der Zeit Schaffenen“A rme 1805. transiit domus ad civemHeidelbergen

semj ure emtionis. Cr. W onnr l. p. 3 71 .

3 69) Uberius de hoc Collegio dissernimus inMrcvr.r.o p. 3 1 -35.

3 70) W omrr l. l. p. 259.

11 1100 Contubernio sii e Bu sse dissidiis perpetuis et ridi

culis pugnis Nominaliumet Realium, sive Scotistarumet Thomßtarumutvulgo dicebanlur , d_e verbis rebusqueminimimomenti,„sa lebrosis ingennquisquiliis“, ut Acta habent laborabant

Bursa enimNova erat ut snpra diximus , Nominalis ; Bestes 3 93 )autemSuevorumBursa

,etmaxime D ionysiana erant.

Bursa Nova ut hie unun1 exmultis documentumall'eramexquo peteet, quemente Contubernales , quos diounl, inter se fuerint

,

his“

positionibus publica allixis : Thomis id slultior est omni homine“,

Rea lista non di/l‘

er t a Chimaer a“ali1sque ejnsmodi,maximas rixas

excitavit Quin Realistis insidiae struebantnr , quod ex libello

3 89) Scanmnnn l. p. 125: „D iese Contubernien nahmen einen‚gr ossen Theil der Kettengasse der obern Strasse zwischen der Heu

„gasse und Augustinergasse und des Platzes ein, auf welchemdas Je‚se iten-K loster und die neue ( kathol.) Pfar rkir che steht.“

3 90) Ejusmodiquaestiones sunt: „D eus annolensvelvolens sitDeus ?„D eus utrumpossit scir e plura quamseit ?“ „D eus an passiimelior a„[aeer e g iwmfacit ? “

(Ci. Par a. Lemma». s ententt. lib . I. dist. 1 6. 3 9.

M .) „D eus utrumg assit facer e idemcorpus loca liter esse simul in duo„bus lecis Utrumoculus Chr isti postmor temfuer it ocutus

„ tfir amtotus sanguis Chr i s t i , qu i in passione ej us ellusus est,ad

„corpus ej us in r esur rectione r edier it „D eus utrumpa ssii peecar e ,„ si untl „ D eus utrumpassii facer e contradictor ia esse s imutver a(Cl. Tuo1u. A QUINA T. qu0dlib . Ill. art. 2. h. 5. 6.qu0dlib . X II. art.

3 91 ) Hist. Univ. MS. lol. 9h.

3 92) W enn.memorabb . P. l . p. 20. Kamen I. T. I. p. 3 87

„In. der Veror dnung von a . 1 452wird schon des e inemodernorumet„ antiquaramgedacht , und dabei bemerkt , dass ‘

ein j eder Lehr er der

„fr eien hu'

nste einen oder den andern na chwillkür erwehlen und ihn

„ve r tragen könne auch dass beide einander liebr eich begegnen und

„nichtver achten oder schwa“

ben sollten. D ie nach dema ltenweg leh,r eten wa r en die Rea listen und Thomisten die nachdemneuen die

„Nominahsteri und Occamisten, welche auchNovisten heissen.

3 93 ) Bist. Univ. MS. 101 . 93 . Homme de Collog. Sep. p. 77. 78.

3 951) Sons . Lp.

_287. Ru ssenAnfänge der klass. Stud. z. Hdlbg.

p. 3 6. Ejusd. Gesch. 1 . 1. T. l. p. M0.‘

apparet, quemRealistae Universitati detalerunt, in 11110 praetu clio

haec leguntur

„N. N. transeantes Bursamb estramclamaverunt : „„vus durstet nach„Ilealisten A bus „„das Schwertmuss noch drey Realistcn

Item; „„ich will nicht von b innen ziehen, ichhab dann

„einemRealisten einen Flugel vorHis partiamstudtis quumdiscordiae in totamUniversitatem

inducerentur eoque vesaniae res tandemadducta esset , ut

quadraginta „studiosi“ Bursae RealistaremBursamNovambestiliter

invadere cenarentur, prudentissimus Princeps amucvs ll. sectas

illas una cumnominibus , quamv1smulti Universitatis ProfessoresHA R'

I‘MA NNO HA R'

I'MA NN! ab Eppingen, Cnmsr epnenn

Pnone,JA COBO MICYLLO ,JO ANNE Gnvsm.nncme auctoribus , anno

1 546 . abolevit, ac tria Contubernio, quae ee tempore erant,inunum

illudContubernium,quodvecabatur D ienysianum3 97) sive Realiumcentraxit

,quodquidemcenditumjama. 1 3 96 . a GERLA CHO DE nennene

395) Bist. Univ. MS. lol. 95. Homme . de Collog. Sap. p. 77. 78.

Bonn. bist. phil08. VI. 0. 5.

396) Her rme . l. l. p. 1 3 . Beer en de Ce lleg. Sap. p. 17. 18. Srn1vnl. p. 34. Am1ne l. p. 157. h au s 1. l. p. 252. W ennmemorabb .

l. p. 20. P. II. p. 17.

3 97) A cta ord. phil. T. IV. fol. 1 6. a. Annall. Univ. T. ‚VI. tel.

1120. b .

W enn Beitrage z. 11 . Gesch. de r Univ. p. 1 3 1 . „ D iese ein

„ zige Bur ss wird in O t t-H e inr i chs Re/or 1nution S. 427. Contuber„niummaj us oder Pr incip is ,

die sons t der Rea listen-Bur ss g eheissen,

„genannt.“ Plura de bee Contuberniovide apud W UND IUM l. p. 1 35.

1 3 6. 901 1er . quoque quae snpra p. 21 . ne t. 80. e t 11 . 68. attulimus .

3 98) A nna". Univ. T. 1 . 101. 90. b . te l. 91 . a. Bist. 101.

3 7. Tom. God. D iplom. p. 1 3 2. Bist. A cad. Palat. T. I. p. 3 79. 11 1 135111 .

rediv. p. 51 . W enn (Be itrage z. (1 . Gesch. der Univ. p. haec.

inmediumprofert : „Na ch den A ctenha tte es folg ende Stiller : u) Co

„ te nu s , der sein H aus für a rme Studentenvermochte . b) Gerha r d

„von H 6 e nhi r ch,öffentl. Lehrer der Medicin (i. J. 0) Je

„honne s‘

o on Le onb e r g ( 1 . J. d) F r i e d r i chS t e inb o ck,‚Bacca laureus in der Medicin.

‘ Center quoque : „Schönme ze ltm‘ggnen H istor ia e Faculta tismediwe H eidelberg .

“„Sta tuta Damm

Diony ianm“ reperiuntur apud W rnnwu l. p. 165— 172.

Canenico scholastice“ Moguntine , atque a Principe‘

Electore

e naro II. cedemanno’

sancitum3 99) erat.

Literae, quibus hoc Collegiuma GERLA CIIO olimest lundatum

hae 400) sunt

„Gebe itzund ohne widerrufenmit diesemBriefe , wenn ichvon„Todes wegen abgegangen bin, der Universität des Studiums zu Heide l

„ berg also bescheidenlich,dass sie disponirenvud scb iken sollenmit

„ demHnse daz dariun eine Herberge bliben sol ewiclichvor arme„Schuler , die zu Heidelberg kommenvud stndirenwollenvnd geschickt„darzu synd.

Posten amplissimis denis hoc Collegiumest deceratumejusqudfructus PrincipumElectornmamuc1 II. 402) et a nnmr IIIliberahtate sunt auct.i.

Huic Contubernio , quod Principis ‚Collegiumquoque sivema

j 115 postea a r estaur dtione“ aCA SIMIRO ,terrarumPalatina

rumA dministfalere, CA SEMIRIANUM 9

405) dicebatur , 0mniumprimumRegentis nomine Je.1nne 1n GEYSELBA CH IUM praeluisse , jam‘supr '

a

p. 21 . diximus .‚Ex Universitatis Annalibus de cedemContubernio

haec quoque sunt . adj icienda'

„XXI. Mart. 405) a. 1565. Commu ni consensu eoncessumfuit M. l.

3 99) W ennMag. T [U . p. 3 88. Fr . Sr 1 nn1-zm. Opp. Lugd.

'

Bat. 1701 .

lol. T. I .

p. 1803 .

400) W enn ib id . p. 3 86.

401) Saur enGrossb erz. Bad. p. 60 : „ das Univer sitö lsgebdude _steht

„ an der Stelle des i.J. 1 693 verbr ennlen Casimir ianums [früher D ie„ngsianum

1102) A nna". Univ. T. VII. lol. 9. 801 1 11 . erat. p. 292 „D emut„D ienysidnae senBursne Pauperum3 0ma lter ee s ilig ini3 annuos do

„naoit.“ ‘

A LT1NG l. I. praecipue vero Ilness . Gosch. T. I. p. 6 12.

618.

h03 ) Anna“. l. I. T. VIII. fol. 86. a 50ma lt. siliginis adj una‘it

,öconomia e Cont ubernii .11011 ) A nna". Univ. T. VII. tel. —3 71 . a . T. VIII. 101. 1 1 . a . lol. 78. a.

W ennmemorabb . ord. phil. P. II. p. 21 . L.1 1 1 12n Gosch. 1 798. p. _1 8.

1 799. p. 14.

405) Bist. Univ. MS. Tel. 3 7. A LTING 1 65.

406) T. VIII. lol, 81 . b .

IR

In bee CollegiumcumPaedagogie couiunctum‘‚

et Academiacives et Paedagegii disclpnlos esse receptes inter emués constat.

One de r'

e ex A ctis haecm) inmediumpreferru Iibet„A . xvm. Cal. Febr. a. 151 3 . Quod inCdntubernie D iehvsiu h,

„qui inne degebant adolescenles ,‚

plerique aut publicis lectionibus nu

„diendis nondnmidonei Paodagogium1'requentarent; aut neglecte artium„liberaliumac philosophiae studie ad alias disciplinas transceuderent,

„et superiorumquosvocant facultatumprofessores frequentes audirent

„perpauci philosophiae operamdarent. Quare ei incommodo nt reme„diemaligned inveniretur, Universitatis epemsibi in1plorandnmFacultas„ existimavit, aqua idmodo demumimpetratnm, ut nequi deiuceps in„eamdomem(quod quidemin potestate Universitatis esset

,nec funda

„lienis jure aliquo c_eu privilegio impediretur) reciperentur , qu i infra„ secundumclassemPaedagegii es sent , nee post sesquiannumbaccalan„ reatus titnlo cobonestari possent. Beindo ut qui phi103 0phici5 studiis„j amapti essent, neqne Magisterii dignitatemadbnc essent adepti , illis„studiis toti incumberent, aliarumFacultatumprotessores, nisi iis horis ,„quibus neme philosepbi11mdeceat, ne audirent.“

3 1 1 ) A cta ord. phil. T. IV. fol. 98. b .