Jesus Edi Usụn̄ ye Akpanikọ ye Uwem' - Akamaihd.net

324
JESUS EDI US U ¯ N YE AKPANIK O YE UWEM

Transcript of Jesus Edi Usụn̄ ye Akpanikọ ye Uwem' - Akamaihd.net

jy-E

F2

10

10

1

JESUSEDI US �UN YE AKPANIK �O YE UWEM

JESUSEDIUS� UN

jy-EF

jy-E

F2

10

10

1

JESUSEDI US �UN YE AKPANIK �O YE UWEM

JESUSEDIUS� UN

jy-EF

Watchtower Bible and Tract Society ofNew York, Inc., Wallkill, New York, U.S.A.Made in Nigeria�Enam ke Nigeria

EBIET EMIJESUS OKOD �U

¯NDE

ONY �U¯N EKPEP

MME OWO¯NKP �O

1

2

3

4

56

PHO

EN

ICIA

GALI LEE

DECAPOLIS

SAMARIA

PE R E A

J U D E A

Sidon

Zarephath

Tyre

Damascus

Obot Hermon

Caesarea Philippi

Chorazin BethsaidaCapernaum Raphana

Cana MagadanInyanGalilee Gergesa

Tiberias Hippo(s)Dion Canatha

Nazareth

Gadara

Abila

Nain

Scythopolis(Beth-shean)

Bethany? (ke edem Jordan)

PellaSalim

Aenon

Sebaste(Samaria)

Gerasa

SycharObot Gerizim Obube Mm �on Jacob

Akpa

Jordan

Arimathea

EphraimPhiladelphia(Rabbah)JerichoRamahEmmaus

JerusalemBethphage

Bethany

Bethlehem

Hebron

Wilde

rness

Judea Inyan

In �un

Mme Obio Decapolis

�Okp �ous �un

0 mi 20

0 km 20

N �omba kiet kiet mi �eda�ebana nsio nsio ikpehe ke nwed emi 1 2 3 4 5 6

1 B.C.E. 1 C.E. 2 INI MME¯NKP �O �EKET �IBEDE 29 30 31 32 33 C.E.

Nwed emi id �ighe unyam. Enye edikiet ke otu us �un emi �edade �ekpepmme owo Bible ke of �uri ererimbot.�Eda en �o imaes �it �enam utom emi.Edieke oyomde nditiene nn �o en �oimaes �it, mb �ok ka donate.jw.org.Ib �oh �oke �esiak Bible enwen, mme itie¯Nwed Abasi oro �ekotde �es �in kenwed emi �eto Edisana

¯Nwed Abasi

—Edikabade Eke Obufa Ererimbot.Jesus Edi Us �un ye Akpanik �o ye UwemJesus—The Way, the Truth, the Life�Em �in ke January 2020Efik ( jy-EF)˘ 2015WATCH TOWER BIBLE AND TRACTSOCIETY OF PENNSYLVANIAMme Andisio

EBIET EMIJESUS OKOD �U

¯NDE

ONY �U¯N EKPEP

MME OWO¯NKP �O

1

2

3

4

56

PHO

EN

ICIA

GALI LEE

DECAPOLIS

SAMARIA

PE R E A

J U D E A

Sidon

Zarephath

Tyre

Damascus

Obot Hermon

Caesarea Philippi

Chorazin BethsaidaCapernaum Raphana

Cana MagadanInyanGalilee Gergesa

Tiberias Hippo(s)Dion Canatha

Nazareth

Gadara

Abila

Nain

Scythopolis(Beth-shean)

Bethany? (ke edem Jordan)

PellaSalim

Aenon

Sebaste(Samaria)

Gerasa

SycharObot Gerizim Obube Mm �on Jacob

Akpa

Jordan

Arimathea

EphraimPhiladelphia(Rabbah)JerichoRamahEmmaus

JerusalemBethphage

Bethany

Bethlehem

Hebron

Wilde

rness

Judea Inyan

In �un

Mme Obio Decapolis

�Okp �ous �un

0 mi 20

0 km 20

N �omba kiet kiet mi �eda�ebana nsio nsio ikpehe ke nwed emi 1 2 3 4 5 6

1 B.C.E. 1 C.E. 2 INI MME¯NKP �O �EKET �IBEDE 29 30 31 32 33 C.E.

6Ramah

Emmaus

Obot Olive

JerusalemBethphage

Bethany

Bethlehem

JERUSALEM

0 mi 5

0 km 5

Watchtower Bible and Tract Society ofNew York, Inc., Wallkill, New York, U.S.A.Made in Nigeria�Enam ke Nigeria

EBIET EMIJESUS OKOD �U

¯NDE

ONY �U¯N EKPEP

MME OWO¯NKP �O

1

2

3

4

56

PHO

EN

ICIA

GALI LEE

DECAPOLIS

SAMARIA

PE R E A

J U D E A

Sidon

Zarephath

Tyre

Damascus

Obot Hermon

Caesarea Philippi

Chorazin BethsaidaCapernaum Raphana

Cana MagadanInyanGalilee Gergesa

Tiberias Hippo(s)Dion Canatha

Nazareth

Gadara

Abila

Nain

Scythopolis(Beth-shean)

Bethany? (ke edem Jordan)

PellaSalim

Aenon

Sebaste(Samaria)

Gerasa

SycharObot Gerizim Obube Mm �on Jacob

Akpa

Jordan

Arimathea

EphraimPhiladelphia(Rabbah)JerichoRamahEmmaus

JerusalemBethphage

Bethany

Bethlehem

Hebron

Wilde

rness

Judea Inyan

In �un

Mme Obio Decapolis

�Okp �ous �un

0 mi 20

0 km 20

N �omba kiet kiet mi �eda�ebana nsio nsio ikpehe ke nwed emi 1 2 3 4 5 6

1 B.C.E. 1 C.E. 2 INI MME¯NKP �O �EKET �IBEDE 29 30 31 32 33 C.E.

Nwed emi id �ighe unyam. Enye edikiet ke otu us �un emi �edade �ekpepmme owo Bible ke of �uri ererimbot.�Eda en �o imaes �it �enam utom emi.Edieke oyomde nditiene nn �o en �oimaes �it, mb �ok ka donate.jw.org.Ib �oh �oke �esiak Bible enwen, mme itie¯Nwed Abasi oro �ekotde �es �in kenwed emi �eto Edisana

¯Nwed Abasi

—Edikabade Eke Obufa Ererimbot.Jesus Edi Us �un ye Akpanik �o ye UwemJesus—The Way, the Truth, the Life�Em �in ke January 2020Efik ( jy-EF)˘ 2015WATCH TOWER BIBLE AND TRACTSOCIETY OF PENNSYLVANIAMme Andisio

EBIET EMIJESUS OKOD �U

¯NDE

ONY �U¯N EKPEP

MME OWO¯NKP �O

1

2

3

4

56

PHO

EN

ICIA

GALI LEE

DECAPOLIS

SAMARIA

PE R E A

J U D E A

Sidon

Zarephath

Tyre

Damascus

Obot Hermon

Caesarea Philippi

Chorazin BethsaidaCapernaum Raphana

Cana MagadanInyanGalilee Gergesa

Tiberias Hippo(s)Dion Canatha

Nazareth

Gadara

Abila

Nain

Scythopolis(Beth-shean)

Bethany? (ke edem Jordan)

PellaSalim

Aenon

Sebaste(Samaria)

Gerasa

SycharObot Gerizim Obube Mm �on Jacob

Akpa

Jordan

Arimathea

EphraimPhiladelphia(Rabbah)JerichoRamahEmmaus

JerusalemBethphage

Bethany

Bethlehem

Hebron

Wilde

rness

Judea Inyan

In �un

Mme Obio Decapolis

�Okp �ous �un

0 mi 20

0 km 20

N �omba kiet kiet mi �eda�ebana nsio nsio ikpehe ke nwed emi 1 2 3 4 5 6

1 B.C.E. 1 C.E. 2 INI MME¯NKP �O �EKET �IBEDE 29 30 31 32 33 C.E.

6Ramah

Emmaus

Obot Olive

JerusalemBethphage

Bethany

Bethlehem

JERUSALEM

0 mi 5

0 km 5

JESUSEDI US �UN YE AKPANIK �OYE UWEM

Mb �uk uwem Jesus ye se enye akanamde edi emi. Mb �uk emianam idi �on �o nte Jesus eketiede, se enye ekekpepde ony �un anamde,

ye se nny �in ikemede ndikpep nto enye.

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

enyene nwed emi

1 INI JESUS AMANADE TUTU EKPERE INI ENYE �OT �O¯N �ODE UKW �OR �OIK �O PAGE

1 Abasi �Od �on Utom �On �o Owo Iba 102 �Ekpono Jesus Mbemiso Enye Amana 123 Andidi �on Us �un Amana 144 Mary Oyomo Mbemiso �Od �ode Ebe 165 Jesus Amana ke

`Mm �on, Ndien Ini Ewe? 18

6 Eyen Oro �Ekenw �on �ode 207 Mme Asiak Ntanta �ofi �on �Ekese Jesus 228 Mm �o �Eb �oh �o Idi �ok Andikara 249 Jesus Okpon ke Nazareth 26

10 Mm �o �Eka Jerusalem 2811 John Andin �im Owo Baptism �Odi �on Us �un 30

2 JESUS �OT �O¯N �O UKW �OR �OIK �O

12 Jesus Ana Baptism 3413 Kpep

¯Nkp �oTo Nte Jesus Ebede Idomo 36

14 Jesus �Ot �on �o Ndinyene Mme Mbet 3815 Jesus Anam Akpa Ut �ibenkp �o Esie 4016 If �ik Uf �ok Abasi Adia Jesus Idem 4217 Jesus Ekpep Nicodemus

¯Nkp �o Okoneyo 44

18 Utom Jesus Aka Iso Okpon, Eke John Aka Iso Ekpri 4619 Jesus Ekpep

¯Nwan Samaria

¯Nkp �o 48

3 SE JESUS AKANAMDE KE GALILEE

20 Udiana Ut �ibenkp �o ke Cana 5421 Jesus Aka Synagogue ke Nazareth 5622 Mbet Inan �Edidi Mme �Ok �o Owo 5823 Jesus Anam Ikp �o Ut �ibenkp �o ke Capernaum 6024 Jesus �Okw �or �o Ik �o ke Mme Ebiet Enwen ke Galilee 6225 Mb �om Anam Jesus Anam Owo Akpamfia Asana 6426 “ �Emefen Mme Idi �oknkp �o Fo” 6627 �Ekot Matthew 6828 Ntak Emi Mme Mbet Jesus Mıtiehe Utreudia? 7029 Ndi �Of �on Ndinam Eti

¯Nkp �o ke Sabbath? 72

SE IS �INEDE

PAGE

30 Jesus Edi Eyen Abasi 7431 Mbet Jesus �Ek �ibi Wheat ke Sabbath 7632 Nso ke Ibet Eny �ime �Enam ke Sabbath? 7833 Pr �ofesi Isaiah Osu 8034 Jesus Emek Apostle Duopeba 8235 �Ow �or �oetop Ukw �or �oik �o ke Obot 8436 Akwa Owoek �on Enenede Enyene Mbu �otidem 9237 Jesus Anam Eyen Ebeakpa Eset 9438 John Oyom Jesus Et �in

`Mme Enye Edi Messiah 96

39 Jesus Os �uni Emana Ns �onibuot 9840 Jesus Ekpep Mme Owo Ndifen Nn �o Owo 10041 Jesus Ada Odudu ke

`Mm �on Anam Ut �ibenkp �o? 102

42 Jesus Asua �On �o Mme Pharisee 10443 Mme Uw �utnkp �o Oro Abanade Obio Ub �on 10644 Jesus Anam Inyan Ana S �un 11245 Jesus Okop Odudu Akan Ediwak Demon 11446 Idem �Os �on Mma Emi Ot �ukde �Of �on Jesus 11647 Ekpri Eyen Emi Eset! 11848 Anam Ut �ibenkp �o, Edi Mbon Nazareth Idaha Enye ke

¯Nkp �o 120

49 Jesus �Okw �or �o Ik �o ke Galilee Ony �un Ekpep Mme Apostle Esie Ndikw �or �o Ik �o 12250 Jesus Et �im Mbet Idem Ndikw �or �o Ik �o Kpa ye Oro �Edik �ob �ode Mm �o 12451 �Ewot Owo ke Us �or �o Usen Emana 12652 Jesus Ada Uyo ye Iyak Ifan �On �o Ediwak Owo Udia 12853 Jesus Anam Oyobio Odobo 13054 Jesus Edi “Uyo Uwem” 13255 Ik �o Jesus Akpa Ediwak Owo Idem 13456 Nso Isisabade Owo? 13657 Jesus Anam Idem �Os �on Eyen �ow �on Ony �un Anam Inan Okop Ik �o 13858 Jesus Anam Uyo Awak Ony �un �On �o Mbet Esie Item Abana Leaven 14059 Anie Edi Eyen Owo? 14260 Edikp �uh �ode Mbiet Ow �ut Ub �on Emi Christ Edinyenede 14461 Jesus Eb �in Demon Osio Akparawa Kiet ke Idem 14662 Akpan Ukpepnkp �o Emi Abanade Ns �uh �odeidem 14863 Jesus Et �in Abana Edinam Owo Atuak Ukot �Odu �o ye Ini �Eduede Owo 15064 Ntak Anade Isifen In �o Owo 15265 Ekpep

¯Nkp �o ke Us �un Uka Jerusalem 154

4 JESUS AFIAK AKA JUDEA PAGE

66 Jesus Odu ke Jerusalem Man Od �uk Us �or �o Mme Ataya 15867 “Akananam Owo Ndomokiet It �inke Ik �o Ntem” 16068 Eyen Abasi Edi “Unwana Ererimbot” 16269 Ndi Abraham Edi Ete Mm �o

`Mme Devil Edi? 164

70 Jesus Anam Ete Emi Akamanade Nnan Ok �ut Us �un 16671 Mme Pharisee �Efak Owo Emi Ekedide Nnan Mb �ume 16872 Jesus �Od �on Mbet 70 �Ekekw �or �o Ik �o 17073 Owo Samaria Ow �ut ke Im �o Idi Ata Mb �oh �oid �un 17274 Jesus Ekpep

¯Nkp �o Abana Ukama Isen ye Akam 174

75 Jesus Et �in Se Idinamde Owo Okop Inemes �it 17676 Jesus Adia Udia ke Uf �ok Pharisee 17877 Jesus �On �o Mme Owo Item Abana Inyene 18078 Ana Akama-Ukp �oh �ode Emi Anamde Akpanik �o Ebene Idem! 18279 Ntak �Edisobode Mme Jew Oro Mın �imke ke Akpanik �o 18480 Eti Ekpemer �on ye Uf �oker �on 18681 Didie ke Jesus ye Ete Esie �Edi Kiet? 188

5 JESUS AFIAK AKA EDEM USIAHAUT �IN JORDAN

82 Jesus �Okw �or �o Ik �o ke Perea 19283 Mmanie ke �Ekot Udia? 19484 Ndi Emem Utom Ndidi Mbet Jesus? 19685 �Enem Es �it �Ebana Anamidi �ok Emi Akabarede Es �it 19886 Eyen Emi Okosopde �Ony �on Edi 20087 Da �Oni �on Bene Idem N �o Ini Iso 20488

¯Nkp �o Okp �uh �ode ye Owo Inyene ye Lazarus 206

89 Jesus Ekpep¯Nkp �o ke Perea Emi Enye Asanade Aka Judea 210

90 “Ediset ye Uwem” 21291 �Enam Lazarus Eset 21492 Owo Akpamfia Kiet Ow �ut Es �itek �om 21693 Eyen Owo Ayayarade Idem 21894 Oyom �Eb �on Akam �Eny �un �Es �uh �ode Idem 22095 Jesus Ekpep

¯Nkp �o Abana Usiond �o ye Ntak �Ekpemade Ndit �ow �on 222

96 Jesus �Ob �or �o Mb �ume Akparawa Emi Edide Andikara ye Im �o Owo 22497 Uw �utnkp �o Mbonutom ke Inwan Vine 22698 Mme Apostle �Efiak �Eyom Uw �or �oiso 22899 Jesus Anam Nnan Iba �Ek �ut Us �un Ony �un Anwam Zacchaeus 230

100 Uw �utnkp �o Emi Abanade Mina Duop 232

NISAN 8, 9NISAN 9

NISAN 10

NISAN 11

NISAN 12, 13

NISAN 14(okoneyo)

NISAN 14(uwemeyo)

NISAN 15

NISAN 16

6 SE JESUS AKANAMDE MBEMISO �EWOTDE ENYE PAGE

101 Jesus Adia¯Nkp �o ke Uf �ok Simon ke Bethany 236

102 Edidem Awat Eyen Ass Od �uk Jerusalem 238103 Jesus Afiak AnamTemple Asana 240104 Ndi Mme Jew �Eyekop Uyo Abasi �Eny �un �Ebu �ot Idem ye Enye? 242105 Jesus Ada Eto Fig Ekpep Mme Owo

¯Nkp �o Abana Mbu �otidem 244

106 Uw �utnkp �o Iba Emi �Ebanade Inwan Vine 246107 Edidem �Od �on �Ekekot Mbon Oro �Ekekotde Us �or �o Nd �o 248108 Jesus Id �ukke Afia Mm �o 250109 Jesus Asua �On �o Mme Adaiso Ido Ukpono Emi �Ebi �on �ode Enye 252110 Akpatre Usen Emi Jesus Odude keTemple 254111 Mme Apostle �Eyom Idi �on �o 256112 Jesus Ada Uw �utnkp �o Ndit �oiban Ekpep Mbet Esie Ndidu ke Ukpeme 260113 Jesus Ada Uw �utnkp �oTalent Ekpep Mbet Esie Ndis �in If �ik 262114 Christ Eyedi Ndibiere Ikpe Nn �o Mme Er �on ye Ebot 264115 Akpatre Passover Jesus Ekpere 266116 Jesus Ekpep Mbet Ns �uh �odeidem ke Akpatre Passover 268117 Udia Mbubreyo �Ob �on 270118 Mme Apostle �Eneni

`Mme Anie Ikpon Ikan 272

119 Jesus Edi Us �un ye Akpanik �o ye Uwem 274120 Nte Mbet �Ekpenw �umde Mfri �Eny �un �Eka Iso �Edi Ufan Jesus 276121 “ �Enyene Uko! Ami Mmakan Ererimbot” 278122 Akpatre Akam Emi Jesus �Ob �onde ke Ubet Eny �on 280123 Jesus �Ob �on Akam ke Ini �Okp �os �on Mf �uh �o 282124 �Eda Christ �En �o �Eny �un �Em �um Enye 284125 �Emen Jesus �Eka Iso Annas, Ekem �Emen �Eb �ine Caiaphas 286126 PeterAkan �Ob �on ke Uf �ok Caiaphas 288127 Sanhedrin �Ebiere Ikpe Jesus Ekem �En �o Enye �Es �ok Pilate 290128 Pilate ye Herod �Ek �ut ke Inyeneke Se Jesus Eduede 292129 Pilate Ete: “Sese! Owo Oro Mi!” 294130 �Eyak Jesus �En �o �Eda �Ekewot 296131 Edidem Emi Mınyeneke Se Eduede �Ob �o Ufen ke Eto 298132 “Ke Akpanik �o Owo Emi Ekedi Eyen Abasi” 300133 �Eb �uk Jesus 302134 Udi Ana Ukp �ok Koro �Enam Jesus Eset! 304135 Jesus Ow �ut Ediwak Owo Idem ke Enye Ama Ekeset 306136 Ke Mben Inyan Galilee 308137 Ediwak Owo �Ek �ut Jesus Mbemiso Pentecost 310138 Christ Etie ke Ub �ok Nnasia Abasi 312139 Jesus Anam Is �on Edi Paradise Ony �un Ok �ure Se Abasi �Od �onde Enye 314

Anaedi es �it esinem fi ke ini okopde eti mb �uk. Keakpanik �o odu eti mb �uk emi edinemde fi ye mme ufanfo ye iman fo ndikop.

Eti mb �uk emi odu ke Bible, ndien Jehovah Abasi,kpa Andibot of �uri ekondo akanam �ewet Bible ke edi-wak isua emi �ekebede. Iyom ndida nwed emi nnemenwed Bible inan emi �ed �on �ode ata eti mb �uk emi kpu-kpru owo �edimade ndikop. �Ekot nwed mbinan emiMatthew, Mark, Luke, ye John. Emi ony �un edi eny �inowo inan emi Abasi �ok �on �ode edisana spirit esie �eda�ewet mme nwed emi.

Ediwak owo �esima ndid �oh �o ke Gospel inan �edu.¯

Nwed Bible mbinan emi �eb �uk eti mb �uk �ebana Jesus.Mme nwed emi �ed �oh �o ke Jesus ke Abasi ada anyanaowo, �ed �oh �o nko ke enye edi Edidem oro Abasi emekdeete akara ke Obio Ub �on Abasi ke heaven, �eny �un �ed �oh �oke Jesus ayada akpak �ip edidi �on �os �ok kpukpru mbonoro �ebu �otde idem ye enye.—Mark 10:17, 30; 13:13.

NSO INAM �EDI GOSPEL INA¯

N?Afo emekeme ndikere ntak emi Abasi akanamde

owo inan �ewet �ebana uwem Jesus ye se enye eke-kpepde.

Enenede �of �on nte nsio nsio owo �ewetde nkp �o �eba-na se Jesus eket �inde ony �un anamde. Ke uw �utnkp �o,da nte ke owo inan �edu �ekpere akwa andikpep kiet.Owo kiet emi adade enye ke iso edi �ob �o a-tax. Owoemi adade enye ke nnasia edi abiaus �ob �o. Enye emiadade enye ke ufien edi �ok �oiyak, enye ke andikpepemi ony �un ama akan. Ndien �oy �oh �o owo inan ekpriakan kpukpru mm �o, enye ada ke edem ese ony �unokop se ikade iso. Mm �o mbinan �edi mbon akpanik �o,ndien odu nsio nsio nkp �o emi mm �o kiet kiet �enenere-de �ema. Edieke mm �o kiet kiet �ewetde se andikpepemi eket �inde ony �un anamde, mm �o mbinan idiwetkeata ukem ukem nkp �o. Sia idi �on �ode ke mme andiwetGospel emi �ekema �eny �un �ekere nkp �o nsio nsio, nny �inndikot Gospel mbinan ayanwam nny �in it �im idi �on �o seandikpep emi eket �inde ony �un anamde. Uw �utnkp �oemi anam idi �on �o nte owo inan ndiwet mb �uk uwemJesus emi ekedide Akwa Andikpep �of �onde akan owokiet ndiwet.

Yak ifiak it �in ibana uw �utnkp �o oro: �Ob �o a-tax oroediwet se mme Jew �edimade ndikot. Emi anam enyeewet ndus �uk nkp �o emi Jesus ekekpepde ye ndus �uknkp �o emi enye akanamde ke us �un emi edinwamde

US �U¯

N YE AKPANIK �O YE UWEM

mme Jew. Abiaus �ob �o oro edima ndiwet nkp �o mbanante Jesus �ok �ok �okde mme owo ud �on �o mme akanamdemme mb �un �o �esana isan. Emi anam enye asana ndu-s �uk nkp �o emi �ob �o a-tax ekewetde ayak mıd �ighe ewetmm �o en �im ke us �un efen. Enye oro edide ufan andi-kpep oro edima ndiwet mbana edu andikpep oro yente enye esinamde nkp �o. Se akparawa oro ediwetdeedidi ibio ibio, enye idiwetke nkp �o awawak akaha.Kpa ye kpukpru emi is �uk it �inde mi, se kpukpru mm �o�ewetde enenen. Emi ow �ut nte owo inan ndiwet nkp �ombana uwem Jesus anwamde nny �in ndit �im ndi �on �o seenye akanamde, ekekpepde, ye nte enye okodudeuwem.

Mme owo �esid �oh �o ‘Gospel Matthew’ mıd �ighe �ed �o-h �o ‘Gospel John.’ Se mm �o �esit �inde emi idi �okke, sianwed emi kiet kiet es �ine “eti mb �uk emi abanade JesusChrist.” (Mark 1:1) Edi ke ndit �im nt �in, mb �uk mbinanemi �edi gospel mme eti mb �uk kiet emi abanade Je-sus.

Ediwak mbon oro �ekpepde Ik �o Abasi �esikotMatthew, Mark, Luke, ye John �eny �un �etan kpukpruse mm �o �ek �utde �edian, �eb �uk ke adiana ke adiana. Kenkp �o nte isua 170 eyo Christ, Tatian, eyen Syria oroekedide ewetnwed ama ony �un odomo ndinam ukemnkp �o oro. Enye ama ok �ut ke Abasi �ok �on �o edisanaspirit esie �eda �ewet gospel mbinan, ke mm �o �eny �un�enen. Tatian ndien ama ewet nwed emi �ekotdeDiatessaron, emi abanade uwem ye utom ukw �or �oik �oJesus.

Se iny �un inamde edi emi ke nwed Jesus Edi Us �un yeAkpanik �o ye Uwem. Edi se inamde mi enen akan ony �unawak. Se inamde ikeme ndinam emi edi sia it �imdeidi �on �o nte ediwak pr �ofesi oro Jesus eket �inde �esudeye se mme uw �utnkp �o oro enye �ok �on �ode �ew �or �ode.Ndidi �on �o emi anam se enye eket �inde ony �un anamdeanwana nny �in ony �un anwam nny �in idi �on �o ini emienye akanamde mm �o. Se mme �od �okis �on nyom nkp �o-eset �ek �utde anam ndus �uk nkp �o oro �ekewetde ke Bibleet �im anwana nny �in ony �un anam it �im idi �on �o se mme

andiwet gospel oro �ekewetde. Edi id �uhe owo ndomo-kiet emi ekemede ndis �on �o nt �in nte ke emi ekebemoko iso et �ibe ke kpukpru se Jesus akanamde. Edinwed Jesus Edi Us �un ye Akpanik �o ye Uwem anam ikemendidi �on �o ndus �uk nkp �o emi �eket �ibede mbemiso mboneken.

US �U¯

N YE AKPANIK �O YE UWEMNte afo okotde ony �un amade nwed emi, ti akpan

etop emi odude ke nwed emi, oro edinwamde fi yemme ufan ye iman fo. Kufre ke Jesus Christ ke idem-esie �ok �od �oh �o apostle Thomas ete: “Ami ndi us �un yeakpanik �o ye uwem. Baba owo kiet itieneke Ete ib �oh �o-ke ebe ke ami.”—John 14:6.

¯Nwed Jesus Edi Us �un ye Akpanik �o ye Uwem ayanwam

fi enenede �odi �on �o nte Jesus edide “us �un.” Eny �in esieikp �on-ikp �on ke afo edikeme ndida mb �on akam nn �oJehovah Abasi man enye okop. Ke adianade ye emi,Jesus edi nkuk �ure us �un emi ikemede ndisana ndu keemem ye Abasi. (John 16:23; Rome 5:8) Ntem, Jesusikp �on ekeme ndinwam nny �in idi ufan Abasi.

Jesus edi “akpanik �o.” Enye ekesit �in akpanik �oony �un ada akpanik �o odu uwem. Enye ama osu edi-wak pr �ofesi Bible, emi �ekekabarede “ �edi ‘Ih’ ebe keenye.” (2 Corinth 1:20; John 1:14) Mme ut �o pr �ofesiemi �enwam nny �in ndik �ut akpan utom emi Jesusanamde man �enam uduak Abasi osu.—Ediyarade19:10.

Jesus Christ ony �un edi “uwem.” Enye ama �on �omf �onmma uwem ye iy �ip esie nte uwa ufak man nny �inikeme ndinyene “ata uwem,” oro ony �un edide “nsinsiuwem.” (1 Timothy 6:12, 19; Ephesus 1:7; 1 John 1:7)Enye nko edidi “uwem” �on �o ediwak mili �on owo emi�ekekpade, edi oro �edinamde �eset �edidu uwem ke nsi-nsi ke Paradise ke is �on.—John 5:28, 29.

Ana kpukpru nny �in idi �on �o se Jesus anamde man�enam uduak Abasi osu. Mb �ok nenede s �in idem kpepnkp �o efen efen bana Jesus emi edide “us �un yeakpanik �o ye uwem.”

I KPEHE

1INI JESUSAMANADE

TUTU EKPERE INIENYE �OT �O

¯N �ODE

UKW �OR �OIK �O

“ENYE OYOKPON.”—LUKE 1:32

Imekeme ndida of �uri Bible nte etop emi Aba-si �on �ode nny �in. Ete nny �in emi odude ke heav-en �on �o nny �in Bible man �eda �ekpep nny �in nkp �o.�Eyak ikere ibana akpan etop emi Abasi �ok �od �on-de �eketobo owo iba ke se ibede isua 2,000. An-gel Gabriel emi ‘adade ekpere iso Abasi,’ ke �eke-d �on okotobo mm �o etop emi. (Luke 1:19)

¯Nkp �o

eketie didie ye mme owo oro angel emi akaka-de �ok �on �o akpan etop emi?¯

Nkp �o emi eket �ibe ke isua 3 mbemiso eyoChrist. Akpa itie emi Gabriel akade okotoboetop edi ke obot obot ikpehe Judea emi etiedente ekpere Jerusalem. Do ke oku Abasi emi eke-rede Zechariah od �un. Enye ye Elizabeth anwanesie �es �on, edi mm �o inyeneke eyen ndomokiet.Zechariah edi oku Abasi, ntre, ini esie edi-kem ndid �uk temple Abasi ke Jerusalem nkanamutom esie. Nte Zechariah os �uk anamde utom ketemple, Gabriel �obi �on �ode enye ke iso ke mbenitie uf �op incense.

Nd �ik anam Zechariah ndik �ut Gabriel. Edi an-gel oro et �in ik �o emi anamde idem okunyekenye ete: “Kufehe nd �ik, Zechariah, koro �ekopnkpeub �ok fo, ndien nwan fo, Elizabeth, ayamaneyeneren �on �o fi, afo oyony �un osio enye eny �inJohn.” Gabriel et �in nko ete ke John “oyokpon keiso Jehovah” ony �un “et �im mbon emi �ebenedeidem �on �o Jehovah.”—Luke 1:13-17.

Zechariah in �imke ik �o angel emi. Ntak-a? Siaenye ye Elizabeth anwan esie �es �on. Ntre Gabriel�od �oh �o enye ete: “Afo eyedi im �um, uduny �un uke-

meke ndit �in ik �o, tutu es �im usen eke mme nkp �oemi �edidade itie, koro afo muken �imke mme ik �omi ke akpanik �o.”—Luke 1:20.

Of �uri emi, mme owo oro �ebetde Zechariah keanwa ke �ekere mme nso ikpanam enye eb �ighindiw �or �o ndi ntre. Ke akpatre, enye �ow �or �o edi,edi ikemeke ndit �in ik �o aba. Enye ada ub �ok anamidi �on �o. Mme owo oro �efi �ok ke enyene se enyeok �utde ke temple emi �os �onde odudu akan enye.

Ke ini Zechariah ok �urede utom esie ke tem-ple, enye �ony �on uf �ok esiemm �o. Ib �ighike, Eliza-beth oyomo! Enye es �ine ke uf �ok ke of �uri �ofi �onition ke ini enye asanade ye id �ibi iny �un id �ukkeotuowo.

Gabriel afiak okotobo owo enwen etop. Anieke enye otobo etop isan emi? Edi ekpri eyen-anwan emi mıd �oh �o ebe, emi ekerede Mary. Maryod �un ke Nazareth, ke eny �on-eny �on Galilee. Nsoetop ke angel emi otobo enye? Angel oro �od �oh �oenye ete: “Afo omok �ut mf �on ke iso Abasi; ndien,sese! afo oyoyomo ony �un aman eyeneren, ndienafo enyene ndisio enye eny �in Jesus. Enye oyo-kpon, oyony �un ekere Eyen Ata Edikon; . . . ndienenye ayakara uf �ok Jacob nte edidem ke nsinsi,obio ub �on esie idiny �un inyeneke ut �it.”—Luke 1:30-33.

Ama enem Gabriel ndika nkotobo owo iba oroetop oro. Nte ikotde mb �uk John ye eke Jesus,iyok �ut ntak emi etop oro Abasi �ok �od �onde an-gel esie okotobo Zechariah ye Mary �ekedide ataakpan etop.

ABASI �OD �O¯N UTOM �ON �O OWO IBA

LUKE 1:5-33

� Anie ke Abasi �od �on okotobo owo iba etop?� Mmanie ke �etobo etop emi?� Ekere ke nso ikanam �os �on Zechariah ye Mary ndin �im se angel emi eket �inde?

10

˙ ANGEL GABRIEL ET �I¯N KE JOHN ANDIN �IM OWO BAPTISM AYAMANA

˙ GABRIEL �OD �OH �O MARY KE ENYE AYAMAN JESUS 1

Ke angel Gabriel ama �ok �od �oh �o Mary ke enyeayaman eyen erenowo emi edikerede Jesus, emiediny �un edide Edidem ke nsinsi, Mary ob �upenye ete: “Emi edikeme didie ndisu, ke emimmenyeneke ebuana ye erenowo?”—Luke 1:34.

Gabriel �ob �or �o enye ete: “Edisana spirit oyo-doro fi ke idem, odudu Ata Edikon oyony �unof �uk fi. Ke ntak oro nko eyen oro edimanade edi-kere edisana, Eyen Abasi.”—Luke 1:35.

Gabriel et �in nkp �o oro anamde Mary en �im ik �oesie ete: “Sese! Elizabeth iman fo nko omoyo-mo eyeneren ke ini us �on esie, ndien emi edi �oy �o-h �o �ofi �on itiokiet, kpa nwan emi �ekekotde ada;koro id �uhe ik �o baba kiet eke otode Abasi eke mı-ditreke ndisu.”—Luke 1:36, 37.

Mary en �im se Gabriel et �inde, ony �un �od �oh �oete: “Sese! Of �un anwan Jehovah! Akpakam osu�on �o mi nte uyo fo edide.”—Luke 1:38.

Ke ndondo oro Gabriel �ony �onde, Mary �os �o-s �op ebene idem ekese Elizabeth emi od �unde yeZechariah ebe esie ke obot obot ikpehe Judeaemi ekperede Jerusalem. Ekeme ndidi usen itamme inan �ebe mbemiso Mary oto Nazareth eke-s �im uf �ok mme Elizabeth.

Mary edi edis �im uf �ok Zechariah, ebe od �ukony �un �ok �om Elizabeth iman esie. Ke ini Eliza-beth okopde ek �om Mary, edisana spirit anamenye �od �oh �o Mary ete: “ �Of �of �on �on �o fi ke otuiban, ony �un �of �of �on �on �o mfri id �ibi fo! Ntre nsanadidie nnyene ut �o ifet emi, eka �Ob �on mi ndidindise mi? Koro, sese! uyo ek �om fo okodod �ukmi ut �on, nsekeyen ke es �it id �ibi mi �ofr �o ye akwaidates �it.”—Luke 1:42-44.

Mary et �in ik �o oro ow �utde nte es �it enem-de enye ete: “Ukp �on mi �on �o Jehovah ub �on,

spirit mi iny �un itreke ndikop akwa idates �it keAbasi Andinyana mi; koro enye emenede eny �inese us �uh �ode itie of �un anwan esie. Koro, se-se! �ot �on �ode ke emi kpukpru emana �eyed �oh �oke ami mmokop inemes �it; koro Enye emi enye-nede odudu amanam ikp �o nkp �o �on �o mi.”

¯Nk �o

omok �ut ke okpos �ukedi oro Mary edimande Mes-siah, ke enye ikohokede idem, edi �od �oh �o �ekam�etoro Abasi. Enye ama �od �oh �o ete: “Eny �in esie. . . edi edisana; ndien mb �om esie odu ke kpu-kpru emana �on �o mm �o eke �ebakde enye.”—Luke1:46-50.

Mary aka iso otoro Abasi ony �un et �in pr �ofe-si ete: “Enye amada ub �ok esie anam �okp �os �onnkp �o, enye amasuan mbon oro �etande idem keuduak es �it mm �o. Enye omodorode mme enye-ne-odudu efep ke ebekpo ony �un emenede mmeus �uh �ode owo ke eny �on; enye amada nti nkp �ooy �uh �o mbon �obi �on ony �un anam mbon inyene�eny �on �o ub �ok ub �ok. Enye amanwam Israel asa-nautom esie, man enye eti mb �om, kpa nte enyeeket �inde �on �o mme ete ete nny �in, et �inde �on �oAbraham ye mfri esie, ke nsinsi.”—Luke 1:51-55.

Mary etie ye Elizabeth ke nkp �o nte �ofi �on itaony �un anwam enye sia etiede nte id �ibi esie akaanyan. Enenede �of �on nte iban iba emi �ebak-de Abasi mi, emi Abasi anwamde �eyomo, �edudekiet. Es �it enem mm �o etieti!¯

Nk �o omok �ut nte �ekponode Jesus idem mbem-iso enye amana. Elizabeth okokot enye “ �Ob �onmi,” ndien eyen oro odude ke id �ibi esie ama“ �ofr �o ye akwa idates �it” ke ini Mary �ok �ok �omdeElizabeth. Nte ikade iso ikot nwed emi, iyok �ut keediwak owo ikanamke nkp �o ke ukem us �un emiye Mary ye eyen emi enye edimande.

�EKPONO JESUS MBEMISO ENYE AMANALUKE 1:34-56

12

˙ MARY EKESE ELIZABETH IMAN ESIE

� Nso ke Gabriel et �in emi anamde Mary �ofi �ok nte im �o idisanade iyomo?� Didie ke �ekpono Jesus idem mbemiso enye amana?� Mary odu ye Elizabeth �ofi �on ifan, ndien ntak emi enye etiede eb �ighi ntre?

2

13

Ib �ighike Elizabeth �om �on aman eyen. Mary imanesie od �un ye enye ke �ofi �on ita. Idahaemi iniuny �on ekem, Mary �om �on afiak �ot �on �o anyan isanesie. Enye od �un ke Nazareth. �Ofi �on itiokiet �eteibe, enye nko ayaman eyen erenowo.

Esis �it ini ke Mary ama �ok �ony �on, Elizabethaman eyen.

¯Nkp �o inamke eka inamke eyen, idem

ony �un �os �on mm �o mbiba. Es �it enem Elizabeth yeZechariah etieti! Ke ini Elizabeth emende eyenesie ow �ut mme mb �oh �oid �un ye iman esie, mm �o�enenede �edat es �it.

Abasi �ok �od �oh �o ndit �o Israel �esin �im eyen eren-owo mbobi ke ini enye es �imde usen itiaita, ndienini oro nko ke �esisio eyen oro eny �in. (Leviticus12:2, 3) Ndus �uk owo �ekere ke �ekpesio eyen emieny �in ete esie, Zechariah. Edi Elizabeth �od �oh �oete: “Baba-o! enye edikere John.” (Luke 1:60)¯Nk �o emeti ke angel Gabriel �ok �od �oh �o mm �o �esioeyen oro John.

Mb �oh �oid �un ye iman mm �o �efana �eny �un �ed �oh �o�ete: “Baba owo kiet ke otu iman fo ikereke eny �inemi.” (Luke 1:61) Mm �o �eda ub �ok �eb �up Zechariahmme enye oyom eyen esie ekere didie. Zechari-ah �od �oh �o �en �o im �o itiatnwed, ndien enye ewet:“John edi eny �in esie.”—Luke 1:63.

Ke Zechariah ama ekewet eny �in emi �edikot-de eyen esie, enye afiak �ot �on �o ndit �in ik �o ndien.¯Nk �o emeti ke enye akakabade im �um ke ntak emienye mıken �imke se angel oro eket �inde ete keElizabeth ayaman eyen erenowo. Idahaemi, ke iniZechariah �ot �on �ode ndifiak nt �in ik �o, idem akpamb �oh �oid �un esie etieti; mm �o �eny �un �et �on �o ndi-b �up kiet eken �ete: “Nso ke ekpri eyen emi edi-di?” (Luke 1:66) Mm �o �ek �ut ke Abasi akanam �esioJohn eny �in emi.

Edisana spirit anam Zechariah �od �oh �o ete:“Itoro enyene Jehovah Abasi Israel, koro enye�om �ow �on �ode nt �ineny �in esie �on �o ik �ot esie ony �un

ANDIDI �O¯N US �U

¯N AMANA

LUKE 1:57-79

14

anyana mm �o. Ndien enye amanam nn �uk edinya-na et �ibe �on �o nny �in ke uf �ok asanautom esie Da-vid.” (Luke 1:68, 69) “Nn �uk edinyana” oro Zech-ariah et �inde abana mi edi �Ob �on nny �in Jesus,emi mıkamanake kana ini oro. Zechariah �od �oh �oke Abasi edida Enye ‘anyana nny �in osio ke ub �okmme asua nny �in, �oy �on �o nny �in ifet ndinam edisa-na utom nn �o im �o ye unana nd �ik ke ns �on �onda yeedinen ido ke iso esie ke of �uri eyouwem nny �in.’—Luke 1:74, 75.

Zechariah et �in pr �ofesi abana utom oro eyenesie edinamde ete: “Amaedi afo, ekpri eyen, �edi-

kot fi pr �ofet Ata Edikon, koro afo eyebem Jeho-vah iso aka ndidi �on us �un esie, ndin �o ik �ot esieifi �ok edinyana ebe ke edifen mme idi �oknkp �omm �o, oto ke es �it mb �om Abasi nny �in. Mb �om emiayanam usiere oto ke eny �on es �im nny �in, ndiya-ma nn �o mm �o eke �etiede ke ek �im ye mf �ut nkpa,ndin �o ukot nny �in ndaus �un uforo uforo ke us �unemem.” (Luke 1:76-79) Ndi pr �ofesi emi inem-ke fi?

Anaedi Mary ekes �im uf �ok mm �o ke Nazareth.¯Nk �o emeti ke enye id �oh �o ebe kana. Nso ke �edi-nam enye ke ini �efi �okde ke enye asana ye id �ibi?

˙ JOHN ANDIN �IM OWO BAPTISM AMANA �ENY �U¯N �ESIO ENYE ENY �I

¯N

˙ ZECHARIAH ET �I¯N SE JOHN EDINAMDE

� John ada �ofi �on ifan �os �on �o Jesus?� Nso it �ibe ke ini John �oy �oh �ode usen itiaita?� Nso utom ke Abasi edin �o John?

3

�Ofi �on inan �edi emi t �on �o Mary okoyomo.¯Nk �o

emeti ke enye okodu ye Elizabeth iman esie keobot obot ikpehe Judea ke ini nt �on �o nt �on �o id �ibiesie. Edi idahaemi, Mary afiak �ony �on uf �ok mm �oke Nazareth. Ib �ighike, mme owo �em �on �efi �ok keenye oyomo. Kere nte nkp �o emi af �inade enye.

Se inamde nkp �o emi enenede af �ina enye edi keenye od �uk ediomi nd �o ye anamus �o eto emi eke-rede Joseph ke edem mm �o. Mary ony �un �ofi �okke Ibet emi Abasi �ok �on �ode ndit �o Israel �ok �od �o-h �o mm �o �et �on �o nwan emi od �ukde ediomi nd �o keitiat �ewot edieke enye akade ekenyene ebuana yeerenowo enwen. (Deuteronomy 22:23, 24) Okpo-s �ukedi emi Mary mıd �ighe oburob �ut owo, ekemendidi enye ke ekere nte im �o idikemede ndit �in nteid �ibi im �o asanade ye nte Joseph edisede im �o.

�Ofi �on ita �edi emi t �on �o Mary �ok �ow �or �o, ntre

anaedi Joseph enenede oyom ndik �ut enye. Keini mm �o �esobode, Mary emen se idude et �in �on �oenye, odomo ndinam anwana enye ke edisanaspirit Abasi anam im �o iyomo. Edi nk �o �om �ofi �ok ke�oy �os �on Joseph ndin �im ut �o nkp �o emi sia idinwa-nake enye.

Joseph �ofi �ok ke Mary edi eti eyenanwan, esi-ny �un okop mme owo �etinde nti nkp �o �ebana enye.Joseph ama Mary etieti. Kpa ye oro Mary �od �o-h �ode ke edisana spirit anam im �o iyomo, os �uketie Joseph nte ke Mary oyomo �on �o owo enwen.Joseph iyomke �et �on �o Mary ke itiat �ewot, iny �uniyomke ndisuene enye; ntre, enye ebiere ndide-d �ibe nsio Mary nd �o. Ini oro, �ekesida mbon oro�ed �ukde ediomi nd �o nte ebe ye nwan, ntre amaoyom �esosio owo nd �o mbemiso �ebiatde ediomind �o.

MARY OYOMO MBEMISO �OD �ODE EBEMATTHEW 1:18-25 LUKE 1:56

16

Nte Joseph os �uk ekerede nkp �o emi, idap �ob �o-h �o enye. Angel Jehovah �od �oh �o Joseph ke ndapete: “Kufehe nd �ik ndida Mary nwan fo nny �on uf �ok,koro id �ibi oro enye oyomode oto edisana spir-it. Enye ayaman eyeneren, ndien afo oyosio enyeeny �in Jesus, koro enye edinyanade ik �ot esie osioke mme idi �oknkp �o mm �o.”—Matthew 1:20, 21.

Ke ini Joseph edemerede, es �it enem enye eti-eti sia �enam nkp �o emi enenede anwana enye.

Ntre, ye unana ubiatini, enye anam kpa nte angeloro eket �inde. Enye ada Mary anwan esie �ony �onuf �ok. Emi anam ediwak owo �efi �ok ke enye yeMary �edidi ebe ye nwan. Edi Joseph inyenekeebuana ye Mary ke ini id �ibi emi.

Ediwak �ofi �on ke oro ebede, id �ibi Mary enene-de aka anyan, edi enye ye Joseph �eyom ndikaanyan isan.

`Mm �on ke mm �o �eyom ndika idahaemi

edide Mary �om �on amaman eyen mi?

˙ JOSEPH OKOP KE MARY OYOMO˙ JOSEPH �OD �O MARY

� Nso ke Joseph ekere ke ini enye okopde ke Mary oyomo, ntak emi enye ekerede nkp �o ntre?� Didie ke Joseph ekeme ndisio Mary nd �o ke ini edide mm �o ik �od �oh �o nd �o kana?� Nso ke Joseph anam emi ow �utde ke enye ye Mary �edi ebe ye nwan ndien?

4

Caesar Augustus, andikara Rome �on �o ew �uh �o etekpukpru owo �ekes �in eny �in ke nwed. Ntre, ana Jo-seph ye Mary �eka Bethlehem, obio emana mm �oemi odude ke us �uk us �uk Jerusalem.

Ediwak owo �eka Bethlehem man �ekes �in eny �inmm �o nko ke nwed. Mme owo �ey �oh �o kpukpruebiet, nkuk �ure ebiet emi Joseph ye Mary �ekeme-

de ndidu edi ke uf �ok ufene. Do ke Jesus amana.Mary ada ekpri ubak �of �on awan enye en �im keus �inudia ufene.

Anaedi Abasi anam CaesarAugustus �on �o ew �u-h �o us �in eny �in ke nwed emi. Ntak emi id �oh �o-de ntre? Sia emi anam Jesus ekeme ndimanake Bethlehem emi edide obio Edidem David, eteete esie.

¯Nwed Abasi ama etet �in anyan ini ko

ke Andikara oro Abasi �ok �onw �on �ode edimana keobio emi.—Micah 5:2.

Okoneyo oro enye amanade edi ata akpanusen. Mme ekpemer �on emi �edude ke anwa �ek �utunwana emi ayamade �on �o mm �o. Unwana oro ediub �on Jehovah! Angel Abasi �od �oh �o mme ekpeme-

r �on oro ete: “ �Ekufehe nd �ik, koro, sese! ami nta-na eti mb �uk akwa idates �it eke edinyenede kpu-kpru owo nn �o mbufo, koro Andinyana, emi edideChrist �Ob �on, amana �on �o mbufo mf �in emi ke obioDavid. Ndien emi edi idi �on �o eke �en �ode mbu-fo: mbufo �eyek �ut nsekeyen emi �ewande ke ubak�of �on nte anade ke us �inudia ufene.” Ndien kpaidaha oro ediwak angel �editiene angel oro �etoroAbasi �eny �un �ed �oh �o �ete: “Ub �on enyene Abasi keata eny �on, emem ony �un odu ke is �on ke otu mbonoro enye eny �imede.”—Luke 2:10-14.

Ke ini mme angel oro �eny �onde, mme ekpeme-r �on oro �ed �oh �o kiet eken �ete: “ �Eyak nny �in is �op ikaBethlehem ikese nkp �o emi adade itie, emi Jeho-vah anamde nny �in ifi �ok.” (Luke 2:15) Mm �o �es �o-s �op �eka �ekek �ut nsekeyen emi nte anade ke ebietemi angel oro �ok �od �oh �ode mm �o. Idem akpa mmeowo ke ini mme ekpemer �on oro �et �inde se an-gel oro eket �inde �on �o mm �o. Mary om �um kpukpruik �o emi akama, ony �un ekere ke es �it esie se mm �o�ew �or �ode.

Mf �in, ediwak owo �ed �oh �o ke Jesus akamanake December 25. Edi December edi ini ed �im yeini etuep ke Bethlehem. Snow esikam edep nkondus �uk ini. Ini oro, mme ekpemer �on isidehedeiida er �on mm �o iw �or �o anwa. Andikara Rome nkoikp �ok �od �oh �oke mbon emi �ekeyomde-yom se �eda-de �es �on ibuot ye ukara, �eka ut �o anyan isan oroke ut �o ini etuep oro �ekes �in eny �in ke nwed. Akametie nte Jesus akamana ke October.

JESUS AMANA KE`MM �

`O

¯N, NDIEN INI EWE?

LUKE 2:1-20

� Ntak emi Joseph ye Mary �ekade Bethlehem?� Nso ndy �o ndy �o nkp �o it �ibe ke okoneyo oro Jesus amanade?� Ntak emi mınenke ndikere ke Jesus akamana ke December 25?

18

˙ JESUS AMANA KE BETHLEHEM˙ MME EKPEMER �O

¯N �EKESE JESUS 5

Joseph ye Mary �es �uk �edu ke Bethlehem, iny �on-ke ika Nazareth kana. Ke ini Jesus es �imde usenitiaita, mm �o �en �im enye mbobi nte Ibet oro Abasi�ok �on �ode ndit �o Israel etemede. (Leviticus 12:2, 3)Edi ido ke edem mm �o ndisio eyen erenowo eny �inke usen emi nko. Mm �o �esio eyen mm �o Jesus, kpaeny �in emi angel Gabriel �ok �od �oh �ode �esio enye.

�Ofi �on kiet ye usen ifan �ebe, ndien Jesus �oy �oh �ousen 40.

`Mm �on ke ete ye eka esie �eda enye �eka?

Mm �o �eda enye �eka temple Jehovah ke Jerusalem.To ke ebiet emi mm �o �edude s �im temple edi itiatifan kp �ot. Ibet �od �oh �o ete usen 40 ama ebe to-to ke usen emi eyen erenowo amanade, yak ekaesie emen enye aka temple akawa uwa man mm �ombiba �esana.—Leviticus 12:4-8.

Mary anam oro. Enye �on �o nkpri inuen iba. Oroanam nny �in ifi �ok ke Joseph ye Mary �edi ubuene.Ibet �ok �od �oh �o yak �ewa eyener �on ye inuen kiet. Ediedieke eka mıkemeke ndin �o er �on, ke enye ekemendin �o mbomonkuku iba mme ibiom iba. Sia Maryedide ubuene, enye �on �o nkpri inuen iba.

Akanieren kiet asana ekpere mm �o ke temple.Enye ekere Simeon. Jehovah ama ayarade �on �oenye ke mbemiso enye akpade, ke enye oyok �utChrist mme Messiah oro im �o ik �onw �on �ode. Edi-sana spirit anam Simeon aka temple usen oro,ndien enye okok �ut Joseph ye Mary ye nsekeyenmm �o. Simeon �ob �o eyen oro akama.

Ke ini Simeon os �uk akamade Jesus enye �ot �on �ondik �om Abasi ete: “Ke emi, Akakan �Ob �on Andika-ra, afo amayak of �un fo �ony �on ke if �ure nte afo�ok �od �oh �ode; koro eny �in mi omok �ut us �un eke afoadade �on �o edinyana emi afo en �imde ke iso kpu-kpru mme id �ut, kpa unwana ndif �uh �ode uf �uh �o-nkp �o mfep ke iso mme id �ut ye ub �on ik �ot fo Is-rael.”—Luke 2:29-32.

Idem akpa Joseph ye Mary ndikop nkp �o emi.Simeon �odi �on mm �o ony �un �od �oh �o Mary ke “ �en �im[eyen esie] man ediwak owo �edu �on �o ke Israel�eny �un �efiak �edaha �eda,” ye nte ke enye oyof �uh �onte nkp �o emi �edade akankan �ek �im enye.—Luke2:34.

Owo enwen emi odude ke temple usen oro ediAnna, pr �ofet anwan emi edide isua 84. Bible �od �o-h �o ke akananam Anna itreke ndidu ke temple.Kpa idaha oro enye asana ekpere Joseph, Mary,ye Jesus, ony �un �ot �on �o ndik �om Abasi nny �un nt �inmbana eyen emi nn �o kpukpru owo emi �eyomdendikop.

Es �it enenede enem Joseph ye Mary ndikopkpukpru se mme owo �et �inde �ebana eyen mm �o ketemple. Ke akpanik �o, kpukpru emi ow �ut mm �o keeyen mm �o edi Enye Emi Abasi �Ok �onw �on �ode.

EYEN ORO �EKE¯NW �O

¯N �ODE

LUKE 2:21-39

“KE MME USEN EDINAM MM �O�ESANA” Ke ini nwan Israel ama-nde eyen, enye ama esidehe kendus �uk usen. Ke ini mme usen oro�es �imde ut �it, �ekenyene ndiwa edi-f �op uwa emi edinamde eyen ye eka�esana. Emi ama eti kpukpru owoke eyen oro amanade do if �onkeima. Edi Jesus ekedi mf �onmma yeedisana eyen Abasi. (Luke 1:35)Kpa ye oro enye �ok �of �onde ama,Mary ye Joseph �ema �eda enye �editemple man �edinam mm �o �esanante Ibet eketemede.—Luke 2:22.

20

˙ �EN �IM JESUS MBOBI, EKEM �EMEN �EKA TEMPLE

� Ini ewe ke �ekesisio eyen erenowo eny �in ke Israel?� Nso ke �ekeyom eka eyen anam ke ini eyen esie erenowo �oy �oh �ode usen 40, ndien didie ke se Mary

�on �ode ow �ut ke enye edi ubuene?� Mmanie �ew �ut ke temple ke im �odi �on �o Jesus, ndien didie ke mm �o �ew �ut emi?

6

21

Mme owo �eto Edem Usiahaut �in �edi. Mm �o �edimme asiak ntanta �ofi �on emi �ed �oh �ode ke imekemendit �in se idit �ibede ke ndise ebiet emi ntanta �ofi �onadade ke ikpaeny �on. (Isaiah 47:13) Mm �o �ekek �utntanta �ofi �on kiet ke ini mm �o �ekedude ke edemmm �o, �eny �un �etiene enye. Enye imenke mm �o ikaBethlehem, edi emen aka Jerusalem.

Ke ini mm �o �es �imde Jerusalem, mm �o �eb �up �ete:“Enye emi amanade nte edidem mme Jew odumm �on? Koro nny �in ikok �utde ntanta �ofi �on esie keini ikodude ke edem usiahaut �in, ndien nny �in ime-di ndin �uh �o nn �o enye.”—Matthew 2:1, 2.

Edidem Herod okop nkp �o emi ndien es �it ene-nede ayat enye. Ntre, enye okot kpukpru mb �onoku ye mme adaiso ido ukpono mme Jew ekenob �up ebiet emi Christ edimanade. Mm �o �eda¯Nwed Abasi �ew �ut enye ke edidi “ke Bethlehem.”(Matthew 2:5; Micah 5:2) Herod �od �oh �o �eded �i-be �eda mme asiak ntanta �ofi �on oro �es �ok im �o.Ke ini mm �o �es �imde uf �ok esie, enye �od �oh �o mm �oete: “ �Eka �eket �im �eyom ekpri eyen oro, ndien �ema

�ek �ut enye �efiak �edit �in �en �o mi, man ami nko nkpa-ka nkon �uh �o nn �o enye.” (Matthew 2:8) Edi id �igheukpono ke Herod oyom ndikpono eyen oro, enyeoyom ndifi �ok ebiet emi eyen oro odude man oko-wot!

Ata ndy �o ndy �o nkp �o et �ibe ke ini mm �o �ekp �on-de do. Mm �o �efiak �ek �ut nte ntanta �ofi �on emi mm �o�ekek �utde ke obio mm �o �ot �on �ode isan. Id �ighe atantanta �ofi �on edi emi. Enyene owo emi adade nta-nta �ofi �on emi odomo ndiw �ut mm �o ebiet emi enyeoyomde mm �o �eka. Mme asiak ntanta �ofi �on oro�etiene ntanta �ofi �on emi tutu enye edis �im uf �ok emiJoseph ye Mary �ed �unde ye ekpri eyen mm �o.

Ke ini mm �o �ed �ukde uf �ok oro, mm �o �ek �ut Maryye ekpri eyen esie, Jesus. Mme asiak ntanta �ofi �onoro �en �uh �o �en �o Jesus �eny �un �en �o enye gold yefrankincense ye myrrh. Mm �o �eyom ndifiak mb �ineHerod, edi Abasi �od �oh �o mm �o ke ndap ete �ekufiakuka ub �ine enye. Ntre mm �o �ebe us �un us �un �eny �onobio mm �o.

Ekere ke anie enyene ntanta �ofi �on oro akadademme asiak ntanta �ofi �on oro us �un?

¯Nk �o emeti ke

ntanta �ofi �on oro ekebem iso emen mm �o aka Jeru-salem, ikemenke mm �o ika ikow �ut Jesus ke Beth-lehem. Do ke Edidem Herod okokop nkp �o emiony �un oyom us �un nte okpowotde Jesus. Ndienmıkped �ighe emi Abasi �ok �od �oh �ode mme asiakntanta �ofi �on oro ke ndap ete �ekuka ub �ine Her-od, Herod okpokowot Jesus. Emi ow �ut ke Satan,asua Abasi, akada ntanta �ofi �on oro us �un manokpowot Jesus.

MME ASIAK NTANTA �OFI �O¯N �EKESE JESUS

MATTHEW 2:1-12

� Nny �in isana didie ifi �ok ke id �ighe ikpıkpu ntanta �ofi �on ke mme asiak ntanta �ofi �on oro �ek �ut?�

`Mm �on ke mme asiak ntanta �ofi �on oro �eka �ekek �ut Jesus?

� Ntak emi id �oh �ode ke Satan akada mme asiak ntanta �ofi �on oro us �un?

22

˙ NTANTA �OFI �O¯N ADA MME ASIAK NTANTA �OFI �O

¯N AKA

JERUSALEM EKEM EMEN MM �O OKOW �UT JESUS 7

Angel Jehovah �od �oh �o Joseph ke ndap ete:“Daha ke eny �on, da ekpri eyen emi ye eka esiefehe ka Egypt, ny �un du do tutu nn �o fi uyo; ko-ro Herod �om �on oyom ekpri eyen emi ndiwot.”Ntem, Joseph �os �os �op edemede Mary ke idapete edi ifehe ikp �on obio.—Matthew 2:13.

Joseph ye Mary �es �os �op �emen eyen mm �o �efe-he �ekp �on obio okoneyo oro. Ata nnennen inike mm �o �ekp �on obio oro, sia Herod edikopke mme asiak ntanta �ofi �on oro �ebe us �un us �un�eny �on, ifiakke aba idi ib �ine im �o. Enye �ok �od �o-h �o mm �o �edi �edinam im �o idi �on �o ebiet emi eyenoro odude. Edi mm �o �ebe �eny �on ikaha aba ike-t �in in �o enye. Es �it enenede ayat Herod! Ndiensia Herod enenerede oyom ndiwot Jesus, enye�on �o uyo ete �ewot kpukpru ndit �o irenowo keBethlehem ye ke nkannk �uk oro, emi �edide isuaiba mme �ekpride �ekan oro. Se inamde enye�od �oh �o �ewot ndit �o irenowo emi �edide isua ibaedi ke mme asiak ntanta �ofi �on oro �ema �et �inini emi mm �o �ekek �utde ntanta �ofi �on oro �en �oenye, ntem ke enye ada �odi �on �o isua emanaJesus.

Edinam edidem emi �odi �ok etieti! Bible isiak-ke ibat ndit �ow �on emi �ekewotde, edi pr �ofet Jer-emiah ama etet �in ke mme eka ndit �o �eyenenede�etua �eny �un �ef �uh �o.—Jeremiah 31:15.

Joseph ye nwan esie ye eyen �edid �un keEgypt idahaemi. Edi okoneyo usen kiet, angelJehovah afiak et �in ik �o �on �o Joseph ke ndap.Enye �od �oh �o Joseph ete: “Daha ke eny �on, daekpri eyen emi ye eka esie ny �on is �on Israel, ko-ro mbon emi �ekeyomde ukp �on ekpri eyen emi�emekpana.” (Matthew 2:20) Joseph �om �on afiak�ony �on obio mm �o. Emi osu pr �ofesi emi �ok �od �o-h �ode ete, ‘nyokot eyen mi nsio ke Egypt.’—Ho-sea 11:1.

MM �O �EB �OH �O IDI �OK ANDIKARAMATTHEW 2:13-23

24

Etie nte Joseph akpama ndifiak nny �on Ju-dea nkod �un ke ebiet emi enye okod �unde ekpe-re Bethlehem. Edi �ed �oh �o enye ke Archelauseyen Herod emi edide ata idi �ok owo nko aka-ra Judea idahaemi. Angel Jehovah afiak �od �oh �oenye ke ndap ke obio oro idif �onke ye enye. Oro

anam Joseph emen nwan ye eyen esie okod �unke Nazareth emi odude ke eny �on-eny �on Gali-lee emi mıkpereke-kpere Jerusalem. Mi ke Je-sus okpon, ndien oro anam pr �ofesi enwen osu,emi �od �oh �ode ete: “ �Edikot enye eyen Nazareth.”—Matthew 2:23.

˙ �EMEN JESUS �EFEHE �EKA EGYPT˙ JOSEPH EMEN

¯NWAN YE EYEN ESIE AFIAK AKA NAZARETH

� Nso ke Edidem Herod anam ke ini mme asiak ntanta �ofi �on oro mıfiakke ib �ine enye,ndien didie ke Abasi ekpeme Jesus?

� Ntak emi Joseph ye ubon esie mıkaha ikod �un ke Bethlehem ke �ema �ekekp �on Egypt?� Ewe pr �ofesi Bible ita �esu ke ini emi?

8

25

Jesus okpon ke Nazareth, ekpri obio emi mıw �o-r �oke etop. Nazareth odu ke eny �on-eny �on Gali-lee, ke nkan emi etiede obot obot ony �un ekpe-rede Inyan Galilee.

Etie nte Jesus ekedi isua iba ke ini Josephye Mary �emende enye ke Egypt �edi mi. Etie nteenye ikp �on ke mm �o �ekenyene ini oro. Edi ida-haemi, Jesus enyene ndit �oeka. Eny �in ndit �oekaesie �edi James, Joseph, Simon, ye Judas. Jo-seph ye Mary �enyene ndit �oiban nko. Ke ndit �imnt �in, ndit �oeka Jesus �ey �oh �o owo itiokiet.

Jesus enyene iman nko.¯Nk �o ke eteti Elizabeth

ye John eyen esie. Mm �o �ed �un ko ke us �uk us �ukJudea. Owo emi od �unde ekpere mm �o ke Galilee

edi Salome emi edide eyeneka Mary, eka Jesus.Ebe Salome ekere Zebedee, ndit �o mm �o iba �eke-re James ye John. Bible it �inke mme Jesus amaenenede ekpere owo iba emi ke ini enye ekedi-de ekpri. Edi nte ini akade, mm �o �ema �enenede�ekpere Jesus �eny �un �ekabade �edi mme apostleesie.

Joseph es �in idem anam utom man ese abanaubon esie. Enye edi anamus �o eto. Joseph aka-ma Jesus nte ata eyen esie, ntre mme owo �esi-kot Jesus “eyen anamus �o eto.” (Matthew 13:55)Joseph ekpep Jesus utom esie, ndien Jesus�ofi �ok utom etieti. Oro anam mme owo �ekot Je-sus “anamus �o eto.”—Mark 6:3.

JESUS OKPON KE NAZARETHMATTHEW 13:55, 56 MARK 6:3

26

Joseph ye ubon esie �esituak ibuot �en �o Jeho-vah. Joseph ye Mary �enam se Ibet Abasi �od �oh �o-de mme ete ye eka �esinam. Mm �o �esikpep ndit �omm �o Ik �o Abasi ‘ke ini mm �o �etiede ke uf �ok ye keini mm �o �esanade ke us �un ye ke ini mm �o �ena-de-na ye ke ini mm �o �edahade �eda.’ (Deuteron-omy 6:6-9) Synagogue odu ke Nazareth. Ime-n �im ke Joseph esisana ye nwan ye ndit �o esie

aka do akatuak ibuot �on �o Abasi. Bible �od �oh �o keekedi ido Jesus nko ndisika synagogue ke usenSabbath. (Luke 4:16) Esiny �un enem mm �o ndikatemple Jehovah ke Jerusalem kpukpru isua nka-tuak ibuot nn �o Abasi.

˙ JOSEPH YE MARY �ENYENE EDIWAK NDIT �O˙ JESUS EKPEP UTOM

� Ndit �oeka ifan ke Jesus enyene?� Nso utom ke Jesus ekpep, ndien ntak emi enye ekpepde utom enyeemi-e?� Nso ke Joseph esikpep ubon esie?

9

Ini ndaeyo edi emi. Ini ekem Joseph ndisana yeubon esie ye mme ufan ye iman mm �o nka Jeru-salem nte mm �o �esikade kpukpru isua. Mm �o �ekandidia us �or �o Passover nte Ibet �od �oh �ode �enam.(Deuteronomy 16:16) To ke Nazareth s �im Jeru-salem edi nkp �o nte itiat 75. Kpukpru owo ke�ebene idem �en �o isan emi, es �it ony �un enem mm �onko. Ata ini nduaidem edi emi. Jesus edi isua 12idahaemi, enenede �od �on enye ndika us �or �o emisia oro �om �on anam enye afiak ekes �im temple.

Jesus ye ete ye eka ye ndit �oeka esie ida-ha us �or �o Passover nte nkp �o usen kiet. �Esit �o-n �o Us �or �o Uyo Eke Leaven Mıd �uhe ke ndannsie-re Passover. Us �or �o emi esidi usen itiaba. (Mark14:1) Kpukpru emi os �uk edi ini us �or �o Passover.Esida mm �o nkp �o nte urua iba ndito edem mm �oke Nazareth nka Jerusalem nkod �uk us �or �o eminny �un mfiak nny �on uf �ok. Edi isua enye emi, kentak Jesus, mm �o �ebiat ini �ekan nte ekpedide.�Ekedi �edifi �ok se iket �ibede ke ini mm �o �eny �ondeJerusalem.

Of �uri emi Joseph ye Mary �esanade mi �eny �onuf �ok, mm �o �ekere ke Jesus odu ye mme ufanye iman mm �o. Edi ke ini mm �o �es �imde ebietemi mm �o �edinade okoneyo oro, mm �o ikwe enye.Mm �o �eka �eb �ine mme ufan ye iman mm �o edienye id �uhe ye mm �o. Owo ikwe eyen oro ke ebiet

ndomokiet! Joseph ye Mary �efiak �eka Jerusalemndiyom enye.

Mm �o �eda of �uri usen kiet �eyom enye edi ikwe.�Eny �un �efiak �eyom enye �oy �oh �o usen iba ediis �uk ikwe. Ke akpatre, ke �oy �oh �o usen ita, mm �o�ek �ut enye ke ubet kiet ke es �it temple. Mm �o�ek �ut nte enye etiede ye ikp �o mme andikpep;ke akpan ut �on �on �o mm �o, ke ony �un ob �up mm �omb �ume, ony �un �on �o mm �o ib �or �o oro akpade mm �oidem.

Eka esie ob �up enye ete: “Eyen, ntak emi afoanamde nkp �o ntem ye nny �in? Sese ami ye us �oimasana iyom fi ye mf �uh �o.”—Luke 2:48.

Idem akpa Jesus ke emi mm �o mıfi �okke ebietemi enye okpodude. Ntre enye ob �up mm �o ete:“Ntak emi mbufo �ekpesanade �eyom mi? Ntembufo ik �ofi �okke ite nnyene ndidu ke uf �ok Etemi?”—Luke 2:49.

Idahaemi Joseph ye Mary �ema �ekek �ut eyenmm �o mi, enye asana ye mm �o �ony �on uf �ok keNazareth, ony �un aka iso os �uk ibuot �on �o mm �o.Jesus aka iso okpon ony �un enyene �oni �on. Okpo-s �ukedi emi enye edide eyen �ow �on, Abasi ye mmeowo �ema enye. Ke akpanik �o, toto ke ini eyen-�ow �on, Jesus en �im eti uw �utnkp �o, enye esimandinam nkp �o Abasi ony �un okpono ete ye ekaesie.

MM �O �EKA JERUSALEMLUKE 2:40-52

ISA¯N IDATES �IT Ekesinenem mme owo ndika us �or �o ke Jerusalem ikata

ke isua. (Deuteronomy 16:15) Ke ini isan emi, Jesus ama esik �ut nsionsio ebiet ke id �ut oro, �ofi �ok nsio nsio itie, ony �un osobo ye mme owooro �eketode nsio nsio itie �edi ndituak ibuot nn �o Abasi. Isan emiekesidi et �ip atua!

˙ EYEN ISUA DUOPEBA OB �UP MME ANDIKPEP MB �UME˙ JESUS OKOT JEHOVAH “ETE MI”

�`

Mm �on ke Jesus ye ete ye eka ye esie �esima ndika ke ini ndaeyo? Ntak emi mm �o �esimade ndika do?� Nso it �ibe ke us �un uny �on Jerusalem ke ini Jesus edide isua 12, ndien mm �on ke ete

ye eka esie �ek �ut enye?� Nso eti uw �utnkp �o ke Jesus eken �im �on �o mme uyen mf �in?

10

29

¯Nkp �o nte isua 17 �ebe t �on �o nte Jesus eketie yemme andikpep ke temple ob �up mm �o mb �ume ke inienye edide isua 12. Idahaemi edi ini ndaeyo ekeisua 29 eyo Christ. Ediwak owo �et �in nkp �o �ebanaJohn emi edide iman Jesus, emi ony �un asanade keof �uri edem usoput �in Akpa Jordan �okw �or �o ik �o.

Nte John etiede ye nte enye et �inde ik �o id �ighe seowo ekemede ndis �op mfre. Enye es �ine �of �on emi�edade idet camel �enam ony �un akpaha ikpaunamke is �in. Enye esita nkukunkp �oy �oriy �o ony �un adiaaran �okw �ok ik �ot. Nso etop ke enye �okw �or �o? Enye�od �oh �o mme owo ete: “ �Ekabade es �it, koro obioub �on heaven ke asana ekpere.”—Matthew 3:2.

Etop John anam idem aduai mbon oro �ekopde.Ediwak mm �o �efi �ok ke ana ikabade es �it, oro edi,ikp �uh �ode nte ikesinamde ye nte ikesikerede nkp �o,iny �un isiono idem ikp �on ntaha ido oro ikesinyene-de. Mbon oro �ekedide �eb �ine enye �eketo “Jerusalemye of �uri Judea ye of �uri nkannk �uk Jordan.” (Mat-thew 3:5) Ediwak mbon oro �edide �eb �ine enye �eka-bade es �it. Enye en �im mm �o baptism ke Akpa Jor-dan. Ntak emi enye en �imde mm �o baptism?

Enye en �im mm �o baptism ke ntak emi mm �o �eka-barede es �it ke mme idi �oknkp �o oro mm �o �ekenam-de sia mıken �imke Ibet ediomi oro Abasi okod �ukdeye mm �o. (Utom 19:4) Edi, id �ighe kpukpru owo �eke-dot ndina baptism. Ke ini ndus �uk mme adaiso idoukpono, mme Pharisee ye Sadducee �edide �eb �ineenye, John okot mm �o “ndit �o ib �om,” ony �un �od �o-h �o mm �o ete: “ �Esiono mfri eke odotde ye edikaba-de es �it; �ekuny �un �edodomo ndid �oh �o ke es �it mbu-fo �ete, ‘Nny �in imenyene Abraham nte ete.’ Korond �oh �o mbufo nte Abasi ekeme ndinam mme itiatemi �edaha �eda �edi ndit �o Abraham. Ek �uri anana keetak eto; ndien �enyene ndikpi kpukpru eto eke mı-nw �umke eti mfri ndu �ok nny �un ntop ns �in ke ikan.”—Matthew 3:7-10.

Sia ediwak owo �emade ndika mb �ine John, enye

ony �un �okw �or �ode okopodudu etop, ony �un en �imdeediwak owo baptism, mme Jew �ed �on mme oku yendit �o Levi �ekeb �up enye �ete: “Afo edi anie?”

John �ob �or �o mm �o ete: “Nd �ighe Christ.”Mm �o �eb �up enye �ete: “Afo edi anie, ndien? Ndi

afo edi Elijah?”Enye �ob �or �o mm �o ete: “Nd �ighe.”Mm �o �efiak �eb �up enye �ete: “Ndi afo edi Pr �o-

fet oro?” oro edi, akwa Pr �ofet oro Moses eket �indeabana.—Deuteronomy 18:15, 18.

John �ob �or �o mm �o ete: “Baba!”Mm �o �es �uk �ey �ire �eb �up enye �ete: “Afo edi anie?

man ikpada ib �or �o is �ok mbon oro �eked �onde nny �in.Nso ke afo et �in abana idemfo?” Enye �ob �or �o ete:“Ami ndi uyo owo oro ofioride ke wilderness ete,‘ �Enenede us �un Jehovah,’ kpa nte pr �ofet Isaiah �ok �o-d �oh �ode.”—John 1:19-23.

Mm �o �eb �up enye mb �ume enwen �ete: “Ntak, ndien,afo en �imde owo baptism edieke mud �ighe Christmme Elijah mme Pr �ofet oro?” Enye �on �o mm �o ata etiib �or �o ete: “Nn �im owo baptism ke mm �on. Owo oduke otu mbufo emi mbufo mıdi �on �oke, enye emi etie-nede mi ke edem.”—John 1:25-27.

Ke akpanik �o, John ama eny �ime ke im �o ik �odi �onus �un ke ndinam mme owo �enyene eti es �it manmm �o �ekpeny �ime Messiah emi �eket �inde �ebana, emiakanade akabade Edidem. John eket �in ntem aba-na Edidem oro ete: “Enye emi etienede mi ke edemenyene odudu akan mi, ami nny �un ndotke ndisioenye ikpaukot ke ukot.” (Matthew 3:11) John amaet �in nko ete: “Enye emi etienede mi ke edem ebemmi iso, koro enye ama ododu mbemiso ami ndidu.”—John 1:15.

Ntre, etop oro John �ok �okw �or �ode ete: “ �Ekabadees �it, koro obio ub �on heaven ke asana ekpere,” amaenenede odot. (Matthew 3:2) Oro ama anam mmeowo �efi �ok ke Jesus Christ, kpa Edidem emi Jeho-vah emekde, �om �on �os �op �ot �on �o utom esie.

JOHN ANDIN �IM OWO BAPTISM �ODI �O¯N US �U

¯N

MATTHEW 3:1-12 MARK 1:1-8 LUKE 3:1-18 JOHN 1:6-8, 15-28

30

˙ JOHN �OKW �OR �O IK �O ONY �U¯N EN �IM MME OWO BAPTISM

˙ EDIWAK OWO �ENA BAPTISM, EDI ID �IGHE KPUKPRU OWO

� Nso or �uk owo ke John edi, ndien nso utom ke enye anam?� Ntak emi John en �imde mme owo baptism?� Nso etop ke John �okw �or �o, ndien ntak emi etop oro odotde?

11

31

I KPEHE

2JESUS�OT �O

¯N �O

UKW �OR �OIK �O

“SESE, EYENER �O¯N ABASI

ORO EMENDE IDI �OK¯NKP �O

ERERIMBOT EFEP!”—JOHN 1:29

Ke John Andin �im Owo Baptism ama �ok �okw �or �o ik �oke nkp �o nte �ofi �on itiokiet, Jesus emi ony �un edidenkp �o nte isua 30 idahaemi, aka eb �ine enye keAkpa Jordan. Ntak emi enye akade eb �ine John?Enye ikaha ndise John nte owo okpony �un aka-de ndise ufan esie. Iny �un ikaha ndise nte Johnanamde utom esie eketre. Enye aka ndid �oh �o Johnen �im im �o baptism.

John iny �imeke ndin �im enye baptism, edi �od �o-h �o enye ete: “Ami nkam ndi owo emi afo ekpen �im-de baptism, ndien afo ededi eb �ine mi?” (Matthew3:14) John �ofi �ok ke Jesus edi ata Eyen Abasi.

¯Nk �o

emeti nte John �ok �ofr �ode Elizabeth ke es �it id �ibi kentak idates �it ke ini Mary emi akasanade ye id �i-bi Jesus, akakade ekese Elizabeth. Anaedi ekaJohn ama et �in nkp �o emi �on �o eyen esie. Ekemendidi �ema �et �in �en �o enye nte angel Gabriel aka-namde Mary �odi �on �o ke enye ediman Jesus ye ntemme angel �ekekade �eket �in ik �o ye mme ekpeme-r �on okoneyo emi Jesus akamanade.

John �odi �on �o ke im �o in �im mbon emi �ekabaredees �it �ekp �on idi �oknkp �o mm �o baptism. Edi akanamJesus inamke idi �oknkp �o. Okpos �ukedi emi John

afanade, Jesus �od �oh �o enye ete: “Yak edi ntre keemi, koro ntem ke odot nny �in ndinam kpukpru seinende.”—Matthew 3:15.

Ntak emi odotde �en �im Jesus baptism? Jesusinaha baptism ke ntak emi enye akabarede es �it�okp �on mme idi �oknkp �o esie. Baptism esie ow �ut keenye ayak idemesie �on �o Ete esie ndinam uduakesie. (Mme Hebrew 10:5-7) Jesus ekedi anam-us �o eto, edi ini ekem emi enye oyomde ndit �on �outom emi Ete esie okosiode enye ke heaven �od �onete edinam mi ke is �on. Ndi John ama ekere kenkp �o eyet �ibe ke ini im �o in �imde Jesus baptism?

Nte ini akade, John ama et �in ete: “Enye emi�ok �od �onde mi ete nn �im owo baptism ke mm �on�ok �od �oh �o mi ete: ‘Owo ekededi eke afo edik �utdente spirit os �uh �orede edidoro enye, emi edi enyeemi en �imde owo baptism ke edisana spirit.’ ”(John 1:33) Ntre John ama �ofi �ok ke spirit Aba-si oyos �uh �ode edidoro kiet ke otu mbon emi im �oin �imde baptism. Ntem, ke ini Jesus �ow �or �ode kemm �on, idem ikpaha John ndik �ut nte “spirit Aba-si os �uh �orede nte ibiom edidoro [Jesus] ke idem.”—Matthew 3:16.

JESUS ANA BAPTISMMATTHEW 3:13-17 MARK 1:9-11 LUKE 3:21, 22 JOHN 1:32-34

34

Se ikam ikande emi et �ibe ke ini Jesus anadebaptism. “Eny �on eberede” �on �o enye. Nso ke emi�ow �or �o? Anaedi emi �ow �or �o ke ini baptism oro, keJesus ama afiak eketi nte uwem eketiede ke inienye okodude ke heaven. Ntem, Jesus ama etinte nkp �o eketiede ye im �o ke ini ikodude ke heavenye mme nkp �o emi Abasi ekekpepde im �o mbem-iso idide is �on.¯

Nkp �o enwen edi nte ke ini Jesus anade bap-tism, uyo oto ke heaven ete: “Emi edi edima Eyenmi, emi ami nny �imede.” (Matthew 3:17) Uyo anieekedi oro? Ikemeke ndidi uyo Jesus sia enye doakada ye John. Uyo Abasi ke ekedi. Emi ow �ut keJesus edi Eyen Abasi. Enye id �ighe Abasi.

T �im fi �ok ete ke Jesus edi Eyen Abasi kpa nteAdam, akpa owo emi Abasi okobotde, ekedide.Ke Luke ama eket �in nte Jesus akanade baptismama, enye �od �oh �o nko ete: “Jesus ekedi nkp �o nteisua ed �ip ye duop ke ini enye �ot �on �ode utom esie,�ekeny �un �ekere ke enye edi, eyen Joseph, eyenHeli, . . . eyen David, . . . eyen Abraham, . . .eyen Noah, . . . eyen Adam, eyen Abasi.”—Luke 3:23-38.

Jesus edi “eyen Abasi” kpa nte Adam ekedide.Ke ini Jesus akanade baptism, enye ama �odi �o-n �o ke im �o idi Eyen Abasi, ke iyony �un ifiak ikoduke heaven. Abasi ama ada spirit esie eyet enyearan. Ntem, enye odot ndikpep mme owo akpan-ik �o nny �un nw �ut mm �o us �un uwem. Jesus �ot �on �ondinam nkp �o man enye ekpekeme ndiyak uwemesie nn �o man Abasi efen idi �oknkp �o ubonowo.

˙ JESUS ANA BAPTISM �ENY �U¯N �EYET ENYE ARAN

˙ JEHOVAH ET �I¯N KE JESUS EDI EYEN IM �O

� John anam didie �odi �on �o Jesus?� Sia Jesus mınamke idi �oknkp �o akanam, ntak emi

John en �imde enye baptism?� Ntak emi idem mıkpaha John ndik �ut nte spirit

Abasi edide edidoro Jesus?

12

Ke ndondo oro John en �imde Jesus baptism ama,spirit Abasi ada enye aka wilderness ke Ju-dea. Enye enyene ediwak nkp �o nditie nkere. Keini enye akanade baptism, ‘eny �on ama ebere-de.’ (Matthew 3:16) Oro ama anam enye eti mmenkp �o oro enye ekekpepde ye se enye ekesinam-de ke heaven. Ke akpanik �o, enye enyene ediwaknkp �o nditie nkere.

Jesus odu ke wilderness ke okoneyo 40 yeuwemeyo 40. Enye idiaha nkp �o ndomokiet ke iniemi. Ke ini bi �on enenerede �od �on enye, Satan kpaDevil aka okodomo enye ete: “Edieke afo edideeyen Abasi, d �oh �o mme itiat emi �ekabade mmeebok uyo.” (Matthew 4:3) Jesus �ofi �ok ke if �onkeim �o ida ut �ibe ut �ibe odudu oro Abasi �on �ode im �oinam nkp �o ke uf �on idem im �o, ntre enye imahandinam se Satan �od �oh �ode enye anam.

Devil itreke do. Enye odomo Jesus ke us �unenwen. Enye �od �oh �o Jesus osio idemesie keeny �on temple �odu �ok ke is �on. Edi Jesus idehedeiinam ut �o nkp �o oro. Jesus ada

¯Nwed Abasi ow �ut

enye ke if �onke ndidomo Abasi ke ut �o us �un emi.�Oy �oh �o idomo ita emi Devil odomode Jesus edi

ndimen enye nkow �ut “kpukpru mme obio ub �onererimbot ye ub �on mm �o,” nny �un nd �oh �o enye ete:“Ny �on �o fi kpukpru nkp �o emi edieke afo �odu �odeke is �on atuak ibuot �on �o mi.” Isan emi nko, Je-

sus es �in en �o emi ony �un �od �oh �o enye ete: “Da-ha mi, Satan!” (Matthew 4:8-10) Jesus iny �imekendinam idi �oknkp �o, enye �ofi �ok ke Jehovah kp �ot keinyene ndinam edisana utom nn �o. Ke akpanik �o,Jesus ebiere ndika iso nnam nkp �o Abasi.

Imekeme ndikpep nkp �o nto mme idomo emi yente Jesus anamde nkp �o ke ini idomo emi. Emiekedi ata idomo. Oro ow �ut ke Satan id �ighe idi �ok-nkp �o emi es �inede owo ke es �it nte ndus �uk owo�ed �oh �ode. Enye edi ata owo, edi nny �in ikemekendik �ut enye. Mb �uk emi ekpep nny �in nko ke Dev-il enyene ukara ererimbot emi, enye ada mmeandikara ererimbot emi us �un. Mıkped �ighe ntre,owo ikp �od �oh �oke ke enye ndikoyom ndiyak mm �onn �o Christ ekedi idomo.

Devil �ok �od �oh �o nko ete ke im �o iy �on �o Jesusnkp �o edieke enye �odu �ode ke is �on atuak ibuot�on �o im �o ini kiet kp �ot. Enye ama akam �onw �o-n �o ndin �o Jesus kpukpru mme obio ub �on ereri-mbot. Devil ekeme ndida ut �o us �un emi ndomonny �in, enye ekeme ndinam inyene ererimbot emi,odudu, mme uw �or �oiso, �od �on nny �in. �Of �on ikpebeuw �utnkp �o Jesus emi �ok �os �on �ode ada ye Abasi keini idomo. Ti ete ke Devil ama adaha �okp �on Je-sus “tutu ifet afiak eberede.” (Luke 4:13) Ukemnkp �o emi ekeme ndit �ibe nn �o nny �in, ntre ana ikaiso idu ke ukpeme.

KPEP¯NKP �O TO NTE JESUS EBEDE IDOMO

MATTHEW 4:1-11 MARK 1:12, 13 LUKE 4:1-13

� Mme nkp �o ewe ke Jesus ekere ke usen 40 oro enye odude ke wilderness?� Didie ke Devil odomo Jesus?� Nso ke ikeme ndikpep nto mme idomo oro ye nte Jesus anamde nkp �o?

36

˙ SATAN ODOMO JESUS 13

Ke Jesus ama okodu usen 40 ke wilderness,enye afiak eb �ine John emi eken �imde enye bap-tism mbemiso enye afiakde �ony �on Galilee. NteJesus asanade ekpere, John osio ub �ok anyanony �un �od �oh �o mbon emi �edude ye enye ete: “Se-se, Eyener �on Abasi oro emende idi �oknkp �o ereri-mbot efep! Emi edi owo emi nket �inde mbana nte,Owo emi etienede mi ke edem ebem mi iso, koroenye ama ododu mbemiso ami ndidu.” (John 1:29, 30) Okpos �ukedi emi John �os �on �ode Jesus ke�ofi �on ifan, enye �ofi �ok ke Jesus ama ododu keheaven.

Urua ifan ko ke edem ke ini Jesus ekedide eb �i-ne John ete en �im im �o baptism, etie nte John ik �o-di �on �oke ke Jesus edi Messiah. John ke idemesie�od �oh �o ete: “Ami nkakam ndi �on �oke enye, edi ntakemi nken �imde owo baptism ke mm �on ekedi man�eyarade enye �en �o Israel.”—John 1:31.

John et �in �on �o mbon emi �edude ye enye seiket �ibede ke ini im �o iken �imde enye baptismete: “Mma nk �ut spirit os �uh �orede nte ibiom otoke heaven edidoro enye. Ami nkakam ndi �on �okeenye, edi Enye emi �ok �od �onde mi ete nn �im owobaptism ke mm �on �ok �od �oh �o mi ete: ‘Owo ekede-di eke afo edik �utde nte spirit os �uh �orede edidoroenye, emi edi enye emi en �imde owo baptism keedisana spirit.’ Ndien mma nk �ut, nny �un ntie ntie-nse nte ke enye edi Eyen Abasi.”—John 1:32-34.

John odu ye mbet esie iba ke ini Jesus afiak-de aka eb �ine enye ke ndannsiere. John �od �oh �omm �o ete: “Sese, Eyener �on Abasi!” (John 1:36) Keini owo iba emi �edide mbet John Andin �im OwoBaptism �ekopde ik �o emi, mm �o �edaha �etiene Je-sus. Owo mm �o kiet ekere Andrew. Etie nte �oy �o-h �o owo iba ekewet mb �uk emi, enye nko ekereJohn. Etie nte John emi edi eyen Salome, eyen-eka eka Jesus. Salome edi nwan Zebedee.

Ke ini Jesus �ow �on �orede ok �ut nte Andrew ye

John �etienede enye, enye ob �up mm �o ete: “Nso kembufo �eyom?”

Mm �o �eb �up enye �ete: “Rabbi . . . afo od �un kemm �on?”

Jesus �ob �or �o mm �o: “ �Edi, ndien mbufo �eyek �ut.”—John 1:37-39.

Edi nkp �o nte nkanika inan uwemeyo, Andrewye John �edu ye Jesus of �uri usen oro. Es �it enemAndrew etieti tutu enye oyom Simon eyenekaesie emi �esikotde nko Peter ony �un �od �oh �o enyeete: “Nny �in imok �ut Messiah.” (John 1:41) Andrewemen Peter okow �ut Jesus. Okpos �ukedi emi Johnmımaha ndit �in nkp �o mbana idemesie ke mb �ukemi, etie nte enye nko ama ekemen James eyen-eka esie okow �ut Jesus.

Ke ndannsiere, Jesus ok �ut Philip emi otodeBethsaida. Bethsaida odu ekpere es �uk Galilee,ony �un edi obio mme Andrew ye Peter. Jesus�od �oh �o Philip ete: “Tiene mi.”—John 1:43.

JESUS �OT �O¯N �O NDINYENE MME MBET

JOHN 1:29-51

38

Philip ok �ut Nathanael, emi �edi �on �ode nko nteBartholomew, ony �un �od �oh �o enye ete: “Nny �inimok �ut enye emi Moses ye mme Pr �ofet �ekewetde�ebana ke Ibet, kpa Jesus, eyen Joseph, emi oto-de Nazareth.” Nathanael in �imke, ntre enye ob �upPhilip ete: “Nte eti nkp �o ndomokiet ekeme ndi-w �or �o nto Nazareth?”

Philip �od �oh �o enye ete: “Di dise.” Jesus adaok �ut Nathanael asanade edi ony �un �od �oh �o ete:“Sese, ata eyen Israel, emi abiana mıd �uhe enyeke es �it.”

Nathanael ob �up Jesus ete: “Asana didie �odi �o-n �o mi?”

Jesus �ob �or �o enye ete: “Mbemiso Philip oko-kotde fi, ke adanaemi afo okodude ke idak etofig, mma nkok �ut fi.”

Idem akpa Nathanael, ndien enye �od �oh �o ete:“Rabbi, afo edi Eyen Abasi, afo edi Edidem Is-rael.”

Jesus ob �up enye ete: “Nte afo emen �im keakpanik �o koro nk �od �oh �ode fi ke mma nk �ut fi keidak eto fig? Afo oyok �ut mme nkp �o emi �ekpon-de �ekan mm �o emi.” Jesus aka iso �od �oh �o enyeete: “Ke ata akpanik �o ke nd �oh �o mbufo nte, Mbu-fo �eyek �ut nte �ebererede heaven ye nte mme an-gel Abasi �edide �ed �od �ok �esos �uh �ode �edi ndinamnkp �o nn �o Eyen owo.”—John 1:45-51.

Esis �it ini ke oro ebede, Jesus ye mbufa mbetesie emi �ekp �on It �ighede Jordan oro �eka Galilee.

˙ MME AKPA MBET JESUS �ETIENE ENYE

� Mmanie �edi mme akpa mbet Jesus?� �Ekenam didie �emen Peter ye James �ew �ut Jesus?� Nso inam Nathanael en �im ke Jesus edi Eyen

Abasi?

14

39

JESUS ANAM AKPA UT �IBE¯NKP �O ESIE

JOHN 2:1-12

�Oy �oh �o usen ita edi emi t �on �o Nathanael akakaba-de edi mbet Jesus. Jesus ye ndus �uk ke otu akpambet esie emi �ed �ok �eka Galilee, kpa nkan emikpukpru mm �o �etode, emi odude ke eny �on-eny �onJerusalem. Mm �o �eka Cana, obio mme Nathanael.Cana odu ke eny �on obot ke eny �on-eny �on Naza-reth. Jesus ke idemesie okokpon ke Nazareth.�Ekot mm �o us �or �o nd �o ke Cana.

Eka Jesus etiene edi us �or �o emi. Sia enye edi-de ufan mme �od �o nd �o emi, ony �un etienede mm �oese isenowo, enye �os �os �op ok �ut ke wine �om �onok �ure, ntre enye aka �ok �od �oh �o Jesus ete: “Mm �oinyeneke wine.”—John 2:3.

Ik �o Mary �ow �or �o yak Jesus anam nkp �o abanawine emi ok �urede mi. Jesus et �in ik �o emi ow �utdeke im �o iny �imeke se enye et �inde ony �un ob �up enyeete: “Nsana nso ye afo nwan owo?” emi �ow �or �o-de, ‘enye oro ebehe nny �in didie?’ (John 2:4) SiaJesus edide Edidem emi Abasi emekde, Ete esieke heaven editeme enye se akpanamde, id �ighembonubon mme mme ufan esie. Mary ok �ut ke�of �on iyak eyen im �o ebiere nte enye edisede iba-na nkp �o oro, ntre enye �od �oh �o mbon oro �esana-de utom ete: “Se ededi oro enye �od �oh �ode mbu-fo, �enam.”—John 2:5.

Aban itiokiet emi �ebotde ke itiat �edu do. Abankiet edi nkp �o nte lita 40. Jesus �od �oh �o mbonoro �esanade utom ete: “ �Ed �on mm �on �ey �oh �o mmeaban mm �on emi.” Ekem enye �od �oh �o mm �o ete:“ �Ekoi ndus �uk idahaemi �eda �es �ok etubom us �or �o.”—John 2:7, 8.

Wine emi enenede enem etubom us �or �o oro,edi enye ifi �okke nte wine emi asanade. Ntre etu-bom us �or �o okot ebend �o, ony �un �od �oh �o enye ete:“ �Esibem iso �esio eti wine �edi, ndien ke ini mmeowo �ema �ekenw �on �ey �uh �o, �esio enye oro mınemke�edi. Afo omom �um eti wine en �im tutu es �im emi.”—John 2:10.

Emi edi akpa ut �ibenkp �o oro Jesus anamde.Ke ini mbufa mbet esie �ek �utde emi, mm �o �etet �im�ebu �ot idem ye enye. Ke oro ebede, Jesus asanaye eka esie ye ndit �oeka esie aka Capernaum emiekperede Inyan Galilee.

˙ US �OR �O ND �O KE CANA˙ JESUS ANAM MM �O

¯N AKABADE WINE

� Ini ewe ke �ekenam us �or �o nd �o ke Cana?� Nso ke Jesus �ob �or �o ke ini eka esie et �inde nkp �o abana wine?� Nso ut �ibenkp �o ke Jesus anam, ndien didie ke emi enyene uf �on �on �o mbon enwen?

15

41

IF �IK UF �OK ABASI ADIA JESUS IDEMJOHN 2:12-22

Ke �ema �ekesuana nd �o oro ke Cana, Jesus akaCapernaum. Enye asana ye eka esie ye ndit �oekaesie, oro edi James, Joseph, Simon, ye Judas.

Edi ntak emi Jesus akade Capernaum? Obioemi okpon akan Nazareth ye Cana ony �un oduke ebiet oro ediwak owo �esibede.

¯Nkp �o enwen

edi nte ke ediwak mbufa mbet Jesus �ed �un keCapernaum mıd �ighe �edu �ekpere do. Ntre Jesuseyekpep mm �o nkp �o ke obio mm �o.

Ke ini Jesus odude ke Capernaum, enye anamediwak ut �ibenkp �o. Ntem, mbon oro �edude do,ye ke nkannk �uk obio oro �ekop �ebana se enyeanamde do. Edi sia Jesus ye mbet esie �ene-nerede �ema Abasi, idib �ighike mm �o �em �on�ed �ok �eka Jerusalem man �eked �uk Passover ekeisua 30 eyo Christ.

Mi ke temple Jerusalem ke mbet Jesus �ek �utnte enye anamde nkp �o emi enenerede akpa owoidem, kpa nkp �o oro akanam mm �o mıkwe.

Ibet Abasi eteme ndit �o Israel ete �esiwa uwake temple, ndien mm �o �esiwak ndiwa unam;mbon oro �etode-to �edi nko �esidep unam do�enam udia mm �o ke ini oro mm �o �edude do. NtreIbet ama eny �ime mbon oro �etode nsio nsio itie�edi Jerusalem �ekama ok �uk man �ekpedep “enanye er �on ye ebot” ye nkp �o enwen ekededi oro

mm �o �ediyomde ke adanaemi mm �o �edude do.(Deuteronomy 14:24-26) Mme owo ke Jerusa-lem �esinyam unam ye inuen ke akamba es �itok �ure temple. Ndus �uk mm �o �esit �uk mme owoetieti.¯

Nkp �o emi ayat Jesus es �it tutu enye anwanaok �uk mme okp �uh �o ok �uk �odu �on �o, on �uk okpokoromm �o �odu �on �o ony �un eb �in mm �o osiono ke tem-ple. Enye �od �oh �o mm �o ete: “ �Etan mme nkp �o emi�esiono mi! �Ekuda uf �ok Ete mi �en �im uf �ok mbub �i-ne!”—John 2:16.

Ke ini mbet esie �ek �utde nkp �o emi, mm �o �eti ke�ema �ewet �ebana Eyen Abasi �ete: “If �ik uf �ok foayadia mi idem.” Edi mme Jew �eb �up enye �ete:“Nso idi �on �o ke afo enyene ndiw �ut nny �in, ke emiafo anamde mme nkp �o emi?” Jesus �ob �or �o mm �oete: “ �Ew �uri temple emi, ndien ny �ob �op enye keusen ita.”—John 2:17-19; Psalm 69:9.

Mm �o �ekere ke Jesus et �in abana ata templeoro ke Jerusalem, ntre mm �o �efiak �eb �up enye�ete: “ �Ekeda isua aba ye itiokiet �eb �op templeemi, ndien ndi afo edib �op enye ke usen ita?”(John 2:20) Edi Jesus eket �in abana idemesie,id �ighe temple Jerusalem. Ke isua ita ama eke-be, mbet esie �eti ik �o esie emi ke ini �enamdeenye eset.

˙ JESUS ANAM TEMPLE ASANA

�`

Mm �on ye mm �on ke Jesus aka ke ama �ok �ony �on nd �o oro ke Cana?� Ntak emi Jesus ayatde es �it abana se mme owo �enamde ke temple, ndien nso ke enye anam?� Ewe temple ke Jesus et �in abana, ndien nso ke ik �o esie �ow �or �o?

16

43

Jesus anam ikp �o ut �ibenkp �o ke adanaemi os �ukodude ke Jerusalem ke ini us �or �o Passover ekeisua 30 eyo Christ. Emi anam ediwak owo �en �im keenye edi Eyen Abasi. Nicodemus emi edide Phar-isee ye owo akwa esop mme Jew emi �ekotde San-hedrin, enenede ama mme ut �ibenkp �o esie emi.Ntre, enye oyom Jesus ekpep im �o nkp �o abanaAbasi. Enye aka eb �ine Jesus ke okoneyo. Ekemendidi se inamde enye aka ke okoneyo edi koro enyeefehede nte ikp �o owo mme Jew eken �edidade im �oedieke �ek �utde im �o inemede nneme ye Jesus.

Nicodemus �od �oh �o Jesus ete: “Rabbi, nny �in im �o-fi �ok ite afo edi andikpep emi otode Abasi; koro ba-ba owo kiet ikemeke ndinam mme idi �on �o emi afoanamde ib �oh �oke Abasi odu ye enye.” Jesus �od �oh �oNicodemus ke owo ekededi emi oyomde ndid �ukObio Ub �on Abasi enyene ‘ndit �on �o ntak mmana.’—John 3:2, 3.

Nicodemus ekere nte owo ekemede ndit �on �ontak mmana, ntre enye ob �up Jesus ete: “Ndi enyeekeme ndid �uk id �ibi eka esie �oy �oh �o ut �im ikabanny �un mmana?”—John 3:4.

Id �ighe se owo ndit �on �o ntak mmana �ow �or �ode edioro. Jesus anam nkp �o emi anwana enye ete: “Ib �o-h �oke owo ekededi amana oto mm �on ye spirit, enyeikemeke ndid �uk obio ub �on Abasi.” (John 3:5) Keini Jesus akanade baptism ndien edisana spiritos �uh �ode edidoro enye ke idem, enye ama “amanaoto mm �on ye spirit.” Ndien nko, �ema �ekop uyo keheaven nte �od �oh �ode ete: “Emi edi edima Eyen mi,emi ami nny �imede.” (Matthew 3:16, 17) Ntem keAbasi akanam kpukpru owo �efi �ok ke imada edisa-na spirit iyet Jesus aran iny �un in �o enye ifet ndi-d �uk Obio Ub �on heaven. Ndien ke Pentecost ekeisua 33 eyo Christ, Abasi �oy �on �o mbon enwen oro�enade baptism edisana spirit esie; mm �o nko �eye-t �on �o ntak �emana, oro edi, �eyeda spirit Abasi �eyetmm �o aran ndien mm �o �eyekabade �edi ndit �o Abasi.—Utom 2:1-4.

Se Jesus ekpepde Nico-demus abana Obio Ub �onAbasi is �uk inwanake enye.Ntem, Jesus et �in mmenkp �o enwen emi �ebanadesanasana utom oro Abasi�on �ode enye nte Eyen esieete: “Kpa nte Moses ekeme-nerede ur �ukik �ot ke eny �onke wilderness, kpas �uk ntreke �enyene ndimenede Eyen owo ke eny �on, mankpukpru owo eke �en �imde enye ke akpanik �o �ekpe-nyene nsinsi uwem.”—John 3:14, 15.

Anyan ini ko, ndit �o Israel emi ndi �oi ur �ukik �ot �eke-domde �ekenyene ndimenede eny �in mm �o nse ur �uk-ik �ot okpoho man �edu uwem. (Numbers 21:9) Kpa-s �uk ntre, kpukpru owo �enyene ndibu �ot idem yeEyen Abasi man enye afak mm �o osio ke nkpa, manmm �o �eny �un �enyene nsinsi uwem. Jesus ow �ut nteJehovah amade mme owo ke ini enye �od �oh �odeNicodemus ete: “Abasi ama enenede ama ereri-mbot tutu enye �on �o ikp �on-ikp �on edibon Eyen esie,man owo ekededi eke �obu �otde idem ye enye oku-tak edi enyene nsinsi uwem.” (John 3:16) Ntem,ke �ofi �on itiokiet ama ekebe t �on �o Jesus �ok �ot �on �outom ukw �or �oik �o esie, enye anam mme owo mi keJerusalem �edi �on �o ke im �o ke �edida �enyana ubon-owo.

Jesus �od �oh �o Nicodemus ete: “Abasi ikosiohoEyen esie id �on ke ererimbot man edikpe ikpe �on �oererimbot.” Emi �ow �or �o ke Abasi ikosioho Jesusid �on ite edikpe ikpe osobo kpukpru owo, edi ke�ekesio enye �ed �on “man okpoto ke enye �enyanaererimbot.”—John 3:17.

Nicodemus ekeded �ibe aka nneme ye Jesus keokoneyo. Ntre, odot nte Jesus adade nneme esieye enye ekeberi ntem: “Se �edade �ebiere ikpe ediemi, nte ke unwana [oro edi, nte Jesus odudeuwem ye se enye ekpepde mme owo] ama edi ke

JESUS EKPEP NICODEMUS¯NKP �O OKONEYO

JOHN IBUOT 2 UFA¯NIK �O 23 ES �IM IBUOT 3 UFA

¯NIK �O 21

44

ererimbot edi mme owo �ema ek �im utu ke unwa-na, koro mme utom mm �o �edi �okde. Koro owo ekeanamdembubiam nkp �o asasua unwana iny �un iw �o-r �oke idi unwana, mbak �edisua �en �o mme utom esie.Edi owo eke anamde se idide akpanik �o �ow �or �o ediunwana, man �ekpeyarade mme utom esie nte ke

se enye anamde asana ekekem ye uduak Abasi.”—John 3:19-21.

Nicodemus edi Pharisee ye andikpep ke Israel.Edi idahaemi enye enyene ndibiere mme iyekereibana se im �o ikopde ibana nte Jesus edinamdeuduak Abasi osu.

˙ JESUS ENEME NNEME YE NICODEMUS˙ SE ‘NDIT �O

¯N �O NTAK MMANA’ �OW �OR �ODE

� Nso inam Nicodemus aka eb �ine Jesus, ndien ntak emi enye akade ke okoneyo?� Nso ke ‘ndit �on �o ntak mmana’ �ow �or �o?� Ntak emi �ekemede ndid �oh �o ke Jesus iked �ighe ndikpe ikpe nn �o ererimbot?

17

45

Jesus ye mbet esie �ekp �on Jerusalem ke �ema�ekek �ure us �or �o Passover ke ini ndaeyo ekeisua 30 eyo Christ. Edi mm �o iny �onke uf �ok mm �oke Galilee. Mm �o �eka Judea, ndien do ke mm �o�en �im ediwak owo baptism. Ukem utom emi keJohn Andin �im Owo Baptism anam ke nkp �o nteisua kiet idahaemi, ndus �uk mbet esie �es �uk �edo-du ye enye ke it �ighede emi ekperede Akpa Jor-dan.

Jesus ke idemesie in �imke owo ndomokietbaptism, edi enye eteme mme mbet esie nte�edinamde oro. Jesus ye John ke �ekpep mmeJew oro �ekabarede es �it nkp �o. Mme owo emi�ekabade es �it ke idi �oknkp �o oro mm �o �enamde kentak emi mm �o mın �imke ibet Abasi.—Utom 19:4.

Edi mme mbet John �eyat es �it �eny �un �et �in seJesus anamde emi �en �o John. Mm �o �ed �oh �o �ete:“[Jesus] emi okodude ye afo . . . ke en �im owobaptism ndien kpukpru owo ke �eka �eb �ine enye.”(John 3:26) Edi John iyatke es �it. Enye akamenenem es �it nte mme owo �ekade �eb �ine Jesusony �un oyom mme mbet esie �edara nko. John�od �oh �o mm �o ete: “Mbufo ke idem mbufo �emedintiense mi nte ke mma nd �oh �o nte, Ami nd �igheChrist, edi, �ekesio mi �ed �on ndibem enye iso.”Enye �on �o mm �o uw �utnkp �o oro edinamde ik �o esieanwana mm �o ete: “Ebend �o edi andinyene nwan-nd �o. Edi, ke ini ufan ebend �o adade okop enyeuyo, adara etieti ndikop uyo ebend �o. Ntre �eme-nam idates �it mi emi �oy �oh �o.”—John 3:28, 29.

John emi edide ufan ebend �o ama adat es �itetieti ke ini enye akanamde mme mbet esie�edi �on �o Jesus �ofi �on ifan emi �ekebede. Ndus �ukmm �o �ema �etiene Jesus, ndien nte ini akade,�eyeda edisana spirit �eyet mm �o aran. John oyommme mbet oro �edude ye enye �etiene Jesus. Seidude edi ke John �odi �on us �un �on �o Christ. John�od �oh �o ete: “Enye ayaka iso okpon, edi ami nya-ka iso nkpri.”—John 3:30.

Nte ini akade, John enwen emi ekes �inede keotu akpa mbet Jesus ewet abana ebiet emi Je-sus okotode edi ye akpan utom emi Abasi �on �o-de enye nte andinyana ubonowo ete: “Enye emiotode ke eny �on edi okpon akan kpukpru mm �oeken. . . . Ete amama Eyen ony �un ayak kpu-kpru nkp �o es �in enye ke ub �ok. Owo eke �obu �ot-de idem ke Eyen enyene nsinsi uwem; owo eke�os �onde ibuot ye Eyen idikwe uwem, edi iyates �itAbasi odoro enye ke idem.” (John 3:31, 35, 36)Ata akpanik �o ke John et �in emi!

Ib �ighike ke John ama eket �in ke utom im �oayaka iso ekpri ke ini eke Jesus edikade isookpon, Edidem Herod om �um enye. Herod adaHerodias, nwan Philip eyenete esie, �od �o. SiaJohn et �inde ke eferife ke ef �ibe edi emi, ndienke se enye anamde �odi �ok etieti, Herod �on �ouyo ete �es �in enye ke uf �ok-nkp �ok �obi. Ke ini Je-sus okopde ke �em �um John, enye ye mbet esie‘ �ekp �on Judea �eka Galilee.’—Matthew 4:12; Mark1:14.

UTOM JESUS AKA ISO OKPON, EKE JOHN AKA ISO EKPRIMATTHEW 4:12 MARK 6:17-20 LUKE 3:19, 20 JOHN IBUOT 3 UFA

¯NIK �O 22 ES �IM IBUOT 4 UFA

¯NIK �O 3

46

˙ MBET JESUS �EN �IM MME OWO BAPTISM˙ �ES �IN JOHN ANDIN �IM OWO BAPTISM KE UF �OK-

¯NKP �OK �OBI

� Ntak emi John en �imde mme owo baptism, nso ikony �un inam Jesus �od �oh �o mme mbet esie�en �im mme owo baptism ini oro?

� Didie ke John ow �ut ke ikpanaha mbet esie �eyat es �it �ebana utom Jesus?� Ntak emi �es �inde John ke uf �ok-nkp �ok �obi?

18

47

Ke ini Jesus ye mme mbet esie �ekp �onde Judea,mm �o �esana Samaria �eka Galilee. �Okp �os �on isananam idem emem mm �o. Ke nkp �o nte nkanikaduopeba uwemeyo, mm �o �edu �ok odudu ke obubemm �on Jacob �ekpere Sychar. Etie nte Jacob keidemesie eket �ibi obube emi, mıd �ighe ekeme ndi-di enye ekekpekpe mbon enwen �et �ibi obube emi�en �o enye ke ediwak isua emi �ekebede. Tutu es �imemi, obube emi odu ke obio emi �ekotde Nablus.

Ke ini Jesus �odu �okde odudu ke mben obu-be emi, mbet esie �ed �uk obio �eka ndidep udia.Ekem nwan Samaria kiet edi ndikoi mm �on. Je-sus �od �oh �o enye ete: “N �o mi mm �on nnw �on.”—John4:7.

Mme Jew isanake nkp �o ye mbon Samaria kentak idi �ok usua oro mm �o �enyenede ye kiet eken.Idem akpa nwan mbon, oro anam enye ob �up Je-sus ete: “Afo emi edide Jew anam didie ebene mimm �on, ke ini ndide nwan Samaria?” Jesus �ob �or �oenye ete: “Edieke afo �okp �ofi �okde en �o mf �on Abasiye owo emi �od �oh �ode fi ete, ‘N �o mi mm �on nnw �on,’afo ekpebene enye, ndien enye �okp �on �o fi odu-uwem mm �on.”¯

Nwan oro �od �oh �o enye ete: “Ete, afo ukamunyeneke b �oket ndida nkoi mm �on, obube mm �onony �un ot �un �o.

`Mm �on, ndien, ke afo edida odu-

uwem mm �on emi? Ndi afo okpon akan ete etenny �in Jacob, emi �ok �on �ode nny �in obube mm �onemi, emi enye ke idemesie �ok �or �o ye ndit �o esieye mme ufene esie �ekesinw �onde mm �on ke es �it?”—John 4:9-12.

Jesus �ob �or �o enye ete: “Kpukpru owo eke�enw �onde mm �on emi �eyefiak �ekop nsatit �on. Owoekededi emi �onw �onde mm �on eke ndin �ode enyeidikopke aba nsatit �on tutu amama, edi mm �on ekendin �ode enye ayakabade edi id �im mm �on ke es �itesie emi otopde �ow �or �o ndin �o nsinsi uwem.” (John4:13, 14) Ke akpanik �o, Jesus ebene idem ndine-me ik �o Abasi, emi etiede nte odu-uwem mm �on ye

nwan Samaria emi, okpos �ukedi emi idem emem-de enye.¯

Nwan oro �od �oh �o enye ete: “Ete, n �o mi mm �onemi, mbak ndikop nsatit �on, ndiny �un nka iso ndiebiet emi ndikoi mm �on.” Etie nte Jesus oyom ndi-kp �uh �o nneme ke itie emi, enye anam enye �od �o-h �o mma oro ete: “Ka kokot ebe fo di.”

¯Nwan oro

�ob �or �o ete: “Nnyeneke ebe.” Anaedi idem enenedeakpa enye ke adana nte Jesus �ofi �okde im �o eketreke ini Jesus �od �oh �ode enye ete: “Afo emet �im et �inete, ‘Nnyeneke ebe.’ Koro afo ama enyenyene ebeition, ndien eren oro afo enyenede idahaemi id �i-ghe ebe fo.”—John 4:15-18.

Se Jesus et �inde emi enenede anwana nwanemi, ntre enye �od �oh �o Jesus ke nkpaidem ete:“Ete, mmok �ut nte afo edi pr �ofet.” Didie ke ik �o emiow �ut ke nwan emi oyom Jesus eneme ik �o Aba-si �on �o im �o? Mma oro aka iso �od �oh �o ete: “Mmeete ete nny �in [mbon Samaria] �ekesituak ibuotke obot emi; [oro edi, Obot Gerizim emi odudeekpere do,] edi mbufo [mme Jew] �ed �oh �o �ete keJerusalem edi ebiet emi owo akpatuakde ibuot.”—John 4:19, 20.

Edi Jesus aka iso anam anwana ke id �ighe ebietoro owo atuakde ibuot �on �o Abasi akam edi akpannkp �o. Enye �od �oh �o ete: “Ini ke edi eke mbufo

JESUS EKPEP¯NWAN SAMARIA

¯NKP �O

JOHN 4:3-43

48

˙ JESUS EKPEP¯NWAN SAMARIA YE MBON EKEN

¯NKP �O

˙ NTE ABASI OYOMDE �ETUAK IBUOT �EN �O IM �O

� Ntak emi idem akpade nwan Samaria ke ini Jesus et �inde ik �o ye enye?� Nso ke Jesus et �in �on �o nwan oro abana odu-uwem mm �on ye ebiet oro �ekpetuakde ibuot �en �o Abasi?� Didie ke Jesus anam nwan Samaria �odi �on �o owo emi im �o idide, ndien Jesus �od �oh �o ke didie ke owo

akpatuak ibuot �on �o Abasi?

19

49

mıdituakke ibuot in �o Ete ke obot emi mme ke Je-rusalem. Edi, ini ke edi, ini oro ony �un edi emi, ekeata mme andituak ibuot �edituakde ibuot �en �o Eteke spirit ye ke akpanik �o, koro edi ut �o mme owoemi ke Ete oyom ete �etuak ibuot �en �o im �o.”—John4:21, 23, 24.

Id �ighe ebiet oro ata mme andituak ibuot �etuak-de ibuot edi akpan nkp �o �on �o Ete, akam edi ntemm �o �enamde oro.

¯Nwan oro ama se enye okop-

de, ntre enye �od �oh �o ete: “Mm �ofi �ok nte ke Messiahemi �ekotde Christ ke edi. Ini ekededi oro enyeedide edis �im, enye eyet �in kpukpru nkp �o inwan-inwan �on �o nny �in.”—John 4:25.

Mi ke Jesus et �in ata �okp �oik �o �on �o enye ete:“Ami emi nt �inde ik �o mi ye afo ndi enye.” (John4:26) Kam kere bana oro!

¯Nwan emi ekedi ndikoi

mm �on uwemeyo emi. Jesus �of �on enye ut �o mf �onemi. Enye et �in nkp �o emi akanam enye mıt �inke in �ombon enwen �on �o enye ke im �o idi Messiah.

EDIWAK MBON SAMARIA �EN �IM KE AKPANIK �O

Mbet Jesus �eda udia oro mm �o �ekekade ndidepke Sychar �eny �on �edi. Mm �o �ek �ut nte enye os �uketiede ke mben obube mm �on Jacob emi mm �o�ekedahade �ekp �on enye, ke eneme nneme ye nwanSamaria. Ke ini mm �o �edide �edis �im, nwan oro�okp �on nkp �o mm �on esie do od �uk obio.

Ke ini nwan oro es �imde Sychar, enye �ot �on �o ndi-t �in mme nkp �o oro Jesus eket �inde �on �o enye nn �ombon enwen. Enye �od �oh �o mm �o ete: “ �Edi, �ediseowo oro asiande mi kpukpru nkp �o oro nkanam-de.” Man nwan emi anam mme owo �ekere nkp �o,enye ob �up ete: “

`Mme enye akpakam edi Christ?”

(John 4:29) Mb �ume oro edi ata akpan mb �umeoro mme owo �esimade ndineme mbana toto keeyo Moses. (Deuteronomy 18:18) Emi anam mmeowo ke obio emi �ew �on �o �edise Jesus.

Mme mbet Jesus ke �ekpak enye �ete adia udiaoro mm �o �edepde �edi. Edi enye �ob �or �o mm �oete: “Mmenyene udia ndidia eke mbufo mıfi �ok-ke.” Idem akpa mbet esie ndikop ut �o ik �o emi,ntre mm �o �eb �up kiet eken �ete: “Nte owo amaada udia �os �ok enye adia?” Jesus et �in ik �o emi

MBON SAMARIA �EKEDI MMANIE? Samaria es �i-ne ke uf �ot Judea ye Galilee. Ke Edidem Solo-mon ama akakpa, esien Israel duop �ema �edia-nade �ekp �on esien Judah ye Benjamin.

Mbon esien duop emi �ema �et �on �o ndituakibuot nn �o eyenenan. Ntre, ke isua 740 mbem-iso eyo Christ, Jehovah ama ayak Samariaes �in mbon Assyria ke ub �ok. Mbon Assyria�ema �etan ediwak mbon Samaria �eny �on, �eny �un�enam mbon oro �eketode ebiet enwen �edid �unke Samaria. Isenowo emi, emi mıkatuakkeibuot in �o Jehovah, �ema �ed �o ndit �o Israel oro�ekes �uh �ode ke obio. Nte ini akakade, mm �o �ema�et �on �o utuakibuot emi ekes �inede ndus �uk nkp �ooro Ibet Abasi �ok �od �oh �ode �enam, ut �o nte edi-n �im owo mbobi. Edi owo ikemeke ndid �oh �o keemi ekedi utuakibuot akpanik �o.—2 Ndidem 17:9-33; Isaiah 9:9.

Ke eyo Jesus, mbon Samaria �ema�eny �ime akpa nwed ition oro Moses ekewetde,edi mm �o ikesituakke ibuot ke temple ke Jeru-salem. Ke ediwak isua, mm �o �ekesituak ibuotke temple emi �ekeb �opde ke Obot Gerizim, emiekperede Sychar, ndien idem ke �ema �ekew �uritemple oro, mm �o �ekes �uk �ekaka do �eketuakibuot. Usua oro okodude ke uf �ot mbonSamaria ye mme Jew ama enenede �os �on ub �okke ini utom ukw �or �oik �o Jesus.—John 8:48.

anamde mbet esie �ekere nkp �o tutu es �im emi ete:“Udia mi edi ndinam uduak enye emi �ok �od �on-de mi nny �un nnam utom esie mma.”—John 4:32-34.

Utom oro Jesus et �inde abana mi id �ighe ekeukpene wheat emi oyomde ndit �on �o ke nkp �o nte�ofi �on inan oro �edidide. Edi utom oro Jesus et �in-de abana edi ndambana ukpene. Enye �od �oh �oete: “ �Emenede eny �in �ese inwan, �ete nkp �o �edat se�ekpenede. Kana ke emi andikpene ukpene ke �ob �onkp �o eyenutom ony �un atan mfri obon �on �o nsi-nsi uwem, man andisuan ye andikpene �ekpedara�ot �okiet.”—John 4:35, 36.

Anaedi Jesus ok �ut ke nneme im �o ye nwan Sa-maria enyene uf �on. Ediwak mbon Sychar �ebu �otidem ye Jesus ke ntak nkp �o oro nwan oro et �inde�on �o mm �o.

¯Nwan oro �od �oh �o mm �o ete: “Enye ama

asian mi kpukpru nkp �o oro nkanamde.” (John4:39) Ntem ke ini mm �o �etode Sychar �edis �im enyeke obube mm �on oro, mm �o �ed �oh �o enye etie yemmim �o ony �un aka iso ekpep mmim �o nkp �o. Jesus

eny �ime ony �un etie ye mm �o do ke Samaria useniba.

Nte mm �o �ekpande ut �on �en �o Jesus, ediwakmm �o �ebu �ot idem ye enye. Mm �o �ed �oh �o nwanoro �ete: “Id �ighe aba se afo eket �inde anam nny �inin �im ke akpanik �o; koro nny �in ke idem nny �in imo-kop imony �un ifi �ok ite ke akpanik �o owo emi ediandinyana ererimbot.” (John 4:42) Ke akpanik �o,edinam nwan emi ow �ut nny �in nte ikemede ndi-kw �or �o ik �o nn �o mbon enwen mbana Christ, inammm �o �eb �up mb �ume �eny �un �ema ndikpep nkp �o efenefen.

Ti ete ke �ofi �on inan ayak ndikpene barley,ndien �esiwak ndinam emi ke ini ndaeyo ke nkanemi. Edi nkp �o nte November mme Decemberos �uk edi emi. Emi �ow �or �o ke �ot �on �ode ke Passovereke isua 30 eyo Christ, Jesus ye mme mbet esie�eda nkp �o nte �ofi �on itiaita �ekpep mme owo nkp �o�eny �un �en �im mm �o baptism. Idahaemi mm �o �esanaeny �on-eny �on �ebe �eny �on edem mm �o ke Galilee.Nso idit �ibe do?

� Nso ke nwan Samaria edi edifi �ok abana Jesus, ndien nso ke enye anam?� Nso ke Jesus ye mme mbet esie �enam �ot �on �ode ke us �or �o Passover eke isua 30 eyo Christ ama ekebe?

51

I KPEHE

3SE JESUS

AKANAMDEKE GALILEE

‘JESUS �OT �O¯N �O

NDIKW �OR �O KE“OBIO UB �O

¯N HEAVEN

KE ASA¯NA EKPERE.” ’

—MATTHEW 4:17

Ke Jesus ama okodu ke Samaria usen iba, enye�ony �on obio mm �o. Enye �okw �or �o ik �o ke ediwak�ofi �on ke Judea, edi enye ikaha Galilee ndidu �okodudu, edi aka ndit �on �o ata akamba utom ke ebietemi enye okokponde. Enye �ofi �ok ke mbon edemmmim �o ididaha im �o ke nkp �o.

¯Nk �o enye akakam

�od �oh �o ke “pr �ofet inyeneke ukpono ke obio ema-na esie.” (John 4:44) Utu ke mbet esie ndiduye enye, mm �o �efiak �eny �on �eb �ine mbonuf �ok mm �oman �ekenam utom oro mm �o �ekesinamde.

Nso etop ke Jesus �ot �on �o ndikw �or �o? Enye �od �o-h �o mm �o ete: “Obio ub �on Abasi . . . asana ekpe-re. Mbufo �ekabade es �it �eny �un �ebu �ot idem ke etimb �uk.” (Mark 1:15) Ndi mme owo �ekpan ut �on�en �o enye? Edi akpanik �o ke ediwak mbon Gali-lee �ekpan ut �on �en �o enye �eny �un �ekpono enye. Id �i-ghe se enye �okw �or �ode emi kp �ot anam mm �o �enamnkp �o ntem, mm �o �ekpono enye koro ndus �uk mm �o�ema �ek �ut ikp �o ut �ibenkp �o emi enye akanamde keJerusalem ke ini Passover ke �ofi �on ifan emi �eke-bede.—John 2:23.`

Mm �on ke Galilee ke Jesus �ot �on �o utom esie?Etie nte edi ke Cana ke ebiet emi enye akanam-de mm �on akabade wine ke itie us �or �o nd �o. Keadanaemi Jesus odude ke Cana isan emi, enyeokop ke enyene ekpri eyen emi �od �on �ode ekperenkpa. Enye edi eyen asanautom Edidem HerodAntipas. Edidem Herod emi edis �ibe John Andin �imOwo Baptism it �on nte ini akade. Asanautom emiokop ke Jesus oto Judea edi Cana. Ntre, enye otouf �ok esie ke Capernaum ediyom Jesus ke Cana.

Asanautom emi etiede mf �uh �o mf �uh �o mi ekpe Je-sus ub �ok ete: “ �Ob �on, s �uh �ode di mbemiso ekprieyen mi akpade.”—John 4:49.

Jesus et �in ik �o emi akpade ete eyen oro idemete: “Ny �on okwomm �o; eyen fo odu uwem.” (John4:50) Asanautom Herod emi en �im se Jesus et �in-de, ony �un �ow �on �ode iso �ony �on uf �ok esie. Ke ada-naemi enye mıs �imke uf �ok kana, if �in esie �efehe�edi ndit �in se it �ibede nn �o enye. Mm �o �et �in �en �oenye ke idem �os �on eyen esie! Enye ob �up mm �o iniemi idem �ok �os �onde eyen im �o man �odi �on �o mmeemi eket �ibe ke ini oro Jesus ekenemede nneme yeim �o.

Mm �o �ed �oh �o enye �ete: “¯Nkp �on ke �oy �oh �o hour

itiaba ke ufiopidem oro �ok �okp �on enye.”—John4:52.

Asanautom oro eti ke ini oro ke Jesus �ok �od �o-h �o im �o ete: “Eyen fo odu uwem.” Ke oro ebede,asanautom emi ekedide im �o owo, ye of �uri uf �okesie ye if �in esie �ekabade mbet Christ.

Ut �ibenkp �o iba ke Jesus anam emi ke Ca-na; akpa, enye ama anam mm �on akabade wine,ndien idahaemi, enye odu ke ebiet oro oyomdeus �un ke nkp �o nte itiat 16 anam idem �os �on ekprieyen. Id �ighe nkuk �ure ut �ibenkp �o emi Jesus anam-de edi emi. Edi ut �ibenkp �o enye emi ow �ut ke Je-sus afiak edi Galilee nte ata pr �ofet Abasi. Edi ndi‘mbon obio emana esie �eyekpono enye nte pr �o-fet’?

Iy �ofi �ok emi ke ini inemede se it �ibede ke ini Je-sus es �imde Nazareth. Nso idit �ibe in �o enye do?

UDIANA UT �IBE¯NKP �O KE CANA

MARK 1:14, 15 LUKE 4:14, 15 JOHN 4:43-54

� Nso ke Jesus �ot �on �o ndikw �or �o ke ini enye afiakde aka Galilee, ndien mme owo �ese didie ukw �or �oik �o esie?� Nso ut �ibenkp �o ke Jesus anam �oy �oh �o ikaba emi enye odude ke Cana, ndien didie ke emi ot �uk

mbon oro �eb �ode uf �on?� Nso ke Jesus ndinam idem �os �on ekpri eyen oro ke Capernaum ow �ut?

54

˙ JESUS �OKW �OR �O KE ‘OBIO UB �O¯N ABASI KE ASA

¯NA EKPERE’

˙ ADA KE CANA ANAM IDEM �OS �O¯N OWO KE CAPERNAUM 20

Nazareth etie urua urua! Mme owo �ekedi �on �oJesus nte anamus �o eto mbemiso enye akaka-de eb �ine John ete en �im im �o baptism ke nkp �onte isua kiet emi ekebede. Edi idahaemi, �edi �on �oenye nte anam ut �ibenkp �o. Mbon edem mm �o ke�etie �ebet ndik �ut mme ut �ibenkp �o esie.

Mm �o �enenede �ekere ke Jesus �om �on anam ut �i-benkp �o ke ini enye akade synagogue nte idoesie esidide. Ke synagogue oro, �eb �on akam, �ekotnwed Moses, nte �esiny �un �enamde “ke mme syn-agogue ke kpukpru sabbath.” (Utom 15:21) �Ekotmme nwed eken emi mme pr �ofet �ekewetde nko.Anaedi Jesus �odi �on �o ediwak owo ke synagogueoro ke ini enye adahade ada man okot nwedsia enye esid �uk synagogue emi ke ediwak isua.�En �o enye nwed pr �ofet Isaiah. Enye ok �ut ebietemi et �inde nkp �o abana Enye emi Jehovah eyet-de aran ke spirit esie. Ke Bible nny �in, itienwedoro odu ke Isaiah 61:1, 2.

Jesus okot abana nte Enye emi �eket �inde �eba-na mi �okw �or �ode ub �oh �o-uf �un �on �o mbuotek �on,�okw �or �o edik �ut us �un �on �o mme nnan, ony �un�okw �or �o isua mf �onido Jehovah. Jesus ayak nwedoro �on �o asanautom ony �un os �uh �ode etetie. Kpu-kpru owo �ew �uk eny �in �ese enye. Enye �ot �on �o ndi-t �in ediwak ik �o, �es �inede �okp �oik �o emi: “Mf �in emiitie

¯Nwed Abasi oro mbufo �es �uk �ekopde do omo-

su.”—Luke 4:21.Idem akpa mm �o ndikop “ndinem ik �o eke �ew �o-

n �ode enye ke inua, ndien mm �o �ed �oh �o �ete: ‘Nteemi id �ighe eyen Joseph?’” Edi ke ini Jesus �ofi �ok-

de ke mm �o �eyom im �o inam mme ut �ibenkp �o oroim �o ikanamde ke ebiet enwen, enye �od �oh �o mm �oete: “Mm �ofi �ok ke mbufo �em �on �etop nke emi�ebana mi, ‘Abiaus �ob �o, k �ok idemfo,’ �eny �un �ed �o-h �o �ete, mme nkp �o oro nny �in ikokopde nte �et �i-bede ke Capernaum, nam mi nko ke obio ema-na fo.” (Luke 4:22, 23) Mbon edem mme Jesus�ekere ke enye akpakam �ot �on �o ndinam mme ut �i-benkp �o esie mi ke obio esie man mm �o �ekpeb �ouf �on. Ntem, ekeme ndidi mm �o �ekere ke Jesusot �uk mmim �o.

Jesus �ofi �ok se mm �o �ekerede, ntre enye et �inabana ndus �uk nkp �o oro �eket �ibede ke Israel.Enye �od �oh �o mm �o ete ke ediwak ebeakpa �ema�edu ke Israel ke eyo Elijah, edi ke owo ik �od �on-ke Elijah aka eb �ine owo mm �o ndomokiet. Utu keoro, enye akaka eb �ine ebeakpa emi mıked �igheeyen Israel ke Zarephath, emi ekperede Sidon,ndien do ke enye akanam ut �ibenkp �o. (1 Ndidem17:8-16)

¯Nko, ke mbon akpamfia �ema �edu ke Is-

rael ke eyo Elisha, edi ke Naaman owo Syria kp �otke enye akanam asana.—2 Ndidem 5:1, 8-14.

Nso ke mbon obio mme Jesus �enam ke inimm �o �ekopde mb �uk emi ow �utde adana nte mm �o�enanade mbu �otidem? Mbon emi �ekedude ke syn-agogue �eyat es �it etieti, �edaha ke eny �on �eb �inenye �esio ke obio, �eny �un �eda enye �eka ibuotobot emi �eb �opde obio mm �o �edori, man �esioenye �edu �ok ke is �on. Edi enye asana ke uf �ot mm �oebe �ony �on esiemm �o. Ekem Jesus os �uh �ode akaCapernaum emi odude ekpere Inyan Galilee.

JESUS AKA SYNAGOGUE KE NAZARETHLUKE 4:16-31

� Ntak emi Nazareth, obio mme Jesus etiede urua urua?� Didie ke mme owo �enam nkp �o ke ini Jesus et �inde ik �o, edi nso inam es �it ayat mm �o?� Nso ke mbon Nazareth �edomo ndinam Jesus?

56

˙ JESUS OKOT¯NWED ISAIAH

˙ MBON NAZARETH �EDOMO NDIWOT ENYE 21

MBET INA¯N �EDIDI MME �OK �O OWO

MATTHEW 4:13-22 MARK 1:16-20 LUKE 5:1-11

Ke mbon Nazareth �ema �ekedomo ndiwot Jesusedi mıkemeke, enye �okp �on do aka Capernaumemi ekperede Inyan Galilee, emi �edi �on �ode nko nte“nkp �odi �oh �o mm �on Gennesaret.” (Luke 5:1) Emiosu pr �ofesi oro �ekewetde ke nwed Isaiah nte kembon Galilee emi �ed �un �ode ke us �un inyan �eyek �utakwa unwana.—Isaiah 9:1, 2.

Mi ke Galilee Jesus aka iso ndikw �or �o ete ke“obio ub �on heaven ke asana ekpere.” (Matthew4:17) Jesus ok �ut owo inan emi �edide mbet esie.Mm �o �ema �esasana ye enye, edi ke ini mm �o �etodeJudea �eny �on �edi, mm �o �efiak �et �on �o utom uk �oiyakemi mm �o �ekesinamde. (John 1:35-42) Edi idaha-emi ana mm �o �esana ye Jesus kpukpru ini manenye ekpep mm �o nte �edinamde utom ukw �or �oik �oke Jesus ama akpa.

Nte Jesus asanade ke mbeninyan oro, enyeok �ut Simon Peter, ye Andrew eyeneka esie, yemme ufan mm �o nte �es �uk �eyetde iy �ire mm �o. Je-sus od �uk ubom Peter ony �un �od �oh �o enye awat�okp �on obot ekpri. Ke mm �o �ema �eked �uk mm �on,Jesus os �uh �ode etetie ony �un �ot �on �o ndikpep otu-owo oro �ebohode ke mbenes �uk oro nkp �o mbanaObio Ub �on Abasi.

Ke oro ebede, Jesus �od �oh �o Peter ete: “ �Ewat�eka udem, �eny �un �ekedu �on �o iy �ire man �em �umiyak.” Edi Peter �ob �or �o ete: “Andikpep, nny �in imaikpa utom of �uri okoneyo iny �un im �umke babankp �o kiet, edi ke uyo fo ny �odu �ok iy �ire.”—Luke 5:4, 5.

Mm �o �edu �ok iy �ire mm �o �eny �un �em �um ata ediwakiyak tutu iy �ire mm �o �ot �on �o ndiwaha! Ntre mm �o

�es �os �op �enam idi �on �o �ekot nsana mm �o �ete �edi-nwam mmim �o. Ib �ighike, iyak �oy �oh �o ubom mbibaemi tutu mm �o �et �on �o ndis �ip. Ke ini Peter ok �utdeemi, enye �odu �o Jesus ke iso ony �un �od �oh �o enyeete: “Daha kp �on mi, �Ob �on, koro ami ndide anam-idi �ok.” Jesus �od �oh �o enye ete: “Kufehe nd �ik. �Ot �o-n �ode ke emi afo edik �o owo ye uwem.”—Luke 5:8, 10.

Jesus �od �oh �o Peter ye Andrew ete: “ �Etiene mi,ndien nyanam mbufo �edi mme �ok �o owo.” (Mat-thew 4:19) Enye okot mme �ok �oiyak iba enwen,oro edi, James ye John, ndit �o Zebedee, �ete �etie-ne im �o. Mm �o nko �etiene enye ye unana ubiat-ini. Ntem, owo inan emi �ekp �on mbubehe iyak oromm �o �ekesinamde, �eny �un �ekabade �edi mme akpambet oro �edisanade ye Jesus kpukpru ini.

˙ JESUS OKOT MME MBET ORO �EDISA¯NADE YE ENYE KPUKPRU INI

˙ MME �OK �OIYAK �EKABADE MME �OK �O OWO

� Mmanie ke Jesus okot ete �edisana ye im �o kpukpru ini, nso utom ke mm �o �esinam?� Ewe ut �ibenkp �o anam idem enyek Peter?� Nso utom ke mbet Jesus inan oro �edinam idahaemi?

22

59

Jesus okot owo inan—Peter, Andrew, James,ye John—ete �edidi mme �ok �o owo. Ndien keusen Sabbath, kpukpru mm �o �eka synagogue keCapernaum. Jesus afiak ekpep nkp �o ke syna-gogue, idem akpa mme owo abana us �un nteenye ekpepde nkp �o. Enye ekpep nkp �o nte owoemi Abasi �on �ode odudu, ikpepke nte mmescribe.

Owo emi enyenede ndedehe spirit odu kesynagogue ke usen Sabbath emi. Owo oro ofio-ri do ke synagogue ete: “Nny �in isana nso yeafo, Jesus eyen Nazareth? Nte afo ekedi ndi-sobo nny �in? Mmet �im mfi �ok owo emi afo edide,afo edi Edisana Eyen Abasi.” Jesus aduat idi �okspirit emi es �inede owo oro ke idem ete: “K �ibiinua, ny �un w �or �o enye ke idem!”—Mark 1:24, 25.

Ndien ndedehe spirit osio owo oro �odu �ok keis �on, es �inede enye ony �un ofiori nkpo. Edi ekem

�ow �or �o enye ke idem “iny �un in �oh �o enye unan.”(Luke 4:35) Idem enenede akpa mme owo kesynagogue tutu mm �o �eb �up �ete: ‘Nso idi emi?Enye ada odudu ow �uk ndedehe spirit, ndienmm �o �ekop uyo esie.’ (Mark 1:27) Ut �o mb �uk emiitreke-tre ndis �im kpukpru itie ke Galilee.

Jesus ye mbet esie �ekp �on synagogue �ekauf �ok Simon, oro edi Peter. Edi �okp �os �on ufiop-idem anam eka anwan Peter. Mm �o �ekpe Jesusub �ok �ete anam idem �os �on enye. Jesus aka oko-m �um enye ub �ok ete adaha ada. Ufiopidem orook �ure enye kpa idahaoro. Enye adaha ada �ot �o-n �o ndinam udia nn �o mm �o.

Ke mbubreyo, mme owo �eto nsio nsio itieke obio �eda mbon ud �on �o �edi uf �ok Peter. Ib �i-ghike-b �ighi, uf �ok Peter �oy �oh �o nte urua. Ntakemi mme owo �ey �oh �ode ntem ke uf �ok Peter?Mm �o �eyom �ek �ok ud �on �o mmim �o. Bible �od �oh �o ke“kpukpru owo eke �enyenede mbon emi �ed �on �o-de nsio nsio ud �on �o �eda mm �o �es �ok enye. Enyeodori mm �o kiet kiet ub �ok ony �un �ok �ok mm �oud �on �o.” (Luke 4:40) Jesus �ok �ok kpukpru or �ukud �on �o mm �o, kpa nte pr �ofet Abasi eket �inde.(Isaiah 53:4) Enye ama akam eb �in demon osio-no mme owo ke idem. Ke ini ndi �oi spirit emi�ew �on �ode mme owo ke idem, mm �o �efi �ori ete:“Afo edi Eyen Abasi.” (Luke 4:41) Edi Jesusaduat mm �o, iyakke mm �o �esioro uyo aba. Jesus�ofi �ok ke ndi �oi spirit emi �efi �ok ke im �o idi Christ,edi enye iyomke etie nte ke mm �o �ekpono ataAbasi.

JESUS ANAM IKP �O UT �IBE¯NKP �O KE CAPERNAUM

MATTHEW 8:14-17 MARK 1:21-34 LUKE 4:31-41

SE DEMON ES �INAMDE MME OWO Ke inidemon mme mme demon �es �inede owoke idem, mm �o �esit �uh �ode owo oro etieti.(Matthew 17:14-18) Edi ke ini mm �o �ew �o-n �ode owo ke idem, owo oro esifiak etiente enye eketiede. Jesus ama ada edisa-na spirit Abasi eb �in demon osiono mmeowo ke idem.—Luke 8:39; 11:20.

� Nso it �ibe ke synagogue Capernaum ke usen Sabbath?�

`Mm �on ke Jesus aka ke ini enye �okp �onde synagogue, ndien nso ke enye anam do?

� Nso ke mbon obio oro �enam ke ini �ek �utde se Jesus anamde do?

60

˙ JESUS OSIO OWO DEMON KE IDEM˙ ANAM IDEM �OS �O

¯N EKA A

¯NWAN PETER 23

Jesus anam utom etieti ke usen emi enye odudeke Capernaum ye mbet esie inan. Edi ke mbubre-yo, mme owo �efiak �eda mbon ud �on �o �es �ok enye�ete anam idem �os �on mm �o. Jesus inyeneke inindomokiet in �o idemesie.

Ke ndannsiere, Jesus ababak adaha ada asa-na ikp �on �ow �or �o ke ini eyo mınwanake kana. Enyeok �ut ebiet emi odobode ony �un etie do �ob �onakam �on �o Ete esie. Edi mme owo idiyakke enyeetie do eb �ighi. Peter ye mbet eken �edemede, ediikwe enye. Ntre, “Simon ye mbon emi �edude yeenye” �enenede �eyom Jesus. Etie nte enye SimonPeter ada iso ndiyom Jesus, sia Jesus akana keuf �ok esie.—Mark 1:36; Luke 4:38.

Ke ini mm �o �ek �utde Jesus, Peter �od �oh �o ete:“Kpukpru owo ke �eyom fi.” (Mark 1:37) MbonCapernaum iyomke Jesus �ony �on. Mm �o �enenede�ema utom Jesus, ntre, mm �o �edomo “ndibi �on �oenye �ete okukp �on mmim �o.” (Luke 4:42) Edi, ndiuk �ok ud �on �o ye ndinam mme ut �ibenkp �o eken aka-da Jesus edi is �on? Ndien ndi enye ekedi ndikw �o-r �o ik �o ke Capernaum kp �ot? Jesus ke idemesie�ob �or �o mb �ume emi.

Jesus �od �oh �o mbet esie ete: “ �Eyak nny �in ikaebiet enwen, ikod �uk mme obio oro �edude �ekpe-re, man nk �okw �or �o ik �o do nko, koro nk �ow �or �o ndikabana uduak emi.” Enye ony �un �od �oh �o mbon oro�ekeyomde enye etie ke obio mm �o ete: “Nnye-

ne nditana eti mb �uk obio ub �on Abasi nn �o mmeobio enwen nko, koro �ekesio mi �ed �on �ete ndinamemi.”—Mark 1:38; Luke 4:43.

Jesus ekedi is �on ndikw �or �o etop Obio Ub �on.Obio Ub �on oro edinam eny �in Ete esie asanaony �un osio mf �ina owo efep of �uri of �uri. Jesusanam mme ut �ibenkp �o man ow �ut ke Abasi �ok �o-d �on im �o idi is �on. Moses nko ama anam ikp �o ut �i-benkp �o ke eyo esie man ow �ut mme owo ke im �oidi asanautom Abasi.—Exodus 4:1-9, 30, 31.

Ntem, Jesus asana ye mbet esie inan �okp �onCapernaum �ok �okw �or �o ik �o ke mme ebiet enwen.Mm �o �edi Peter ye Andrew eyeneka esie, ye Johnye James eyeneka esie. Urua kiet kp �ot edi emi t �o-n �o Jesus okokot mm �o ete �edisana ye im �o �enamutom.

Jesus ye mbet esie inan emi �enam utom etietike Galilee. Ke ndit �im nt �in, mme owo ke kpukpruebiet �ekop nkp �o �ebana Jesus. Bible �od �oh �o ete:“Etop esie asuana ke of �uri Syria” tutu es �im ikpe-he emi enyenede obio duop emi �ekotde Decapo-lis ony �un ebe es �im edem Akpa Jordan oko. (Mat-thew 4:24, 25) Mme owo oro �edude ke nsio nsioebiet emi, es �inede Judea �ew �or �o �etiene Jesus yembet esie. Ediwak mm �o �eda mbon ud �on �o �es �okenye. Jesus ony �un �ok �ok kpukpru mm �o ud �on �o,eb �in demon osiono ke idem mbon emi �enyenededemon.

JESUS �OKW �OR �O IK �O KE MME EBIET E¯NWEN KE GALILEE

MATTHEW 4:23-25 MARK 1:35-39 LUKE 4:42, 43

� Ke Jesus ama akanam �okp �os �on utom ke Capernaum, nso it �ibe ke ndannsiere?� Ntak emi Jesus ekedide is �on, ntak emi enye akanamde ut �ibenkp �o?� Mmanie �esana ye Jesus �ekw �or �o ik �o ke Galilee, ndien didie ke mme owo do �enam nkp �o?

62

˙ JESUS ASA¯NA YE MBET ESIE INA

¯N AKA NSIO NSIO ITIE KE GALILEE

˙ UKW �OR �OIK �O ESIE ES �IM NSIO NSIO EBIET 24

MB �OM ANAM JESUS ANAM OWO AKPAMFIA ASANAMATTHEW 8:1-4 MARK 1:40-45 LUKE 5:12-16

Nte Jesus ye mbet esie inan �ekw �or �ode ik �o ke“mme synagogue . . . ke of �uri Galilee,” etop ut �i-benkp �o Jesus asuana etieti. (Mark 1:39) Etopemi ekes �im obio kiet emi owo akpamfia kiet odu-de. Luke emi ekedide abiaus �ob �o �od �oh �o ke ‘akpa-mfia �ok �oy �oy �oh �o owo emi idem.’ (Luke 5:12) Idi �okud �on �o emi esibiat owo idem etieti ke ini enene-rede adia owo idem.

Owo akpamfia emi enyene mb �om tutu, nkoIbet ikeny �imeke enye od �un ekpere mme owo.¯Nkp �o enwen edi nte ke ini enye odude ke otu-owo, akana enye ofiori ete: “Edidehe, edidehe!”mbak mme owo �edinenede �esana �ekpere enye�eny �un �emen ud �on �o esie. (Leviticus 13:45, 46)Edi nso ke owo akpamfia emi anam ke ini enyeok �utde Jesus? Enye asana ekpere Jesus, on �uh �o�on �o enye, ony �un ekpe ub �ok ete: “ �Ob �on, ediekeafo akam amade, emekeme ndinam mi nsana.”—Matthew 8:2.

Owo emi enenede �obu �ot idem ye Jesus. Ud �on �oemi anam enye enenede enyene mb �om. Nso keJesus edinam? Edieke afo okpokodude do, nsoke akpakanam? Mb �om owo emi anam Jesus, ntreenye anyanade ub �ok ot �uk enye ete: “Mmama. Sa-na.” (Matthew 8:3) Okpos �ukedi emi �os �onde ndu-s �uk owo emi �edude do ndin �im se it �ibede emi,kpa idaha oro, owo akpamfia oro asana, oro edi,idem �os �on enye.

Ndi ukpumaha ndinyene edidem emi enyene-de odudu ony �un atuade owo mb �om nte Jesus?

Nte Jesus akanamde nkp �o ye owo akpamfia emiow �ut ke ini enye edikarade of �uri is �on, ke pr �ofe-si Bible emi oyosu: “Enye ayatua us �uh �ode owoye ubuene mb �om, oyony �un anyana ukp �on mmeubuene.” (Psalm 72:13) Ke akpanik �o, Jesus aya-nwam kpukpru mbon nkp �onnam. Se id �onde enyendinam edi oro.¯

Nk �o ke eteti nte utom ukw �or �oik �o Jesus aka-namde mme owo �ekop nduaidem idem mbemisoenye anamde owo akpamfia emi asana. Idaha-emi, mme owo �em �on �ekop ke Jesus anam ut �ibe-nkp �o enwen. Edi Jesus iyomke mme owo �ebu �otidem ye im �o ke ntak nkp �o oro mm �o �ekopde kp �ot.Enye �ofi �ok ke �ema �etet �in ke im �o ‘idiyakke �ekopuyo im �o ke efak,’ oro edi, ke im �o idisioho idemetop. (Isaiah 42:1, 2) Oro anam Jesus od �uri owoakpamfia oro enye anamde idem �os �on ut �on ete:“K �ut ete ke ut �inke un �o owo ndomokiet, edi ka ko-w �ut oku idemfo, ny �un n �o en �o oro Moses okow �uk-de.”—Matthew 8:4.

Es �it ama enenede enem ete emi tutu enye ike-meke aba ndim �um idem nkama. Ntem, enye ada-ha akasuan mb �uk nkp �o emi ke kpukpru ebiet.Mb �uk ut �ibenkp �o emi anam ediwak owo �enenede�eyom ndik �ut Jesus. Ke ntak emi Jesus ikekeme-ke aba ndiw �or �o nsana ke obio. Enye okodu kendobo ndobo itie oro mme owo mıd �unke. Kpaye oro, mme owo �eto nsio nsio itie �eka �eb �ineenye man enye �ok �ok ud �on �o mm �o ony �un ekpepmm �o nkp �o.

˙ JESUS ANAM OWO AKPAMFIA ASANA

� Nso ke akpamfia esinam owo? Ibet �ok �od �oh �o owo akpamfia esinam nso?� Nso ke owo akpamfia ebene Jesus, ndien nte Jesus anamde nkp �o ye owo akpamfia emi ekpep

nny �in nso abana enye?� Nso ke owo akpamfia oro anam ke Jesus ama akanam enye asana, ndien didie ke mme owo �enam nkp �o?

25

65

“ �EMEFEN MME IDI �OK¯NKP �O FO”

MATTHEW 9:1-8 MARK 2:1-12 LUKE 5:17-26

Etop Jesus es �im mme owo ke kpukpru it �un yein �uk. Mme owo �eto nsio nsio itie �edi ndikop nteenye ekpepde nkp �o, ndiny �un nse mme ut �ibenkp �oesie. Edi ke usen ifan �ebede, Jesus afiak �ony �onCapernaum, emi enye esiwakde ndidu nkw �or �o ik �o.Mme owo emi �edude �ekpere Inyan Galilee �ekop keenye afiak �ony �on edi. Ntre ediwak owo �edi uf �ok emienye odude. Ndus �uk mm �o �edi mme Pharisee yemme ekpep Ibet emi �etode Galilee, Judea ye Je-rusalem.

Bible �od �oh �o ete: “Ediwak owo �esop idem, �ewaktutu ufan id �uhe aba, idem ke eny �inus �un, ndien enye�ot �on �o ndit �in ik �o nn �o mm �o.” (Mark 2:2) Idahaemi,nkp �o emi akanam mıt �ibeke �om �on et �ibe. Se iyom-de ndit �ibe emi ayanam nny �in ifi �ok ke Jesus enye-ne odudu nditre ufen oro mme owo �eb �ode nny �unnnam idem �os �on owo ekededi oro enye amade.

Ke ini Jesus os �uk ekpepde otuowo emi nkp �o,irenowo inan �ebiom owo akpauben ke nkp �on-na �edi. Mm �o �eyom Jesus anam idem �os �on owoakpauben emi. Edi mme owo �ewak �ekaha ke uf �ok,“mm �o [ikemeke] ndida enye mbe nd �uk ns �ok Je-sus.” (Mark 2:4) Kam kere nte oro akpabiakde owo!Ntre mm �o �ed �ok mbatmbat �ok �om uf �ok oro �eny �un�eyarade �ok �om itie emi Jesus etiede. Ekem, mm �o�es �uh �ode nkp �onna emi owo akpauben anade �es �inke es �it uf �ok.

Ndi Jesus ayat es �it �od �oh �o ke mm �o �et �imede nne-me im �o? Baba-o! Es �it enem enye etieti ndik �ut ada-na nte mbu �otidem mm �o okponde, ntre enye �od �oh �oowo akpauben oro ete: “ �Emefen mme idi �oknkp �ofo.” (Matthew 9:2) Ndi akpanik �o ke Jesus ekeme

ndifen mme idi �oknkp �o? Se iyatde mme Phariseeedi oro. Mm �o �ekere �ete: “Ntak owo emi et �inde ik �ontem? Enye et �in ik �o is �uni adian Abasi. Anie ekemendifen mme idi �oknkp �o ke mıb �oh �oke owo kiet, kpaAbasi?”—Mark 2:7.

Jesus �ofi �ok se mm �o �ekerede, ntre enye �od �oh �omm �o ete: “Ntak emi mbufo �ekerede mme nkp �o emike es �it mbufo? Ewe emem akan, ndi ndid �oh �o owoakpauben, ‘ �Emefen mme idi �oknkp �o fo,’ mme ndi-d �oh �o, ‘Daha ke eny �on ny �un men nkp �onna fo sa-na’?” (Mark 2:8, 9) Ke akpanik �o, Jesus ekeme ndi-fen mme idi �oknkp �o, sia nte ini akade, enye ayawaidemesie ke ibuot kpukpru owo.

Jesus ow �ut otuowo oro ye mme ok �ut ndudueoro ke imenyene odudu ndifen idi �oknkp �o mmeowo. Enye �ow �on �ode ese owo akpauben oro ony �un�od �oh �o enye ete: “Nd �oh �o fi nte, Daha ke eny �on,men nkp �onna fo ny �on uf �ok fo.” Ndien owo oro ada-ha ke eny �on, emen nkp �onna esie kpa idaha oroony �un asana �ow �or �o ke iso mm �o kpukpru. Idemakpa mm �o kpukpru, mm �o �eny �un �en �o Abasi ub �on,�ete: “Akananam nny �in ikwe nkp �o eke etiede ntem.”—Mark 2:11, 12.

Mb �ok fi �ok ete ke se Jesus et �inde ow �ut ke idi �ok-nkp �o esinyene nkp �o ndinam ye ud �on �o, nko ke edi-fen nn �o ekeme ndinam idem �os �on owo. Bible �od �o-h �o ke Adam, akpa ete nny �in ama anam idi �oknkp �o,nko ke kpukpru nny �in idada idi �oknkp �o ye nkpaimana. Edi ke ini Jesus edikarade ke Obio Ub �onAbasi, enye eyefen idi �oknkp �o kpukpru mbon oro�emade Abasi �eny �un �enamde nkp �o esie. Ud �on �o idi-d �uhe aba ke nsinsi.—Rome 5:12, 18, 19.

˙ JESUS EFEN �ON �O OWO AKPAUBE¯N

ONY �U¯N ANAM IDEM �OS �O

¯N ENYE

� Nso inam Jesus anam idem �os �on owo akpauben ke Capernaum?� �Enam didie �emen owo akpauben oro �es �im Jesus?� Nso ke mb �uk emi ekpep nny �in abana idi �oknkp �o ye ud �on �o, ndien nso idoteny �in ke emi �on �o nny �in?

26

67

Ke Jesus ama akanam idem �os �on owo akpaubenoro, enye aka iso odu esis �it ini ke nkan Caper-naum emi ekperede Inyan Galilee. Akwa otuowo�eny �un �eb �un �o nte ifian �etiene enye, ndien enye�ot �on �o ndikpep mm �o nkp �o. Nte enye asanade ebe,enye ok �ut Matthew, emi �edi �on �ode nko nte Levi,nte etiede ke itie ub �o tax. Jesus �on �o enye ut �ibeut �ibe ikot emi ete: “Tiene mi.”—Matthew 9:9.

Etie nte Matthew ememehe ye utom Jesus emiedide ndisana nkpep mme owo nkp �o nny �un nnammme ut �ibenkp �o eken ke of �uri nkan oro ukem ntePeter, Andrew, James, ye John �ekemehede. Mat-thew �os �os �op adaha etiene Jesus kpa nte mm �o�ekenamde. Matthew et �in ke Gospel esie nte emieket �ibede ete: “Ndien enye [oro edi, Matthew]adaha ke eny �on etiene” Jesus. (Matthew 9:9)Ntem, Matthew �okp �on utom ub �o tax oro enye eke-sinamde ony �un akabade edi mbet Jesus.

Nte ini akade, Matthew es �in us �or �o ke uf �ok esie.Ekeme ndidi enye anam emi man �ok �om Jesus kesanasana ikot oro enye �on �ode im �o. Ke adiana-de ye Jesus ye mme mbet esie, mmanie enwenke Matthew okot us �or �o emi? Ediwak nkani nsa-nautom esie ye mme �ob �o a-tax eken �etiene �edi.Mm �o �esib �o ns �unikan emi ebehede tax, �eb �o mmeakaisan emi �ebede ke us �un, �eny �un �eb �o mbon oro�emende nkp �o ke obio enwen �ed �uk �edi tax �en �oukara Rome. Ndien mme owo �ema �esisua uka-ra Rome. Mme Jew �esise didie mme �ob �o a-tax?Mme owo idaha-da mm �o ke nkp �o, sia mm �o �esif �ikmme owo �eb �o ok �uk tax okpon akan nte �ekpeb �o-de. Mbon oro �ekedi �on �ode ke obio nte ‘mme anam-idi �ok’ �ema �etiene nko �edi us �or �o emi.—Luke 7:37-39.

Ke ini mme Pharisee emi �esik �utde idem ke edi-nen �ek �utde nte Jesus adiade nkp �o ye mme ut �oowo emi, mm �o �eb �up mme mbet esie �ete: “Ntakemi andikpep mbufo adiade nkp �o ye mme �ob �oa-tax ye mme anamidi �ok?” (Matthew 9:11) Jesus

okop se mm �o �et �inde emi, ntre enye �ob �or �o mm �oete: “Mbon emi idem �os �onde isiyomke abiaus �ob �o,edi mbon oro idem mıs �onke �esiyom. �Eka, ndien,�ekekpep se emi �ow �or �ode, ‘Nyom mb �om, id �igheuwa.’ Koro nked �ighe ndikot ndinen owo, edi nke-di ndikot mme anamidi �ok.” (Matthew 9:12, 13; Ho-sea 6:6) Kpa ye oro mme Pharisee �esikotde Jesusandikpep, mm �o in �imke ke enye ekedi andikpep,ntre mm �o iyomke ndikpep nkp �o nto enye okpo-s �ukedi emi enye ekpekekpepde mm �o nti nkp �o.

Se idude edi ke Matthew okot mme �ob �o a-tax yemme anamidi �ok us �or �o ke uf �ok esie man mm �o �edi-kop ukw �or �oik �o Jesus �eny �un �ekabade es �it sia edi-wak mm �o �ema �esikop se enye �okw �or �ode, emi aka-nam mm �o �etiene enye. (Mark 2:15) Jesus oyomndinwam mme anamidi �ok emi �efiak �edi ufan Aba-si. Jesus itiehe nte mme Pharisee emi �ek �utdeidem ke edinen; enye isehe mm �o ke ndek. Mb �ommme anamidi �ok emi anam enye etieti, enye eke-me ndinwam mm �o.

Jesus ituaha mme �ob �o a-tax ye mme anam-idi �ok mb �om ke ntak emi enye amade-ma edi-nam mm �o, edi enye akanam ntre man anwammm �o, kpa nte emi enye akanwamde mbon ud �o-n �o. Ke uw �utnkp �o, ndi emeti nte enye okot �ukdeowo akpamfia oro ony �un �od �oh �o enye ete: “Mma-ma. Sana”? (Matthew 8:3) Ndi ikp �of �onke nny �initua mbon enwen mb �om kpa ntre, akpan akpan keini ik �utde ke oyom ikpep mm �o Ik �o Abasi?

�EKOT MATTHEWMATTHEW 9:9-13 MARK 2:13-17 LUKE 5:27-32

� Nso ke Matthew anam ke ini Jesus ok �utde enye?� Ntak emi mme Jew mıdaha mme �ob �o a-tax

ke nkp �o?� Ntak emi Jesus adiande idem ye mme

anamidi �ok?

68

˙ JESUS OKOT MATTHEW EMI ESIB �ODE TAX˙ CHRIST ADIAN IDEM YE MME ANAMIDI �OK MAN A

¯NWAM MM �O 27

John Andin �im Owo Baptism os �uk odu ke uf �ok-nkp �ok �obi toto ke ini oro Jesus okod �ukde Pass-over eke isua 30 eyo Christ. John oyom mmembet esie �edi mme mbet Jesus, edi id �ighe kpu-kpru mm �o �ema ndikabade ndi mbet Jesus totoke ini oro �ekes �inde John ke uf �ok-nkp �ok �obi.

Idahaemi nte Passover eke isua 31 eyo Christasanade ekpere, ndus �uk mbet John �edi �eb �ine Je-sus �edib �up enye �ete: “Ntak emi nny �in ye mmePharisee itiede utreudia edi mme mbet fo itie-he?” (Matthew 9:14) Mme Pharisee �esitie utre-udia nte mbet ido ukpono mm �o etemede. Nte iniakade, Jesus �on �o uw �utnkp �o abana Pharisee kietemi akadade idemesie ke edinen owo okony �un�ob �onde akam ete: “O Abasi, mm �ok �om fi korommentiehe nte mm �o enwen, . . . Ntetre udia ut �imikaba ke urua.” (Luke 18:11, 12) Ekeme ndidi edi

ido mme mbet John ndisitie utreudia nko. Mıd �i-ghe, ekeme ndidi mm �o �esitie utreudia man �ef �uh �o�ebana John emi odude ke uf �ok-nkp �ok �obi. MbetJohn nko �ekeme ndikere mme nso ikpanam mbetJesus �ekutie utreudia �eny �un �etiene �ef �uh �o �ebanase it �ibede in �o John.

Jesus ada uw �utnkp �o emi �ob �or �o mb �ume emiete: “Ndi mme ufan ebend �o �enyene ntak ndif �uh �oadana nte ebend �o odude ye mm �o? Edi mme usen�eyedi eke �edib �ode mm �o ebend �o, ndien adanaoromm �o �eyetie utreudia.”—Matthew 9:15.

John ke idemesie ama et �in ke Jesus edi ebe-nd �o. (John 3:28, 29) Mm �odo, ke ini Jesus os �ukodude ye mbet esie, mm �o itiehe utreudia. Edi Je-sus ama akpa mbet esie �eyetua enye, idiny �unimaha ndidia udia. Edi oro oyokp �uh �ode ke ini Je-sus esetde! Ini oro, mm �o idinyeneke ntak ndo-mokiet aba nditie utreudia nny �un mf �uh �o.

Jesus afiak �on �o uw �utnkp �o iba emi: “Baba owokiet idaha ubak obufa �of �on ik �im idian ke akaniew �ura; koro odudu esie oyod �uri ew �ura oro ndiennde nwaha esie etet �im �odi �ok. Owo isiny �un is �in-ke obufa wine ke nkani ikpa wine; edieke �es �inde,ikpa wine oro �eyesiaha ndien wine �odu �oh �o, ikpawine �eny �un �etak. Edi mme owo �esis �in obufa wineke mbufa ikpa wine.” (Matthew 9:16, 17) Nso keik �o Jesus �ow �or �o?

Jesus anam mme mbet John Andin �im OwoBaptism �efi �ok ke ikpanaha �ed �oh �o mbet im �o �ekaiso �enam nkani edinam Ido Ukpono Mme Jew,ut �o nte utreudia. Enye iked �ighe ndituak ibuotnn �o Abasi ke akani us �un oro mbon eset �ekesi-tuakde, emi �ekekam �eyomde nditetre ini oro. Je-sus ik �od �oh �oke mme owo �etuak ibuot �en �o Abasike ido mme Jew eyo esie emi �ekesikpepde itemowo ke ukpepnkp �o mm �o. Nsa-o, enye idomokendik �im obufa �of �on ndian ke akani, iny �un idomo-ke ndis �in obufa wine ke akani ns �os �on ikpa.

NTAK EMI MME MBET JESUS MˆITIEHE UTREUDIA?

MATTHEW 9:14-17 MARK 2:18-22 LUKE 5:33-39

MME UW �UT¯NKP �O ORO �EBA

¯NADE UTREUDIA

Jesus �ok �on �o uw �utnkp �o oro �os �opde anwanaowo; uw �utnkp �o esie akabana uk �im �of �on. Edi-eke owo ek �imde obufa �of �on adian ke akani�of �on emi mıs �onke idem aba, nso id �it �ibe? Keini �eyetde �of �on oro, obufa �of �on oro �ekek �imde�edian do ayawak akani oro.Kpas �uk ntre, mme owo �ekesid �on wine ke

ekpeme oro �edade ikpaunam �enam. Nte iniakade, ikpaunam oro esis �on iny �un isiekke aba.If �onke �es �in obufa wine ke ut �o ekpeme oro,sia obufa wine ekeme ndit �on �o ndis �on inua,ndien oro ekeme ndisiak akani ns �os �on

ikpa wine.

70

˙ MBET JOHN �EB �UP JESUS¯NKP �O �EBA

¯NA UTREUDIA

� Mmanie �etie utreudia ke eyo Jesus, ndien ntak emi mm �o �etiede?� Ntak emi mbet Jesus mıtiehe utreudia ke ini enye odude ye mm �o, edi nso ikeme ndinam mm �o

�etie utreudia nte ini akade?� Nso ke uw �utnkp �o Jesus oro abanade ndik �im obufa �of �on ndian ke akani ye obufa wine �ow �or �o?

28

71

Akwa utom oro Jesus anamde ke Galilee enyeneuf �on etieti. Edi id �ighe Galilee kp �ot ke Jesus ekenye-ne ke ekikere ke ini enye �ok �od �oh �ode ete: “Nnyenenditana eti mb �uk obio ub �on Abasi nn �o mme obioenwen nko.” Ntem, enye “asana �okw �or �o ik �o ke mmesynagogue Judea.” (Luke 4:43, 44) Ata nnennennkp �o ke enye anam emi, sia ndaeyo edi emi, ndienib �ighike ini us �or �o ke Jerusalem �om �on edikem.

Mme andiwet Gospel inenekede it �in nkp �o ibanante utom Jesus eketiede ke Judea nte �et �inde �eba-na eke Galilee. Okpos �ukedi emi mme owo mıkama-ha ndinenede nkpan ut �on nn �o Jesus ke Judea, oroikpanke enye ndikw �or �o ik �o mme ndinam nti nkp �oke ebiet ekededi oro enye odude.

Ib �ighike, Jesus �om �on �od �ok aka Jerusalem emiedide akpan obio ke Judea man okod �uk Passovereke isua 31 eyo Christ. Akamba mm �on kiet oduke nkan temple emi ekperede Inuaotop Er �on emi�ekotde Bethzatha. Mme owo �esiwak etieti ke mbenmm �on emi. Ediwak mbon ud �on �o, mme nnan, yemb �un �o �esidi �editie ke mben mm �on emi nko. Ntakemi mme owo �esiwakde ntemmi? Sia ediwak mbonud �on �o �ekere ke �ekeme ndinam idem �os �on mmim �oedieke id �ukde mm �on emi ke ini �et �imerede enye.

Usen Sabbath edi emi, Jesus ok �ut �ob �on kietemi �od �on �ode ke isua 38 ke mben mm �on oro. Je-sus ob �up enye ete: “Ndi omoyom ndikop ns �on-idem?” Enye �ob �or �o Jesus ete: “Ete, nnyeneke owoeke emende mi es �in ke nkp �odi �oh �o mm �on ke ini �et �i-merede mm �on; edi ke ini ndide owo efen ebem miiso os �uh �ode od �uk.”—John 5:6, 7.

Jesus et �in ik �o emi anade edi ama akpa �ob �on oroidemye owo enwen ekededi emi okopde ete: “Dahake eny �on, men nkp �onna fo ny �un sana.” (John 5:8)�Ob �on mbon ony �un anam ntre. Idem �os �on �ob �on oro

kpa idahaoro, enye emen nkp �onna esie asana.Utu ke ndinem es �it mbana ut �ibenkp �o emi, mme

Jew �et �in nkp �o oro etiede nte �ebiere ikpe �en �o enye�ete: “Mf �in edi Sabbath, ibet iny �un iny �imeke afoakama nkp �onna.” Edi �ob �on oro �ob �or �o mm �o ete:“Owo emi akanamde mi nkop ns �onidem �ok �od �o-h �o mi ete, ‘Men nkp �onna fo ny �un sana.’” (John 5:10, 11) Ndi ekpen �im ke mme Jew �ekpek �ut ndudue�en �o owo emi anamde idem �os �on owo ke usen Sab-bath?

Mm �o �eb �up �ob �on oro �ete: “Anie owo �ok �od �oh �o fiete, ‘Men enye ny �un sana’?” Ntak emi mm �o �eb �up-de enye ut �o mb �ume oro? Koro “Jesus ama �okp �ondo,” �ob �on oro iny �un idi �on �oke eny �in esie. (John 5:12, 13) Edi �ob �on oro ayafiakok �ut Jesus. Nte ini aka-de, se iket �ibede edi oro, enye edifi �ok ke owo emiakanamde idem �os �on im �o ke nkp �odi �oh �o mm �on oroekere Jesus.

�Ob �on oro �ekenamde idem �os �on edik �ut mme Jewemi �ekeb �upde enye owo oro akanamde idem �os �onenye. Enye �od �oh �o mm �o ke edi Jesus. Ke ini mmeJew �ekopde emi, mm �o �eb �ine Jesus. Ntak-a? Ndimm �o �eka man �ekekop nte Jesus akasanade enye-ne ukeme ndinam ut �o ut �ibenkp �o oro. Baba-o! Mm �o�eka man �ekek �ut ndudue �en �o Jesus ke emi enyeanamde eti nkp �o ke Sabbath. Ndien mm �o �et �on �ondik �ob �o Jesus!

NDI �OF �ON NDINAM ETI¯NKP �O KE SABBATH?

JOHN 5:1-16

� Ntak emi Jesus akade Judea, ndien nso utom ke enye os �uk anam?� Ntak emi ediwak owo �esikade nkp �odi �oh �o mm �on Bethzatha?� Ewe ut �ibenkp �o ke Jesus anam ke nkp �odi �oh �o mm �on emi, edi didie ke ndus �uk mme Jew �enam nkp �o?

72

˙ JESUS �OKW �OR �O IK �O KE JUDEA˙ �OK �OK OWO UD �O

¯N �O KE MBEN

¯NKP �ODI �OH �O MM �O

¯N 29

Ke ini ndus �uk mme Jew �ed �oh �ode ke Jesus abiatibet Sabbath ke ndinam idem �os �on owo, Jesus�ob �or �o mm �o ete: “Ete mi ke ananam utom tutu es �imemi, ami ke nny �un nnam utom.”—John 5:17.

Ibet Sabbath oro Abasi �ok �on �ode ik �ot esie ikpan-ke utom Jesus emi edide ndikw �or �o ik �o nny �un nk �okud �on �o. Enye anam emi sia enye ekpebede nti utomAbasi. Ntre Jesus ananam nti utom esie kpukpruusen. Edi ib �or �o oro enye �on �ode mbon oro �edorideenye ik �o, anam mm �o �enenede �eyat es �it �ekan nte�ekeyatde �eny �un �eyom us �un nte �ewotde enye. Ntakemi mm �o �eyatde es �it �eyom ndiwot enye?

Mm �o �ekere ke Jesus abiat ibet Sabbath ke ndi-k �ok mme owo ud �on �o. Ekikere mm �o inenke ke babaus �un kiet. Se ikam ibiakde mm �o ikan edi ke Je-sus �od �oh �o ke im �o idi Eyen Abasi. Mm �o �ekere keenye os �uni Abasi, sia enye �od �oh �ode ke Abasi ediEte im �o, nte nkp �o eke enye ndid �oh �o ntre anamdeenye edi nka ye Abasi. Edi Jesus ifeheke mm �o, ntreke ib �or �o esie, enye aka iso et �in abana sanasanankp �o oro im �o ibuanade ye Abasi ete: “Ete amamaEyen ony �un ow �ut enye kpukpru nkp �o emi enye keidemesie anamde.”—John 5:20.

Ete edi Andin �o Uwem. Enye ama owow �ut emi keeset ke ini enye �ok �on �ode mme owo odudu ndinammme akpankpa �eset. Jesus aka iso ete: “Kpa nteEte anamde mme akpankpa �eset ony �un anamdemm �o �edu uwem, ntre nko ke Eyen anam mbon oroenye amade �edu uwem.” (John 5:21) Ata eti ik �o ediemi, anam owo enyene idoteny �in! Idem idahaemi,Eyen ke anam mme akpankpa �eset ke ndambanaus �un. Oro anam Jesus �od �oh �o ete: “Owo eke okop-de ik �o mi ony �un en �imde enye emi �ok �od �onde mi keakpanik �o, enyene nsinsi uwem, enye id �ukke ke ikpeedi ama oto ke nkpa ebe od �uk uwem.”—John 5:24.

Tutu emi, id �uhe ebiet oro �ed �oh �ode kana �ete keJesus anam owo ekededi emi akakpade eset, edienye �od �oh �o mbon oro �edoride enye ik �o ke mmeowo �eyeset. Enye �od �oh �o mm �o ete: “Ini ke edi eke

kpukpru mme andidu ke udi editi �edikopde enyeuyo �ew �on �o �edi.”—John 5:28, 29.

Kpa ye emi Jesus enyenede odudu ndinam ut �oakwa nkp �o emi, enye anam anwana ke Abasi okponakan im �o, ete: “

¯Nkemeke ndinam baba nkp �o kiet ke

odudu idemmi; . . . ndomoke ndinam uduak idem-mi, edi nnam uduak enye emi �ok �od �onde mi.” (John5:30) Edi Jesus et �in ke im �o idi akpan owo emi Abasiedidade inam uduak esie osu. Akpa ini edi emi enyeet �inde or �uk ik �o emi ke eferife edi emi. Edi mbon oro�edoride enye ik �o �ef �ofi �ok mme nkp �o emi. Jesus �od �o-h �o mm �o ete: “Mbufo �ema �esio mme owo �ed �on �ekake �ot �o John [Andin �im Owo Baptism], ndien enyeetie ntiense abana akpanik �o.”—John 5:33.

Ekeme ndidi mbon oro �edoride Jesus ik �o �ema�ekop se John eket �inde ke nkp �o nte isua iba oro �eke-bede �on �o ikp �o owo ido ukpono mme Jew abanaOwo oro etienede im �o ke edem, emi �ekekotde “Pr �o-fet” ye “Christ.” (John 1:20-25) Jesus eti mm �o ada-na nte mm �o �ekesikponode John oro odude idaha-emi ke uf �ok-nkp �ok �obi ete: “Mbufo �ema �edara etietike unwana esie ke ibio ini.” (John 5:35) Edi nkp �ontiense Jesus akan eke JohnAndin �im OwoBaptism.

Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Mme utom oro aminnamde [es �inede uk �okud �on �o oro enye os �uk anam-de do], �etie ntiense �ebana mi �ete ke Ete okosio mi�od �on.

¯Nko, Ete emi okosiode mi �od �on etie ntiense

abana mi.” (John 5:36, 37) Ke uw �utnkp �o, Abasiama etie ntiense abana Jesus ke ini baptism esie.—Matthew 3:17.

Ke akpanik �o, mbon oro �edoride Jesus ik �o inye-neke nkp �o ndomokiet ndit �in nnyana idem.

¯Nwed

Abasi oro mm �o �ed �oh �ode nte ikotde etie ntienseabana Jesus nko. Ntre, Jesus �od �oh �o mm �o ete:“Edieke mbufo �eken �imde Moses ke akpanik �o mbu-fo �ekpen �im mi ke akpanik �o, koro enye ama ewetabana mi. Edi edieke mbufo mın �imke se enye eke-wetde ke akpanik �o, mbufo �edisana didie �en �im ik �omi ke akpanik �o?”—John 5:46, 47.

JESUS EDI EYEN ABASIJOHN 5:17-47

74

˙ ABASI EDI ETE JESUS˙ JESUS �O

¯NW �O

¯N �O KE ABASI AYANAM MME AKPA

¯NKPA �ESET

� Ntak emi Jesus mıbiatke ibet Sabbath ke ndinam nti nkp �o ke usen Sabbath?� Didie ke Jesus et �in abana akpan utom oro im �o inyenede ke ndinam uduak Abasi osu?� Jesus ada ik �o mmanie ow �ut ke im �o idi Eyen Abasi?

30

75

Jesus ye mbet esie �ed �ok eny �on-eny �on �eka Galilee.Ini ndaeyo edi emi, wheat osiono idem. Bi �on �od �onmbet Jesus, mm �o �ek �ibi wheat �eta. Edi usen Sab-bath, mme Pharisee �ek �ut se mbet �enamde oro.¯

Nk �o emeti ke ndondo emi ke mme Jew ke Jeru-salem �eyom ndiwot Jesus ke ntak emi mm �o �ed �o-h �ode ke enye abiat ibet Sabbath. Idahaemi mmePharisee �et �on �o mf �ina ke ntak emi mbet Jesus�ek �ibide wheat �eta. Mm �o �ed �oh �o Jesus �ete: “Sese!Mme mbet fo ke �enam se ibet mıny �imeke �enam kesabbath.”—Matthew 12:2.

Mme Pharisee emi �ed �oh �o ke owo ndik �ibi wheatmfiak ke ub �ok etie nte owo ndikpene wheat nny �unnsak. (Exodus 34:21) Se mme Pharisee �ekotdeutom ke usen Sabbath anam Sabbath edikakakmme owo, edi akana Sabbath esidi usen inem-

es �it, usen emi �edade �etuak ibuot �en �o Abasi. Je-sus �on �o mm �o mme uw �utnkp �o emi ow �utde ke id �i-ghe nte Jehovah Abasi �ok �od �oh �ode �en �im Sabbathedi oro.

Uw �utnkp �o kiet emi Jesus �on �ode mm �o abanaDavid ye mm �o emi �ekedude ye enye. Ke ini bi �on�ok �od �onde David ye mbon oro �ekedude ye enye,mm �o �ema �ewaha uf �ok Abasi �eb �o uyo iso Abasi�eta. �Eken �o mm �o uyo emi �ekemende �efep ke iso Je-hovah �en �im obufa uyo. Mme oku kp �ot ke �ekesiny �i-me �eta uyo oro �ekemende do �efep. Edi ke ini Da-vid ye mm �o emi �edude ye enye �eketade uyo oroke ntak �obi �on, owo ikowotke mm �o.—Leviticus 24:5-9; 1 Samuel 21:1-6.

Jesus �on �o mm �o �oy �oh �o uw �utnkp �o iba ete: “Ntembufo ikotke ke Ibet ite ke usen sabbath mme

MBET JESUS �EK �IBI WHEAT KE SABBATHMATTHEW 12:1-8 MARK 2:23-28 LUKE 6:1-5

oku emi �edude ke temple �esida sabbath ntese mıd �ighe edisana ndien inyeneke ndudue?”Ik �o esie �ow �or �o ke mme oku �esiwot unam �enamuwa �eny �un �enam mme utom enwen ke templeke usen Sabbath. Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Edind �oh �o mbufo nte ke owo emi okponde akantemple odu mi.”—Matthew 12:5, 6; Numbers28:9.

Jesus asiak itie¯Nwed Abasi enwen man ik �o

esie anwana mm �o, ete: “Edieke edide mbufo �ema

�efi �ok se emi �ow �or �ode, ‘Nyom mb �om, id �ighe uwa,’mbufo ikpobiomke mm �o eke mıduehe. . . . Eyenowo edi �Ob �on sabbath.” Jesus et �in abana emememem ukara esie emi edidide ke t �os �in isua.—Mat-thew 12:7, 8; Hosea 6:6.

Satan es �in mme owo ke ata idi �ok uf �un ke edi-wak isua idahaemi, ek �on ye afai �oy �oy �oh �o kpukpruebiet. Ukara Christ, oro edi, akwa Sabbath iditie-he ntem. Iyenyene ediwak isua ndida ndu �ok odu-du nte ekemde nny �in ke idem!

˙ MBET JESUS �EK �IBI WHEAT KE SABBATH˙ JESUS EDI “ �OB �O

¯N SABBATH”

� Mme Pharisee �ed �oh �o ke mbet Jesus �enam nso, ntak emi mm �o �et �inde ik �o ntre?� Nso ke Jesus �ob �or �o mm �o?� Didie ke Jesus edi “ �Ob �on sabbath”?

31

77

Jesus afiak aka synagogue ke usen Sabbath,etie nte synagogue emi odu ke Galilee. Do keenye ok �ut owo kiet emi ub �ok nnasia esie akpa-de. (Luke 6:6) Mme scribe ye mme Phari-see �enenede �etat eny �in �ese se Jesus edinam-de. Ntak emi mm �o �enenerede �ese enye? Mb �umeemi mm �o �eb �upde Jesus anam idi �on �o ntak. Mm �o�eb �up enye �ete: “Nte ibet eny �ime ete �ek �ok owoud �on �o ke sabbath?”—Matthew 12:10.

Mme adaiso ukpono mme Jew �ekere ke owoemi ekperede nkpa kp �ot ke �ekpek �ok ud �on �o keSabbath. Ke uw �utnkp �o, ibet mm �o iny �imeke �ed �u-ri mme �eb �op owo �okp �o ke Sabbath, sia itiehente owo oro enyenede or �uk un �om �o emi �om �onakpakpa. Mme scribe ye mme Pharisee ib �upkeJesus mb �ume oro ke ntak emi mb �om ete oroanamde mm �o, edi �eyom us �un nte �ed �oh �ode keJesus abiat ibet Sabbath.

Edi Jesus �ofi �ok idi �ok ekikere mm �o. Enye �ofi �okke ekikere mm �o isanake-sana nkp �o ye or �ukutom oro ibet Abasi �ok �od �oh �ode owo okunamke usen Sabbath. (Exodus 20:8-10) Id �ighe akpaini emi mm �o �esuade �en �o Jesus ke eti nkp �o emienye anamde edi emi. Idahaemi, Jesus �om �onanam nkp �o emi edinamde mme Pharisee �eyates �it ye enye; enye �od �oh �o owo oro ub �ok esieakpade ete: “Daha ke eny �on dida mi ke uf �ot.”—Mark 3:3.

Jesus �ow �on �ode ese mme scribe ye mme Phar-isee, ony �un �od �oh �o mm �o ete: “Anie ke otu mbufoekpenyene er �on kiet ndien, edieke enye �odu �odeod �uk obube ke sabbath, mıdim �umke enye isio?”(Matthew 12:11) Er �on etie nte ok �uk emi owoes �inde ke mbubehe, ntre mm �o ikemeke ndiyakenye es �ine ke obube eyo esiere sia ekeme ndi-kpa, ndien ok �uk mm �o atak.

¯Nkp �o enwen edi nte

ke¯Nwed Abasi �od �oh �o ete: “Edinen owo ese aba-

na ukp �on ufene esie.”—Mme¯Nke 12:10.

Jesus emen er �on odomo ye owo, ete: “Ada-na didie ndien ke owo �os �on urua akan er �on!Ntre ibet eny �ime ete �enam eti nkp �o ke sab-bath.” (Matthew 12:12) Ntem Jesus ibiatke ibetndomokiet edieke enye �ok �okde owo ud �on �o keSabbath. Mme adaiso ido ukpono emi inyenekenkp �o ndomokiet aba ndit �in, sia Jesus et �in nnen-nen ik �o emi es �inede ifi �ok. Mm �o �ek �ibi inua, ima-ha aba ndisioro uyo.

Es �it ayat Jesus, enye ony �un of �uh �o ke ini enyeok �utde nte mme owo �ekerede nkp �o ntre. Enyeese akanade, ekem �od �oh �o owo oro ete: “Nyanadeub �ok fo.” (Matthew 12:13) Ke ini owo oro anam-de se Jesus et �inde, ub �ok esie �of �on. Oro anamowo oro enem es �it etieti. Edi ndi es �it enem mbonoro �eyomde-yom se �edade �em �um Jesus do?

Utu ke mme Pharisee �enem es �it ke Jesusanam ub �ok owo emi afiak �of �on, mm �o �edahainikiet inikiet �eked �uk ediomi “ye nka mme andi-tiene Herod mbana [Jesus], man �ewot enye.”(Mark 3:6)

¯Nka emi edi nka mbre ukara, ndien

etie nte ndus �uk mm �o �edi mbon ido ukpono emi�ekotde mme Sadducee. Mme Sadducee ye mmePharisee isimaha kiet eken, edi idahaemi, mm �o�edidiana kiet man �ewot Jesus.

NSO KE IBET ENY �IME �ENAM KE SABBATH?MATTHEW 12:9-14 MARK 3:1-6 LUKE 6:6-11

78

˙ JESUS ANAM UB �OK OWO �OF �ONKE USEN SABBATH

� Ntak emi mme adaiso ido ukpono mme Jew �eyatde es �it ye Jesus?� Nso ke mme adaiso ido ukpono mme Jew �esikere �ebana ibet Sabbath emi mınenke?� Didie ke Jesus ow �ut ke ekikere oro mm �o �enyenede �ebana Sabbath inenke?

32

79

Ke ini Jesus okopde ke mme Pharisee ye nka mmeanditiene Herod ke �ediomi ndiwot im �o, enye yembet esie �ekp �on do �eka Inyan Galilee. Akwa ud �im-owo �eto nsio nsio ebiet nte Galilee, mme obiombenes �uk Tyre ye Sidon, edem usiahaut �in AkpaJordan, Jerusalem, ye Idumea emi odude ke us �ukus �uk, �edi �eb �ine enye. Jesus anam idem �os �on edi-wak mm �o. Oro anam mbon oro �ed �on �ode ndi �oiud �on �o �ekanade enye �ek �uk �eyom ndit �uk enye. Mm �oibetke-bet aba enye ot �uk mmim �o, mm �o �ekam�eyom us �un ndit �uk enye.—Mark 3:9, 10.

Sia otuowo �ewakde etieti, Jesus �od �oh �o mbetesie �enam im �o id �uk ekpri ubom. Enye ama od �ukubom, �eyekeme ndiwat ubom oro ndianade kemben mm �on mbak mme owo �edinenede �eberienye. Enye nko eyekeme nditie do nkpepmme owonkp �o, mıd �ighe �emen enye �eka itie enwen ke mben-es �uk oro man enye akanwam mbon enwen.

Matthew �od �oh �o ke utom Jesus anam “se �ekeda-de pr �ofet Isaiah �et �in” osu. (Matthew 12:17) Ewepr �ofesi Isaiah edi emi?

Isaiah �ok �od �oh �o ete: “Sese! Asanautom mi emiami mmekde, edima mi, emi ukp �on mi eny �imede!Nyes �in enye spirit mi ke idem, ndien enye ayanammme id �ut �efi �ok se unenikpe edide. Enye idit �oh �okeut �ok, idiny �un ifiorike nkpo, owo idiny �un ikopke uyoesie ke ikp �o efak. Enye idinuakke nnyanyana ekeob �un �ode, idiny �un in �imeke ikan �of �on utuenikan ekeosiode ns �unikan, tutu enye anam unenikpe enye-ne edikan. Ke akpanik �o, mme id �ut �eyedori eny �inke eny �in esie.”—Matthew 12:18-21; Isaiah 42:1-4.

Ke akpanik �o, Jesus edi edima asanautom emiAbasi emekde. Jesus anam mme id �ut �efi �ok seunenikpe edide. Nsunsu ido ukpono iyakke mmeowo �efi �ok unenikpe. Sia mme Pharisee �emade ndi-y �ur �ode Ibet Abasi man ekekem ye ekikere mm �o,mm �o ikemeke ndinwam owo oro �od �on �ode ke Sab-bath. Jesus ow �ut ke im �o imenyene spirit Aba-si ony �un anam mme owo �efi �ok se Abasi oyomde

mm �o �enam, ke ntem, enye obiomode mme owo�okp �os �on mbiomo, oro edi, anam mm �o �etre ndi-d �uk uf �un nn �o ibet owo. Se inamde mme adaisoido ukpono �eyom ndiwot enye edi oro. Nso idi �okntem!

Ndid �oh �o ke enye “idit �oh �oke ut �ok, idiny �un ifiori-ke nkpo, owo idiny �un ikopke uyo esie ke ikp �o efak”�ow �or �o nso? Ke ini Jesus �ok �okde mme owo ud �on �o,mme anamde mme demon �ew �or �o owo ke idem,enye esinenede akpan “mm �o ete �ekunam �edi �on �oim �o.” (Mark 3:12) Enye iyomke mme owo �esana keefak �efiori nkpo man mme owo �edi �on �o im �o, iny �un

PR �OFESI ISAIAH OSUMATTHEW 12:15-21 MARK 3:7-12

80

iyomke �esana �et �in se mıd �ighe akpanik �o, ut �o nteim �o ndinam nkp �o kiet edi mme owo �esana �et �in �eteikanam duop.¯

Nkp �o enwen edi nte ke Jesus ada etop esie �os �okmbon oro �ebietde nnyanyana eke ob �un �ode, emi�ef �ikde �eny �un �et �ighade ke ikpat. Mm �o �ebiet ikan

�of �on utuenikan eke osiode ns �unikan nte �om �onenen �ime. Jesus ib �unke ut �o �okp �o nnyanyana oro,iny �un in �imeke ut �o utuenikan oro. Utu ke oro, enyeow �ut ke imekere ibana mm �o, ony �un anwam mm �oke ima ima us �un. Ke akpanik �o, mme id �ut �ekemendidori eny �in ke Jesus!

˙ OTUOWO �EBERI JESUS˙ ENYE ANAM PR �OFESI ISAIAH OSU

� Didie ke Jesus anam mme id �ut �efi �ok se unenikpe edide, edi it �oh �oke ut �ok iny �un ifiorike nkpo ke efak?� Mmanie �ebiet nnyanyana eke ob �un �ode ye �of �on utuenikan eke osiode ns �unikan, ndien didie ke

Jesus anam nkp �o ye mm �o?

33

81

¯Nkp �o nte isua kiet ye ubak �ebe t �on �o John Andi-n �im Owo Baptism �ok �od �oh �o ke Jesus edi Eyen-er �on Abasi. Ke ini Jesus �ot �on �ode utom ukw �or �o-ik �o esie, ediwak irenowo emi �emade Abasi �et �on �onditiene enye, ut �o nte: Andrew, Simon Peter,John, ye James (eyeneka John), Philip, ye Bar-tholomew (emi �edi �on �ode nko nte Nathanael). Nteini akade, Christ edinyene ediwak mbet enwen.—John 1:45-47.

Idahaemi Jesus ebene idem ndimek mmeapostle esie. Mm �o �edisana ye enye kpukpru ini,ndien enye �om �on �on �o mm �o sanasana ukpep.

Edi mbemiso Jesus emekde mm �o, enye �od �okeny �on obot kiet, ekeme ndidi obot oro ekpe-re Inyan Galilee ye Capernaum. Enye ada of �uriokoneyo oro �ob �on akam, ebene Abasi eteme im �ose ikpanamde ony �un �odi �on im �o. Ke ndannsiere,enye okot mme mbet esie ony �un emek owo mm �o12 nte apostle.

Jesus emek owo itiokiet oro ikebemde iso isiakye Matthew emi enye okokotde ke itie ub �o tax.

Owo ition enwen oro enye emekde �edi Judas (emi�edi �on �ode nko nte Thaddaeus ye “eyen James”),Simon emi �ekotde Enyene-If �ik, Thomas, Jameseyen Alphaeus, ye Judas Iscariot.—Matthew 10:2-4; Luke 6:16.

Owo 12 emi �ema �esisasana ye Jesus, enyeony �un enenede �ofi �ok mm �o. Ediwak mm �o �ediiman esie. James ye John emi �edide ndit �oeka, �edindit �o eyeneka eka esie. Edieke se mbon enwen�et �inde edide akpanik �o ke Alphaeus ekedi eyen-eka Joseph, oro edi, ete Jesus, �ow �or �o James edieyen eyeneka ete Jesus.

Is �onke Jesus nditi eny �in mme apostle esie,edi ndi esis �on fi? Ndi emesiti eny �in mm �o?

¯Nkp �o

kiet emi ekemede ndinwam fi edi nditi ke owoiba �ekere Simon, iba ekere James, ndien ibaenwen �ekere Judas. Simon (Peter) enyene eyen-eka emi ekerede Andrew, ndien James (eyen Ze-bedee) enyene eyeneka emi ekerede John. Apos-tle itiaita �edi oro. Owo inan eken �edi Matthew(emi ekedide �ob �o a-tax), Thomas (emi mık �os �op-ke in �im ke Jesus eset), Nathanael, (emi Jesusokokotde ke idak eto), ye Philip ufan Nathanael.

Owo duopekiet ke otu mm �o �eto Galilee, obiomme Jesus. Nathanael oto Cana. Philip, Peter,ye Andrew �eto Bethsaida. Peter ye Andrew �ema�ew �or �o �eked �un ke Capernaum nte ini akade, ndienetie nte Matthew nko okod �un do. James ye Johnnko �ed �un �ekpere Capernaum, do ke mm �o �ekesi-k �o iyak. Etie nte nkuk �ure owo emi okotode Judeaekedi Judas Iscariot emi akadade Jesus �on �o.

JESUS EMEK APOSTLE DUOPEBAMARK 3:13-19 LUKE 6:12-16

� Nso akpan nkp �o ke Jesus akanam ke ama �ok �ob �on akam of �uri okoneyo?� Mmanie �edi apostle Jesus, akpanam didie eti eny �in mm �o?

82

˙ APOSTLE 12 34

�OW �OR �OETOP UKW �OR �OIK �O KE OBOTMATTHEW IBUOT 5 ES �IM IBUOT 7 LUKE 6:17-49

Anaedi idem emem Jesus ke emi enye ama akadaof �uri okoneyo �ob �on akam ony �un emek owo 12 keotu mbet esie ete �edi apostle im �o. Eyo esiere, ke�od �on enye ndinwam mme owo, enye ony �un �ot �on �ondinwam mm �o. Enye ada ke mben obot ke Galileeanam emi. Etie nte nkan emi enye adade ekpereCapernaum emi enye esiwakde ndidu nkw �or �o ik �onny �un nk �ok mme owo ud �on �o.

Mme owo �eto nsio nsio itie emi oyomde us �un�edi �eb �ine enye. Ndus �uk mm �o �eto ata us �uk us �ukko ke Jerusalem ye nsio nsio ebiet ke Judea �edi.Mm �o eken �eto mbeninyan Tyre ye Sidon �edi. Ntakemi mm �o �edide �eb �ine Jesus? Mm �o �edi “ndikop ik �oesie, man enye ony �un anam ud �on �o ok �ure mm �o.” SeJesus ony �un anamde edi oro, enye anam “ud �on �ook �ure mm �o kpukpru.” Kere nte Jesus anamde idem�os �on kpukpru mbon emi �ed �on �ode. Enye eb �in nkondedehe spirit osiono ke idem “mm �o emi ndedehespirit,” oro edi ndi �oi angel Satan �ef �inade.—Luke 6:17-19.

Ekem Jesus oyom ebiet oro �of �onde ke obot oroetie, ndien mme owo �etie �ekanade enye �ek �uk. Etiente mbet esie, akpan akpan mme apostle 12, �ene-nede �etie �ekpere enye. Kpukpru owo �eyom ndi-kop se andikpep emi anamde ut �o ikp �o ut �ibenkp �oemi oyomde ndit �in. Jesus �okw �or �o etop emi enye-nede uf �on �on �o kpukpru mbon emi �edude do. Totoke ini oro, ata ediwak mbon enwen �edia uf �on ukw �o-r �oik �o esiemm �o emi. Nny �in nko imekeme ndidia uf �onukw �or �oik �o esie emi, sia enye �okw �or �o ata ik �o Abasike us �un emi ememde ony �un �os �opde anwana owo.Jesus et �in nkp �o emi mme owo �edi �on �ode �eny �un�ek �utde kpukpru usen. Oro anam ik �o esie enenedeanwana mbon emi �eyomde Abasi ow �ut mmim �o nte

ikpodude eti uwem. Nso akpan nkp �o ke Jesus et �inemi anamde ukw �or �oik �o esie enenede enyene uf �on?

MMANIE �EKOP ATA INEMES �IT?

Id �uhe owo emi mıyomke ndikop inemes �it. Jesus�ofi �ok emi, ntre enye �ot �on �o ukw �or �oik �o esie ke ndit �inmbana mbon emi �ekopde ata inemes �it. Kere ntenkp �o emi enemde mbon emi �edude do. Edi ndus �uknkp �o emi enye et �inde anam idem akpa mm �o.

Enye �od �oh �o ete: “Mm �o oro �ekerede �ebana una-na mm �o ke nkan eke spirit �ekop inemes �it, koro obioub �on heaven enyenede mm �o. Mm �o oro �ef �uh �ode �ekopinemes �it, koro �eyed �on mm �o es �it. . . . Mm �o oro �ekop-de bi �on ye nsatit �on edinen ido �ekop inemes �it, koromm �o �eyey �uh �o. . . . Mm �o oro �ek �ob �ode ke ntak edinenido �ekop inemes �it, koro obio ub �on heaven enyenedemm �o. Mbufo �ekop inemes �it ke ini mme owo �es �unidembufo �eny �un �ek �ob �ode mbufo . . . ke ntak mi. �Edara�eny �un �efr �o ke idates �it.”—Matthew 5:3-12.

Nso ut �o “inemes �it” ke Jesus et �in abana mi? Enyeit �inke ibana owo ndibre mbre nsak imam. Inemes �itenye emi aka anyan akan oro. Enye edi owo ndiy �u-h �o ye se enye enyenede nny �un nnam of �uri se akpa-nade enye anam.

Jesus �od �oh �o ke mbon emi �efi �okde ke imenenedeiyom Abasi ada mmim �o us �un, emi �ef �uh �ode ke ntakidi �oknkp �o mm �o, emi �edide �edifi �ok �eny �un �eny �imedendituak ibuot nn �o Abasi, �ekop ata inemes �it. Ekpe-dedi �esasua mm �o mme �ek �ok �ob �o mm �o ke ntak emi�enamde uduak Abasi, mm �o �es �uk �ekokop inemes �itkoro mm �o �efi �ok ke Abasi ama se mmim �o inamde,ndien ke enye �oy �on �o mmim �o nsinsi uwem.

Edi ediwakowo �ekere ke ndinyene ok �uk nny �un ndiauwem esinam owo okop inemes �it. Jesus �od �oh �o ke

˙ JESUS �OKW �OR �O IK �O KE OBOT

�`

Mm �on ke Jesus etie �okw �or �o �ow �or �oetop ukw �or �oik �o esie, ndien mmanie �ekop ukw �or �oik �o oro?� Ntak emi ukw �or �oik �o Jesus enenerede edi akpan nkp �o?� Mmanie �ekop ata inemes �it, ndien ntak-a?

35

85

nkp �o enwen esinamowo okop inemes �it. Enye et �in ik �oemi anamde mme owo �ekere nkp �o ete: “Mb �om mbu-fo mbon inyene, koro mbufo �emenyenyene nd �ones �itmbufo �oy �oh �o �oy �oh �o. Mb �om mbufo emi �ey �uh �ode keemi, koro mbufo �eyetie bi �on. Mb �om mbufo emi �esak-de imam ke emi, koro mbufo �eyef �uh �o �eny �un �etuaeyet. Mb �om, ke ini kpukpru owo �et �inde se if �onde �eba-nambufo, koromme ete etemm �o �ekenamde kpa ntreye mme pr �ofet nsu.”—Luke 6:24-26.

Ntak emi mbon inyene, mbon emi �esakde imam,ye mbon emi mme owo �etorode �enyenede mb �om?

Koro mbon emi �eyakde ut �o nkp �o emi �edi ebeiso nkp �oke uwem mm �o isimaha ndinam nkp �o Abasi, idiny �unikopke ata inemes �it. Ik �o Jesus iw �or �oke ke owo amaedi ubuene mıd �ighe etie bi �on ke enye okop inemes �it.Edi mme ubuene ye mbon nkp �onnam �esiwak ndinamse Jesus ekpepde, mm �o �esiny �un �ekop ata inemes �it.

Jesus �od �oh �o mbet esie ete: “Mbufo �edi in �unis �on.” (Matthew 5:13) Id �ighe ata ata in �un ke Jesuset �in abana. Edi et �in abana uf �on emi in �un enyene-de. �Ema �en �im in �un �ekpere itieuwa ke temple Aba-si ndien �ema �esis �in enye ke uwa. �Ekeme ndid �o-h �o nko ke in �un isiyakke nkp �o abiara. (Leviticus 2:13; Ezekiel 43:23, 24) Mbet Jesus �edi “in �un is �on”sia mm �o �enwam mbon enwen �etre ndidu oburo-b �ut uwem �eny �un �eka iso �enam nkp �o Abasi. Ke ndi-t �im nt �in, ukw �or �oik �o mm �o ekeme ndin �im mbon oro�ekpande ut �on �en �o mm �o uwem.

Jesus afiak �od �oh �o mbet esie ete: “Mbufo �ediunwana ererimbot.” Owo isidomoke utuenikan

imen aban if �uk, edi �esido-ri ke eny �on okpokoro manunwana esie ayama �on �ombon emi �edude ke uf �ok.Ntem, Jesus eteme nny �inete: “ �Eyak unwana mbu-fo ayama ke iso owo, manmm �o �ekpek �ut nti utom mbu-fo �eny �un �en �o Ete mbufoemi odude ke heaven ub �on.”—Matthew 5:14-16.

JESUS OYOM MBET ESIE�ENE

¯NEDE �EKPONO IBET ABASI

Mme adaiso ido ukpono mme Jew �ese Jesus nteowo emi abiatde Ibet Abasi, ndien ib �ighike mm �o�ekediomi ndiwot enye. Mm �odo, Jesus et �in ke isokpukpru owo ete: “ �Ekukere �ete nkedi ndibabiat Ibetmme uwetnkp �o mme Pr �ofet.

¯Nked �ighe ndibabiat,

edi nkedi ndinam enye osu.”—Matthew 5:17.Jesus okpono Ibet Abasi etieti ony �un �od �oh �o

mbon enwen �etiene �enam kpa ntre. Enye �od �oh �o

86

ete: “Owo ekededi eke abiatde kiet ke otu ataekpri ew �uh �o emi ony �un ekpepde mme owo ndinamntre, �edikot enye ‘ata ekpri’ ke obio ub �on heav-en.” Ik �o esie �ow �or �o ke ut �o owo oro idid �ukke ObioUb �on Abasi. Enye �od �oh �o nko ete: “Amaedi owoekededi eke anamde ony �un ekpepde mm �o, �eyekotenye emi ‘akamba’ ke obio ub �on heaven.”—Matthew5:19.

Jesus ikam imaha-ma owo enyene ekikere oroekemede ndinam enye abiat Ibet Abasi. Ke Jesusama eket �in ke Ibet �od �oh �o: “Kuwot owo,” enye et �innkp �o enwen adian do ete: “Owo ekededi eke akadeiso ndiyat es �it ye eyenete esie �eyekot enye �ete edi-nam ibat ke esopikpe.” (Matthew 5:21, 22) Edi ataidi �oknkp �o owo ndika iso nyat es �it ye owo, sia oroekeme ndinam enye oyom us �un ndiwot owo oro.Ntem Jesus et �in adana nte owo ekpes �inde ukememan odu ke emem ye owo ete: “Ke ntre, edieke afoadade en �o fo edi itieuwa ndien afo eti do ete keeyenete fo enyene ik �o ye afo, kp �on en �o fo n �im doke iso itieuwa, ny �un ny �on; kebem iso nam emem yeeyenete fo, ndien ekem, ke ama akafiak edi, wa en �ofo.”—Matthew 5:23, 24.

Ibet enwen akpan ef �ibe. Jesus �od �oh �o ete: “Mbu-fo �ema �ekop �ete �eked �oh �o �ete, ‘Kus �in ef �ibe.’ Edi nd �o-h �o mbufo nte owo ekededi eke ow �ukde eny �in esenwan tutu ud �on idan edemede enye, enye eses �inef �ibe ye enye ama ke es �it esie.” (Matthew 5:27, 28)Jesus iket �inke ibana owondinyene idi �ok ekikere emiekemede ndid �ukowo es �it idahaemi ekem �ow �or �o, edieket �in abana owo ndikokoi ‘nw �uk eny �in nse nwan.’Owo ama ow �uk eny �in ese nwan, oro ekeme ndinam�od �on enye ndinyene ebuana ye nwan oro. Ediekeifet odude, enye ekeme ndis �in ef �ibe. Nso ke owoakpanam mbak emi edit �ibe? Oyoyom owo oro ene-nede ekpeme idemesie. Jesus �od �oh �o ete: “Ediekeeny �in nnasia fo oro anamde fi atuak ukot �odu �o, w �u-bede enye top du �ok. . . . Edieke ub �ok nnasia fo

anamde fi atuak ukot �odu �o,s �ibe enye top du �ok.”—Mat-thew 5:29, 30.

Ndus �uk owo �esiny �ime�es �ibe mmim �o ub �ok mmeukot emi mıf �onke manmm �o �eka iso �edu uwem.Oroanam Jesus �od �oh �o ke �of �onis �ibe mme iw �ubede nkp �oekededi emi ekemede ndi-nam nny �in idu �o itop idu �ok,ekpededi enye edi akpannkp �o nte eny �in mme ub �ok,mbak nny �in idikere oburob �ut nkp �o idiny �un inamoburob �ut ido. Enye �od �oh �o ke ‘ �of �on owo nditabakiet ke otu ndido idemesie akan nditop enye of �u-ri idem ndu �ok ke Gehenna’ (ebiet emi �ekesif �opdembio ke edem ibibene Jerusalem). Emi ada abanansinsi nsobo.

Jesus et �in nko nte ikpanamde nkp �o ye mbon emi�es �inde nt �ime ye nny �in. Enye �od �oh �o ete: “ �Ekunwanaye idi �okowo; edi owo ekededi ama ey �ibi fi mf �uknnasia, w �on �ode mf �uk eken nko n �o enye.” (Matthew5:39) Emi iw �or �oke ke owo ikemeke ndinyana idem-esie mme ik �otuf �ok esie edieke owo oyomde ndiwotmm �o. Jesus et �in abana ndisiak owo ufia, ndien ufiaikemeke ndin �o owo unan mme ndiwot owo, edi esi-sesuene owo. Se ik �o esie �ow �or �ode edi: Edieke owo

� Mmanie �enyene mb �om, ndien ntak-a?� Didie ke mbet Jesus �edi “in �un is �on” ye “unwana ererimbot”?� Didie ke Jesus ow �ut ke imenenede ikpono Ibet Abasi?� Nso ke Jesus et �in man anwam mme owo �esio ekikere uwotowo ye ef �ibe �efep ke es �it mm �o? 87

asiakde nny �in ufia mme os �unide nny �in man it �oh �omme inwana ye enye, yak nny �in ikusio usiene.

Item emi ekem ye ibet Abasi emi �od �oh �ode owoama mb �oh �oid �un esie. Ntem Jesus �od �oh �o mbon emienye �okw �or �ode ik �o �on �o ete: “ �Eka iso �ema mme asuambufo �eny �un �eb �on akam �eyom uf �on mm �o eke �ek �o-b �ode mbufo.” Enye �on �o ata eti ntak emi anade mm �o�enam emi ete: “Man mbufo �ekpedi ndit �o Ete mbu-fo emi odude ke heaven, sia enye anamde ut �in esieasiaha �on �omme idi �okowoye nti owo ony �un anamdeed �im edep �on �o ndinen owo ye mme anam ukwan-ido.”—Matthew 5:44, 45.

Jesus et �in ibio ibio se ik �o esie emi �ow �or �ode ete:“Mbufo �ef �on �ema, kpa nte Ete mbufo eke heaven�of �onde ama.” (Matthew 5:48) Ik �o Jesus iw �or �oke keana if �on ukem ukem nte Jehovah. Edi �ow �or �o ke edi-eke idomode ndikpebe Jehovah, ke imekeme ndimakpukpru owo, ye idem mbon emi �esuade nny �in. Ime-keme ndid �oh �o nko ke ik �o esie �ow �or �o yak ‘ika iso ituaowo mb �om, kpa nte Ete nny �in atuade owo mb �om.’—Luke 6:36.

NDIB �O¯N AKAM NNY �U

¯N MBU �OT IDEM YE ABASI

Jesus aka iso ke ukw �or �oik �o esie ete: “ �Et �im �ekpe-me mbak mbufo �edinam edinen ido mbufo ke isoowo �ete mm �o �ek �ut.” Se enye et �inde adian do ow �utke if �onke owo anam nkp �o Abasi es �in owo ke eny �inman �etoro enye. Enye �od �oh �o ete: “Ke ini afo �on �ode

mmeubuene nkp �o, kubem iso ufri obukpon, kpa ntembonmbub �ik �enamde.” (Matthew 6:1, 2) If �onke isa-na it �in in �o mme owo ke ini iyomde ndin �o owo nkp �o.

Ekem Jesus �od �oh �o ete: “Ke ini mbufo �eb �ondeakam, �ekubiet mbon mbub �ik; koro mm �o �ema ndidake mme synagogue ye ke mme in �uk ikp �o efak mb �onakam man mme owo �ek �ut. . . . Edi, amaedi afo, keini �ob �onde akam, d �uk ke ubet fo, ndien ke ama eke-beri us �un, b �on akam n �o Ete fo emi odude ke nd �ibe.”(Matthew 6:5, 6) Ik �o Jesus iw �or �oke ke �odi �ok ndib �onakam ke iso otuowo, sia enye ke idemesie ama esi-b �on akam ke iso otuowo. Edi se enye �od �oh �ode nny �inikunam edi ndib �on akam man �ek �ut ke nny �in idi ik �otAbasi mme man mme owo�etoro nny �in.

Enye �on �o otuowo itemete: “Ke ini �ob �onde akam,kuy �ire ndit �in mfiak nt �innkp �o kiet, kpa nte mbonid �ut �enamde.” (Matthew6:7) Ik �o Jesus iw �or �oke ke�odi �ok ndib �on akam mba-na nkp �o kiet ediwak ini.Edi �ow �or �o ke �odi �ok ndim �umakam nd �on ke ibuot nka-ma ‘nt �in mfiak nt �in,’ edidese it �inde oro anwana nny �inmme inwanake, mme ebehenny �in mme ibeheke. Ekem enye ow �ut nte �ekpeb �on-de akam ony �un asiak nkp �o itiaba emi ikp �ob �ondeakam ibene. Akpa nkp �o ita emi enye asiakde �ew �utke Abasi enyene unen ndikara, �eny �un �ebana edinamuduak Abasi.

¯Nkp �o ita oro �edi: �Enam eny �in Abasi

asana, Obio Ub �on Abasi edi, �eny �un �enam uduakAbasi. Ke ima iket �in mme nkp �o emi ima, imekemendibene Abasi nkp �o nte udia usen, edifen nn �o nny �inke mme idi �oknkp �o nny �in, iny �un ibene enye ite enyeokuyak idomo emi okponde akan nny �in es �im nny �in,ony �un osio nny �in ke ub �ok andidi �ok.

� Jesus ndid �oh �o iw �on �ode mf �uk eken in �o owo ey �ibi �ow �or �o nso?� Didie ke ikeme ndif �on mma nte Abasi �of �onde ama?� Nso item ke Jesus �on �o abana akam?

Didie ke ikpese inyene nny �in? Jesus �od �oh �o otu-owo oro ete: “ �Etre ndibon nkp �outo nn �o idem mbu-fo ke is �on, ke ebiet emi utankp �o ye nkarafan �ebiat-de, ye ke ebiet emi mme in �o �eb �unde �ed �uk �ey �ip.” Ataeti item edi emi. Inyene ekeme nditahade, ndinye-ne inyene inamke owo edi nkp �o ndomokiet ke isoAbasi. Ntem, Jesus eteme ete: “ �Ebon nkp �outo �en �oidem mbufo ke heaven.” Nny �in ibon nkp �outo in �oidem nny �in ke heaven ke ini in �imde nkp �oAbasi akpake uwem nny �in. Id �uhe owo ndomokiet emi ekeme-de ndinam Abasi okuma nny �in mme ndikpan Aba-

si ndin �o nny �in nsinsi uwem.Ik �o Jesus emi enenede ediakpanik �o: “Ebiet emi nkp �o-uto fo odude, do ke es �itfo edidu nko.”—Matthew 6:19-21.

Jesus �on �o uw �utnkp �o mananam ik �o esie anwana, enye �od �oh �o ete: “Utuenikanidem owo edi eny �in. Do, edieke eny �in fo eneneredeese, of �uri idem fo ayayama; edi edieke eny �in fo�odi �okde, of �uri idem fo eyek �im.” (Matthew 6:22, 23)Ke ini eny �in nny �in �of �onde enye editie nte utuenikanin �o nny �in. Edi man eny �in nny �in edi utuenikan �on �onny �in, ana inam enye ese nkp �o kiet kp �ot, okuyo uka

nkan emi mme nkan oko, sia oro idiyakke ida uwemnte Abasi adade. Edieke iw �ukde eny �in ise inyene utuke ndinam nkp �o Abasi, ‘of �uri idem nny �in eyek �im,’imakam ikeme ndit �on �o ndidu idi �ok uwem.

Ekem Jesus �on �o ata eti uw �utnkp �o ete: “Baba owokiet ikemeke ndid �uk uf �un nn �o eteuf �ok iba; koro eye-di enye ayasua kiet ony �un ama enye eken, mıd �igheenye ayadianaye kiet ony �un es �in enye eken ke ndek.Mbufo ikemeke ndid �uk uf �un nn �o Abasi ye Inyene.”—Matthew 6:24.

Ekeme ndidi ndus �uk mbon emi �ekopde ik �o Jesuske �ekere nte idisanade inyene mme nkp �o oro mmi-m �o inenerede iyom. Ntem, enye �od �oh �o mm �o ete:“ �Ese mme inuen eny �on, koro mm �o isuanke nkpas �ipiny �un id �okke-d �ok iny �un itanke nkp �o ibon ke ubetubonnkp �o; edi Ete mbufo eke heaven �ob �ok mm �o.”Ik �o esie �ow �or �o ke edieke owo en �imde nkp �o Abasiakpa ke uwem esie, ke uf �on id �uhe ndit �imede es �itmbana se enye ananade.—Matthew 6:26.

NDIT �I¯N IK �O MFIAK NT �I

¯N KE INI �EKPEPDE OWO¯

NKP �O Jesus ama esifiak et �in mme akpan nkp �o oroenye ekekpepde owo ediwak ini. Ke uw �utnkp �o, keini enye �ok �okw �or �ode ik �o ke obot enye ama ekpepmme owo nte �ekpeb �onde akam ony �un anam mm �o�efi �ok nte �ekpesede inyene.—Matthew 6:9-13, 25-34.Ke nkp �o nte isua kiet ye ubak �ema �ekebe, Jesus

ama afiak ekpep mme owo mme nkp �o emi. (Luke11:1-4; 12:22-31) Ndifiak nkpepmme nkp �o emi ama enyeneuf �on �on �o mme owo oromıkod �uhe ke akpa ini,ony �un anam mme mbetesie �ekufre mm �o.

89

Jesus et �in nkp �o abana ekponid �im emi mme owo�ek �utde ke obot oro ete: “Solomon ke of �uri ub �onesie ikes �ineke nkp �o nte kiet ke otu mm �o emi.” Je-sus ob �up mb �ume emi anamde nny �in ifi �ok se ik �oesie emi ekpepde nny �in ete: “Edieke Abasi es �inedembiet ke ik �ot nkp �o ntem, emi odude mf �in ndiennkp �on �emen �etop �es �in ke usanuyo, adana didieakan oro ke enye edis �ine mbufo nkp �o?” (Matthew6:29, 30) Enye �on �o ata eti item ete: “ �Ekut �imede es �it�ed �oh �o �ete, ‘Nny �in ididia nso?’ mme, ‘Nny �in idinw �onnso?’ mme, ‘Nny �in idis �ine nso?’ . . . Koro Ete mbufoeke heaven �ofi �ok ke mbufo �emeyom kpukpru nkp �oemi. �Eka iso, ndien, ndibem iso nyom obio ub �on yeedinen ido esie, ndien �eyedian kpukpru nkp �o emi�en �o mbufo.”—Matthew 6:31-33.

SE IKPANAMDE MAN INYENE NSINSI UWEM

Enenede �od �on mme apostle Jesus ye mbon ekenemi �emade Abasi ndidu uwem ke us �un emi edinam-de es �it enem Abasi, edi imemke utom in �o mm �o.Ke uw �utnkp �o, ediwak Pharisee isikwe eti nkp �o emimbonenwen �enamde edi �esiwak ndik �ut ndudue nn �ombon enwen. Ntem, Jesus �od �oh �o mbon emi enye�okw �or �ode ik �o �on �o ete: “ �Etre ndibiere ikpe nn �o owombak owo edibiere ikpe �on �o mbufo; koro nte mbu-fo �ebierede ikpe �en �o owo, kpas �uk ntre ke �edibiere�en �o mbufo.”—Matthew 7:1, 2.

Uw �utnkp �o emi Jesus �on �ode ow �ut ke if �onke owoetiene mme Pharisee, enye ob �up ete: “Nte nnanekeme ndida nnan us �un? Nte mm �ombiba ididu �on �o-ke id �uk obube?” Mm �odo, didie ke mbon oro �ekpan-de ut �on �en �o Jesus �ekpese mbon enwen? Mm �o ikpe-sehemme owo nte nkp �o eke �eyomde ndik �ut nduduenn �o mm �o, sia oro ekpedi akwa idi �oknkp �o. Enyeob �up mm �o ete: “Afo ekeme didie ndid �oh �o eyen-ete fo ete, ‘Eyenete mi, yak nsio fi mbio ke eny �in,’ke adanaemi afo mukwe obukp �ok emi odude fi keeny �in? Mbub �ik! Bem iso sio obukp �ok emi odude fike eny �in fep, ndien afo eyet �im ok �ut nte edisanadeosio mbio oro odude ke eny �in eyenete fo.”—Luke 6:39-42.

Emi iw �or �oke ke edieke owo anamde idi �oknkp �o, keikpanaha mbet Jesus �ed �oh �o ke se owo oro anam-

de �odi �ok. Jesus �od �oh �o mm �o ete: “ �Ekumen edisanankp �o �en �o mme ebua, �ekuny �un �etomo mme pearlmbufo �ebono mme edi ke iso.” (Matthew 7:6) Ik �oAbasi �os �on urua etieti, etie nte pearl. Edieke ndu-s �uk owo �enamde nkp �o nte unam, mıdaha Ik �o Aba-si ke akpan nkp �o, Jesus �ok �od �oh �o mbet esie �ekp �onut �ombon oro, �eka �eb �ine mbon oro �edimade ndikop.

Jesus afiak et �in nkp �o abana akam ony �un ow �utke oyom �eka iso �eb �on akam ete: “ �Eka iso �ebene,

ndien �eyen �o mbufo.” Abasi ebene idem ndikopakam nny �in. Jesus ow �ut emi ke ini enye ob �upde ete:“Anie ke otumbufo �okp �on �o eyen esie itiat ke ini ebe-nede enye uyo? . . . Ke ntre, edieke mbufo, okpo-s �ukedi emi �edi �okde, �efi �okde ndin �o ndit �o mbufo ntien �o, adana didie akan oro ke Ete mbufo emi odudeke heaven edin �o mbon oro �ebenede enye nti nkp �o!”—Matthew 7:7-11.

Ekem Jesus et �in ik �o emi mme owo �edade mf �innte akakan ibet ete: “Kpukpru nkp �o eke mbufo�eyomde mme owo �enam ye mbufo, ana mbufo nko�enam kpas �uk ntre ye mm �o.” Ndi ikp �of �onke kpu-kpru nny �in ikere ibana ik �o Jesus emi iny �un inamitem esie emi? Edi imemke utom ndinam emi; Jesusow �ut emi ke ik �o enwen oro enye et �inde ete: “ �Ebe ke

90

mfafaha inuaotop �ed �uk; koro us �un emi adade es �imnsobo atatara ony �un anwana, mme andibe ke enyend �uk �eny �un �ewak; edi inuaotop emi adade es �imuwem afafaha us �un ony �un es �ire, ndien mme andi-k �ut enye iwakke.”—Matthew 7:12-14.

Odu mbon emi �ediyom-de ndiw �on �ode mme mbetnkp �on us �un oro adadees �im uwem, ntre Jesus od �u-ri mbet esie ut �on ete: “ �Ekpe-me idem ye mme pr �ofet nsuemi �ef �or �ode ikpa er �on �edike �ot �o mbufo, edi emi �edidendi �oi wolf ke es �it es �it.” (Mat-thew 7:15) Jesus et �in nte

�ekemede ndida mfri eto ndi �on �o eti mme idi �ok eto.Ntem nko ke edi ye mme owo. Ntre, imekeme ndidaukpepnkp �o ye edinam ndi �on �o mme pr �ofet abiana.Jesus anam anwana ke id �ighe se owo et �inde anamenye edi mbet im �o edi akam edi se owo anamde.Ndus �uk owo �ed �oh �o ke Jesus edi �Ob �on mmim �o, edindi Jesus eyeny �ime ndidi �Ob �on mm �o edieke mm �omınamke uduak Abasi? Jesus �od �oh �o ke ‘iy �od �oh �out �ombon oro ite: Akananam ndi �on �oke mbufo! �Edia-nade mi ke idem, mbufo mme abiatibet.’—Matthew7:23.

Jesus ada ik �o esie ekeberi ntem: “ �Eyemen kpu-kpru owo eke �ekopde �eny �un �enamde ik �omi emi �edo-mo ye owo �oni �on, emi �ob �opde uf �ok esie odori keeny �on akamba itiat. Ndien ed �im edep, ukw �o ony �unedi, of �um abara eberi uf �ok oro edi enye idu �oh �o, ko-ro �eb �opde enye �edori ke eny �on akamba itiat.” (Mat-thew 7:24, 25) Nso inam uf �ok oro mıdu �oh �o? Koroenyeneuf �ok oro ama ‘et �ibi is �on ot �un �o ony �un es �initiat idakis �on odori ke eny �on akamba itiat.’ (Luke 6:48) Ntem, id �ighe ndikokop ik �o Jesus kp �ot anamowo edi mbet, ana inenede is �in idem inam ik �o esie.

Edi nso kabana ‘owo eke okopde ik �o Jesus emiedi mınamke mm �o’? Enye etie nte “ndis �ime owo,emi �ob �opde uf �ok esie odori ke utan.” (Matthew7:26) Ed �im, ukw �o, ye �okp �os �on of �um �eyew �uri uf �okoro.

Ke ini Jesus et �inde ik �o esie ama, idem akpa otu-owo abana us �un oro enye ekpepde owo nkp �o. Enye�okw �or �o ik �o nte owo emi Abasi �on �ode odudu, ikw �o-r �oke nte mme adaiso ido ukpono mm �o. Etie nte edi-wak mbon oro �ekopde ik �o esie �ekabade �edi mbetesie.

� Ntak emi �of �onde ibon nkp �outo in �o idem nny �in ke heaven, ndien didie ke ikeme ndinam emi?� Ntak emi mıkpanaha mbet Jesus �et �imede es �it?� Nso ke Jesus et �in abana ndikpe ikpe nn �o mbon enwen, edi ndi emi �ow �or �o ke if �onke owo osioro uyo ke ini

owo anamde idi �oknkp �o?� Nso enwen ke Jesus et �in abana akam, ndien nso ke enye et �in emi �edade nte akakan ibet mf �in?� Didie ke Jesus ow �ut ke imemke utom ndidi mbet im �o, ye nte ke if �onke owo ayak �et �un enye us �un?

91

AKWA OWOEK �O¯N ENE

¯NEDE ENYENE MBU �OTIDEM

MATTHEW 8:5-13 LUKE 7:1-10

Ke Jesus ama �ok �okw �or �o ik �o ama ke obot, enye akaCapernaum. Mbiowo mme Jew �edisobo ye enye.Akwa owoek �on Rome �od �on mm �o utom �on �o Jesus.

Of �un emi owoek �on oro amade etieti �od �on �oekpere nkpa. Okpos �ukedi emi akwa owoek �on emiedide Gentile, enye oyom Jesus anwam im �o.Mbiowo mme Jew oro �ed �oh �o Jesus ke of �un owo-ek �on emi “ �od �on �o akpauben ana ke uf �ok ony �un oduke �okp �os �on ndut �uh �o,” emi �ow �or �o ke idem enenedeabiak of �un emi. (Matthew 8:6) Mbiowo emi �ed �oh �oJesus ke akwa owoek �on emi ‘odot se �ekpenamdeemi �en �o, koro enye ama id �ut mmim �o, enye oko-ny �un �ob �op synagogue �on �o mmim �o.’—Luke 7:4, 5.

Ib �ighike, Jesus asana ye mbiowo emi aka uf �okowoek �on oro. Nte mm �o �ekperede uf �ok esie, enye�od �on mme ufan esie �eked �oh �o Jesus �ete: “Ete,kuf �ina idem, koro mmendotke nte afo okpod �uk-de idak �ok �om mi. Ntak oro es �in mmenkabatke ntemmodot ndiw �or �o ndisobo ye afo.” (Luke 7:6, 7)Ete emi os �uh �ode idem tutu; enye edi akwaowoony �un enyene mbon emi �edude ke idak esie. Enyeibietke mbon Rome eken emi �esinamde nkp �o ibakibak ye if �in mm �o.—Matthew 8:9.

Anaedi akwa owoek �on emi �ofi �ok ke mme Jewisidianke idem isiny �un isanake ikpere mbon emi�etode id �ut enwen. (Utom 10:28) Ekeme ndidi emianam enye �od �on mme ufan esie �eked �oh �o Jesus�ete: “Kam tet �in ik �o, ndien asanautom mi oyokopns �onidem.”—Luke 7:7.

Idem akpa Jesus ndikop ik �o emi, ntem enye�od �oh �o ete: “Nd �oh �o mbufo nte, akanam nkwembu �otidem eke okponde ntem idem ke Israel.”

(Luke 7:9) Ke ini mme ufan akwa owoek �on emi�es �imde uf �ok, mm �o �ek �ut ke idem ama �os �on of �unesie oro �ok �od �on �ode do.

Ke Jesus ama akanam idem �os �on of �un owo-ek �on oro, enye ada ifet oro et �in ke Abasi �oy �o-di �on idem mbon oro mıd �ighe mme Jew, edi emi�ebu �otde idem ye enye, ony �un �od �oh �o ete: “Ediwakowo �eyeto mme ikpehe edem usiahaut �in ye edemusoput �in �edi �eny �un �edis �uh �ode �etie ke okpokorokiet ye Abraham ye Isaac ye Jacob ke obio ub �onheaven.” Edi nso idit �ibe in �o mme Jew emi mıbu �ot-ke idem ye Abasi? Jesus �od �oh �o ke ‘ �eyetop mm �o�edu �on �o ke ek �im ke anwa. Do ke mm �o �editua eyet�eny �un �eta edet.’—Matthew 8:11, 12.

Ntem, Abasi eyes �in mme Jew emi mımaha ifetoro �ekebemde iso �en �o mm �o nditiene Christ nkarake Obio Ub �on esie. Edi mme Gentile �eyetie ke nda-mbana okpokoro, oro edi, �eyetiene enye �ekara “keobio ub �on heaven.”

˙ �ENAM IDEM �OS �O¯N OF �UN AKWA OWOEK �O

¯N

˙ �EYEDI �O¯N MBON EMI �ENYENEDE MBU �OTIDEM

� Ntak emi mme Jew �ekpede Jesus ub �ok �ete anwam akwa owoek �on Rome?� Ntak emi akwa owoek �on �od �oh �ode ke im �o idotke se Jesus okpod �ukde uf �ok im �o?� Jesus �od �oh �o ke didie ke �edidi �on mme Gentile?

36

93

Ke Jesus ama akanam idem �os �on of �un akwa owo-ek �on oro, enye �okp �on Capernaum asana nkp �o nteitiat 20 aka Nain. Enye isanake ikp �on. Mbet esieye ediwak mbon enwen �esana ye enye. Etie ntemm �o �ekpere Nain ke mbubreyo. Do ke mm �o �ek �utnte mme Jew �emende okpo akparawa kiet �ew �or �oke obio �eka ndib �uk.

Eka akparawa oro enyene mb �om akan ke otukpukpru owo emi �etienede �eka ndib �uk owo mi.Enye edi ebeakpa, ndien nkuk �ure eyen esie akpaemi. Eyen emi ikp �on okos �uh �o �on �o enye ke iniebe esie akakpade. Kere nte mma oro akama-de eyen esie, kpukpru idoteny �in esie ekes �ine keidem eyen emi. Idahaemi eyen emi nko akpa. Anieedidu ye enye ke uf �ok, anie edinwam enye?

Ke ini Jesus ok �utde mma oro, mb �om esie ene-nede anam enye. Enye et �in ik �o ye mma oro s �un-s �un edi enenede �od �on enye es �it ete: “Kutua aba.”Ekem Jesus anam nkp �o enwen. Enye asana ekpe-re ot �uk nkp �o emi �edade �ebiom okpo akparawa

oro. (Luke 7:13, 14) Nte Jesus et �inde ik �o ye nteenye anamde nkp �o anam mbon emi �ekemendeokpo oro �eka ndib �uk ye mbon emi �ekesanade yemm �o �etuak �eda. Ekeme ndidi ediwak mm �o �et �on �ondikere �ete: ‘Mb �ok mme nso ke enye aduak ndi-nam?’

Edi nso ke mbon emi �esanade ye Jesus �eke-re? Mm �o �ek �ut nte enye anamde ikp �o ut �ibenkp �o,nte enye �ok �okde nsio nsio ud �on �o, edi etie nteakananam mm �o ikwe enye anamde owo eset kenkpa. Im �ofi �ok ke mme pr �ofet Abasi �ema �esinammme owo �eset, edi ndi Jesus ekeme ndinam owoeset? (1 Ndidem 17:17-23; 2 Ndidem 4:32-37) Je-sus �od �oh �o ke �okp �os �on uyo ete: “Akparawa, nd �oh �ofi nte, Daha ke eny �on!” (Luke 7:14) Akparawa oroadaha ke eny �on etetie ony �un �ot �on �o ndit �in ik �o. Je-sus ayak enye �on �o eka esie. Idem akpa mma emitutu, owo ikemeke ndit �in adana nte es �it enemdeenye. Mma mbon afiak enyene owo, enye id �igheaba ikp �on.

JESUS ANAM EYEN EBEAKPA ESETLUKE 7:11-17

Ke ini mme owo �ek �utde ke eyen oro eset, mm �o�et �on �o nditoro JehovahAbasi, Andin �o Uwem. Ndu-s �uk mm �o �ete: “ �Emenam akwa pr �ofet adaha ada keotu nny �in.” Mbon eken �efi �ok se edinam Jesus oro�ow �or �ode, ntre mm �o �ed �oh �o �ete: “Abasi �om �ow �on �o-de nt �ineny �in �on �o ik �ot esie.” (Luke 7:16) Mb �uk emiasuana ke kpukpru ebiet, ekes �im obio emana Je-sus ko ke Nazareth emi odude nkp �o nte itiat itio-kiet. Mb �uk emi es �im us �uk us �uk Judea nko.

John Andin �im Owo Baptism os �uk odu ke uf �ok-nkp �ok �obi, enye enenede oyom ndifi �ok nte utomJesus etiede. Mbet John �et �in mme ut �ibenkp �o emiJesus anamde �en �o enye. Nso ke John anam ke iniokopde emi?

˙ JESUS ANAM OWO ESET KE NAIN

� Nso it �ibe ke ini Jesus ekperede Nain?� Etie Jesus didie ke idem ndik �ut nkp �o emi, ndien

nso ke enye anam?� Nso ke mme owo �enam ke ini Jesus anamde

ut �ibenkp �o emi?

37

95

John Andin �im Owo Baptism es �ine ke uf �ok-nkp �ok �obike nkp �o nte isua kiet idahaemi. Enye ke okop mmeut �ibenkp �o emi Jesus anamde. Kere nte etiede Johnke idem ke ini mbet esie �et �inde �en �o enye ke Jesusanam eyen ebeakpa ke Nain eset. Edi kpa ye seJohn okopde emi, enye oyom Jesus ke idemesieet �in se mme ut �ibenkp �o esie �edade �ebana. Ntem,enye osio mbet esie iba �od �on utom. Nso ke enye�od �on mm �o? Enye oyom mm �o �ekeb �up Jesus �ete:“Nte afo edi Enye Emi Enyenede Ndidi mme nny �inikpodori eny �in ke owo efen?”—Luke 7:19.

Ndi mb �ume John emi akpa fi idem? Ke nkp �o nteisua iba emi �ekebede, ke ini enye eken �imde Jesusbaptism, nk �o enye ama ok �ut edisana spirit edideedidoro Jesus ke idem ony �un okop nte Abasi �od �o-h �ode ke Jesus edi Eyen im �o. Ikpanaha nny �in id �oh �oke John �ot �on �o ndiy �ik mme Jesus akam edi Mes-siah, sia edieke ekpedide ntre, Jesus ikpotorokeenye kpa ke ebe oro mbet esie �edide �edib �up enyemb �ume do. Edi ntak emi John ob �upde ut �o mb �umeemi edieke enye os �uk en �imde ke Jesus edi Mes-siah?

Ekeme ndidi John oyom Jesus ada inua esie et �inke im �o idi Messiah. Emi ayanam enye aka iso �obu �otidem ye Abasi ke adanaemi enye os �uk �ob �ode ufenke uf �ok-nkp �ok �obi.

¯Nkp �o enwen edi nte ke etie nte

enyene ntak enwen emi anamde John ob �up mb �u-me emi. John �ofi �ok ke mme pr �ofet Abasi �eked �oh �oke Enye emi Abasi Eyetde Aran edidi edidem yeandinyana. Edi nkp �o nte �ofi �on ifan ke Jesus amaakana baptism, �em �um John �es �in ke uf �ok-nkp �ok �obi.Ntem, John oyom ndifi �ok mme owo enwen eyediedida itie Jesus, ony �un anam mme nkp �o eken emimme pr �ofet �eked �oh �ode ke Messiah ayanam.

Utu ke Jesus ndid �oh �o mbet John �eked �oh �o enye�ete, ‘Ami ndi Messiah nana,’ Jesus anam idem �os �onmbon oro �ed �on �ode nsio nsio ud �on �o man ow �ut keim �o ida odudu Abasi inam mme nkp �o emi. Ekemenye �od �oh �o mbet John ete: “ �Eka �eny �un �ekeb �uk se

mbufo �ekopde �eny �un �ek �utde �en �o John: Mme nnan�ek �ut us �un, mb �un �o �eny �un �esana isan, �enam mbonakpamfia �esana, inan �ekop nkp �o, �eny �un �enam mmeakpankpa �eset, �eny �un �ekw �or �o eti mb �uk �en �o mmeubuene.”—Matthew 11:4, 5.

Ekeme ndidi John ekere ke enyene mme nkp �oenwen emi akpanade Jesus anam, nko ke akpanaJesus osio im �o ke uf �ok-nkp �ok �obi. Edi se Jesus �od �o-h �ode �eked �oh �o John ow �ut ke im �o idinamke nkp �oikan mme ut �ibenkp �o emi im �o inamde.

Ke ini mbet John �eny �onde, Jesus �od �oh �o mmeowo emi �edude do ke John okpon akan pr �ofet.Enye edi “is �unutom” Jehovah emi �eket �inde �ebanake Malachi 3:1. Kpa enye anam utom pr �ofet Elijahemi �eket �inde �ebana ke Malachi 4:5, 6. Jesus �od �o-h �o ete: “Ke akpanik �o ke nd �oh �o mbufo nte, ke otumm �o eke iban �emande, akananam owo idahake idaemi okponde akan John Andin �im Owo Baptism; ediowo emi ekpride akan ke obio ub �on heaven okponakan enye.”—Matthew 11:11.

Ndid �oh �o ke owo emi ekpride akan ke Obio Ub �onheaven okpon akan John ow �ut ke John iditienekeikara ke Obio Ub �on heaven. John �odi �on us �un �on �oJesus, edi enye ayakpa mbemiso Jesus eberedeus �un �on �o mme owo ndid �uk heaven. (Mme Hebrew10:19, 20) John edi ata pr �ofet Abasi, edi enye edi-du mi ke is �on.

JOHN OYOM JESUS ET �I¯N

`MM

ˆE ENYE EDI MESSIAH

MATTHEW 11:2-15 LUKE 7:18-30

96

˙ JOHN OB �UP`

MMˆE JESUS EDI MESSIAH˙ JESUS OTORO JOHN

� Ntak emi John ob �upde Jesus mme enye edi Enye Emi Enyenede Ndidi mme ikpodori eny �in ke owo enwen?� Jesus �od �oh �o ke mme pr �ofesi ewe �ekesu John ke idem?� Ntak emi John Andin �im Owo Baptism mıditieneke Jesus ikara ke heaven?

38

97

Jesus okpono John Andin �im Owo Baptism eti-eti, edi mbon enwen �eda didie John? Jesus�od �oh �o ete: “Emana emi . . . ebiet nkpri ndit �oemi �etiede ke anwaurua, emi �efioride �ekot nkambre mm �o, �ete, ‘Nny �in imefri ifiom in �o mbu-fo, edi mbufo inekke unek; nny �in imeseme, edimbufo iy �ibike idem ke mf �uh �o.’ ”—Matthew 11:16, 17.

Nso ke ik �o Jesus �ow �or �o? Enye anam ik �o esieanwana ete: “John ama edi idiaha nkp �o iny �uninw �onke nkp �o, edi mme owo �ete, ‘Enye enye-ne demon’; Eyen owo emedi, adia nkp �o ony �un�onw �on nkp �o, kpa ye oro mme owo �ete, ‘Sese!Owo udia ye owo mm �in, ufan mme �ob �o a-taxye mme anamidi �ok.’ ” (Matthew 11:18, 19) Johnodu mmemmem uwem nte Nazirite, inw �onkewine, mme owo �ete ke enye edi owo nkp �o-ns �op. (Numbers 6:2, 3; Luke 1:15) Edi Jesusitiehe nte John. Enye esidia udia ony �un �onw �onmm �in esis �it, edi mme owo �ete ke enye edi owoudia ye owo mm �in. Nso ke owo edinanam �ob �o-h �o ns �ukuyo?

Jesus emen emana oro odomo ye nkpri ndi-t �o ke anwaurua emi mımaha ndinek unek ke ininka mbre mm �o �efride ifiom iny �un imaha ndif �u-h �o ke ini mm �o �esemede idem. Ekem Jesus �od �o-h �o ete: “Mme utom �oni �on �ew �ut ke �oni �on enen.”(Matthew 11:16, 19) Ke akpanik �o, utom John yeeke Jesus �ew �ut ke se �et �inde �ebana mm �o edinsu.

Ke Jesus ama �ok �od �oh �o ke mbon emana oro�edi mbon ns �onibuot, enye �ot �on �o ndis �uni Cho-razin, Bethsaida, ye Capernaum, emi enye aka-namde ikp �o ut �ibenkp �o. Jesus �od �oh �o ke ekpediikanam mme ut �ibenkp �o emi ke Tyre ye Sidonemi �edude ke Phoenicia, ke mbon obio oro

�ekpekabade es �it. Enye asiak nko Capernaumemi enye esiwakde ndidu. Idem ke Capernaumoro, ata ediwak owo ikabakede es �it. Jesus �od �o-h �o ke “nkp �o �oy �of �on ye is �on Sodom ke UsenIkpe akan” obio oro.—Matthew 11:24.

Jesus �ok �om Ete esie sia Enye ed �ip “mbon�oni �on ye mbon ikike” ifi �ok Abasi, edi ayarade�on �o mbon ns �uh �odeidem emi �etiede nte nkprindit �ow �on. (Matthew 11:25) Jesus �on �o ut �o mbonoro inem inem ikot emi ete: “ �Etiene mi, kpu-kpru mbufo emi �ekpade utom �eny �un �ebiomdendodobi mbiomo, ndien ny �on �o mbufo ndu �ok-odudu. �Emen �okp �on �o mi �ek �on �o ke it �on mbu-fo �eny �un �ekpebe mi, koro ami mmenyene if �u-re if �ure ido nny �un ns �uh �ode idem, ndien mbufo�eyek �ut ndu �okodudu �en �o ukp �on mbufo. Koro�okp �on �o mi ememem, mbiomo mi ony �un efefe-re.”—Matthew 11:28-30.

Didie ke Jesus esin �o owo ndu �okodudu? Mmeadaiso ido ukpono �esin �im ikp �o ibet emi anam-de uwem efek owo, ut �o nte ekikak ekikak ibetSabbath. Edi Jesus anam mm �o �eb �o ndu �okodu-du ke ndikpep mm �o ata ik �o Abasi emi owo mı-buakke ekikere owo. Enye nko ow �ut mbon emiukara �ef �ikde ye mbon emi �ekerede ke idi �oknkp �ommim �o okpon akaha, nte mm �o �ekemede ndi-b �o ndu �okodudu. Enye ow �ut mm �o se mm �o �ekpe-namde man Abasi efen idi �oknkp �o mm �o, mm �o�eny �un �edu ke emem ye Abasi.

Kpukpru mbon emi �eny �imede ndimenmmemmem �okp �on �o Jesus nk �on �o �ekeme ndiyakidemm �o nn �o Ete nny �in eke heaven nny �un nnamnkp �o esie sia enye edi eti Ete emi esituade owomb �om. Ndinam ntre ekeme ndin �o owo ndu �ok-odudu, sia se Abasi oyomde oto owo idobikeowo mbiomo ke baba us �un kiet.—1 John 5:3.

JESUS OS �U¯NI EMANA NS �O

¯NIBUOT

MATTHEW 11:16-30 LUKE 7:31-35

98

˙ JESUS OS �U¯NI NDUS �UK OBIO

˙ ENYE �ON �O MME OWO NDU �OKODUDU

� Ntak emi �emende mbon eyo Jesus �edomo ye nkpri ndit �o?� Nso inam Jesus �ok �om Ete esie eke heaven?� Didie ke ediwak owo �ebiom ndodobi mbiomo, edi nso ndu �okodudu ke Jesus �on �o mm �o?

39

99

Sia mme owo �ekerede nkp �o nsio nsio, mm �o �edase Jesus et �inde ye se enye anamde ke nsio nsious �un. Se it �ibede ke uf �ok owo kiet ke Galilee anamifi �ok emi. Pharisee kiet emi ekerede Simon okotJesus uf �ok. Ekeme ndidi enye anam emi man ene-nede �odi �on �o owo emi esinamde ikp �o ut �ibenkp �oemi. Etie nte Jesus eny �ime ndika uf �ok esie sia�ofi �okde ke imekeme ndida ifet oro nkw �or �o ik �o, kpante enye esinamde ke ini mme �ob �o a-tax ye mmeanamidi �ok �ekotde enye uf �ok.

Edi owo idarake Jesus nte �esidarade esenowo.Us �un Palestine etie obu obu, ndien emi esinamnt �on �oy �oh �o owo ukot, ikpaukot ony �un anam ukotofiop owo. Ntre ke ini esenowo edide uf �ok owo,mme enyeneuf �ok �esida mm �on �eyet enye ukot. Ediid �uhe eke eyetde Jesus ukot. Owo iny �un it �imkeenye inua ndiw �ut ke �edara enye kpa nte �esinamdeye isenowo. Us �un enwen emi �esidarade esenowoedi ndiyet enye aran ke ibuot. Owo iny �un inamkeemi in �o Jesus. Ndi emekere ke mme enyeneuf �okoro �enenede �enem es �it Jesus ndidi uf �ok mm �o?

Kpukpru isenowo �eda itie mm �o �eny �un �et �on �ondidia udia. Nte mm �o �es �uk �ediade nkp �o, nwan kietemi owo mıkokotke asana s �uns �un od �uk edi. ‘ �Edi �o-n �o enye ke obio nte anamidi �ok.’ (Luke 7:37) Kpu-kpru nny �in idi mme anamidi �ok, edi etie nte nwanemi esidu ata oburob �ut uwem, ekeme ndidi enyeedi akpara. Anaedi enye ama okop ukpepnkp �o Je-sus, ony �un okop Jesus okotde ‘kpukpru mbon oro�ebiomde ndodobi mbiomo ete �edib �o ndu �okodu-du.’ (Matthew 11:28, 29) Anaedi se Jesus eket �in-de ony �un anamde ama enenede ot �uk enye, ntreenye enenede oyom ndik �ut Jesus.¯

Nwan emi asana edit �on �o ed �on ke ebiet emi Je-sus en �imde ukot, atua eyet, ndien mm �oneyet esie�odu �oh �o Jesus ke ukot, enye ony �un ada idet esie�okw �oh �ode. Enye ada inua et �im Jesus ukot ony �unada edifu �on aran emi enye akakamade edi �ofi �on �o

Jesus ke ukot. Simon imaha se enye ok �utde emi,ntre enye et �in ke es �it esie ete: “Edieke owo emiekpedide pr �ofet, enye �okp �ofi �ok or �uk owo oro nwanemi ot �ukde enye edide, ete enye edi anamidi �ok.”—Luke 7:39.

Jesus �ofi �ok se Simon ekerede, ntre enye �od �oh �oete: “Simon, mmenyene se nyomde ndit �in nn �o fi.”Enye �od �oh �o ete: “Andikpep, t �in!” Jesus �od �oh �oenye ete: “ �On �o ebu �ot kiet ekenyene owo is �on iba;owo kiet akama enye denarius ikie ition, edi enyeeken akama aba ye duop. Ke ini mm �o mınyenekese �edade �esio is �on, enye efen mm �o mbiba ke of �uries �it. Ke ntre, anie ke otu mm �o edima enye akan?”Simon �ob �or �o nte nkp �o eke �ed �oh �ode ke ik �o oroibeheke im �o, enye �od �oh �o ete: “

¯Nkere ke edi owo

emi enye ekefende se ikponde ikan ke of �uri es �it.”—Luke 7:40-43.

Jesus eny �ime ye enye. Ekem �ow �on �ode ese nwanoro ony �un �od �oh �o Simon ete: “Omok �ut nwan emi?¯Nkod �uk uf �ok fo; afo un �oh �o mi mm �on ndida nyetukot. Edi nwan emi ada mm �oneyet esie eb �it miukot ony �un ada idet esie �okw �oh �ode mi ukot. Afout �imke mi inua; edi nwan emi, t �on �o ke ini emind �ukde ndi, itreke ndida inua nt �im mi ukot imaima. Afo ukeyetke mi aran ke ibuot; edi nwan emiada edifu �on aran �ofi �on �o mi ke ukot.” Jesus ok �ut kenwan oro enenede akabade es �it. Ntem Jesus �od �o-h �o ete: “Nd �oh �o fi nte, okpos �ukedi idi �oknkp �o esie�ewakde, �emefen mm �o, koro ima esie okpon; ediowo eke �efende enye esis �it, enyene esis �it ima.”—Luke 7:44-47.

Se Jesus et �inde emi iw �or �oke ke oburob �ut uwem�of �on. Edi akam ow �ut ke edieke owo anamde ikp �oidi �oknkp �o ekem akabade es �it ony �un etiene Christ,ke Christ ayatua enye mb �om. Kere nte etiedenwan emi ke idem ke ini Jesus �od �oh �ode enye ete:“ �Emefen mme idi �oknkp �o fo. . . . Mbu �otidem foanyana fi; ny �on ke emem.”—Luke 7:48, 50.

JESUS EKPEP MME OWO NDIFEN NN �O OWOLUKE 7:36-50

100

˙¯NWAN EMI EDIDE ANAMIDI �OK �OFI �O

¯N �O JESUS ARAN KE UKOT

˙ UW �UT¯NKP �O AKAMA IS �ON ANAM �EFI �OK NTE �EKPEFENDE �EN �O OWO

� Nso ke Simon mınamke in �o Jesus ke ini enye edide uf �ok esie?� Ntak emi nwan kiet enenerede oyom ndik �ut Jesus?� Nso uw �utnkp �o ke Jesus �on �o, ndien didie ke enye anam uw �utnkp �o oro anwana?

40

101

Ke Jesus ama eket �in abana ndifen nn �o owo keuf �ok Simon emi ekedide Pharisee, enye afiak asa-na ke Galilee �okw �or �o ik �o. �Oy �oh �o isua iba edi emit �on �o enye �ok �ot �on �o utom ukw �or �oik �o. Enye isanakeikp �on, edi asana ye mme apostle esie 12 ye ndu-s �uk iban emi enye ekeb �inde ndi �oi spirit osiono keidem ony �un anamde ud �on �o ok �ure mm �o. (Luke 8:2)Ndus �uk iban emi �edi Mary Magdalene, Susanna,ye Joanna, emi ebe esie esisede abana uf �ok Edi-dem Herod Antipas.

Nte mme owo �ekopde etop nkp �o emi Jesusanamde, ntre ke mm �o �etin nsio nsio nkp �o �eba-na enye. Se iket �ibede edi emi ke ini �ekemendeete kiet emi demon af �inade, emi ekedide nnan yeim �um �es �ok Jesus, ndien Jesus �ok �ok enye. Demonif �inake ete oro aba; enye ekeme ndit �in ik �o nny �unnk �ut us �un. Idem akpa mme owo tutu mm �o �ed �oh �o�ete: “Nte id �ighe Eyen David edi emi?”—Matthew12:23.

Mme owo �ey �oh �o uf �ok emi Jesus ye mbet esie�edude tutu mm �o ikemeke ndidia ukp �ok udia. Ediid �ighe kpukpru owo emi �edude do �en �im ke Je-sus edi “Eyen David” emi �ekenw �on �ode. Ndus �ukmme scribe ye mme Pharisee nko �eto Jerusalem�edi. Mm �o id �ighe ndikop ukw �or �oik �o Jesus mme ndi-nam mme owo �ebu �ot idem ye enye. Mm �o �ed �oh �omme owo �ete ke Jesus “enyene Beelzebub,” ntreke enye ada odudu ‘andikara mme demon’ anamse enye anamde. (Mark 3:22) Ke ini ndit �oeka Je-sus �ekopde kpukpru edit �im emi, mm �o �edi ndim �umenye. Ntak-a?

Se idude edi ke tutu emi ndit �oeka esie in �imkeke enye edi Eyen Abasi. (John 7:5) Jesus emi mmeowo �ekerede ke enye edi ntak of �uri edit �im emi itie-he aba nte Jesus eyeneka mm �o emi mm �o �ekesi-d �unde kiet ke Nazareth. Mm �o �ekere ke Jesus enye-ne mf �ina ke ibuot, ntre mm �o �ed �oh �o �ete: “Ibuot�ob �oh �o enye.”—Mark 3:21.

JESUS ADA ODUDU KE`MM �

`O

¯N ANAM UT �IBE

¯NKP �O?

MATTHEW 12:22-32 MARK 3:19-30 LUKE 8:1-3

Edi ndi se �et �inde emi enen? Ndondo emi ke Je-sus anam owo emi demon akaf �inade ok �ut us �unony �un et �in ik �o. Ndien kpukpru owo �ema �ek �ut ut �i-benkp �o emi. Edi sia mme scribe ye mme Phari-see �eyomde us �un ndibiat Jesus eny �in, mm �o �esunsu �edori enye. Mm �o �ed �oh �o �ete: “Owo emi ib �inkemme demon ke mıtoho ke Beelzebub, kpa andika-ra mme demon.”—Matthew 12:24.

Jesus �ofi �ok se mme scribe ye mme Pharisee�ekerede, ntre enye �od �oh �o mm �o ete: “Kpukpruobio ub �on eke abaharede ada anwana ye idem-esie od �uk ke nsobo, ndien kpukpru obio mme uf �okeke abaharede ada anwana ye idemesie idis �on �o-ke ida. Kpas �uk ntre, edieke Satan eb �inde Satan,enye amabahade ada anwana ye idemesie; didie,ndien, ke obio ub �on esie edis �on �o ada?”—Matthew12:25, 26.

Se Jesus et �inde emi enenede es �ine ifi �ok. MmePharisee �efi �ok ke ndus �uk mme Jew �esib �in de-mon �esio mme owo ke idem. (Utom 19:13) NtemJesus ob �up mm �o ete: “Edieke ami ndade Beel-zebub mb �in mme demon, ndit �o mbufo �eda anie�eb �in mm �o?” Ik �o Jesus �ow �or �o ke ndit �o mm �o nko�esida odudu Beelzebub �eb �in demon. Ndien Jesus�od �oh �o mm �o ete: “Edieke edide nda spirit Abasimb �in mme demon, obio ub �on Abasi eses �im mbu-fo.”—Matthew 12:27, 28.

Jesus �on �o uw �utnkp �o man ow �ut ke im �o ndib �indemon nsio mme owo ke idem ow �ut ke im �o ime-nyene odudu ikan Satan. Enye �od �oh �o ete: “Didieke owo ekededi ekeme ndid �uk uf �ok �okp �os �on owo

mb �ume inyene esie, ke mıb �oh �oke enye ebem iso�ob �op �okp �os �on owo emi? Adanaoro ke enye edib �u-me uf �ok esie. Owo eke mıdaha ye ami anwanwanaye ami, ndien owo eke mıtieneke mi itan ibok asa-suan.” (Matthew 12:29, 30) Mme scribe ye mmePharisee idaha ye Jesus, �ow �or �o mm �o �eda ye Sa-tan. Mm �o iyakke mme owo �etiene Eyen Abasi emiAbasi �on �ode odudu ada anam utom esie.

Jesus �od �oh �o ndit �ouf �ok Satan oro ete: “ �Eye-fen ndit �o owo kpukpru nkp �o, inamke nkp �o mmenso idi �oknkp �o ke mm �o �enam, mme nso ik �o is �unike mm �o �et �in. Nte ededi, owo ekededi eke et �indeik �o is �uni adian edisana spirit inyeneke edifen tutuamama, edi enyene ubiomikpe nsinsi idi �oknkp �o.”(Mark 3:28, 29) Emi ow �ut se idit �ibede in �o mbonemi �emende nkp �o emi Abasi anamde �ed �oh �o ke Sa-tan akam anam!

˙ JESUS AFIAK ASA¯NA �OKW �OR �O IK �O KE GALILEE

˙ EB �IN MME DEMON OSIO¯NO MME OWO KE IDEM

˙ ET �I¯N UT �O IDI �OK

¯NKP �O EMI ABASI M

ˆIDIFENKE

� Mmanie �esana ye Jesus �oy �oh �o ikaba emi enye asanade ke Galilee �okw �or �o ik �o?� Ntak emi ndit �oeka Jesus �eyomde ndim �um enye?� Didie ke mme scribe ye mme Pharisee �edomo ndibiat utom Jesus,

ndien nso ke Jesus �od �oh �o mm �o?

41

103

Mme scribe ye mme Pharisee ndid �oh �o ke id �i-ghe odudu Abasi ke Jesus ada eb �in mme de-mon osiono mme owo ke idem ekeme ndinammm �o �es �uni edisana spirit. Afo ny �un kere ise, anieke mm �o �eda �en �o, ndi Aba-si mme Satan? Jesus �od �o-h �o mm �o ete: “ �Enam eto�of �on �eny �un �enam mfri esie�of �on mıd �ighe �enam eto edimbumbu �eny �un �enam mfriesie edi mbumbu; koro�eda mfri eto �edi �on �o eto.”—Matthew 12:33.

Iw �utke eti ibuot ndid �oh �oke Jesus �ob �o Satan odu-du ada anam eti nkp �o, oro edi, ada eb �in mmedemon.

¯Nk �o emeti ke Jesus �ok �od �oh �o ke ukw �or �o-

ik �o esie oro ke obot ete ke eti eto esinw �um etimfri, inw �umke mbumbu mfri. Ntem, nso mfri kemme Pharisee �edi ke emi mm �o �esude nsu �edoriJesus mi? Mm �o �edi mbumbu mfri. Jesus �od �oh �omm �o ete: “Ndit �o ib �om, mbufo �ekeme didie ndi-t �in nti nkp �o, ke adanaemi mbufo �edi �okde? Korooto uy �oh �o es �it inua osio et �in.”—Matthew 7:16, 17;12:34.

Ata akpanik �o ke Jesus et �in emi, koro nny �in isi-t �in se is �inede nny �in ke es �it, ndien oro ke �edidaibiere ikpe in �o nny �in. Emi anam Jesus �od �oh �o ete:“Nd �oh �o mbufo nte kpukpru ikpıkpu ik �o emi mmeowo �et �inde, mm �o �eyenam ibat ke Usen Ikpe; koro�edida ik �o fo �ebat fi ke edinen, �ediny �un �eda ik �o fo�ebiom fi ikpe.”—Matthew 12:36, 37.

Kpa ye of �uri ikp �o ut �ibenkp �o emi Jesus anam-de, mme scribe ye mme Pharisee ke �eyoyom enyeanam ut �ibenkp �o enwen, ntre mm �o �ed �oh �o enye�ete: “Andikpep, nny �in iyom ndik �ut idi �on �o eke oto-de fi.” Edide mm �o �ema �ek �ut mme ut �ibenkp �o Je-sus mme ikekwe, ata ediwak owo �ema �ek �ut �eny �un

�et �in �ebana mm �o. Ntre Jesus �od �oh �o mm �o ete:“Emana eke �odi �okde ony �un es �inde ef �ibe aka isondiyom idi �on �o, edi owo idin �oh �o enye idi �on �o ndo-mokiet ib �oh �oke idi �on �o pr �ofet Jonah.”—Matthew12:38, 39.

Jesus �os �os �op anam mm �o �edi �on �o se ik �o esie�ow �or �ode, enye �od �oh �o mm �o ete: “Kpa nte Jonahekes �inede ke id �ibi akamba iyak uwemeyo ita yeokoneyo ita, ntre ke Eyen owo edis �ine ke es �it is �onuwemeyo ita ye okoneyo ita.” Akamba iyak amaemen Jonah ony �un �okp �ohi enye, ndien eketie ntenkp �o eke �enamde Jonah eset. Ik �o Jesus �ow �or �oke im �o iyakpa iny �un iset ke �oy �oh �o usen ita. Keini oro et �ibede, ikp �o owo mme Jew imaha ndi-n �im ‘idi �on �o Jonah’ emi, iny �un iny �imeke ndikaba-de es �it. (Matthew 27:63-66; 28:12-15) Edi “mbonNineveh” �ema �ekabade es �it ke ini Jonah �ok �okw �o-r �ode ik �o �on �o mm �o. Ntre mm �o �eyebiom emanaemi ikpe. Jesus �od �oh �o nko ke �ob �on anwan Sheba

JESUS ASUA �ON �O MME PHARISEEMATTHEW 12:33-50 MARK 3:31-35 LUKE 8:19-21

104

oyony �un obiom mm �o ikpe, koro enye ama oyomndikop �oni �on Solomon, se enye okokopde amaony �un akpa enye idem. Do ke Jesus adian ete:“Se ikponde ikan Solomon odu mi.”—Matthew 12:40-42.

Jesus �od �oh �o ke idi �ok emana emi �etie nte owoemi idi �ok spirit �ow �or �ode ke enye idem. (Mat-thew 12:45) Edi sia owo oro mıkereke nti nkp �o,idi �ok spirit oro ada ndi �oi spirit itiaba emi �edi �ok-de �ekan enye afiak edid �uk enye idem. Ukem ntre,�ema �enam ndit �o Israel �esana ukem nte owo emiidi �ok spirit �ow �or �ode ke idem. Edi mm �o ikakpankeut �on in �o mme pr �ofet Abasi, ndien oro anam mm �o�ebi �on �o Jesus emi mme owo �ek �utde ke enyenespirit Abasi, ony �un anam itie mm �o �odi �ok akanakpa.

Ke ini Jesus os �uk et �inde ik �o, eka ye ndit �oekaesie �edida ke anwa. Ndus �uk mbon emi �etiede�ekpere enye �ed �oh �o enye �ete: “Eka fo ye ndit �o-eka fo iren ke �eda ke anwa �eyom ndik �ut fi.” Jesusanam mm �o �efi �ok ke im �o imenenede ikpere mmembet im �o, ke mm �o �etie nte mme eka ye ndit �oekairen ye iban �en �o im �o. Enye anyan ub �ok ow �ut mmembet esie ony �un �od �oh �o ete: “Eka mi ye ndit �o-eka mi iren �edi mm �o emi �ekopde ik �o Abasi �eny �un�enamde.” (Luke 8:20, 21) Ik �o esie emi ow �ut kekpa ye oro enye amade eka ye ndit �oeka esie,ke mme mbet esie ke enye ama akan. Esinene-de enem ndikpere ndit �oete ke esop idem, akpanakpan ke ini emi mme owo �esuade nny �in ye ntiutom nny �in, �eny �un �edade nny �in nte mbon nsu.

˙ JESUS ET �I¯N ABA

¯NA ‘IDI �O

¯N �O JONAH’

˙ MBET �EKPERE ENYE �EKAN EKA YE NDIT �OEKA ESIE

� Nso inam �ed �oh �o ke mme Pharisee �etie nte mbumbu eto?� Nso ke ‘idi �on �o Jonah’ ada abana, ndien didie ke mme owo mımaha ndin �im idi �on �o emi?� Nso inam ndit �o Israel eyo Jesus �etie nte owo emi idi �ok spirit �ow �or �ode ke idem?� Didie ke Jesus ow �ut ke imenenede ima mbet im �o?

42

105

Etie nte Jesus odu ke Capernaum ke ini enyeasuade �on �o mme Pharisee. Nte ini akade keusen oro, enye �ow �or �o ke uf �ok emi enye odu-de adaha aka Inyan Galilee; inyan emi iyomkeus �un, ndien do ke otuowo �eka �ekesop idem man�ekop ik �o esie. Enye od �uk ubom, awat adiana-de �okp �on mbenes �uk, ony �un �ot �on �o ndikpep mmeowo nkp �o mbana Obio Ub �on heaven. Enye adaediwak uw �utnkp �o, mme nke, ekpep mm �o nkp �o.Mm �o �emehe ye ediwak nkp �o oro enye asiakdeke mme uw �utnkp �o emi, ndien emi anam mm �o�ekeme ndis �op mfi �ok nsio nsio nkp �o mbana ObioUb �on Abasi.

Akpa, Jesus et �in abana asuan nkpas �ip emi�ow �or �ode aka ndisuan nkpas �ip. Ndus �uk nkpas �ipemi enye asuande �edu �on �o ke mbenus �un ndienmme inuen �edi �editan mm �o �eta. Ndus �uk �edu �o-n �o ke is �on itiat emi mınyeneke ediwak ntan.Sia or �un nkpas �ip oro �et �ibede mi mıkemeke ndi-s �im es �it is �on, ut �in asiaha �of �op mm �o ndien mm �o�eyemede.

¯Nkpas �ip eken �edu �on �o ke otu nkuk �im,

ndien ke ini mm �o �et �ibede, nkuk �im �ek �ori �ebabamm �o �ewot. Ke akpatre, ndus �uk nkpas �ip �edu �on �oke eti is �on �eny �un �enw �um mfri, “enye emi onw �umut �im ikikie, enye oko onw �um ut �im ike-ata, enyeeken onw �um ut �im iked �ip ye duop.”—Matthew13:8.

Ke uw �utnkp �o enwen, Jesus emen Obio Ub �onAbasi odomo ye owo emi asuande nkpas �ip. Keuw �utnkp �o enye emi, mme owo oro ede idap mmeidehe, nkpas �ip emi ke �ok �ori. Edi “enye ifi �okke nteasanade” �ok �ori. (Mark 4:27) Enye �ok �ori ke idem-esie, onw �um mfri, ony �un edi se �ekpenede.

Ekem Jesus �on �o �oy �oh �o uw �utnkp �o ita emi aba-nade owo oro asuande eti nkpas �ip. Owo emi

MME UW �UT¯NKP �O ORO ABA

¯NADE OBIO UB �O

¯N

MATTHEW 13:1-53 MARK 4:1-34 LUKE 8:4-18

� Ini ewe ke Jesus ada ediwak uw �utnkp �o ekpep otu-owo nkp �o, ndien mm �on ke enye odu ekpep mm �o?

˙ JESUS �ON �O MME UW �UT¯NKP �O ORO ABA

¯NADE OBIO UB �O

¯N 43

107

asuan eti nkpas �ip mme wheat, edi “ke adana-emi mme owo �edede idap,” asua edi edisuanmbiet �od �on ke otu wheat. Ndien if �in owo emi�edi �edib �up enye mme mmim �o ika ikosiono mbietoro. Enye �ob �or �o mm �o ete: “Baba; mbak, ke ada-naemi �esionode mbiet, mbufo �edid �ibede wheat�ek �or �o ye mm �o. �Eyak mm �o mbiba �ek �ori �ot �okiet tu-tu es �im ini ukpene; ndien ke ini ukpene ny �od �oh �ombon ukpene nte, �Ebem iso �esiono mbiet �eny �un�eb �op mm �o ke ebek ke ebek man �ef �op mm �o,ndien �eketan wheat �ed �on ke uf �ok ubonnkp �o mi.”—Matthew 13:24-30.

Ut �oinwan id �ighe obufa nkp �o in �o mbon oro�ekpande ut �on �en �o Jesus. Enye asiak nko nkp �oenwen emi mm �o �et �imde �edi �on �o, oro edi, ekprinkpas �ip mustard. Enye okpon akabade ataakamba eto tutu inuen �edid �un ke nk �ok esie. Kopse Jesus et �inde mi abana nkpas �ip emi: “Obioub �on heaven ebiet nkpas �ip mustard, emi owoekemende �ok �ot �o ke inwan esie.” (Matthew 13:31)Edi Jesus ikpepke ibana nte nkp �o emi �et �ode esi-k �oride. Enye �on �o uw �utnkp �o emi man mm �o �ek �utnte ata ekpri nkp �o ekemede ndik �ori nkabade ataakamba nkp �o.

Ekem Jesus et �in abana nkp �o enwen emi mbonemi �ekpande ut �on �en �o enye �edi �on �ode. Enyeemen Obio Ub �on heaven odomo ye “leaven, eminwan emende eked �ip ke ikp �o udomo ndomuyoita.” (Matthew 13:33) Kpa ye oro owo mıkweleaven oro �esimende �ebuak ke ndomuyo, enyeesinam of �uri ndomuyo �ot �ot. Owo isis �opke ik �utukp �uh �ode emi.

Ke Jesus ama �ok �on �o mme uw �utnkp �o emi ama,enye osio otuowo uny �on, ony �un afiak �ony �on uf �okemi enye odude. Ib �ighike mbet esie �edi �eb �ineenye man enye anam mme uw �utnkp �o oro anwa-na mm �o.

NDIB �O UF �ON NTO MME UW �UT¯NKP �O JESUS

Mme mbet Jesus �esikop enye �on �ode uw �ut-nkp �o, edi akanam iwakke ntem ke ebe kiet. Ntremm �o �eb �up enye �ete: “Ntak emi afo adade mmeuw �utnkp �o et �in ik �o �on �o mm �o?”—Matthew 13:10.

Ntak kiet edi man Ik �o Abasi osu.¯Nwed Mat-

thew �od �oh �o ete: “Enye it �inke ik �o in �o mm �o ke mı-d �ighe ke uw �utnkp �o; man okposu se �ekedade pr �o-fet �et �in, �ete: ‘Nyatat inua mi nn �o mme uw �utnkp �o,ny �okw �or �o mme nkp �o eke �ed �ibede toto ke edit �o-n �o.’ ”—Matthew 13:34, 35; Psalm 78:2.

Edi enyene ntak enwen emi esinamde Jesus�on �o uw �utnkp �o. Uw �utnkp �o esinam �efi �ok se is �i-nede mme owo ke es �it. Ediwak mm �o �eda Je-sus nte ata �on �omb �uk ye anam ut �ibenkp �o. Mm �oidaha enye nte �Ob �on emi anade �es �uk ibuot �en �o�eny �un �enam se ededi oro enye �od �oh �ode. (Luke 6:46, 47) Mm �o iyomke ndikp �uh �ode nte mm �o �edu-de uwem mme nte mm �o �ekerede nkp �o. Mm �oiny �un iyomke se Jesus et �inde od �uk mm �o es �it.

Kop nte Jesus �ob �or �ode mb �ume oro mbet esie�eb �upde enye mi: “Ntak edi oro ndade mme uw �ut-nkp �o nt �in ik �o nn �o mm �o, koro ke edise, mm �o �eseke ikpıkpu, ndien ke edikop, mm �o �ekop ke ikpı-kpu, mm �o iny �un ifi �okke se �ow �or �ode; ndien nt �in-nn �im ik �o Isaiah omosu mm �o ke idem, emi �od �o-h �ode ete, ‘. . . Es �it mbon emi amakabade odobi.’ ”—Matthew 13:13-15; Isaiah 6:9, 10.

Edi Jesus it �inke ik �o emi ibana kpukpru mbonoro �ekpande ut �on �en �o enye. Enye �od �oh �o ete:“Mbufo �emekop inemes �it koro eny �in mbufo ok �ut-de, ut �on mbufo ony �un okopde. Koro ke akpanik �oke nd �oh �o mbufo nte, Ama �od �on ediwak mme pr �o-fet ye ndinen owo ndik �ut mme nkp �o emi mbufo�ek �utde mi edi mm �o ikekwe, ndiny �un nkop mmenkp �o emi mbufo �ekopde mi edi mm �o ikokopke.”—Matthew 13:16, 17.

� Siak uw �utnkp �o ition emi Jesus ebemde iso �on �o otuowo.� Nso inam Jesus �on �o mm �o mme uw �utnkp �o emi?� Nso ke mme mbet Jesus �enam ndiw �ut ke mmim �o itiehe nte otuowo oro?� Didie ke Jesus anam uw �utnkp �o emi abanade asuan nkpas �ip anwana?

Ih, apostle 12 oro ye mme mbet eken �ema ndi-kpep nkp �o. Jesus �od �oh �o mm �o ete: “ �Eyak mbu-fo �efi �ok ndisana nd �ibenkp �o obio ub �on heaven,edi owo iyakke mbon oro �efi �ok.” (Matthew 13:11)Sia enenerede �od �on mme mbet Jesus ndifi �ok semme uw �utnkp �o emi �ow �or �ode, enye anam uw �ut-nkp �o asuan nkpas �ip anwana mm �o.

Jesus �od �oh �o ke “nkpas �ip oro edi ik �o Abasi.”(Luke 8:11) Is �on ony �un edi es �it owo. Se anade owo�ofi �ok edi oro man uw �utnkp �o emi anwana enye.

Kop se Jesus et �inde abana nkpas �ip oro �edu �o-n �ode ke mbenus �un. Enye �od �oh �o ete: “Devil edieditan ik �o oro ke es �it mm �o efep mbak mm �o �edi-n �im ke akpanik �o �eny �un �enyene edinyana.” (Luke8:12) Jesus �od �oh �o ke nkpas �ip oro �edu �on �ode keis �on itiat ada abana es �it mbon oro �eb �ode ik �oemi ke idates �it edi ik �o emi inenekede id �uk mm �oes �it. “Ke ini uk �ut mme uk �ob �o et �ibede ke ntakik �o oro,” mm �o �etuak ukot �edu �on �o. “Ke ini ido-

mo” edide, oro edi, ke ini mbonubon mm �o mmembon enwen �ebi �on �ode mm �o, mm �o �etuak ukot�edu �on �o.—Matthew 13:21; Luke 8:13.

Nso kabana nkpas �ip oro �edu �on �ode ke otu nku-k �im? Jesus �od �oh �o mme mbet esie ke emi adaabana mme owo oro �ekopde ik �o Abasi. Edi mm �o�eyak “edit �imede es �it edit �im nkp �o emi ye abianaabiana odudu inyene” ababa ik �o oro owot. (Mat-thew 13:22) Mm �o �ema �eyak ik �o Abasi od �uk mm �oes �it, edi idahaemi ik �o emi akpa iny �un inw �umkemfri.

Ke akpatre Jesus et �in abana eti is �on. Is �onenye emi ada abana mbon emi �ekopde ik �o Aba-si, �eyak ik �o emi od �uk mm �o es �it, se mm �o �ekekop-de ony �un anwana mm �o.

¯Nkp �o etie didie ye ut �o

mbon emi? Jesus �od �oh �o ke mm �o “ �enw �um mfri.”Edi us �on, ud �on �o, mme isua emana iyakke kpu-kpru mm �o �enw �um mfri ukem; enye emi onw �umut �im ike-100, enye oko onw �um ut �im ike-60, enye

109

eken onw �um ut �im ike-30. Abasi esidi �on mbonemi ‘ �ekopde ik �o ye eti es �it eke �of �onde, �em �umde�ekama �eny �un �enw �umde mfri ke ime.’—Luke 8:15.

Imen �im ke se Jesus et �inde emi enem mmembet emi �eked �oh �ode enye anam se enye ekpep-de anwana mmim �o! Mme uw �utnkp �o Jesus oro�enenede �enwana mm �o ndien. Jesus oyom anwa-na mm �o man mm �o �ekpekeme ndikpep mbonenwen akpanik �o. Enye ob �up ete: “Nte �esidautuenikan �edi man �emen aban �ef �uk mme �en �imke idak nkpana? Nte owo isidaha idi man �emen�ew �uk ke uw �uk utuenikan?” Ekem enye �on �o mm �oitem ete: “Owo ekededi eke enyenede ut �on ndi-kop, yak enye okop.”—Mark 4:21-23.

JESUS EKPEP MM �O EDIWAK¯NKP �O E

¯NWEN

Ke Jesus ama eket �in se uw �utnkp �o asuan nkpa-s �ip �ow �or �ode ama, �od �on mme mbet ndikpep nkp �o

efen efen. Mm �o �ed �oh �o enye �ete: “Nam uw �utnkp �ombiet ke inwan anwana nny �in.”—Matthew 13:36.

Se mm �o �enamde emi ow �ut ke mm �o itiehe nteotuowo emi �ekedade ke es �uk �ekop uw �utnkp �o Je-sus. Ik �od �onke otuowo oro ndidi �on �o se uw �utnkp �ooro �ow �or �ode mme ndidi �on �o nte enye ebehedemm �o.

¯Nkuk �ure se ikenemde mm �o ekedi nte Je-

sus adade nkp �o emi mm �o �edi �on �ode �on �o mm �ouw �utnkp �o. Se Jesus et �inde idahaemi ow �ut kembet im �o emi �edide �edid �oh �o im �o ikpep mmim �onkp �o efen efen itiehe nte mbon emi �ekedude kees �uk oro. Enye �od �oh �o ete:

“ �En �o nt �ineny �in ke se mbufo �ekopde. Udomoeke mbufo �edade �edomo �en �o owo ke �ediny �un�eda �edomo �en �o mbufo, ih, �eyedian efen efen �en �ombufo.” (Mark 4:24) Mme mbet ke �et �im �ekpanut �on ke se Jesus ekpepde. Nte mm �o �ekpandeut �on �ekop, ntre ke se �et �inde anwana mm �o, mm �oke �eny �un �ekpep mbufa nkp �o. Ekem Jesus anamuw �utnkp �o mbiet ye wheat anwana mm �o ete:

“Asuan eti nkpas �ip edi Eyen owo; inwan ediererimbot; amaedi eti nkpas �ip, mm �o emi �edi ndi-t �o obio ub �on; edi mbiet �edi ndit �o andidi �ok, ndienasua emi akasuande mm �o edi Devil. Ini ukpe-ne edi akpatre ini edit �im nkp �o emi, ndien mbonukpene �edi mme angel.”—Matthew 13:37-39.

Ke Jesus ama eket �in se nsio nsio nkp �o keuw �utnkp �o esie oro �edade �ebana, enye �od �oh �o keakpatre ini edit �im nkp �o emi, mbon ukpene mmemme angel, �eyebahade ata “ndit �o obio ub �on”�esiono ke otu mme inua-okot Christian emi �etie-de nte mbiet. �Eyetan “ndinen owo” �ebok �ot �o-kiet ndien ekem mm �o �eyeyama “ke obio ub �onEte mm �o.”

¯Nkp �o editie didie ye “ndit �o andidi �ok”?

Mm �o ‘ �eyetua �eny �un �eta edet’ koro mm �o �edi �on �oke �eyesobo mmim �o.—Matthew 13:41-43.

Jesus afiak �on �o mme mbet esie uw �utnkp �o itaenwen. Akpa, enye �od �oh �o mm �o ete: “Obio ub �onheaven ebiet nkp �outo eke ed �ibede ke inwan,emi owo kiet okok �utde ndien emen ed �ip; ndienke ntak idates �it emi enye enyenede enye aka

110

akanyam se ededi eke enye enyenede ony �un akaekedep inwan oro.”—Matthew 13:44.

Enye adian enwen do ete: “Obio ub �on heav-en ebiet owo urua emi oyomde nti pearl. Ke inienye ok �utde pearl kiet emi ek �omurua esie okpon-de, enye adaha �ok �os �op anyam kpukpru nkp �o emienye enyenede ony �un edep enye.”—Matthew 13:45, 46.

Jesus ada uw �utnkp �o iba oro ow �ut nte owo eke-mede ndiny �ime ediwak nkp �o atak enye man enyeenyene nkp �o emi �os �onde urua. Owo urua oro�os �os �op aka akanyam “kpukpru nkp �o emi enyeenyenede” man edep pearl kiet emi ek �omuruaesie okponde. Uw �utnkp �o emi abanade pearl emi�os �onde urua anwana mbet Jesus. Ete emi ok �ut-de nkp �outo emi ed �ibede ke inwan aka nko “aka-nyam se ededi eke enye enyenede” man edepnkp �outo oro. Ke uw �utnkp �o iba oro, mme owo

�ek �ut nkp �o emi �os �onde urua, emi anade �edep�eny �un �et �im �ekama nte nkp �outo. Imekeme ndi-men emi ndomo ye se owo ayakde atak enye manenye �odi �on �o Abasi. (Matthew 5:3) Ndus �uk mbonemi �ekopde mme uw �utnkp �o Jesus emi �enanamekese ndiw �ut ke mmim �o imoyom ndidi �on �o Abasiiny �un iyom nditiene Jesus.—Matthew 4:19, 20;19:27.

Ke akpatre uw �utnkp �o Jesus, enye �od �oh �o keObio Ub �on heaven ebiet iy �ire emi om �umde nsionsio or �uk iyak. (Matthew 13:47) Ekem �eyesatiyak oro, �etan se if �onde �ed �on ke nkp �o, �eny �un�edu �on �o se mıf �onke. Jesus �od �oh �o ke ntre ke edi-di ke akpatre ini edit �im nkp �o emi, ke mme angel�eyebahade mme idi �okowo �esio ke otu nti owo.

Ini Jesus �ok �od �oh �ode mbon emi �ekedide mmeakpa mbet esie �etiene �edi “mme �ok �o owo,” enyenko akanam utom uk �o owo. (Mark 1:17) Edienye �od �oh �o ke uw �utnkp �o iy �ire emi abana “akpa-tre ini edit �im nkp �o” emi edide ke iso. (Matthew13:49) Mme apostle ye mme mbet emi �ekopde seuw �utnkp �o emi �ow �or �ode �eda emi �edi �on �o ke mmeakpan nkp �o �eyet �ibe ke ini iso.

Mbon emi �eketienede �ekop uw �utnkp �o emi Je-sus ekes �inede ke ubom �on �o �ekpep nkp �o eti-eti. Jesus ow �ut ke im �o iyom ndinam “kpukprunkp �o �enwana mme mbet esie ke ini mm �o �edu-de ikp �on.” (Mark 4:34) Enye “ebiet enyeneuf �ok,emi osionode mbufa nkp �o ye nkani nkp �o ke uf �okubon nkp �outo esie.” (Matthew 13:52) Edi enyein �oh �o mm �o kpukpru uw �utnkp �o emi man �etie nteenye enenede �odi �on �o ndikpep nkp �o. Utu ke oro,enye oyom mme mbet esie �etiene �edi �on �o mmeakpan nkp �o emi �etiede nte nkp �outo. Id �uhe owoemi �odi �on �ode ndikpep nkp �o nte Jesus!

� T �in se asuan nkpas �ip, inwan, eti nkpas �ip, mbiet, asua, ini ukpene, ye mbon ukpene �edade�ebana ke uw �utnkp �o wheat ye mbiet.

� Ewe uw �utnkp �o ita ke Jesus afiak �on �o, ndien nso ke ikeme ndikpep nto mme uw �utnkp �o emi?

111

JESUS ANAM INYA¯N ANA S �U

¯N

MATTHEW 8:18, 23-27 MARK 4:35-41 LUKE 8:22-25

Jesus �okw �or �o ik �o t �on �o ke usenub �ok, ndien idememem enye. Ke mbubreyo, enye �od �oh �o mmembet esie ete: “ �Eyak nny �in ibe ika edem mben-inyan oko,” emi asakde iso ese Capernaum.—Mark 4:35.

Mm �o �eka id �ut mbon Gerasa emi odude keedem usiahaut �in Inyan Galilee.

¯Nkan emi nko

os �uk edi Decapolis. Kpa ye oro mme Jew �ewakdeke Decapolis, mme owo do �edu uwem nte mbonGreece.

Mme owo �ek �ut ini emi Jesus �okp �onde Caper-naum aka id �ut mbon Gerasa. Ntre mm �o �et �on �ondid �uk ubom ntiene nka nkan oro. (Mark 4:36)Ebiet oro Jesus akade iyomke us �un. Inyan Gal-ilee edi nkp �o nte itiat 13, okpon ke nkp �o nteitiat 7 , ony �un ot �un �o.

Kpa ye oro Jesus �of �onde ama, ukw �or �oik �o emienye �okw �or �ode toto ke usenub �ok anam idememem enye. Ntre, ndondo oro mm �o �ewatde �esio,enye os �uh �ode ana ke etak ubom, odori ibuot keudotibuot, ony �un ede idap.

Ediwak mme apostle esie �edi nta mme awat-inyan, edi uwat mf �in iditiehe nte esitiede.Inyan Galilee odu ke uf �ot ikp �o obot, ndien eny �oninyan emi esifofiop. Ndus �uk ini, mb �itmb �it of �umesito ikp �o obot emi edibuaha ye ufiop of �umke eny �on inyan emi ony �un anam �okp �os �on oyo-bio ef �ime ke ini owo mıdorike eny �in. Se it �ibedeidahaemi edi oro. Ib �ighike, mbuf �ut mm �on �ot �on �ondimia mben ubom ony �un anam “mm �on �ot �on �ondiy �oh �o ubom.” Emi anam nd �ik �ot �on �o ndinam

mme mbet Jesus. (Luke 8:23) Edi Jesus ke edeidap!

Id �ighe akpa oyobio es �imde nta mme awat-inyan emi edi emi; ntre mm �o �edomo ndida ifi �okmm �o nwat mbe nte �esis �uk �enamde. Edi uwatisan enye emi itiehe nte esitiede. Sia mm �o �eke-rede ke eke mmim �o ok �ure, mm �o �edemede Jesuske idap �eny �un �ed �oh �o �ete: “ �Ob �on, nyana nny �in,nny �in im �on itak!” (Matthew 8:25) Mme mbet �eke-re ke ubom �om �on es �ip!

Jesus adaha ada ony �un �od �oh �o mme apostleete: “Mbufo mbon ekpri mbu �otidem, ntak emimbufo �efehede nd �ik?” (Matthew 8:26) Ekem Je-sus aduat of �um ye inyan ete: “Dobo! Na s �un!”(Mark 4:39) Of �um odobo, inyan ony �un ana s �un.(Ke ini Mark ye Luke �eb �ukde mb �uk emi, mm �o�ebem iso �et �in �ebana nte Jesus anamde of �umodobo, ndien ekem �ed �oh �o ke mme mbet ikenye-neke mbu �otidem.)¯

Nkp �o emi enenede akpa mme mbet esie idem!Mm �o �ek �ut inyan emi akadamade idat anade s �un.Nd �ik anam mm �o etieti. Mm �o �eb �up kiet eken�ete: “Anie ededi emi, emi of �um ye inyan �ekopdeuyo esie?” Ekem mm �o �ewat if �ure if �ure �ekedianke edem nkan oko. (Mark 4:41–5:1) Ekeme ndidimme ubom eken �ema �efiak �eny �on edem usoput �in.

Enenede enem nny �in ndifi �ok ke Eyen Abasienyene odudu nditre mme oto-obot afanik �on! Keini enye edikarade kpukpru nkp �o ke is �on, kpu-kpru owo �eyedu ke emem, koro oto-obot afan-ik �on idid �uhe!

˙ JESUS ANAM INYA¯N GALILEEANA S �U

¯N

� Nso isinam �okp �os �on oyobio ef �ime ke Inyan Galilee?� Nso ke nd �ik anam mme mbet �enam?� Ntak emi nny �in in �imde ke mme oto-obot afanik �on idid �uhe?

44

113

Ke ini mbet Jesus �edide �edibehe ke es �uk ke �ema�ekeb �oh �o �okp �os �on oyobio oro, se mm �o �ek �utde akpamm �o idem. Owo iba emi �enyenede demon �eny �un�enamde nkp �o idat idat �ew �on �o ke itie udi oro ekpe-rede �efehe �eb �ine Jesus! Mb �uk emi abana kiet ke otumm �o sia etie nte enye adama idat akan, ony �un etiente mme demon �es �ine enye ke idem �eb �ighi �ekanowo enye eken.

Owo emi esisana iferi ony �un enyene mb �om tutu.Okoneyo ye uwemeyo enye ‘esifiori nkpo ke mmeudi ye ke mme obot ony �un ekpene idem ke itiat.’(Mark 5:5) Enye �odi �ok ibuot tutu nd �ik edinanammme owo ndisana ke us �un oro mbe. �Esidomo ndi-b �op enye edi enye esik �ibi nkp �ok �obi emi �edade �eb �openye ony �un ob �un mme ebuka ke ukot esie efep.Owo ndomokiet ikemeke ndib �op enye nn �im.

Ete oro asana edis �im Jesus ony �un �odu �o enye keukot. Mme demon emi �ed �on �ode enye ke idem �enamenye ofiori ete: “Nsana nso ye afo, Jesus, Eyen AtaEdikon Abasi? Mm �os �on �o nda eny �in Abasi nkpe fiub �ok nte okut �uh �ode mi.” Jesus anam nkp �o ndiw �utke imenyene odudu ikan mme demon. Enye aduat

spirit oro ete: “Afo ndedehe spirit, w �or �o owo emi keidem.”—Mark 5:7, 8.

Ediwak demon �ed �on �o ete emi ke idem. Ke ini Je-sus ob �upde enye ete, “Afo ekere didie?” enye �ob �o-r �o: “Ami nkere Ud �im, koro nny �in imawak.” (Mark5:9) �Esibahade mbonek �on Rome �ed �on ke ud �im keud �im, ndien ediwak t �os �in mbonek �on �esidu ke ud �imkiet. Emi �ow �or �o ke mme demon emi �ed �on �ode eteemi ke idem �ewak etieti, ony �un enenem mm �o ndi-k �ut nte enye �ob �ode ufen. Mm �o �ekpe Jesus ub �ok“ �ete okuw �uk mmim �o iw �on �o ikod �uk edit �un �o ukpe.”Mm �o �edi �on �o se idiw �or �ode mmim �o ye Satan eteuf �okmmim �o ke ini iso.—Luke 8:31.¯

Nkp �o nte edi 2,000 ke �eda ke obot oro �edia nkp �o.Ibet Moses �ok �od �oh �o ke edi edi ndedehe unamndien ikpanaha eyen Jew ndomokiet enyene. Mmedemon oro �ed �oh �o �ete: “Siono nny �in d �on ke mmeedi, man ikod �uk mm �o idem id �on �o.” (Mark 5:12) Je-sus �od �oh �o mm �o �eka, ndien mm �o �eka �eked �uk idemedi oro �ed �on �o. Edi mm �o �edod �uk, kpukpru edi 2,000oro �efene �ekedu �on �o �ed �on �o ke inyan �ekpana.

Ke ini mme ekpeme edi oro �ek �utde se it �ibede,

JESUS OKOP ODUDU AKAN EDIWAK DEMONMATTHEW 8:28-34 MARK 5:1-20 LUKE 8:26-39

mm �o �efehe �eket �in �en �o mme owo ke nsio nsio obioke edem oro. Mbon obio oro �ew �on �o �edi ndise se it �i-bede. Ke ini mm �o �edide �edis �im, mm �o �ek �ut ke ibuot�of �on ete emi mme demon �ekew �on �ode ke idem, keenye iny �un is �inke nt �ime aba. Enye akam es �ine �of �onony �un etie ke is �on ekpere Jesus!

Nd �ik anam mbon emi �ekopde nkp �o emi ye mbonemi �edade eny �in mm �o �ek �ut ete oro, mm �o �eny �un�ekere mme nso nkp �o enwen idiny �un ifiak it �ibe do.Ntre mm �o �ekpe Jesus ub �ok ete �okp �on edem mmi-m �o. Ke ini Jesus od �ukde ubom oyom ndiny �on, eteemi enye okosionode demon ke idem ekpe enyeub �ok ete ayak im �o itiene enye. Edi Jesus �od �oh �o

enye ete: “Ny �on uf �ok b �ine mme iman fo, ny �un t �inn �o mm �o kpukpru nkp �o eke Jehovah anamde �on �o fiye nte enye akatuade fi mb �om.”—Mark 5:19.

Jesus esiwak ndid �oh �o mbon emi enye �ok �okdeud �on �o ete �ekut �in un �o owo sia enye iyomke mmeowo �eda mb �uk emi mme owo �eb �ukde �edi �on �o im �o.Edi eke ete emi id �ighe ntre sia mbon emi �ek �utdente enye etiede idahaemi �edi �on �o ke Jesus enyeneodudu etieti, enye eyekeme nko ndikw �or �o ik �o nn �ombon emi Jesus mıdikemeke ndikw �or �o nn �o. Ediekeowo mıt �inke akpanik �o ibana se iket �ibede in �o mmeedi oro, ete emi eyet �in se iket �ibede. Ntre, ete emi�ony �on eket �in se Jesus akanamde �on �o im �o ke of �uriDecapolis.

˙ JESUS EB �IN MME DEMON �OD �O¯N

KE IDEM EDI

� Ntak emi mb �uk emi abanade owo kiet kp �ot ke otu irenowo iba emi �enyenede demon?� Mme demon �edi �on �o ke nso idit �ibe in �o mmim �o ke ini iso?� Ntak emi Jesus �od �oh �ode owo emi demon �ow �or �ode ke idem ete eket �in se im �o ikanamde �on �o mbon enwen?

45

115

Mme Jew emi �ed �unde ke mben Inyan Galilee�ekop ke Jesus oto Decapolis edi. Etie nte edi-wak mm �o �ekop ke Jesus anam of �um ye mm �onodobo ana s �un, ekeme nko ndidi ndus �uk mm �o�ekop ke enye anam demon �ow �or �o owo iba keidem. Emi anam “akwa otuowo” �eda ke es �uk�ebet enye man �ek �om enye ke ini enye edide edi-behe. Etie nte mm �o �ebet enye ke Capernaum.(Mark 5:21) Mme owo �eda mbembe �ebet enye keini enye �ow �or �ode ke ubom.

Owo kiet emi oyomde Jesus ke mbreny �inedi Jairus, emi edide akwa owo emi etiede ibuotke synagogue do. Enye �odu �o Jesus ke ukotekpe enye ub �ok ediwak ini ete: “Ekpri eyen mianwan odu ke ata idi �ok idaha. Mb �ok di didorienye ub �ok man enye okpokop ns �onidem ony �unodu uwem.” (Mark 5:23) Nso ke Jesus edinamin �o Jairus emi os �uk ekpede enye ub �ok mi eteanwam nkuk �ure eyen esie emi edide isua 12kp �ot?—Luke 8:42.

Nte Jesus os �uk asanade aka uf �ok Jairus,nkp �o enwen emi enenerede anam owo mb �omet �ibe. Idem adaduai ediwak owo emi �esanadeye Jesus; mm �o ke �ekere mme enye �om �on afiakanam ut �ibenkp �o enwen. Edi mma kiet emi etie-nede asana ye mm �o ikereke oro, akam ekereidi �ok ud �on �o emi ot �uh �orede enye.

Mma emi edi eyen Jew emi iy �ip �ow �or �ode keidem ke isua 12. Enye aka eb �ine ediwak mbia-us �ob �o ony �un atahade kpukpru ok �uk esie ama keus �ob �o, edi ibuot id �uhe. Mf �ina esie akam “ �od �o-di �ok akan” se ekedide.—Mark 5:26.

Ekeme ndidi �om �odi �on �o ke mf �ina mma emi id �i-ghe mmemidem kp �ot, ke b �ut ye esuene �esanado nko. Owo emi ut �o nkp �o emi �ow �or �ode isik �ub �o-kede inua it �in in �o owo. Se ikam idi �okde ikan edi

ke Ibet Moses �ok �od �oh �o ke nwan emi iy �ip �ow �or �o-de ke idem edehe. Ana owo ekededi emi ot �uk-de enye mme �of �on esie emi iy �ip eyerede eyeremm �on ony �un edehe tutu es �im mbubreyo.—Le-viticus 15:25-27.

Mma emi okop ediwak ‘nkp �o abana Jesus’ony �un oyom enye ok �ut. Sia enye �odi �on �ode keim �o imedehe, enye eded �ibe asana od �uk otuowo,ke et �in ke es �it esie ete: “Mma nkam ntot �uk ekpe-di ew �ura esie nyokop ns �onidem.” Ke ini enyeot �ukde mben �of �on Jesus, enye okop nte uw �or �o-iy �ip esie etrede inikiet inikiet! �Ow �or �o idi �ok ud �o-n �o oro ok �ure enye ndien.—Mark 5:27-29.

Ini oro ke Jesus osioro uyo ete: “Anie okot �ukmi?” Afo ekere ke idem etie mma oro didie ke inienye okopde ik �o emi? Peter osioro uyo, edi seenye et �inde etie nte ke ikpanaha Jesus ob �up ut �omb �ume oro. Enye �od �oh �o ete: “Otuowo �ekan fi�ek �uk �eny �un �eberi fi �okp �os �on.” Nso ikpanam Je-sus ob �up mme anie okot �uk im �o? Jesus et �in ntakete: “Owo ama ot �uk mi, koro mmokop ke odu-du �ow �or �o mi ke idem.” (Luke 8:45, 46) Oduduemi �ow �or �ode Jesus ke idem akanam idem �os �onmma oro.

Mma emi ok �ut ke �efi �ok se im �o ikanamde, ntreidem enyek enye, enye ony �un edi edidu �o Jesuske iso. Enye et �in ut �o ud �on �o emi enye �ok �od �on �o-de ye ufen emi enye �ok �ob �ode �on �o kpukpru owo,ony �un et �in nte idem asanade �os �on enye. Jesuset �in ik �o s �uns �un ye enye ony �un �od �on enye es �itete: “Eyenanwan, mbu �otidem fo amanam idem�os �on fi. Ny �on ke emem, b �oh �o idi �ok ud �on �o fony �un kop ns �onidem.”—Mark 5:34.

Omok �ut do ke owo emi Abasi emekde ete aka-ra ererimbot enyene es �itmb �om, �of �on ido, ekereabana owo, ony �un ekeme ndinyana owo!

IDEM �OS �O¯N MMA EMI OT �UKDE �OF �O

¯N JESUS

MATTHEW 9:18-22 MARK 5:21-34 LUKE 8:40-48

116

˙ IDEM �OS �O¯N MMA EMI OT �UKDE

�OF �O¯N JESUS

� Ntak emi mme owo �edade-da �ebet ndik �om Jesus ke ini enye edide edibehe ke Capernaum?� Nso ut �o ud �on �o ke mma kiet �od �on �o, ndien ntak emi enye oyomde Jesus anwam im �o?� Didie ke �enam idem �os �on enye, ndien nso ke Jesus et �in man �od �on enye es �it?

46

117

Jairus ok �ut nte Jesus anamde idem �os �onmma oro iy �ip �ok �ow �or �ode. Enye en �im ke Je-sus ekeme ndinyana eyen im �o nko kpa ye oroetiede enye nte ke ‘eyen esie oro akpa.’ (Mat-thew 9:18) Ndi enyene se Jesus ekemede ndi-s �uk nnam nn �o enye?

Ke ini Jesus os �uk et �inde ik �o ye mma emienye akanamde idem �os �on, mme owo �eto uf �okJairus �edi �edid �oh �o enye �ete: “Eyen fo anwanama akpa!” Ekem �efiak �ed �oh �o enye �ete: “Ntakemi os �uk af �inade andikpep?”—Mark 5:35.

Nso ut �o mb �uk idedi emi? Ete emi �esikpo-node-kpono ke obio mi enyene mb �om etieti.¯Nkuk �ure eyen emi enye enyenede akpa oro.Edi ke ini Jesus okopde se �ed �oh �ode Jairus,enye et �in ik �o emi ndid �on enye es �it: “Kufehend �ik, kam nyene mbu �otidem.”—Mark 5:36.

Jesus etiene Jairus �ony �on uf �ok. Ke ini mm �o�es �imde do, edit �im ke �os �on. Mme owo ke�etua, ke �eseme, ke �eny �un �emen idem �et �o. Je-sus od �uk es �ituf �ok ony �un et �in ik �o emi akpadeowo idem ete: “Ekpri eyen emi ikpaha-kpa, ediedede.” (Mark 5:39) Ik �o emi anam mme owo�esak Jesus. Mm �o �edi �on �o ke ekpri eyen oroakpa. Edi Jesus �om �on ada odudu emi Abasi�on �ode enye ow �ut mm �o ke �ekeme ndinam owoemi akpade eset nte �edemede enye ke idap.

Jesus �od �oh �o kpukpru owo �ew �on �o ke ebe-de Peter, James, John, ye ete ye eka eyenoro. Jesus ada mm �o mbition asana aka ebietemi �eken �imde eyen oro. Enye om �um eyen oroub �ok �od �oh �o ete: “ ‘Tal�i·tha cu�mi,’ emi �ow �or �o-de: ‘

¯Nkaiferi, nd �oh �o fi nte, Daha ke eny �on!’ ”

(Mark 5:41) Inikiet inikiet, eyen oro adahaada �ot �on �o isan. Kere nte es �it enemde Jai-rus ye nwan esie ke ini mm �o �ek �utde ut �o ut �i-benkp �o emi. Jesus �od �oh �o mm �o �en �o eyen oroudia adia man mm �o �enenede �en �im ke enyeeset.

Jesus esid �oh �o mbon emi enye anwamde ete�ekumen se im �o inamde in �o mm �o usana ut �inun �o mme owo, se enye ony �un et �inde ye Jairusye nwan esie edi emi. Kpa ye emi, �okp �os �oninemes �it anam mm �o ye mbon enwen �et �in seiket �ibede emi “ke of �uri ikpehe oro.” (Matthew9:26) Ekpedi afo ke �ekenam owo fo eset, ndiukpusanake ut �in un �o mme owo? �Oy �oh �o ikabaedi emi Jesus anamde owo eset.

EKPRI EYEN EMI ESET!MATTHEW 9:18, 23-26 MARK 5:22-24, 35-43 LUKE 8:40-42, 49-56

� Nso idi �ok etop ke �editobo Jairus, edi didie ke Jesus �od �on enye es �it?� Ke ini Jesus ye Jairus �es �imde uf �ok, nkp �o etie didie do?� Nso inam Jesus �od �oh �o ke eyen oro akpade do edede?

118

˙ JESUS ANAM EYEN JAIRUS ESET 47

ANAM UT �IBE¯NKP �O,

EDI MBON NAZARETH IDAHA ENYE KE¯NKP �O

MATTHEW 9:27-34; 13:54-58 MARK 6:1-6

Jesus ananamediwak nkp �omf �in. Ke �ema �ekewat �etoDecapolis �edis �im, enye ama anam idem �os �on mmakiet emi iy �ip ekesiw �or �ode ony �un anam eyen Jairuseset. Edi itreke do. Ke ini Jesus �okp �onde uf �ok Jairus,nnan iba �etiene enye, �efiori �ete: “Tua nny �in mb �om,Eyen David.”—Matthew 9:27.

Mm �o ndikot Jesus “Eyen David” ow �ut ke mm �o�en �im ke Jesus editie ke ebekpo David ye nte keenye edi Messiah. Jesus anam nte im �o ikopke uyomm �o. Ekeme ndidi enye anam ntre man ese mmemm �o �eyedop uyo, edi mm �o idopke. Ke ini Jesusod �ukde uf �ok owo kiet, mm �o �etiene enye �ed �uk. Enyeob �up mm �o ete: “Ndi mbufo �emenyene mbu �otidem�ete ke ami mmekeme ndinam emi?” Mm �o �eb �or �o �ete:“Ih, �Ob �on.”Jesus ot �uk mm �o eny �in ony �un �od �oh �o ete:“Yak �ow �or �o �on �o mbufo nte mbu �otidem mbufo edi-de.”—Matthew 9:28, 29.

Eny �in atara mm �o kpa idahaoro, mm �o �eny �un �ek �utus �un! Jesus �od �oh �o mm �o �ekumen se im �o inamde in �omm �o usana ut �in un �o mme owo kpa nte enye esi-ny �un �od �oh �ode mbon enwen. Edi sia es �it enemdemm �o etieti, mm �o �eket �in nkp �o emi ke of �uri edemoro.

Ke ini owo iba emi �eyomde ndiw �or �o nny �on, mmeowo �emen ete kiet emi demon es �inede ke idem�edi. Enye ikemeke ndit �in ik �o. Jesus eb �in demon oroosio, ndien ete oro �ot �on �o ndit �in ik �o kpa idaha oro.Idem akpa mbon emi �edude do tutu mm �o �ed �oh �o�ete: “Akananam owo ikwe mbiet nkp �o ntem ke Is-rael.” Mme Pharisee �edu do nko. Edi sia mm �o mı-kemeke ndinam nte mmim �o ikwe mme ut �ibenkp �oemi, mm �o �et �in se mm �o �ema �eketet �in akpa �ebanaebiet emi Jesus adade odudu anam mme ut �ibe-nkp �o oro. Mm �o �ed �oh �o ke “enye ada odudu andi-

kara mme demon eb �in mme demon.”—Matthew 9:33, 34.

Esis �it ini ke oro ebede, Jesus asana ye mbet esieafiak �ony �on Nazareth obio emana esie.

¯Nkp �o nte

isua kiet ke edem, enye ama ekpep mme owo nkp �oke synagogue emi odude do. Idem ama akpa mbonobiomm �o ke nte enye eket �inde ik �o, edi ekemse enyeekekpepde ayat mm �o es �it anam mm �o �eyom ndiwotenye. Idahaemi, Jesus afiak oyom ndinwam mbonobio mm �o emi.

Enye afiak aka synagogue ndikpep mme owonkp �o ke usen Sabbath. Idem akpa ediwak owo tutumm �o �eb �up �ete: “Owo emi ada ut �o �oni �on ye mmeutom odudu emi ke mm �on? Nte enye id �ighe eyenanamus �o eto? Nte eka esie ikereke Mary, ndit �oekaesie iren iny �un ikereke James ye Joseph ye Simonye Judas? Nte kpukpru ndit �oeka esie iban iny �un id �u-he ye nny �in? Ke mm �on, ndien, ke owo emi ada of �u-ri nkp �o emi?”—Matthew 13:54-56.

Mm �o ikereke ke Jesus edi nkp �o ndomokiet, �eny �un�eda enye nte owo emi ony �un amanade nkp �on nkp �onke obio mmim �o. Mm �o �ekere �ete: ‘Eyen emi iny �unik �utde nkp �on nkp �on emi akpanam didie edidi Mes-siah?’ Ndikere nkp �o ntem iyakke mm �o �eda enye kenkp �o kpa ye kpukpru ut �ibenkp �o emi mm �o �ekopdente enye anamde ye ifi �ok emi enye enyenede. Idemmbon esie nko idaha enye ke nkp �o sia mm �o �enene-rede �edi �on �o enye. Emi akanam enye �od �oh �o ke “pr �o-fet inanake ukpono ke mıb �oh �oke ke obio emana esieye ke uf �ok esie.”—Matthew 13:57.

Idem enenede akpa Jesus ke nte mm �o �enanadembu �otidem ntem. Emi iyakke enye anam ut �ibenkp �ondomokiet do “ib �oh �oke ndidori owo ifan emi �ed �on �o-de ub �ok nny �un nk �ok mm �o ud �on �o.”—Mark 6:5, 6.

˙ JESUS ANAM NNAN OK �UT US �U¯N ONY �U

¯N ANAM IM �UM ET �I

¯N IK �O

˙ MBON NAZARETH IDAHA ENYE KE¯NKP �O

� Nnan iba oro ndikot Jesus “Eyen David” ow �ut nso?� Mme Pharisee �ed �oh �o ke Jesus ada mm �on odudu anam ut �ibenkp �o?� Mbon Nazareth �enam nkp �o didie ye Jesus, ndien ntak emi mm �o �enamde ntre?

48

121

Jesus es �in idem �okw �or �o ik �o nkp �o nte isua ibaidahaemi. Ndi edi se enye �odu �okde odudu esi-s �it ndien? Ihih, utu ke oro enye “asana akana-de kpukpru obio ye mme obio-inwan [Galilee],ekpep nkp �o ke mme synagogue mm �o ony �un�okw �or �o eti mb �uk obio ub �on ony �un �ok �ok kpu-kpru or �uk ud �on �o ye kpukpru or �uk ndi �okidem.”(Matthew 9:35) Se enye ok �utde do anam enye�odi �on �o ke ana �ekw �or �o ik �o ke mme obio enwen.Edi enye edinam emi didie?

Nte Jesus os �uk asanade �okw �or �o ik �o, enyeok �ut mbon emi �ekpedade Ik �o Abasi �enwam�eny �un �ed �on es �it. �Ema �efiomo mm �o, mm �o �eny �un�esuana nte er �on emi mınyeneke andikpeme.Mb �om mm �o anam enye, ndien enye �od �oh �ombet esie ete: “Ke akpanik �o, id �ok okpon, edi

mme anamutom iwakke. Mm �odo, �ebene Enye-ne-id �ok �ete enye osio mme anamutom �on �o �edike id �ok esie.”—Matthew 9:37, 38.

Jesus �odi �on �o se anade �enam. Enye okot mmeapostle 12 �edi ony �un adian mm �o iba iba, �od �onotu mbitiokiet oro �ekekw �or �o ik �o. Enye ndieneteme mm �o se �edinamde ete: “ �Ekud �uk us �unmme id �ut, �ekuny �un �ed �uk obio Samaria; edi, utuke oro, �ekam �eka �eb �ine mme er �on uf �ok Israelemi �esopde us �un. Nte mbufo �ekade, �ekw �or �o�ete, ‘Obio ub �on heaven ke asana ekpere.’ ”—Matthew 10:5-7.

Obio Ub �on emi mm �o �edikw �or �ode ibana keJesus akasiak ke Akam �Ob �on. ‘Obio Ub �on oroekpere’ sia Jesus Christ emi Abasi emekdeete akara odu do ye mm �o. Edi nso ke �edida

JESUS �OKW �OR �O IK �O KE GALILEE ONY �U¯N EKPEP

MME APOSTLE ESIE NDIKW �OR �O IK �OMATTHEW IBUOT 9 UFA

¯NIK �O 35 ES �IM IBUOT 10 UFA

¯NIK �O 15 MARK 6:6-11 LUKE 9:1-5

idi �on �o ke mme mbet emi ke �ed �on �ekekw �or �o�ebana Obio Ub �on? Jesus �on �o mm �o odudu ndi-nam idem �os �on mbon ud �on �o nny �un nnam mmeakpankpa �eset. Mm �o �edinam kpukpru emi kemf �on. Edi mm �o �edinam didie idia udia iny �un iseibana idemm �o?

Ke isan ukw �or �oik �o enye emi, Jesus �od �oh �ombet esie �ekukama gold, silver, mme okpo-ho ke ekpat ok �uk mm �o, �ekukama ekpat udia,ukp �uh �o �of �on mme ikpaukot. Ntak-a? Jesus �od �o-h �o mm �o ke “anamutom odot udia esie.” (Mat-thew 10:10) Mbon emi mm �o �edikade ikok �ut, emi�ediny �un imade etop mm �o �eyese �ebana mm �o.Jesus �od �oh �o mm �o nko ete: “Ebiet ekededi ekembufo �ed �ukde uf �ok, �edu do tutu mbufo �ew �on �oke ebiet oro.”—Mark 6:10.

Jesus ony �un eteme mm �o nte �ekpet �on �odenneme ye owo emi mm �o �eyomde ndikw �or �o etopObio Ub �on nn �o. Enye �od �oh �o ete: “Ke ini mbufo�ed �ukde uf �ok, �ek �om mbonuf �ok oro; ndien ediekeuf �ok oro odotde, yak emem emi mbufo �ebenede�en �o enye odu ye enye; edi edieke uf �ok oro mı-dotke, yak emem mbufo afiak etiene mbufo. Keebiet ekededi eke owo mıdarake mbufo mıny �unikpanke ut �on ikop ik �o mbufo, nte mbufo �ew �on �o-de ke uf �ok mme ke obio oro �eken ntan ikpatmbufo �ebon.”—Matthew 10:12-14.

Edieke of �uri obio �es �inde ndikpan ut �on nkopse mm �o �edide ndikw �or �o, nso idit �ibe in �o ut �oobio oro? Jesus �od �oh �o ke �eyebiom mm �o ikpe.

Kop se enye et �inde mi: “Ke akpanik �o ke nd �oh �ombufo nte, nkp �o �oy �of �on ye is �on Sodom ye Go-morrah ke Usen Ikpe akan obio oro.”—Matthew10:15.

˙ JESUS AFIAK ASA¯NA �OKW �OR �O IK �O KE GALILEE

˙ ENYE �OD �O¯N MME APOSTLE �EKEKW �OR �O IK �O

� Ini ewe ke Jesus afiak �ot �on �o ndisana nkw �or �o ik �o ke Galilee, ndien nkp �o etie didie ye mbon emienye ok �utde do?

� Didie ke Jesus adian mme apostle 12 �eka �ekekw �or �o ik �o, ndien nso item ke enye �on �o mm �o?� Didie ke ‘Obio Ub �on ekpere’?

49

123

Jesus ekpep mme apostle esie nte �ekpekw �or �o-de ik �o ony �un �od �on mm �o �esana iba iba �ekekw �o-r �o. Edi enye itreke do. Enye et �in nko se mbonoro �esuade mm �o �edinamde: “Sese! Ami mmosiombufo nd �on nte er �on ke uf �ot mme wolf . . . �Ekpe-me idem ye mme owo; koro mm �o �eyeda mbufo�eka mme esopikpe nkannk �uk, �eyeny �un �emia mbu-fo ke mme synagogue mm �o. Kamse, �eyed �uri mbu-fo �eda �eka iso mme andikara ye iso ndidem kentak mi.”—Matthew 10:16-18.

Okpos �ukedi emi Jesus �od �oh �ode ke �ekeme ndi-k �ob �o mbet im �o idi �ok idi �ok, enye �od �oh �o mm �o ete:“Ke ini �eyakde mbufo �en �o, �ekut �imede es �it �etemme mmim �o idit �in nso; koro �eyen �o mbufo se �edi-t �inde kpa ke hour oro; koro id �ighe mbufo �et �in ik �o,edi edi spirit Ete mbufo ada mbufo et �in ik �o.”Jesusaka iso �od �oh �o mm �o ete: “Eyeneka ayada eyeneka�on �o nkpa, ete oyony �un ada eyen esie �on �o, ndienndit �o �eyedaha �eda �enwana ye ete ye eka �eny �un�enam �ewot mm �o. Mbufo �eyeny �un �edi mbon emikpukpru owo �esuade ke ntak eny �in mi; edi �eyenya-na owo eke ediy �ode tutu es �im ut �it.”—Matthew 10:19-22.

Sia utom ukw �or �oik �o edide ata akpan utom, Je-sus et �in ke ana mme mbet �enam nkp �o ye eti ibuotman �ekeme ndika iso nnam utom mm �o. Enye �od �o-h �o ete: “Ke ini mm �o �ek �ob �ode mbufo ke obio kiet,

�efehe �eka obio efen; koro ke akpanik �o ke nd �oh �ombufo nte, mbufo idisanake ikanade of �uri obio kenkannk �uk Israel mbemiso Eyen owo edide.”—Mat-thew 10:23.

Jesus �on �o apostle 12 oro item, et �in se idit �ibe-de in �o mm �o, ony �un �os �on �o mm �o idem. Kpukpru seenye anamde emi �on �o mm �o �of �on etieti. Se enyeeket �inde �on �o mme apostle esie ebehe nny �in emiiditienede inam utom emi nko ke Jesus ama aka-kpa ony �un eset. Id �ighe mme apostle kp �ot ke �edi-sua, �eyesua nny �in nko. Idi �on �o emi sia enye �od �o-h �o ke mbet esie �edidi “mbon emi kpukpru owo�esuade.” Bible id �oh �oke ke �ema �eda mme apos-tle �eka iso mme andikara ye iso ndidem ke ekpriini emi mm �o �ekekw �or �ode ik �o mi ke Galilee, owoiny �un it �inke ke mme iman mm �o �ema �enam �ewotmm �o.

Se ikotde emi ow �ut ke ik �o emi Jesus eket �indeye mbet esie akabana ini iso. Fiak kere ise enyeemi enye �od �oh �ode ke mbet esie idisanake ikana-de of �uri obio ke nkannk �uk Israel “mbemiso Eyenowo edide.” Ik �o esie �ow �or �o ke mbet im �o idinam-ke utom emi ima mbemiso im �o idi nte Edidem emiAbasi emekde idibiere ikpe in �o mme owo.

Edieke �ek �ob �ode mme apostle ke ini mm �o �ekw �o-r �ode ik �o, ikpanaha idem akpa mm �o sia Jesus �od �o-h �o mm �o ete: “Mbet ikponke ikan andikpep enye,

JESUS ET �IM MBET IDEM NDIKW �OR �O IK �O KPAYE ORO �EDIK �OB �ODE MM �OMATTHEW IBUOT 10 UFA

¯NIK �O 16 ES �IM IBUOT 11 UFA

¯NIK �O 1 MARK 6:12, 13 LUKE 9:6

124

of �un iny �un ikponke ikan �ob �on esie.” Ik �o Jesusanwana mm �o. �Enam Jesus ediwak nkp �o �eny �un�ek �ob �o enye ke ndikw �or �o Obio Ub �on Abasi, ntrenko ke �edinam ye mme mbet. Edi Jesus �od �oh �omm �o ete: “ �Ekufehe mm �o emi �ewotde ikp �okidemedi mıkemeke ndiwot ukp �on; edi �ekam �efehe enyeemi ekemede ndisobo ukp �on ye ikp �okidem ke Ge-henna.”—Matthew 10:24, 28.

Jesus ama en �im uw �utnkp �o ke se enye et �in-de emi. Enye ama eny �ime �ewot im �o utu ke ndi-tre ndinam nkp �o nn �o Jehovah emi enyenede odu-du akan owo ekededi. Jehovah Abasi kp �ot ekemendisobo “ukp �on” (ndinam owo okudu uwem kensinsi) mme ndinam enye eset edidu uwem kensinsi. Imen �im ke ik �o emi ama �os �on �o mme apos-tle idem.

Jesus ada uw �utnkp �o kiet et �in nte Abasi ama-de ony �un esede abana ik �ot esie. Enye �od �oh �o ete:“Nte owo inyamke akadanabasi iba ke okud �okok �uk kiet? Edi baba kiet ke otu mm �o idu �oh �o keis �on ke Ete mbufo mıfi �okke. . . . Ke ntre �ekufehend �ik: Mbufo �emes �on urua �ekan ediwak akadan-abasi.”—Matthew 10:29, 31.

Etop Obio Ub �on emi mbet Jesus �ekw �or �ode eye-s �in ubahade ke ndus �uk uf �ok; ndus �uk owo �eye-ma, mbon eken idimaha. Jesus �od �oh �o ete: “ �Eku-kere �ete nkedi ndis �in emem ke is �on.” Isimemkeutom in �o owo kiet emi �ow �or �ode ke ubon edi-kpep akpanik �o. Jesus �od �oh �o nko ete: “Owo eke

amade ete mme eka akan mi idotke ye ami;owo eke ony �un amade eyen esie eren mme eyenesie anwan akan mi idotke ye ami.”—Matthew 10:34, 37.

Kpa ye emi, mme owo do emi �edimade mbetJesus. Enye adian do ete: “Owo ekededi eke �on �o-de kiet ke otu nkpri owo emi cup mb �itmb �it mm �onkiet �onw �on koro enye edide mbet, nd �oh �o mbu-fo ke akpanik �o nte, enye iditreke-tre ndib �o ut �ipesie.”—Matthew 10:42.

Ke Jesus ama �ok �on �o mme apostle item ama,et �in se idit �ibede in �o mm �o, ony �un �os �on �o mm �oidem, mm �o �edaha, “ �esana to ke obio-inwan s �imobio-inwan ke ikpehe oro, �etana eti mb �uk �eny �un�ek �ok ud �on �o ke kpukpru ebiet.”—Luke 9:6.

˙ JESUS �ON �O MME APOSTLE UKPEP ONY �U¯N

�OD �O¯N MM �O �EKEKW �OR �O IK �O

� Jesus �od �oh �o mbet esie ke nso idit �ibe in �o mm �o?� Nso ke enye et �in man �os �on �o mm �o idem ony �un �od �on mm �o es �it?� Ntak emi id �oh �ode ke item emi Jesus �ok �on �ode mbet esie ebehe nny �in mf �in?

50

125

Mme apostle Jesus ke �esana �ekw �or �o ik �o ke Gali-lee, edi idem owo emi �ok �od �oh �ode mme owo �etie-ne Jesus, odu ke uf �ok-nkp �ok �obi.

¯Nkp �o nte isua iba

edi emi t �on �o �ekem �um John Andin �im Owo Baptism�es �in ke uf �ok-nkp �ok �obi.

Ntak emi �es �inde John ke uf �ok-nkp �ok �obi? Se idu-de edi emi: Herod Antipas emi edide edidem osionwan esie nd �o man �od �o Herodias, nwan Philipeyenete esie. Edi Ibet Moses emi enye Herod �od �o-h �ode ke imesin �im iny �imeke owo anam ut �o nkp �ooro, sia ef �ibe edi oro. Ntem, John �od �oh �o Herod keikpanaha enye emen Herodias �od �o. Emi anam He-rod es �in John ke uf �ok-nkp �ok �obi, edi etie nte Hero-dias �od �oh �o Herod anam emi.

Herod idi �on �oke se enye akpanamde John siamme owo ‘ �eda John nte pr �ofet.’ (Matthew 14:5)Edi Herodias ifeheke owo ndomokiet, enye ebe-biere se enye edinamde John. Enye es �in Johnke es �it ony �un oyom us �un ndiwot enye. (Mark 6:19) Ke akpatre, enye enyene ifet ndien ndinam seenye okoyomde.

Passover isua 32 ekpere, Herod anam us �or �ousen emana esie. Ikp �o owo ukara ye ikp �o mbon-ek �on Herod, ye ikp �o owo Galilee, �esop idem ndidiaus �or �o emi. Nte us �or �o os �uk akade iso, �ekot Salo-me, ekpri eyenanwan Herodias emi enye akaman-de �on �o Philip akpa ebe esie, edinek unek �on �o isen-owo. Eyenanwan oro enek unek etieti, anam es �itenem mbon oro �ekedide us �or �o oro.¯

Nkp �o emi enem Herod tutu enye �od �oh �o eyen-anwan oro ete: “Bene mi se ededi eke afo oyom-

de, ndien ny �on �o fi.” Ekem enye �onw �on �o �on �o eyen-anwan oro ete: “Se ededi eke afo ebenede, ny �on �ofi, ekpedi ubak edem kiet ke obio ub �on mi.” Salo-me �ow �or �o okob �up eka esie ete: “Nso ke nkpebe-ne?”—Mark 6:22-24.

Herodias akakam etetie ebet ut �o nkp �o emi!Enye �os �os �op �od �oh �o eyen esie ete, “Ibuot Johnandin �im owo baptism.” Inikiet inikiet Salome afiakedid �oh �o Herod ete: “Nyom afo �on �o mi ibuot JohnAndin �im Owo Baptism ke usan idahaemi.”—Mark6:24, 25.¯

Nkp �o emi enenede af �ina Herod! Edi mbon emienye okokotde us �or �o emi �ema �ekop enye �od �oh �odeSalome ke iy �on �o enye se ededi emi enye oyomde.B �ut ayanam enye edieke enye mınamke se enye�ok �onw �on �ode, �okp �ok �om emi ediyom enye owotowo emi mıduehe. Ntem, enye �od �on owo ukpemeesie kiet ata idi �ok utom ke uf �ok-nkp �ok �obi. Ib �ighi-ke, owo ukpeme oro ada ibuot John ke usan edi-yak �on �o Salome, ndien enye emen �os �ok eka esie.

Ke ini mbet John �ekopde nkp �o emi, mm �o �edi-men enye �ekeb �uk, ekem �eket �in �en �o Jesus.

Nte ini akade, ke ini Herod okopde ke Jesus ke�ok �ok mme owo ud �on �o ony �un eb �in demon osio-no mme owo ke idem, nd �ik anam enye. Enye eke-re mme �ekam �enam John Andin �im Owo Baptism“eset ke nkpa,” mme enye John asana anam ut �i-benkp �o oro. (Luke 9:7) Ntem, Herod Antipas ene-nede oyom ndik �ut Jesus, edi id �ighe nte oyom ndi-kop ukw �or �oik �o esie, edi oyom ndifi �ok mme �enamJohn eset ke akpanik �o mme owo inamke.

�EWOT OWO KE US �OR �O USEN EMANAMATTHEW 14:1-12 MARK 6:14-29 LUKE 9:7-9

� Ntak emi �es �inde John Andin �im Owo Baptism ke uf �ok-nkp �ok �obi?� Didie ke Herodias anam �ewot John ke akpatre?� Ntak emi Herod Antipas enenerede oyom ndik �ut Jesus ke John ama akakpa?

126

˙ HEROD �OD �OH �O �ES �IBE JOHN ANDIN �IM OWO BAPTISM IBUOT 51

Mme apostle 12 �ema �ekekw �or �o ik �o ke of �uri Gali-lee �eny �un �edi �edit �in “kpukpru nkp �o emi mm �o �eke-namde �eny �un �ekpepde” mme owo �en �o Jesus. Idememem mm �o idahaemi. Mm �o inyeneke ini idia nkp �osia ediwak owo �ededi �eny �ony �on. Emi anam Je-sus �od �oh �o mm �o ete: “Mbufo �edi ke idem mbufoikp �on ke ndobo ndobo ebiet �edidu �ok odudu esis �it.”—Mark 6:30, 31.

Etie nte mm �o �ed �uk ubom ke es �uk emi ekperedeCapernaum �ewat �eka ebiet kiet emi etiede ndobondobo ke nkan Akpa Jordan. Bethsaida ekpere donko. Ediwak owo �ek �ut ini emi mm �o �edahade, �eny �un�et �in �en �o mbon eken. Mm �o �efehe ke mbenes �uk oro�ekes �im ke ini ubom emi emende Jesus ebehede.

Ke ini Jesus �ow �or �ode ke ubom ok �ut otuowo,mb �om mm �o anam enye koro mm �o �esuanade nteer �on emi mınyeneke andikpeme. Ntre enye “ �ot �o-

n �o ndikpep mm �o ediwak nkp �o” mbana Obio Ub �onAbasi. (Mark 6:34) Enye nko “anam ud �on �o ok �uremm �o emi �eyomde us �ob �o.” (Luke 9:11) Ke ini eyoos �uh �orede, mbet esie �edid �oh �o enye �ete: “Ebiet emiedi ndobo ndobo ebiet ndien eyo �os �on; n �o otuowoemi �eny �on �o, man mm �o �ekpeka mme obio-inwan�ekedep udia eke mm �o �edidiade.”—Matthew 14:15.

Jesus �ob �or �o mm �o ete: “Mm �o inyeneke ndiny �on:mbufo �en �o mm �o nkp �o �edia.” (Matthew 14:16) Kpaye oro Jesus �odi �on �ode se enye aduakde ndi-nam, enye ob �up Philip mb �ume man okop se Phil-ip edib �or �ode. Enye ob �up ete: “

`Mm �on ke nny �in idi-

dep uyo in �o mm �o emi �eta?” �Eb �up Philip sia enyeoto Bethsaida. Edi owo idikemeke ndidep uyo nn �okpukpru owo emi sia mm �o �ewak �es �im nkp �o nteirenowo 5,000 ndien �ekpedian iban ye ndit �ow �on,�ow �or �o ke �ekeme ndiwak ns �im owo t �os �in duop. Phil-ip �ob �or �o Jesus ete: “Uyo denarius ikie iba ikemkemm �o ndita ns �itns �it.” Ini oro, �ekesikpe owo denar-ius kiet ke utom usen.—John 6:5-7.

Andrew et �in ik �o ndiw �ut ke owo idikemeke ndin �out �o uwak owo emi udia. Enye �od �oh �o ete: “Ekprieyeneren kiet mm �omi emi enyenede uyo barleyition ye nkpri iyak iba. Edi oro ekem adana ediwakowo emi nso?”—John 6:9.

Mbiet �oy �oy �oh �o ebiet oro sia ini ut �o edi emi,ndien ib �ighike �em �on �en �im us �or �o Passoverisua 32 eyo Christ. Jesus �od �oh �o mbet esie �ed �oh �omme owo oro �es �uh �ode �etie ke otu ke otu. Ndu-s �uk otu, owo 50 mbon eken owo 100. Enye �ob �ouyo ition ye iyak iba oro ony �un �ob �on akam. Ekemenye ob �un uyo oro ony �un edeme iyak oro �on �o mmembet, ndien mm �o �edeme �en �o mme owo �eta. Kpu-kpru owo �edia �ey �uh �o!

Ke �ema �ekedia �ema, Jesus �od �oh �o mbet esie ete:“ �Etan mbene emi �es �uh �ode �ebon �ot �okiet, man nkp �ondomokiet okutak.” (John 6:12) Se mm �o �etande�oy �oh �o akpasa 12!

JESUS ADA UYO YE IYAK IFA¯N �ON �O EDIWAK OWO UDIA

MATTHEW 14:13-21 MARK 6:30-44 LUKE 9:10-17 JOHN 6:1-13

128

˙ JESUS �ON �O IRENOWO 5,000 UDIA

� Ntak emi Jesus oyomde ndisana ye mme apostle esie nka ndobo ndobo ebiet?�

`Mm �on ke Jesus ye mme mbet esie �eka, ndien nso it �ibe do?

� Nso ke mme mbet �ed �oh �o Jesus anam, edi nso ke enye anam �on �o mme owo?

52

129

JESUS ANAM OYOBIO ODOBOMATTHEW 14:22-36 MARK 6:45-56 JOHN 6:14-25

Jesus ndin �o ediwak t �os �in owo udia ke ut �ibeut �ibe us �un anam mme owo �ed �oh �o ke enye “keakpanik �o edi pr �ofet oro ekenyenede ndidi keererimbot,” ke enye ony �un edi Messiah ndienke ukara esie �oy �of �on etieti. (John 6:14; Deuter-onomy 18:18) Ntem mm �o �eduak ndim �um enyennam edidem.

Edi Jesus �ofi �ok se mm �o �eduakde ndinam.Ntre, enye osio otuowo uny �on ony �un �od �o-h �o mbet esie �ed �uk ubom, edi mm �on ke enye�od �oh �o mm �o �eka? Mm �o �eyom ndika Bethsai-da ekem �ekebe do �eka Capernaum. Edi Jesus�od �ok obot man eketie ikp �on �ob �on akam okon-eyo oro.

Jesus ada ok �ut ubom mm �o nsannsan keini ekperede ndis �im usiere. �Okp �os �on of �um yeawawa ke �enyene ubom, ndien ‘ �os �on mmembet ndiwat koro of �um �obi �on �ode mm �o.’ (Mark6:48) Jesus os �uh �ode ke obot oro edisana keeny �on mm �on eb �ine mm �o. Mm �o �ewawat “kenkp �o nte itiat ita mme inan.” (John 6:19) Ke inietiede mm �o nte Jesus �om �on asana ebe, mm �o�efiori �ete: “Edi mbiet!”—Mark 6:49.

Jesus �od �oh �o mm �o ete: “ �Es �on es �it, ami keedi; �ekufehe nd �ik.” Peter �od �oh �o ete: “ �Ob �on,edieke edide afo, d �oh �o mi nsana ke eny �onmm �on ntiene fi.” Jesus �od �oh �o enye ete: “Di!”Peter �ow �or �o ke ubom, asana ke eny �on mm �oneb �ine Jesus. Edi ke ini Peter esede oyobio,nd �ik anam enye, ndien enye �ot �on �o ndiden.

Enye ofiori ete: “ �Ob �on, nyana mi!” Jesus anya-nade ub �ok om �um enye ony �un �od �oh �o ete: “Afoowo ekpri mbu �otidem, ntak emi ey �ikde?”—Mat-thew 14:27-31.

Mm �o mbiba �ed �ok �ed �uk ubom, ndien oyo-bio odobo. Idem akpa mbet Jesus. Edi ikpa-naha idem akpa mm �o! Edieke mm �o �ekpeketideut �ibenkp �o emi Jesus akanamde hour ifan emios �uk ebede, ndida uyo ye iyak ifan nn �o ediwakt �os �in owo udia, idem ikpakpaha mm �o ndik �utJesus asanade ke eny �on mm �on ony �un anam-de oyobio odobo. Mm �o �en �uh �o �en �o enye, �ed �o-h �o enye �ete: “Ke akpanik �o, afo edi Eyen Abasi.”—Mark 6:52; Matthew 14:33.

Ib �ighike mm �o �edis �im Gennesaret, emi is �onesif �onde nkp �o. Ediye obio emi odu ekpere Ca-pernaum. Mm �o �en �im ubom ke es �uk Gennesa-ret �ew �or �o �ed �ok. Mbon obio emi �es �os �op �edi �on �oJesus, ndien mm �o ye mbon emi �ed �unde �ekpe-re Gennesaret �eda mbon ud �on �o �es �ok enye. Keini mbon ud �on �o oro �et �ukde mben �of �on Jesus,idem �os �on mm �o.

Edi otuowo emi Jesus akadade uyo ye iyak�on �o udia �edik �ut ke Jesus ama �ony �on. Ke ininkpri ubom �etode Tiberias �edibehe, mm �o �ed �uk�eka Capernaum ndiyom enye. Ke ini mm �o �ek �ut-de enye, mm �o �eb �up enye �ete: “Rabbi, ini eweke afo ekedis �im mi?” (John 6:25) Jesus asua�on �o mm �o, iyony �un ik �ut ntak emi enye asuade�on �o mm �o.

˙ �EYOM NDINAM JESUS EDIDEM˙ JESUS ASA

¯NA KE ENY �O

¯N MM �O

¯N ONY �U

¯N ANAM OYOBIO ODOBO

� Ke Jesus ama �ok �on �o ediwak owo udia, nso ke mm �o �eyom ndinam enye?� Ntak emi idem mıkpakpaha mme mbet ndik �ut Jesus asanade ke eny �on mm �on ony �un

anamde oyobio odobo?� Nso it �ibe ke ini Jesus es �imde es �uk emi ekperede Capernaum?

53

131

Jesus okodu ke nkan edem usiahaut �in Inyan Gali-lee ke ini enye �on �ode ediwak owo udia ke ut �ibe ut �i-be us �un ony �un �okp �on do ke ini mm �o �eyomde ndi-mek enye edidem. Okoneyo usen oro, enye amaasana ke eny �on mm �on ony �un anyana Peter emieketienede enye asana, emi �ok �ot �on �ode ndiden kentak nd �ik. Jesus ama ony �un anam oyobio odobo,man ubom emi mbet esie �ekewatde idis �ip.

Idahaemi Jesus afiak edis �im Capernaum, kenkan edem usoput �in Inyan Galilee. Mbon emi enye�ok �on �ode udia ke ini enye akanamde ut �ibenkp �ooro �edik �ut enye �eny �un �eb �up enye �ete: “Ini eweke afo ekedis �im mi?” Jesus asua �on �o mm �o ony �un�od �oh �o mm �o ete ke mm �o �ekeyom im �o man ifiak in �omm �o udia. Enye �od �oh �o mm �o ete: “ �Ekunam utom�eyom udia eke edibiarade, edi �enam �eyom udiaeke edikade iso odu ony �un os �un �o ke uwem nsinsi.”Mm �o �eb �up enye ndien �ete: “Nso ke nny �in idinamman inam mme utom Abasi?”—John 6:25-28.

Ekeme ndidi mm �o �ekekere �ebana mme nkp �o emiIbet Moses �od �oh �ode �enam. Edi Jesus ow �ut mm �onkp �o emi akande se �ekewetde ke Ibet. Enye �od �oh �oete: “UtomAbasi edi emi, ete mbufo �ebu �ot idem keowo emi Enye okosiode �od �on.” Mme owo emi is �ukibu �otke idem ye Jesus kpa ye of �uri ut �ibenkp �o emienye anamde. Mm �o �ed �oh �o enye ow �ut mmim �o idi �o-n �o man mmim �o ida oro ibu �ot idem ye enye. Mm �o�eb �up enye �ete: “Nso utom ke afo ananam? Mmeete ete nny �in �ekedia manna ke wilderness, kpa nte�ewetde �ete, ‘Enye ama �on �o mm �o uyo eke otodeheaven ete �eta.’”—John 6:29-31; Psalm 78:24.

Ke ini Jesus �ob �or �ode mm �o, enye anam mm �o�edi �on �o Akakan Owo emi esinamde ut �ibenkp �o.Enye �od �oh �o ete: “Nd �oh �o mbufo nte, Moses ik �on �o-h �o mbufo uyo eke otode heaven, edi Ete mi �on �ombufo ata uyo emi otode heaven. Koro uyo emiAbasi �on �ode edi enye emi otode ke heaven os �uh �o-de edi edin �o ererimbot uwem.” Sia ik �o esie mıs �ukinwanake mm �o, mm �o �ed �oh �o enye �ete: “ �Ob �on, n �o

nny �in uyo emi kpukpru ini.” (John 6:32-34) Edi nsout �o “uyo” ke Jesus et �in abana?

Enye �od �oh �o ete: “Ami ndi uyo uwem. Owo ekeedide eb �ine mi idikopke bi �on tutu amama, ndienowo eke �obu �otde idem ye ami idikopke nsatit �on tu-tu amama. Edi nd �oh �o mbufo nte, mbufo �emek �utmi edi in �imke mi ke akpanik �o. . . .

¯Nkoto heaven

ns �uh �ode ndi, id �ighe man ndinam uduak idemmi,edi man ndinam uduak enye emi �ok �od �onde mi.Emi edi uduak enye emi �ok �od �onde mi, ete nkuyakbaba kiet ke otu kpukpru mm �o eke enye �ok �on �odemi �ob �oh �o osop, edi nnam kpukpru mm �o �eset keakpatre usen. Koro uduak Ete mi edi emi, ete kpu-kpru owo eke �ek �utde Eyen �eny �un �ebu �otde idem yeenye �enyene nsinsi uwem.”—John 6:35-40.

Ik �o emi ayat mme Jew etieti, mm �o �eny �un �et �o-n �o ndik �uni. Mm �o �ed �oh �o mme nso ikpanam enye�od �oh �o ke im �o idi “uyo emi okotode heaven os �uh �o-de edi.” (John 6:41) Mm �o idaha enye ke nkp �o siamm �o �edi �on �o ke ete ye eka esie �eto Nazareth emiodude ke Galilee. Mm �o �eb �up �ete: “Nte emi id �igheJesus eyen Joseph, emi nny �in idi �on �ode ete ye ekaesie?”—John 6:42.

Jesus �od �oh �o mm �o ete: “ �Etre ndik �uni ke otu idemmbufo. Baba owo kiet ikemeke nditiene mi ib �oh �o-ke Ete, emi �ok �od �onde mi, od �uri enye edi; ndien aminyanam enye eset ke akpatre usen. �Ewet ke uwet-nkp �o mme Pr �ofet �ete, ‘Jehovah oyony �un �on �o kpu-kpru mm �o ukpep.’ Kpukpru owo eke �ekopde uyoEte �eny �un �eb �ode ukpep �edi �etiene mi. Baba owokiet ikwe Ete, ib �oh �oke enye emi otode Abasi; enyeemi ok �ut Ete. Ke ata akpanik �o ke nd �oh �o mbufo,owo eke en �imde ke akpanik �o enyene nsinsi uwem.”—John 6:43-47; Isaiah 54:13.

Ke ini Jesus ekenemede nneme ye Nicodemus,Jesus ama ow �ut ke owo emi oyomde ndinyene nsi-nsi uwem ana �obu �ot idem ye Eyen owo. Enye �ok �o-d �oh �o ke ‘owo ekededi eke �obu �otde idem ye ikp �on-ikp �on edibon Eyen Abasi iditakke, edi eyenyene

JESUS EDI “UYO UWEM”JOHN 6:25-48

132

nsinsi uwem.’ (John 3:15, 16) Edi idahaemi enyeet �inde ik �o mi ye ediwak owo, enye �od �oh �o mm �oke im �o idinam mm �o �enyene nsinsi uwem, ke id �i-ghe manna mme uyo Galilee �edinam. Edi mm �o�edinam nso man �enyene nsinsi uwem emi? Jesus

afiak �od �oh �o mm �o ete: “Ami ndi uyo uwem.”—John6:48.

Nneme emi itreke mi, Jesus eneme enye eke-s �im ini emi enye ekpepde mme owo nkp �o ke syn-agogue ke Capernaum.

˙ JESUS EDI “UYO EMI OTODE HEAVEN”

� Ntak emi mme owo ndid �oh �o Jesus ow �ut mmim �o idi �on �o �odi �okde?� Mme Jew �enam nkp �o didie ke ini Jesus �od �oh �ode mm �o ke im �o idi ata “uyo emi otode heaven”?� Nso inam uyo emi Jesus et �inde abana �of �on akan manna mme ata ata uyo?

54

133

Jesus ekpep mme owo ke synagogue emi odudeke Capernaum ete ke im �o idi ata uyo emi otodeheaven. Etie nte se enye et �inde emi ony �un ediukem ye se enye eket �inde ye mbon oro �eketadeuyo ye iyak emi enye �ok �on �ode ke nkan edem usia-haut �in Inyan Galilee.

Jesus aka iso ke nneme esie ete: “Mme eteete mbufo �ema �edia manna ke wilderness �eny �un�ekpana.” Enye adian do ete: “Ami ndi odu-uwemuyo emi okotode heaven os �uh �ode edi; edieke owoekededi atade uyo emi enye oyodu uwem ke nsi-nsi; ke akpanik �o, uyo eke ndin �ode edi ob �ukidemmi man ererimbot odu uwem.”—John 6:48-51.¯

Nkp �o nte isua iba ke edem, enye ama �od �oh �oNicodemus ete ke Abasi ama ererimbot tutu enye�on �o Eyen esie edinyana mme owo. Idahaemi Je-sus et �in ntak emi anade �eta ikp �okidem im �o, oroedi, �ebu �ot idem ke uwa emi im �o idiwade. Se ana-de owo anam man enye enyene nsinsi uwem ediemi.

Edi mme owo iny �imeke se Jesus et �inde emi.Mm �o �eb �up �ete: “Didie ke owo emi ekeme ndi-n �o nny �in ob �ukidem esie ita?” (John 6:52) Jesusiyomke mm �o �ekere ke im �o id �oh �o ke ana mm �o �etaata ob �ukidem im �o, edi enye oyom mm �o �edi �on �o seik �o im �o �ow �or �ode. Se enye afiakde et �in adian doanam idi �on �o emi.

Enye �od �oh �o ete: “Ib �oh �oke mbufo �eta ob �ukidemEyen owo �eny �un �enw �on iy �ip esie, mbufo inyenekeuwem ke es �it mbufo. Owo eke atade ob �ukidemmi ony �un �onw �onde iy �ip mi enyene nsinsi uwem,. . . koro ob �ukidem mi edi ata udia, iy �ip mi ony �unedi ata edinw �on nkp �o. Owo eke atade ob �ukidemmi ony �un �onw �onde iy �ip mi abuana nkp �o ye ami.”—John 6:53-56.

Kere nte ut �o ik �o emi etekde mme Jew oro es �it.Ekeme ndidi mm �o �ekere ke Jesus oyom mm �o �esitaowo mme �ebiat ew �uh �o emi Abasi okow �ukde mm �o

abana iy �ip. (Genesis 9:4; Leviticus 17:10, 11) EdiJesus id �oh �oke �eta ata ob �ukidem im �o mme �enw �onata iy �ip im �o. Ik �o esie �ow �or �o ke ana kpukpru mbonemi �eyomde ndinyene nsinsi uwem �ebu �ot idem keuwa emi enye oyomde ndida mf �onmma ob �ukidemesie nwa ye iy �ip emi enye oyomde ndidu �ok. Edinkp �o emi is �uk inwanake ediwak mbet esie. Ndu-s �uk mm �o �ed �oh �o �ete: “Ik �o emi odoro owo ndidien;anie ekeme ndikpan ut �on?”—John 6:60.

Sia Jesus �odi �on �ode ke ndus �uk mbet im �o ke�ek �uni �ebana nkp �o emi, enye ob �up ete: “Nte emianam mbufo �etuak ukot �edu �on �o? Nso, ndien, edi-eke mbufo �ekpek �utde nte Eyen owo �od �okde akaebiet emi enye ekebemde iso odu? . . . Mme ik �oemi nt �inde nn �o mbufo �edi spirit �eny �un �edi uwem.Edi odu ndus �uk ke otu mbufo emi mın �imke keakpanik �o.” Emi anam ediwak mbet esie �edaha�eny �on �o, mm �o iny �un itieneke enye aba.—John 6:61-64.

Ntem Jesus ob �up apostle 12 oro ete: “Ntembufo nko �emeyom nditiene nny �on?” Peter �ob �o-r �o enye ete: “ �Ob �on, nny �in idiny �on ib �ine anie? Afoenyene ik �o nsinsi uwem; ndien nny �in imen �im keakpanik �o, imony �un idi idifi �ok ite ke afo edi Edisa-na Owo Abasi.” (John 6:67-69) Ik �o emi enenedeow �ut nte mm �o �emade Jesus sia ke ini Peter et �in-de ik �o emi, se Jesus et �inde ikenenekede inwanamm �o.

Se Peter et �inde enem Jesus, edi Jesus �od �oh �omm �o ete: “Nte ami nkemekke mbufo owo duop-eba? Edi owo kiet ke otu mbufo edi owo edid �ok.”(John 6:70) Judas Iscariot ke Jesus et �in abanaoro. Etie nte ini emi ke Jesus ok �ut ke Judas �ot �o-n �o idi �ok uwem.

Kpa ye oro, es �it os �uk enenem Jesus ndik �ut ntePeter ye mme mbet eken �ekade iso �esana yeenye �eny �un �etienede enye �ekw �or �o ik �o man �enya-na mbon enwen.

IK �O JESUS AKPA EDIWAK OWO IDEMJOHN 6:48-71

134

˙ NDITA OB �UKIDEM JESUS NNY �U¯N

¯N

¯NW �O

¯N IY �IP ESIE

˙ EDIWAK OWO �ETRE NDIDI MBET ESIE

� Didie ke Jesus �on �o mme owo ob �ukidem esie, ndien didie ke owo ekeme ‘ndita ob �ukidem’ oro?� Ntak emi se Jesus et �inde abana ob �ukidem ye iy �ip esie etekde mme owo es �it, edi nso ke ik �o esie �ow �or �o?� Nso ke Peter et �in ke ini ediwak mbet Jesus �ekp �onde Jesus?

55

135

Jesus ke es �in idem ekpep mme owo nkp �o ke Gali-lee sia Passover eke 32 eyo Christ asanade ekpere.Etie nte enye aka Jerusalem man okod �uk Passoveroro sia Abasi �ok �od �oh �ode �esinam ntre. Edi Jesusanam emi ye mbufi �ok sia mme Jew �eyomde ndiwotenye. (John 7:1) Ke Passover ok �urede, enye afiak�ony �on Galilee.

Etie nte Jesus os �uk odu ke Capernaum ke inimme Pharisee ye mme scribe �etode Jerusalem �edi�eb �ine enye. Ntak emi mm �o �edide �eb �ine enye? Edisia mm �o �eyom se mm �o �edidade �ebiom Jesus ikpeke abiat ibet ido ukpono mm �o. Mm �o �eb �up Jesusmb �ume kiet �ete: “Ntak emi mme mbet fo �ebiatdeido mbon eset? Ke uw �utnkp �o, mm �o iyetke ub �okmm �o ke ini �eyomde ndidia udia.” (Matthew 15:2)Edi akananam Abasi id �oh �oke ik �ot esie “ �eyet ub �okmm �o �es �im ek �unub �ok.” (Mark 7:3) Edi edieke owomınamke emi, mme Pharisee �eda emi nte ata akwaidi �oknkp �o.

Utu ke ndib �or �o mm �o nnennen nnennen, Jesusow �ut mm �o nte mm �o �ekoide-koi �ebiat Ibet Abasi.Enye ob �up mm �o ete: “Ntak emi mbufo nko �ebiatdeew �uh �o Abasi ke ntak ido eset mbufo? Ke uw �ut-nkp �o, Abasi �od �oh �o ete, ‘Kpono us �o ye uka’; nko,‘Yak owo eke os �unide ete mme eka esie okutre ndi-kpa.’ Edi mbufo �ete, ‘Owo ekededi eke �od �oh �odeete mme eka esie ete: “Se ededi oro nnyenede emiafo �okp �ob �ode uf �on oto edi en �o oro nyakde nn �oAbasi,” inaha enye okpono ete esie ke baba us �unkiet.’ ”—Matthew 15:3-6; Exodus 20:12; 21:17.

Mme Pharisee �eda nte ke ok �uk, inyene, mmenkp �o enwen ekededi oro �edade nte en �o oro �eyakde�en �o Abasi enyene temple, ntre owo ikemeke ndidaenye nnam nkp �o enwen ekededi. Ke ndit �im nt �in,nkp �o emi owo oro �od �oh �ode ke iyak in �o Abasi doos �uk odu ye enye. Ke uw �utnkp �o, eyen ekeme ndi-d �oh �o ke ok �uk mme inyene im �o edi “corban,” emi�ow �or �ode en �o oro �eyakde �en �o Abasi mme temple.Enye et �in emi nte enye ama �onw �onw �on �o ndimen

nn �o �eda �enam nkp �o ke temple. Okpos �ukedi eyenemi os �uk adade ok �uk mme inyene oro anam seenye amade, ik �o esie �ow �or �o ke im �o idikemeke ndi-da ok �uk mme inyene oro nnwam ete ye eka im �ooro �ema �ekes �on mme oro �edide ubuene. Enye et �inntem man idinam se enye akpanamde �on �o mm �o.—Mark 7:11.

Ama enenede ayat Jesus nte mm �o �ekew �on �oredeIbet Abasi �es �in ke us �un idemm �o. Ntre enye �od �o-h �o mm �o ete: “Mbufo �emenam ik �o Abasi akabadeedi ikpıkpu ke ntak ido eset mbufo. Mbufo mbonmbub �ik, Isaiah ama et �in nt �innn �im ik �o nte odotdeabana mbufo, ke ini enye �ok �od �oh �ode ete, ‘Mbonemi �ekpono mi ke nkp �okinua mm �o, edi es �it mm �oada nsannsan ye ami. Mm �o �etuak ibuot �en �o mike ikpıkpu, koro mm �o �ekpepde mme ew �uh �o owoke ukpepnkp �o mm �o.’” Mme Pharisee inyeneke se�ekpet �inde aba �ebana ik �o Jesus emi. Ndien enyeokot otuowo ete �es �ik �ekpere ony �un �od �oh �o mm �oete: “ �Ekop �eny �un �efi �ok se emi �ow �or �ode: Id �ighe seid �ukde owo inua asabade owo; edi edi se iw �or �o-de owo ke inua asabade owo.”—Matthew 15:6-11;Isaiah 29:13.

Nte ini akade, ke ini mm �o �ed �ukde es �ituf �ok,mme mbet Jesus �eb �up enye �ete: “Nte �om �ofi �ok etemme Pharisee �ema �etuak ukot �edu �on �o ke ini �ekop-de se afo eket �inde?” Enye �ob �or �o ete: “ �Eyed �ibe-de kpukpru eto emi mıd �ighe Ete mi eke heaven�ok �ot �o. �Ekp �on mm �o. Mm �o �edi mme adaus �un emi�edide nnan. Ndien edieke nnan adade nnan us �un,mm �o mbiba �eyedu �on �o �ed �uk obube.”—Matthew 15:12-14.

Idem akpa Jesus ndikop Peter afiakde ob �upenye abana se isabarede owo, emi edide mmembet eken ke �ekes �uk �ekere ndib �up Jesus nko. Je-sus �ob �or �o ete: “Nte mbufo ifi �okke ite nkp �o ekede-di eke od �ukde owo inua ebe od �uk nsia ndien �esio-no �ed �on ke ekwe? Edi, mme nkp �o emi �ew �or �odeowo ke inua �eto es �it �ew �on �o, kpa mme nkp �o emi

NSO ISISABADE OWO?MATTHEW 15:1-20 MARK 7:1-23 JOHN 7:1

136

�esabade owo. Ke uw �utnkp �o, ndi �oi ekikere, uwot-owo, ef �ibe, use, in �o, ik �o ntiense nsu, ik �o is �uni, �etoowo ke es �it �ew �on �o. Mme nkp �o emi �esabade owo;edi ndidia udia ye ub �ok emi owo mıyetke isabake-de owo.”—Matthew 15:17-20.

Jesus id �oh �oke owo okususana idem, iny �un id �o-

h �oke ke �odi �ok owo ndiyet ub �ok mbemiso anamdeudia mme adiade nkp �o. Utu ke oro, enye ayat es �itnte mm �o �edide mbub �ik �eny �un �ebiatde ibet Abasike ntak emi �eyomde ndinam ido eset mm �o. Ke ndi-t �im nt �in, ndi �oi nkp �o emi �etode owo es �it �esisabadeowo.

˙ JESUS AYARADE IDO EDINAM MME OWO

� Nso ke mme Pharisee ye mme scribe �et �in �edian mbet Jesus?� Jesus �od �oh �o ke mme Pharisee �enam didie �ebiat Ibet Abasi?� Jesus �od �oh �o ke nso isisabade owo?

56

137

Ke Jesus ama akasua �on �o mme Pharisee kentak emi mm �o �es �on �ode �ey �ire ke ido edinammm �o, enye asana ye mme mbet esie adaha.Mm �o �eka Tyre ye Sidon emi �edude ke Phoeniciaony �un oyomde us �un etieti.

Jesus enyene itie emi enye edidude, edi enyeiyomke mme owo �edi �on �o ke im �o idu do. Edienye ikemeke ndid �ibe.

¯Nwan Greece kiet emi

akamanade ke obio emi edi edik �ut Jesus ony �un�ot �on �o ndikpe enye ub �ok ete: “Tua mi mb �om,�Ob �on, Eyen David. Demon af �ina eyen mi anwan

idi �ok idi �ok.”—Matthew 15:22; Mark 7:26.Ke esis �it ini ebede, mbet Jesus �ed �oh �o enye

�ete: “D �oh �o enye �ony �on; koro enye os �uk ofiorideetiene nny �in ke edem.” Enye et �in ntak emi enyemısioroke mma oro uyo ete: “Abasi ik �od �on-ke mi ntiene owo ekededi ke mıb �oh �oke mmeer �on uf �ok Israel emi �ekesopde us �un.” Edi idemimemke mma mbon. Enye edi edit �on �o ed �onekpe Jesus ub �ok ete: “ �Ob �on, nwam mi!”—Mat-thew 15:23-25.

Jesus et �in ik �o emi ow �utde nte mme Jew �esi-dade mbon obio enwen man ese mme mmaoro enenede enyene mbu �otidem. Enye �od �oh �oete: “Inenke ndimen udia ndit �o ntop nn �o ndi-t �o ebua.” (Matthew 15:26) Ik �o oro “ndit �o ebua,”ow �ut nte Jesus enenerede ama mbon oro mıd �i-ghe mme Jew. Uyo emi enye adade et �in ik �o oroye nte enye akamade iso ow �ut ke edi akpan-ik �o.

Utu ke ndiyat es �it, mma oro �ob �or �o Jesusete: “Ih, �Ob �on; edi ndit �o ebua �esikam �etan nke-ne udia emi �edonorede ke okpokoro mme ete-uf �ok mm �o �edu �on �o �edia.” Jesus ok �ut ke enyeenyene eti es �it ony �un �od �oh �o enye ete: “O nwan,mbu �otidem fo okpon; yak �ow �or �o �on �o fi kpa nteafo oyomde.” (Matthew 15:27, 28) Idem �os �on

eyen mma oro �ot �on �ode ke hour oro okpos �ukediemi enye odude ke uf �ok! Ke ini mma oro es �im-de uf �ok, enye ok �ut eyen esie emi nte anadeke nkpana. “Demon ama �ow �or �o enye ke idem,”ndien idem �os �on enye.—Mark 7:30.

Jesus ye mme mbet esie �eto Phoenicia�ebe of �uri edem oro �eka nkan eny �on-eny �onAkpa Jordan. Etie nte mm �o �ebe Akpa Jordan keeny �on-eny �on Inyan Galilee man �eketo do �ed �ukDecapolis. Mm �o �ed �ok obot kiet do ke Decapo-lis, edi otuowo �eyom mm �o �ek �ut. Mm �o �eda mmemb �un �o, mbon emi �ebiomode ndo, mme nnan,ye mme im �um �es �ok enye. �Eda mme owo emi�edin �im Jesus ke ukot ndien enye anam ud �on �ook �ure kpukpru mm �o. Emi akpa otuowo idem tu-tu mm �o �etoro Abasi Israel.

Jesus anam nkp �o isio isio ye ete kiet emiedide inan, mıny �un ikemeke ndit �in ik �o �of �on.Imekere ke �om �ofi �ok ke enyene nte etiede eteoro ke idem ndidu ke otuowo. Etie nte Jesusok �ut ke idem enyek enye, oro anam Jesus adaenye adaha �okp �on otuowo. Ke ini mm �o mbiba�edude ikp �on, Jesus ow �ut enye se im �o iyomdendinam. Enye es �in ete oro ub �ok ke ut �on, afiarietap, ada ot �uk enye edeme. Jesus ndien eme-nede eny �in ese eny �on ony �un �od �oh �o ete: “Eph-phatha,” emi �ow �or �ode “S �irede.” Kpa idahaoro,ut �on es �irede ete oro, enye ony �un et �in ik �o �of �on.Jesus �od �oh �o yak �ekut �in se it �ibede �en �o mmeowo, enye oyom mme owo �eda se mm �o �ek �utdeim �o inamde ye se mm �o �ekopde nte im �o it �inde�ebu �ot idem ke im �o.—Mark 7:32-36.

‘Idem enenede akpa mme owo’ abana ut �oodudu emi Jesus enyenede ndik �ok mme owoud �on �o. Emi anam mm �o �ed �oh �o: “Enye anamkpukpru nkp �o �ef �on. Enye anam kpa mme inan�ekop ik �o, im �um �eny �un �et �in ik �o.”—Mark 7:37.

JESUS ANAM IDEM �OS �O¯N EYEN �OW �O

¯N ONY �U

¯N

ANAM INAN OKOP IK �OMATTHEW 15:21-31 MARK 7:24-37

138

˙ JESUS ANAM IDEM �OS �O¯N EYEN MMA KIET EMI OTODE PHOENICIA

˙ ANAM OWO EMI EDIDE INAN YE IM �UM OKOP ONY �U¯N ET �I

¯N IK �O

� Ntak emi Jesus mıs �opke inam idem �os �on eyen mma Phoenicia oro?� Ke ini Jesus �okp �onde Phoenicia, mm �on ke enye ye mme mbet esie �eka?� Didie ke Jesus ow �ut mb �om ke ini enye �ok �okde ete oro ekedide inan ye im �um do?

57

139

Ediwak owo �eka �eb �ine Jesus ke Decapolis, kenkan edem usiahaut �in Inyan Galilee. Mm �o �edindikop se enye ekpepde �eny �un �edi man enye�ok �ok mm �o ud �on �o. Mm �o �ekama udia ke ikp �oakpasa.

Nte ini akade, Jesus �od �oh �o mbet esie ete:“Mb �om otuowo emi anam mi, koro usen ita �ediemi nte mm �o �ekedu ye ami mm �o iny �un inyene-ke se �ediade; ndien edieke nnamde mm �o �esa-na bi �on �eny �on �o uf �ok, idem �eyemem mm �o keus �un. Ke akpanik �o, ndus �uk mm �o �eto anyanebiet.” Mbet esie �eb �up enye �ete: “Owo edike-me ndida uyo ke mm �on ke nsannsan ebiet eminy �uh �o mme owo emi?”—Mark 8:2-4.

Jesus ob �up mbet esie ete: “Mbufo �enyeneuyo ifan?” Mm �o �eb �or �o: “Itiaba, ye nkpri iyakifan.” (Matthew 15:34) Jesus �od �oh �o mme owooro �es �uh �ode �etetie ke is �on. Enye �ob �o uyoye iyak oro, �ob �on akam �on �o Abasi, ony �unayak �on �o mbet esie ete �edeme �en �o mme owo.Kpukpru owo �edia �ey �uh �o! Kpa ye oro edideirenowo 4,000, ye iban, ye ndit �ow �on ke �en �o

udia, se �ediade �es �uh �o �oy �oh �o ikp �o akpasaitiaba.

Jesus osio otuowo uny �on. Ekem enye yembet esie �ed �uk ubom �ewat �eka Magadan, kenkan edem usoput �in Inyan Galilee. Mme Phar-isee ye ndus �uk mme Sadducee �edi ndidomoJesus, mm �o �ed �oh �o enye ow �ut mmim �o idi �on �oemi otode heaven.

Sia Jesus �odi �on �ode se is �inede mm �o ke es �it,enye �od �oh �o mm �o ete: “Ke mbubreyo, �emehembufo ndid �oh �o �ete, ‘Eny �on �oy �of �on, koro eny �oney �ibe’; ndien ke usenub �ok, mbufo �ete, ‘Mf �ineyetuebe ony �un edep ed �im, koro eny �on ey �ibe,ony �un okp �uk.’ Mbufo �emefi �ok ndit �in nte ikpa-eny �on etiede, edi mbufo ikemeke ndifi �ok mmeidi �on �o ini.” (Matthew 16:2, 3) Ekem enye �od �o-h �o mme Pharisee ye mme Sadducee ke im �oidiw �utke mm �o idi �on �o ndomokiet ib �oh �oke idi �o-n �o Jonah.

Jesus ye mme mbet esie �ed �uk ubom�ewat �eka nkan Bethsaida, ke eny �on-eny �onInyan Galilee. Nte mm �o �es �uk �ewatde �eka, mmembet �eti ke mmim �o ikamake uyo oro edikem-de. Uyo kiet kp �ot ke mm �o �ekama. Jesus �on �omm �o item ete: “ �Et �in eny �in �ekpeme mbak leav-en mme Pharisee ye leaven Herod.” Ik �o Jesusabana nneme emi enye ekenemede ye mmePharisee ye mme Sadducee emi �edide mmeanditiene Herod, edi mbet esie �ekere ke enyeet �in ke ntak emi mmim �o ikefrede ndimen uyo.Ke ini Jesus �odi �on �ode ke se mm �o �ekeredeedi emi, enye �od �oh �o mm �o ete: “Ntak emi mbu-fo �enenide �ebana nte mbufo mınyeneke uyo?”—Mark 8:15-17.

Ib �ighike Jesus �ok �on �o ediwak t �os �in owo uyo�eta ntre akpana mbet esie �edi �on �o ke id �igheata ata uyo ke enye et �in abana. Enye ob �upmm �o ete: “Nte mbufo it �ighi, ke ini nkob �unde

JESUS ANAM UYO AWAK ONY �U¯N �ON �O MBET

ESIE ITEM ABA¯NA LEAVEN

MATTHEW IBUOT 15 UFA¯NIK �O 32 ES �IM IBUOT 16 UFA

¯NIK �O 12 MARK 8:1-21

140

uyo ition nn �o owo t �os �in ition, mbufo �eketanmbene �ey �oh �o akpasa ifan?” Mm �o �ete enye:“Duopeba.” Jesus afiak ob �up mm �o ete: “Keini nkob �unde uyo itiaba nn �o owo t �os �in inan,mbufo �eketan mbene �ey �oh �o akpasa ud �onnkp �oifan?” Mm �o �eb �or �o enye �ete: “Itiaba.”—Mark 8:18-20.

Jesus ob �up ete: “Nso inam mbufo mıfi �ok-ke ite nket �inke ye mbufo mbana uyo?” Enye

adian do ete: “Edi �ekpeme mbak leaven mmePharisee ye mme Sadducee.”—Matthew 16:11.

Ik �o esie edinwana mme mbet ndien. �Esidaleaven �enam nkp �o of �ut �eny �un �eda �enam bred�ot �ot. Jesus ow �ut ke leaven etie nte nkp �o emiekemede ndibiat nkp �o. Enye �od �oh �o mbet esie�ekpeme idem ke “ukpepnkp �o mme Pharisee yemme Sadducee” emi ekemede ndibiat mm �o.—Matthew 16:12.

˙ JESUS �ON �O IRENOWO 4,000 UDIA˙ ENYE �ON �O MBET ESIE ITEM ABA

¯NA LEAVEN MME PHARISEE

� Nso inam ediwak owo �eka �eb �ine Jesus?� Ke ini Jesus et �inde ik �o abana leaven, mbet esie �ekere ke ik �o esie abana nso?� “Leaven mme Pharisee ye mme Sadducee” emi Jesus et �inde abana edi nso?

58

141

Jesus ye mbet esie �edis �im Bethsaida. Mme owo�emen ete kiet emi edide nnan �edi �edikpe enyeub �ok �ete ot �uk ete oro man enye afiak ok �ut us �un.

Jesus om �um enye ub �ok �ow �or �o aka edem obio,afiari etap es �in enye ke eny �in ony �un ob �up enyeete: “Nte omok �ut nkp �o ndomokiet?” Ete oro �od �o-h �o ete: “Mmok �ut mme owo, koro nk �ut se itiede ntemme eto, edi mm �o �esasana.” (Mark 8:23, 24) Je-sus ada ub �ok esie ot �uk enye eny �in ony �un anamenye afiak ok �ut us �un. Enye �od �oh �o ete oro �ony �onuf �ok ony �un �od �oh �o enye okud �uk obio.

Ekem Jesus ye mbet esie �ekp �on do �eka Cae-sarea Philippi. Id �ighe ekpri isan edi emi-o, sia toBethsaida s �im do edi nkp �o nte itiat 25.

¯Nkan oro

etie obot obot, ony �un ekpere Obot Hermon emisnow esif �ukde ke et �ine. Anaedi mm �o �esana usenifan mbemiso �es �imde do.

Nte mm �o �es �uk �ekade ke us �un, Jesus �okp �onmm �o aka ndib �on akam.

¯Nkp �o nte �ofi �on us �ukkiet

mme duop kp �ot ayak mbemiso Jesus akpade,ndien enye os �uk ekere nte nkp �o editiede ye mbetesie. Ib �ighike ediwak mbet �eketre nditiene enye,ndien mbon eken inenekede ifi �ok se �ekpenamde,nkp �o iny �un itiehe nte ndus �uk mbet esie �ekekerede.Ndus �uk mm �o �ekeme ndikere mme nso inam enyemıkeny �imeke ndidi edidem ye ntak enye mıkanam-ke ut �ibenkp �o ndiw �ut ut �o owo emi enye edide.

Ke ini mbet esie �edide �edis �im ebiet emi enye�ob �onde akam, Jesus ob �up mm �o ete: “Mme owo�ed �oh �o ke Eyen owo edi anie?” Mm �o �eb �or �o �ete:“Ndus �uk owo �ete John Andin �im Owo Baptism,mbon efen �ete Elijah, mbon efen nko �ete Jeremi-ah mıd �ighe kiet ke otu mme pr �ofet.” Mme owo �eke-re ke �ema �enam kiet ke otu mme owo emi eset edi-di Jesus. Jesus ob �up mbet esie mb �ume emi nkoman mm �o �et �in se mm �o �ekerede. Enye ob �up mm �oete: “Edi mbufo �ed �oh �o ke ami ndi anie?” Peter �os �o-s �op �ob �or �o ete: “Afo edi Christ, Eyen odu-uwemAbasi.”—Matthew 16:13-16.

Jesus �od �oh �o Peter yak enye enem es �it nte Aba-si ayararede nkp �o oro �on �o enye, ony �un adian doete: “Nd �oh �o fi nte, Afo edi Peter, ndien ny �ob �opesop mi ke eny �on akamba itiat emi, ndien mmeinuaotop Udi idikanke enye.” Ik �o Jesus �ow �or �o keim �o im �on it �on �o esop nti ik �ot Abasi. Edieke mbonesop oro �es �on �ode �eda �enam nkp �o Abasi tutu mm �o�ekpa, nkpa idikpanke mm �o ndib �o edidi �on Abasi.Enye �od �oh �o Peter ete: “Ny �on �o fi mme ukp �oh �odeobio ub �on heaven.”—Matthew 16:18, 19.

Jesus ikemekke Peter ite edi etubom mmeapostle eken, ikony �un inamke enye edi itiat idak-is �on esop oro. Jesus ke idemesie edi Itiat emi �edi-b �opde esop esie �edori. (1 Corinth 3:11; Ephesus2:20) �Edin �o Peter ukp �oh �ode ita. Enye ediberedeus �un in �o mme edinwam nsio nsio owo �ekeme ndi-d �uk Obio Ub �on heaven.

Peter edida akpa ukp �oh �ode oro inam nkp �o kePentecost isua 33, ke ini enye ediw �utde mme

ANIE EDI EYEN OWO?MATTHEW 16:13-27 MARK 8:22-38 LUKE 9:18-26

142

Jew emi �ekabarede es �it ye mbon id �ut emi �etiene-de mme Jew �ekpono Abasi se anade mm �o �enamman �enyana mm �o. Enye edida �oy �oh �o ukp �oh �ode ibainam mbon Samaria emi �ebu �otde idem ye Christ�ed �uk Obio Ub �on Abasi. Ekem ke isua 36 eyo Christ,enye ayada �oy �oh �o ukp �oh �ode ita anammme Gentileemi mınaha mbobi �ekeme ndid �uk Obio Ub �on Aba-si, �ot �on �ode ye Cornelius, mme iman esie, ye mmeufan esie.—Utom 2:37, 38; 8:14-17; 10:44-48.

Ini Jesus os �uk enemede nkp �o emi ye mm �o, es �itinemke mme apostle esie ke ini enye �od �oh �ode keib �ighike �em �on �et �uh �ode �eny �un �ewot im �o ke Jerusa-lem. Peter idi �on �oke kana ke �edinam Jesus esetafiak �ony �on heaven, ntre enye om �um Jesus es �ikada ony �un �ot �on �o ndisua nn �o enye, ete: “Tua idem-fo mb �om, �Ob �on; nkp �o emi idiw �or �oke fi tutu ama-ma.” Edi Jesus akpa edem ow �ut Peter ony �un �od �o-h �o enye ete: “Da mi ke edem, Satan! Afo edi nkp �oidu �o �on �o mi, koro afo ukereke ekikere Abasi, ediekere eke owo.”—Matthew 16:22, 23.

Jesus et �in ik �o ye mme apostle esie ye mmembet eken ony �un �od �oh �o mm �o ke idimemke utomndidi mbet im �o. Enye �od �oh �o ete: “Edieke owo eke-dedi oyomde nditiene mi, yak enye akan idemesieony �un emen eto ndut �uh �o esie aka iso etiene mi.Koro owo ekededi eke oyomde ndinyana ukp �onesie �oy �odu �ok enye; edi owo ekededi eke �odu �okdeukp �on esie ke ntak mi ye eti mb �uk ayanyana enye.”—Mark 8:34, 35.

Ana mbet Jesus �enyene uko �eny �un �eny �ime ndi-yak nkp �o atak mm �o edieke mm �o �eyomde Jesusenem es �it ye mm �o. Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Owo

ekededi eke okopde b �ut abanami ye ik �omi ke idi �okemana ef �ibe emi, Eyen owo oyokop b �ut nko aba-na enye ke ini enye edidide ke ub �on Ete esie, asa-na ye ndisana angel.” (Mark 8:38) Ke ini Jesus edi-dide, “enye �oy �on �o owo kiet kiet ut �ip nte ekemdeye ido esie.”—Matthew 16:27.

˙ JESUS ANAM NNAN OK �UT US �U¯N

˙ �EYEN �O PETER MME UKP �OH �ODE OBIO UB �O¯N

˙ JESUS �OD �OH �O KE IYAKPA INY �U¯N ISET

� Mme owo �ekere ke Jesus edi anie? Mme apostle esie �ed �oh �o ke enye edi anie?� Ukp �oh �ode nso ke �en �o Peter, ndien nso ke enye edida mm �o inam?� Didie ke Jesus asua �on �o Peter, edi nso inam enye asua �on �o enye?

59

143

Jesus os �uk odu ke Caesarea Philippi ekpepmme owo nkp �o. To Caesarea Philippi kaObot Hermon edi nkp �o nte itiat 15. Nte enyeos �uk ekpepde mme owo nkp �o, enye et �in ik �o emiakpade mme apostle esie idem ete: “Ke akpan-ik �o ke nd �oh �o mbufo nte ndus �uk owo �edu ke otumm �o emi �edade mi emi mıditabike nkpa tutumm �o �ebem iso �ek �ut Eyen owo nte edide ke obioub �on esie.”—Matthew 16:28.

Anaedi mbet Jesus �ekere mme ik �o esie oro�ow �or �o nso. Ke nkp �o nte urua kiet ebede, enyeasana ye apostle ita, oro edi, Peter, James, yeJohn, �od �ok akamba obot kiet. Etie nte eyo ene-nede �os �on, sia idap �ot �on �o ndinam mme apos-tle oro. Ke ini Jesus os �uk �ob �onde akam, �ekp �uh �o-de enye mbiet ke eny �in mm �o. Mme apostle �ek �utiso Jesus ayamade nte ut �in �eny �un �ek �ut �of �onesie akabarede afia ony �un esem etieti.

Ekem mm �o �ek �ut mbiet owo iba, Bible okotmm �o “Moses ye Elijah.” Owo iba emi �et �on �o nne-me ye Jesus �ebana ‘uny �on esie oro edidide keJerusalem.’ (Luke 9:30, 31) Uny �on oro abanankpa Jesus ye nte �edinamde enye eset. Ndo-ndo emi ke Jesus os �uk eneme nkp �o emi ye mmembet esie. (Matthew 16:21) Se mm �o �enemedeemi ow �ut ke ana Jesus akpa nkpa esuene, emiPeter �ok �od �oh �ode ke ikpanaha edi ntre.

Idap atara mme apostle ita emi ke eny �in.Idem akpa mm �o etieti, mm �o ke �etat eny �in �ese seit �ibede, ke �eny �un �ekop se �enemede.

¯Nkuk �ut ke

edi, edi ebiet ata ata nkp �o et �ibe tutu Peter �ot �o-n �o nditiene ns �in uyo ke nneme oro. Enye �od �o-h �o ete: “Rabbi, �of �on nny �in ndidu mi, ntre yaknny �in iw �uk tent ita, kiet enyene fi, kiet enyeneMoses, kiet ony �un enyene Elijah.” (Mark 9:5) NdiPeter oyom �ew �uk tent man nkuk �ut oro edis �opok �ure?

Nte Peter os �uk et �inde ik �o emi, unwana aya-ma akan mm �o ok �uk, uyo ony �un �ow �or �o ke unwa-na oro ete: “Emi edi edima Eyen mi, emi aminny �imede; �ekpan ut �on �en �o enye.” Ke ini mmeapostle �ekopde uyo Abasi, nd �ik anam mm �o,mm �o �eny �un �edu �on �o �ek �ibi iso ke is �on. Edi Je-sus �od �oh �o mm �o ete: “ �Edaha ke eny �on, �ekuny �un�efehe nd �ik.” (Matthew 17:5-7) Ke ini mm �o �eda-hade �eda, mm �o �edik �ut Jesus ikp �on.

¯Nkuk �ut oro

ok �ure. Ke ini eyo esierede, nte mm �o �es �uk �etodeobot oro �es �uh �ode, Jesus �od �oh �o mm �o ete: “ �Eku-t �in nkuk �ut emi �en �o owo ndomokiet tutu Eyenowo eset ke nkpa.”—Matthew 17:9.

Elijah emi mm �o �ekek �utde ke nkuk �ut oro anammme apostle Jesus �eb �up mb �ume. Mm �o �eb �upenye �ete: “Ntak, ndien, mme scribe �ed �oh �ode �eteke ana Elijah ebem iso edi?” Jesus �ob �or �o ete:“Elijah ama ededi ndien mm �o ik �ofi �okke enye.”(Matthew 17:10-12) Jesus et �in abana John Andi-n �im Owo Baptism, emi akanamde ukem utomElijah. Elijah ekedi edidi �on us �un �on �o Elisha, seJohn okony �un anamde �on �o Christ edi oro.¯

Nkuk �ut emi �os �on �o Jesus ye mme apostle oroidem ony �un ow �ut ub �on emi �edin �ode Christ keini enye edidide edidem. Mme mbet �ema �ek �ut“Eyen owo nte edide ke obio ub �on esie,” kpas �uknte Jesus �ok �od �oh �ode. (Matthew 16:28) Ini mm �o�ekedude ke obot oro, mm �o �ema �ek �ut “akwaub �on esie.” Okpos �ukedi oro mme Pharisee �eke-yomde idi �on �o emi ediw �utde ke Jesus ke Aba-si ekemek ete edi Edidem, enye ikow �utke mm �oidi �on �o ndomokiet. Edi �ema �enam mme mbet Je-sus �ek �ut nte �ekp �uh �orede enye mbiet, ndien emiama anam mm �o �et �im �en �im se �ekebemde iso�ewet ke Bible �ebana Obio Ub �on. Oro akanamPeter ewet nte ini akade ete: “ �Ed �odi �on �es �on �o ik �omme pr �ofet �en �o nny �in.”—2 Peter 1:16-19.

EDIKP �UH �ODE MBIET OW �UT UB �O¯N EMI CHRIST EDINYENEDE

MATTHEW IBUOT 16 UFA¯NIK �O 28 ES �IM IBUOT 17 UFA

¯NIK �O 13 MARK 9:1-13 LUKE 9:27-36

144

˙¯NKUK �UT EDIKP �UH �ODE MBIET

˙ MME APOSTLE �EKOP UYO ABASI

� Didie ke ndus �uk owo �ek �ut nte Jesus edide ke ub �on esie mbemiso mm �o �ekpade?� Nso ke Moses ye Elijah �eneme ye Jesus ke nkuk �ut oro?� Ntak emi nkuk �ut edikp �uh �ode mbiet �os �on �ode mbet Christ idem?

60

145

Ke ini Jesus, Peter, James, ye John �es �uh �orede keobot �edi, mm �o �ek �ut akwa otuowo. Edi enyene seit �ibede. Mme scribe ke �eda �ekanade mme mbeteken �eny �un �eneni eneni ye mm �o. Ke ini mme owo�ek �utde Jesus es �it enem mm �o, mm �o �eny �un �efehe�ekek �om enye. Jesus ob �up ete: “Nso ke mbufo�eneni ye mm �o?”—Mark 9:16.

Ete kiet edi edit �on �o ed �on �od �oh �o Jesus ete:“Andikpep, nkada eyeneren mi ns �ok fi koro enyeenyenede spirit im �um; ndien ebiet ekededi ekespirit emi om �umde enye, osio enye �odu �ok keis �on, enye osio efot ony �un ata edet ndien �ob �oenye inwek. Ndien mma nd �oh �o mme mbet fo�eb �in enye �edu �ok, edi mm �o ikemeke.”—Mark 9:17, 18.

Ekeme ndidi mme scribe oro �eket �in ik �o ye mmembet Jesus mme �esak mm �o sia mm �o mıkekeme-ke ndib �in demon nsio eyen oro ke idem. Utu ke

ndib �or �o kana ete oro, Jesus �od �oh �o otuowo ete:“O emana unana mbu �otidem ye eke ukwanido,adana didie ke ndika iso ye mbufo? Adana di-die ke ndiy �o mbufo?” Enye et �in ik �o emi ye mmescribe emi �ekenamde mf �ina ye mme mbet esie keini enye mıkod �uhe. Ekem Jesus �ow �on �ode ese eteeyen oro demon af �inade ony �un �od �oh �o ete: “Daeyen fo di mi.”—Luke 9:41.

Nte akparawa oro os �uk asanade edi demonosio enye �odu �ok ke is �on ony �un enenede es �inedeenye. Eyen oro ewere ke is �on, ke osio efot keinua. Jesus ob �up ete esie mme ‘eb �ighi adana di-die nkp �o emi �ok �ot �on �o ndinam enye.’ Enye �od �o-h �o, “toto ke uyen; ndien esisio enye es �in ke ikanye ke mm �on ediwak ini man owot enye.” Ete oroekpe Jesus ub �ok ete: “Edieke afo ekemede ndi-nam nkp �o, tua nny �in mb �om ny �un nwam nny �in.”—Mark 9:21, 22.

JESUS EB �IN DEMON OSIO AKPARAWA KIET KE IDEMMATTHEW 17:14-20 MARK 9:14-29 LUKE 9:37-43

Eny �in anan enye sia idem mbet Jesus ikeke-meke ndib �in demon oro. Se ete oro et �inde anamJesus �od �oh �o enye ete: “Ik �o oro, ‘Edieke afoekemede’! Kamse, kpukpru nkp �o �ekeme ndiw �o-r �o nn �o owo edieke enye enyenede mbu �otidem.”`Mme Jesus etet �in ama, ete oro ofiori ete: “Mme-nyene mbu �otidem!

¯Nwam mi ke ebiet oro nnana-

de mbu �otidem!”—Mark 9:23, 24.Ke ini Jesus ok �utde nte mme owo �efehede �edi

ndise se im �o iyomde ndinam, enye aduat demonoro ete: “Afo spirit im �um ye inan, mmow �uk fi, w �o-r �o enye ke idem, kuny �un ud �uk enye ke idem aba.”Mbemiso demon oro �ow �or �ode, enye anam eyenoro ofiori nkpo ony �un es �inede enye nkpa nkpa.Eyen oro os �uh �o, ana nte akpakpa. Ke ini otuowo�ek �utde emi, ata ediwak mm �o �ed �oh �o �ete: “Enyeakpa!” (Mark 9:25, 26) Edi Jesus om �um eyen oroub �ok emenede, ndien eyen oro adaha ada; “ud �o-n �o ony �un ok �ure eyen oro kpa ke hour oro.” (Mat-thew 17:18) Idem enenede akpa mme owo.

Mbemiso usen emi, ke ini Jesus �ok �od �ondemme mbet esie �eka �ekekw �or �o ik �o, mm �o �ema �eb �inmme demon �esio mme owo ke idem. Ntre keini mm �o �edude ikp �on ye enye ke es �ituf �ok, mm �o�eb �up enye �ete: “Ntak emi nny �in mıkekemeke ndi-b �in enye ndu �ok?” Jesus �od �oh �o ke mm �o ikenyene-ke mbu �otidem, ony �un �od �oh �o ke “nkp �o ndomokietikemeke ndinam or �uk enye emi �ow �or �o, ib �oh �okeakam.” (Mark 9:28, 29) Ekpedi mm �o �ema �enene-de �ebu �ot idem ke Abasi �eny �un �eb �on akam �ebe-ne spirit esie, mm �o �ekpekekeme ndib �in demonoro.

Ke akpatre Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Ke akpan-ik �o ke nd �oh �o mbufo nte, edieke mbufo �enyene-de mbu �otidem eke ekpride nte nkpas �ip mustard,mbufo �eyed �oh �o obot emi �ete, ‘W �uh �ode mi kow �u-h �o ko,’ ndien enye oyow �uh �ode, nkp �o ndomokietidiny �un is �onke ikan mbufo.” (Matthew 17:20) Id �u-he se mbu �otidem mıkemeke ndinam!

Idomo ye mme nkp �o eken emi mıyakke is �inidem inam nkp �o Jehovah �etie nte ikp �o obot. Eke-me nditie nte ke mf �ina nny �in idik �ureke tutu ama-ma. Edi edieke inenerede ibu �ot idem ke Abasi,ikp �o obot oro idibi �on �oke nny �in.

˙ ANA MBET JESUS �ENE¯NEDE �ENYENE MBU �OTIDEM MAN �EKEME NDIB �IN DEMON

� Nso ke Jesus ok �ut ke ini enye os �uh �orede ke obot edi?� Nso ikanam mbet Jesus �ekukeme ndib �in demon nsio eyen oro ke idem?� Mbu �otidem edinwam nny �in inam nso?

61

147

Ke �ema �ekekp �uh �ode Jesus mbiet, enye ony �unanam demon �ow �or �o akparawa kiet ke idemke Caesarea Philippi, enye adaha aka Caper-naum. Enye asana ye mme mbet esie kp �otaka sia enye mıyomke mme owo ‘ �efi �ok.’ (Mark9:30) Enye ada ini emi et �in �on �o mme mbetabana nkpa im �o ye nte mm �o �edinamde utomukw �or �oik �o ke im �o ima ikpa. Enye �od �oh �o mm �oete: “[ �Eyeda] Eyen owo �es �in mme owo ke ub �ok,ndien mm �o �eyewot enye, enye oyony �un eset ke�oy �oh �o usen ita.”—Matthew 17:22, 23.

Ikpanaha idem akpa mme mbet sia id �igheakpa mm �o �ekopde ut �o ik �o emi edi oro. Jesusama etet �in ke �eyewot im �o, edi Peter iken �imkeke ut �o nkp �o oro eyet �ibe. (Matthew 16:21, 22)Apostle ita �ema �ek �ut nte �ekp �uh �orede Jesusmbiet �eny �un �ekop nte �et �inde �ebana “uny �on”esie. (Luke 9:31) Idahaemi, mbet “ �ef �uh �o eti-eti” ke ini Jesus afiakde et �in ik �o emi, kpa yeemi se idit �ibede mıt �imke inwana mm �o. (Mat-thew 17:23) Edi nd �ik iyakke mm �o �eb �up enyenkp �o enwen �ebana nkpa esie.

Mm �o �edis �im Capernaum. Jesus esima ndi-du mi, ediwak mme apostle esie �eny �un �eto mi.Mbon emi �esib �ode tax ke temple �edi �edib �upPeter nkp �o. Etie nte mm �o �eyom ndidori Jesusik �o ete ke enye isikpehe tax, oro anam mm �o�eb �up �ete: “Nte andikpep mbufo esikpe taxdrachma iba [emi �esib �ode ke temple]?”—Mat-thew 17:24.

Peter �od �oh �o ke Jesus esikpe. Jesus ye mmembet �es �im uf �ok, edi enye �odi �on �o se iket �ibe-de ye Peter ye mme �ob �o a-tax ke temple. Enyeibetke Peter �ot �on �o et �in se iket �ibede, edi ob �upPeter ete: “Simon, afo ekere didie? Mmanie kendidem is �on �esib �o utomo mme tax? Nte �esib �ondit �o mm �o mme �esib �o isenowo?” Peter �ob �or �oete: “ �Esib �o isenowo.” Do ke Jesus �od �oh �o ete:

“Ke akpanik �o, ndien, ndit �o inyeneke ndikpetax.”—Matthew 17:25, 26.

Ete Jesus edi Andikara of �uri ekondo, kpaenye ke �esituak ibuot �en �oke temple oro. Ntre, ikpa-naha Eyen esie ekpe taxemi �esib �ode ke temple.Kpa ye oro, Jesus �od �o-h �o ete: “Edi mbak nny �inidinam mm �o �etuak ukot�edu �on �o, ka inyan kes �inuwam ny �un da akpa iyakeke edim �umde, ndien keok �ub �orede enye inua, afo oyok �ut ok �uk stater[mme tetradrachma]. Da n �o mm �o ke ok �im yeokwo.”—Matthew 17:27.

Idahaemi kpukpru mme mbet �ekem ibat,mm �o �eny �un �eyom ndib �up Jesus mbana owoemi okponde akan ke Obio Ub �on heaven. Nd �ikakananam mm �o ndib �up Jesus nkp �o ekede-di mbana nkpa esie, edi idahaemi nd �ik inam-ke mm �o ndib �up enye mbana ini iso mm �o. Je-sus �ofi �ok se mm �o �eyomde ndib �up.

¯Nkp �o emi

ke mm �o �ekes �uk �eneni ke edem Jesus ke inimm �o �efiakde �eny �on Capernaum. Ntem enyeob �up mm �o ete: “Nso ke mbufo �ekeneni keus �un?” (Mark 9:33) B �ut iyakke mm �o �esiorouyo sia mm �o �ekeneni mme anie okpon akanke otu mmim �o. Ekem mme apostle �eb �up Jesusse mm �o �ekes �uk �enemede ke otu idemm �o �ete:“Anie . . . okpon akan ke obio ub �on heaven?”—Matthew 18:1.

Akpakpa owo idem ndikop nte mme mbetemi �ema �ekesana ye Jesus ke nkp �o nte isuaita, �ekop se enye ekpepde, �eny �un �ek �ut nteenye odude uwem, �enenide ut �o nkp �o oro. Mf �i-na edi ke mm �o if �onke ima, mm �o �ekeny �un�ekpon ke ebiet emi mme owo �eyomde ikp �o itie

AKPAN UKPEP¯NKP �O EMI ABA

¯NADE NS �UH �ODEIDEM

MATTHEW IBUOT 17 UFA¯NIK �O 22 ES �IM IBUOT 18 UFA

¯NIK �O 5 MARK 9:30-37 LUKE 9:43-48

148

�eny �un �emade uw �or �oiso.¯Nkp �o enwen nko edi

nte ke ib �ighike Jesus �ok �od �oh �o Peter ke im �oim �on in �o enye “mme ukp �oh �ode” Obio Ub �on.Ndi oro akpanam enye ekere ke im �o ikponikan? James ye John nko �ekeme ndikere kemmim �o ikam ikpon ikan sia mmim �o ima ik �utnte �ekp �uh �orede Jesus mbiet.

Jesus anam nkp �o man anwam mm �o �etrendiyom ikp �o itie. Enye okot ekpri eyen, anamenye ada ke uf �ot mm �o ony �un �od �oh �o mm �o ete:“Ib �oh �oke mbufo �ekp �uh �ode �eny �un �ekabade �etiente nkpri ndit �o, mbufo idikemeke-keme ndid �ukobio ub �on heaven. Ke ntre, owo ekededi ekeedis �uh �orede idem nte ekpri eyen �ow �on emi, edienye okpon akan ke obio ub �on heaven; ndienowo ekededi eke adarade ut �o ekpri eyen �ow �onemi ke ntak eny �in mi adara mi nko.”—Matthew18:3-5.

Nso ukpepnkp �o itie ntem! Jesus iyatke es �itye mme mbet esie iny �un id �oh �oke ke mm �o�edi �ok it �on mme �eyom ikp �o nkp �o. Enye akamada se mm �o �edi �on �ode ekpep mm �o nkp �o. Ndi-t �ow �on isiyomke ikp �o nkp �o mme uw �or �oiso. Ik �oJesus �ow �or �o ke ana mme mbet im �o �etie ntre.Enye �od �oh �o mm �o ndien ete: “Owo emi en �imdeidem ke nkpri-nkan ke otu mbufo kpukpru edienye emi okponde.”—Luke 9:48.

˙ JESUS AFIAK ET �I¯N KE �EYEWOT IM �O

˙ ADA OK �UK EMI �ESIODE KE INUA IYAK EKPE TAX˙ ANIE OKPON AKAN KE OBIO UB �O

¯N?

� Nso ke Jesus afiak et �in ke ini enye afiakde aka Capernaum, ndien mbet esie �enam nkp �o didie?� Ntak emi mıkpanaha Jesus ekpe tax emi �esib �ode ke temple, edi nso inam enye ekpe?� Nso inam mme mbet Jesus �eyom ndidi �on �o owo emi okponde akan ke otu mmim �o,

ndien didie ke Jesus anwam mm �o?

62

149

Idahaemi ke Jesus os �uk �on �o item abana nte mmembet esie �ekpetiede. Enye �od �oh �o ke mm �o �ekpe-da idem mm �o nte nkpri ndit �o, �es �uh �ode idem,iny �un idaha idem ke nkp �o. Mme mbet �ekpenyene‘ndidara ut �o nkpri ndit �ow �on emi ke ntak eny �in Je-sus.’—Matthew 18:5.

Mme mbet �ekeme ndida ik �o Jesus emi ntensuann �o sia ib �ighike mm �o �ekeneni �ebana owoemi okponde akan. Apostle John et �in nkp �oenwen emi eket �ibede ke mıb �ighike. Enye �od �oh �oete: “Nny �in ima ik �ut owo kiet adade eny �in fo eb �inmme demon ndien nny �in idomo ndikpan enye,koro enye mısanake ye nny �in.”—Luke 9:49.

Ndi John ekere ke mme apostle kp �ot ke �en �oodudu ndinam idem �os �on mbon enwen mme ndi-b �in demon nsio owo ke idem? Edieke ekpedi-de ntre, eyen Jew emi anam didie ekeme ndib �inndi �oi spirit nsiono mme owo ke idem? Etie Johnnte ke ikpanaha owo emi anam nkp �o emi sia enyemısanake ye Jesus ye mme apostle esie.

Jesus et �in ik �o emi akpade John idem ete:“ �Ekudomo ndikpan enye, koro id �uhe owo eke edi-namde utom odudu ke eny �in mi oro edikemedendis �op ns �uni mi; koro owo eke mıbi �on �oke nny �inada ye nny �in. Koro owo ekededi eke �on �ode mbu-fo cup mm �on kiet �enw �on ke ntak oro mbufo �edi-de eke Christ, ke akpanik �o ke nd �oh �o mbufo, enyeiditabake ut �ip esie ke baba us �un kiet.”—Mark 9:39-41.

Inaha ete emi asana ye Jesus idahaemi mbem-iso �edi �on �o ke enye ada ye Jesus. Sia owo mıt �on �o-ke esop mme Christian kana, ete emi nditre ndi-sana ye Jesus iw �or �oke ke enye idaha ye Jesusiny �un iw �or �oke ke enye �ot �on �o nsunsu ido ukpo-no. Ete emi �obu �ot idem ke eny �in Jesus, se Jesusony �un et �inde ow �ut ke enye nko eyenyene nsinsiuwem.

Edi edieke se mme apostle �et �inde �eny �un�enamde akpanamde ete oro atuak ukot �odu �o, ata

idi �oknkp �o ekpedi emi. Jesus �od �oh �o ete: “Owoekededi eke anamde kiet ke otu nkpri owo emi�en �imde ke akpanik �o atuak ukot �odu �o, �okp �of �onye enye akan edieke �ekpemende ut �o itiat uk �ok-nkp �o emi ass esiy �utde �ek �on enye ke it �on �eny �un�etop enye �edu �ok ke inyan.” (Mark 9:42) Jesus�od �oh �o nko ke edieke ut �o nkp �o nte ub �ok, ukot,mme eny �in ekemede ndinam mbet esie �edu �o, ke

ana mbet esie �es �ibe enye �efep mme �ew �ubedeeny �in oro �etop �edu �ok. �Of �on owo anana ut �o akpannkp �o ntre od �uk Obio Ub �on akan enye ndinyeneedi atak ke Gehenna (It �ighede Hinnom). Imen �imke mme apostle esie �ek �ut it �ighede emi okodudeekpere Jerusalem mi. �Ekesif �op mbio mi, ntre amaanwana mm �o ke itie oro ada abana nsinsi nsobo.

Jesus od �uri mm �o ut �on nko ete: “ �Ek �ut �ete mbu-fo is �inke kiet ke otu nkpri owo emi ke ndek; ko-ro nd �oh �o mbufo nte mme angel mm �o ke heaven�esik �ut iso Ete mi emi odude ke heaven kpukpruini.” Didie ke Jehovah ada ut �o “nkpri owo” emi?Jesus �on �o mm �o uw �utnkp �o ete kiet emi enyene-

JESUS ET �I¯N ABA

¯NA EDINAM OWO ATUAK UKOT

�ODU �O YE INI �EDUEDE OWOMATTHEW 18:6-20 MARK 9:38-50 LUKE 9:49, 50

150

de er �on 100 edi kiet �ob �oh �o enye osop. Ete emi�okp �on er �on 99 aka ndiyom kiet emi osopde. Keini enye ok �utde er �on emi, enye enem es �it abanakiet emi akan 99 eken. Jesus adian do ete: “Etemi emi odude ke heaven iyomke kiet ke otu nkpriowo emi atak.”—Matthew 18:10, 14.

Jesus �on �o item enwen. Etie nte enye �on �o itememi ke ntak emi mme mbet �ekenenide �ebanaowo emi okponde akan. Enye �od �oh �o ete: “ �Enyenein �un ke idem mbufo, �eny �un �etie ke emem ye kieteken.” (Mark 9:50) In �un esinam udia enem. Nda-mbana in �un edinam �ekeme ndikop nny �un ndase owo et �inde, ndien emi ayanam �enyene emem.Eneni isiyakke emem odu.—Colossae 4:6.

Ke ini ke ini, eyenete ekeme ndinenede ndueowo, ndien Jesus et �in se �ekpenamde ediekeemi et �ibede. Enye �od �oh �o ete: “Edieke eyenetefo eduede fi, ka kemen ndudue esie w �ut enye,s �uk fi ye enye ikp �on. Edieke enye okopde uyofo, afo amada eyenete fo enyene.” Edi ediekeenye mıkopke? Jesus �od �oh �o: “Da owo kiet mmeiba enwen sana, man ke inua ntiense iba mmeita kpukpru ik �o �ekpes �on �o �eda.” Edieke mf �ina oromıs �uk ik �ureke, ana mm �o �eka �eket �in �en �o “esop,”oro edi, mbiowo emi �ekemede ndise mbana nkp �ooro. Edi edieke owo oro mıs �uk imaha ndikopuyo mbiowo? Jesus �od �oh �o ete: “Yak enye etie finte owo mme id �ut ye nte �ob �o a-tax.” Mme Jewikesid �ukke nd �uk ye ut �o mbon emi.—Matthew 18:15-17.

Ana mbiowo �eda Ik �o Abasi �ebiere kpukpru

nkp �o. Edieke mm �o �ek �utde ke owo edue ony �un edise �en �ode nt �un �o, se mm �o �ebierede emi ke �eny �un�ebiere ke heaven. Edieke mm �o �ek �utde ke owo oroiduehe, kpa ntre ke �eda owo oro ke heaven. Itememi edinyene uf �on ke ini �edit �on �ode esop mmeChristian. Ke ini mbiowo �etiede �eneme ut �o akpannkp �o emi, Jesus ayanwam mm �o sia enye �ok �od �o-h �o ete: “Ebiet eke owo iba mme ita �esopde idemke eny �in mi, ami ndodu ke uf �ot mm �o.”—Matthew18:18-20.

˙ JESUS �OD �OH �O OWO OKˆUDI

¯NKP �O IDU �O UN �O OWO

˙ EDIEKE EYENETE FO EDUEDE FI

� Ntak emi owo mıkp �od �oh �oke ke ete oro eb �inde demon osiono owo ke idem do idaha ye Jesus?� Nso iw �ut ke ndinam nkpri owo �etuak ukot �edu �o enenede �odi �ok, ndien nso ke Jesus et �in ndiw �ut ke

mm �o �es �on urua ke eny �in Abasi?� Jesus �od �oh �o �enam nso edieke eyenete eduede owo?

63

151

Peter ama okop item emi Jesus �ok �on �ode abana se�ekpenamde edieke ndit �oete �enyenede mf �ina manmm �o �ebiere mf �ina oro ke otu idemm �o. Edi etie ntePeter oyom ndidi �on �o ikafan emi anade im �o inamemem ye mme owo.

Peter ob �up ete: “ �Ob �on, ikafan ke eyenete miedinam mi idi �oknkp �o ndien ami mfen nn �o enye?Tutu es �im ut �im ikatiaba?” Ndus �uk mme adaisoido ukpono �esikpep �ete yak owo efen �on �o owout �im ikata. Ntem ekeme ndidi Peter ekere ke im �o-f �on uwem etieti edieke ifende eyenete im �o “ut �imikatiaba.”—Matthew 18:21.

Edi Jesus ikpepke ite owo enen �im ibat ini emiowo eduede enye. Emi anam enye �od �oh �o Peterete: “Nd �oh �o fi nte, id �ighe, Tutu es �im ut �im ikatia-ba, edi, Tutu es �im ut �im ike-ata ye ef �iteba.” (Mat-thew 18:22) Emi �ow �or �o ke akpana �esifen kpukpruini. Peter ikpenyeneke ndin �im ibat ini oro enyeefende eyenete esie.

Jesus ndien �on �o Peter ye mbon eken uw �utnkp �oman mm �o �et �im �ek �ut ke ana mm �o �esifen mbonenwen. Uw �utnkp �o emi abana of �un emi mıtuahaowo mb �om nte eteuf �ok esie akatuade enye. Edi-dem oro oyom ndinam ibat ye if �in esie. �Eda of �unkiet emi akamade enye talent 10,000 [denar-ius 60,000,000] �edi. Id �uhe nte enye edikemedendikpe is �on oro mma. Ntre edidem oro �od �oh �o�enyam enye ye nwan esie ye ndit �o esie �eda �ekpeis �on oro. Of �un oro �odu �o ke ukot eteuf �ok esie ekpeub �ok ete: “Nyene ime ye ami ndien nyekpe fi kpu-kpru.”—Matthew 18:26.

Mb �om of �un emi anam ete emi tutu enye abiatof �uri is �on oro efep. Ndondo oro edidem abiatdeis �on esie efep, enye �ow �or �o okok �ut of �un nte enyeemi akamade enye denarius 100. Enye ef �ik of �unoro om �um �ot �on �o ndif �ik enye it �on ete: “Sio se ede-di oro afo akamade mi.” Edi of �un oro akamadeenye is �on �odu �o ke is �on, ekpe enye ub �ok ete: “Nye-

NTAK ANADE ISIFEN IN �O OWOMATTHEW 18:21-35

152

ne ime ye ami ndien nyosio is �on fo.” (Matthew 18:28, 29) Edi of �un emi eteuf �ok mm �o akabiatde is �onesie efep ituaha ekemm �o of �un emi mb �om. Enye�od �oh �o �etop of �un emi �es �in ke uf �ok-nkp �ok �obi tu-tu enye osio kpukpru se enye akamade. Edi is �onemi of �un oro akamade enye id �ighe nkp �o ndomo-kiet.

Ekem Jesus et �in ke if �in eken emi �ek �utde seof �un emi anamde �eka �eket �in �en �o eteuf �ok mm �o.Ete emi ndien ayat es �it �od �on �ekot of �un oro ony �un�od �oh �o enye ete: “Idi �ok of �un, mma mbiat kpukpruis �on fo mfep, ke ini afo ekekpede mi ub �ok. Nteafo nko ukpatuaha ekemm �o of �un mb �om, kpa nteami nkatuade fi mb �om?” Edidem ayat es �it �od �oh �omme ekpeme uf �ok-nkp �ok �obi �emen enye �ekek �obitutu enye osio kpukpru se enye akamade im �o. Je-sus adian do ete: “Kpas �uk ntre ke Ete mi eke heav-

en edinam ye mbufo edieke mbufo mıfenke in �oeyenete mbufo ke of �uri es �it.”—Matthew 18:32-35.

Akpana inenede ikpep nkp �o ito uwutnkp �o emiabanade edifen nn �o mi! Abasi esifen idi �oknkp �ooro inamde. Nny �in ikemeke ndimen se ededi oroeyenete nny �in anamde edue nny �in ndomo ye senny �in inamde idue Abasi. Ndien Jehovah isifenkein �o nny �in ini kiet kp �ot, edi esifen ediwak ini. Ndinny �in iny �un ikemeke ndifen nn �o eyenete nny �inidem edieke mm �o �eduede nny �in ediwak ini? NteJesus ekekpepde ke Ukw �or �oik �o Oro ke Obot, Aba-si edifen in �o nny �in “kpa nte nny �in nko ifende in �o”mbon enwen.—Matthew 6:12.

˙ NDI �EKPEFEN OWO IKATIABA?˙ UW �UT

¯NKP �O OF �UN EMI M

ˆITUAHA OWO MB �OM

� Nso inam Peter ob �up abana ndifen nn �o eyenete esie, ndien ntak emi enye ekerede keim �of �on uwem etieti ndifen nn �o owo ut �im ikatiaba?

� Didie ke edidem oro anam nkp �o ke ini of �un esie ekpede enye ub �ok, edi didie ke of �un oro anamke ini ekemm �o of �un ekpede enye ub �ok?

� Nso ke ikpep ito uw �utnkp �o Jesus emi?

64

153

Jesus enenede es �in idem anam utom eb �ighi keGalilee sia ediwak owo mi �ekpan ut �on �en �o enye�ekan nte �ekekpande ke Judea. Ntak enwen edinte ke mme Jew �ekekam �eyoyom us �un ndiwotenye ke ini enye akanamde idem �os �on ete kiet keusen Sabbath ke Jerusalem.—John 5:18; 7:1.

Ekem ini id �ok isua 32 eyo Christ, ndien Us �or �oMme Ataya ekpere. �Esida usen itiaba �en �im us �or �oemi, ndien �ema �ek �ure �en �im edisana esop ke �oy �o-h �o usen itiaita. �Esin �im us �or �o emi ke ini emi �ekpe-rede ndik �ure utom inwan kpukpru isua ndien emiesidi ini akwa idara ye ini emi �en �ode Abasi ek �om.

James, Simon, Joseph, ye Judas emi �edidendit �oeka Jesus �ed �oh �o enye �ete: “Daha ke ebietemi ka Judea.” Jerusalem ke kpukpru mme Jewke of �uri id �ut oro �ekesika �ekekpono Abasi ikata keisua. Mme owo �esiwak etieti do ke ini us �or �o itaemi. Mm �o ndit �oeka Jesus �ed �oh �o enye �ete: “Babaowo kiet inamke nkp �o ekededi ke nd �ibe ke adana-emi enye oyomde �edi �on �o im �o anwanwa. Ediekeafo anamde mme nkp �o emi, yarade idemfo w �utererimbot.”—John 7:3, 4.

Ke ndit �im nt �in, mm �o mbinan iken �imke ke enyeedi Messiah. Edi mm �o �ekeyom mbon oro �edidendid �uk us �or �o oro �ek �ut Jesus anamde ut �ibenkp �o.Jesus �odi �on �o ke edieke im �o ikade ke iyod �uk mf �i-na. Ntem enye �od �oh �o mm �o ete: “Ererimbot inye-neke ntak ndomokiet ndisua mbufo, edi enye asuami, koro ntiede ntiense mbana enye nte ke mmeutom esie �edi �ok. Mbufo �ed �ok �eka us �or �o; ami ndi-d �okke kana nka us �or �o emi, koro ini mi ikemke ka-na ima.”—John 7:5-8.

Usen ifan ama ekebe ke ndit �oeka Jesus �ema�ekesana ye ediwak mbon eken �edaha Jerusalem,Jesus ye mme mbet esie �edisana eke mm �o �eka,iyakke mme owo �ek �ut mm �o. Mm �o �ekesana Sa-maria utu ke ndisana ke us �un emi ediwak owo �esi-made ndisana, emi ekperede Akpa Jordan. AnaJesus ye mme mbet �ena ke Samaria, ntem enye

�od �on mme owo �ebem enye iso �eka �ekeyom ebietemi mm �o �edinade. Mbon obio kiet emi mm �o �ekade�eked �uk imaha ndin �o mm �o itie mme ndikam nda-dara mm �o sia Jesus akade Jerusalem ndid �uk us �o-r �o mme Jew. Es �it ayat James ye John. Mm �o �eb �upJesus �ete: “ �Ob �on, nte afo omoyom nny �in ikot ikanoto ke eny �on os �uh �ode edisobo mm �o?” (Luke 9:54)Jesus asua �on �o mm �o ke ndikam nkekere ut �o nkp �ooro, ndien mm �o �eka iso ke isan mm �o.

Nte mm �o �es �uk �esanade ke us �un, scribe kiet�od �oh �o Jesus ete: “Andikpep, nyetiene fi nka ebietekededi eke afo oyomde ndika.” Jesus �od �oh �o enyeete: “Mme ebuaik �ot �enyene ndudu, mme inueneny �on �eny �un �enyene ef �ok, edi Eyen owo inye-neke ebiet eke en �imde ibuot esie.” (Matthew 8:

EKPEP¯NKP �O KE US �U

¯N UKA JERUSALEM

MATTHEW 8:19-22 LUKE 9:51-62 JOHN 7:2-10

154

19, 20) Ik �o Jesus �ow �or �o ke nkp �o idimemke ye eteoro edieke enye edide mbet im �o. Etie nte ete oronko is �uh �okede idem ikem ndidu ut �o uwem emi.Ntem, nny �in owo kiet kiet imekeme ndib �up idemnny �in ite, ‘Ndi mmenenede nyom nditiene Jesus?’

Jesus �od �oh �o owo enwen ete: “Tiene mi.” Ete oro�od �oh �o enye ete: “Yak mi nka kana nkob �uk ete mi.”Jesus enenede �odi �on �o owo emi, ntre enye �od �o-h �o ete: “Yak mme akpankpa �eb �uk mme akpankpamm �o, edi afo ka kpukpru ebiet katana obio ub �onAbasi.” (Luke 9:59, 60) Etie nte ete owo oro ikpahakana. Ekpedi ama akpa, eyen esie ikpod �uhe mi yeJesus. Ony �un edi ke owo oro ibeneke idem ndinamObio Ub �on Abasi edi ebeiso nkp �o ke uwem esie.

Nte mm �o �ekperede Jerusalem owo enwen �od �o-h �o Jesus ete: “Nyetiene fi, �Ob �on; edi yak mbemiso kana nk �ok �om mbonuf �ok mi uny �on.” Jesus �od �o-h �o enye ete: “Baba owo kiet emi akabarede esemme nkp �o oro �edude ke edem ke enye ama ekes �in

ub �ok ke uf �unis �on idotke ndid �uk obio ub �on Abasi.”—Luke 9:61, 62.

Mbon oro �enenerede �eyom ndidi mbet Jesus�enyene ndiw �uk eny �in ye ekikere mm �o ke nkp �o Aba-si. Edieke owo emi of �unde is �on mıw �ukke eny �in iseiso esie, ud �im ebono emi enye anamde idinen-ke. Edieke enye ony �un ayakde nkp �o uf �unis �on esieen �im man �ow �on �ode ese nte edem etiede, enye idi-k �ureke utom esie ke ini. Kpas �uk ntre, owo ndifiakmb �ine se enye ama �ok �okp �on ke akani ererimbotemi ekeme ndinam enye id �ukke Obio Ub �on Abasi.

˙ NTE NDIT �OEKA JESUS �EDADE ENYE˙ DIDIE KE IKPADA UTOM ABASI?

� Ndit �oeka Jesus inan �eda enye didie?� Ntak emi mbon Samaria mıyakke Jesus odu ye

mm �o, ndien nso ke James ye John �eyom ndinam?� Nsio nsio nneme ita ewe ke Jesus eneme ke us �un

oro, ndien nso ke enye �os �on �o et �in abana edinamnkp �o Abasi?

65

I KPEHE

4JESUS

AFIAK AKAJUDEA

‘ �EBE¯NE ENYENE-ID �OKETE �ON �O MME

ANAMUTOM �EDI.’—LUKE 10:2

Ata ediwak owo �edi �on �o Jesus ke isua ifan emi�ebede t �on �o enye akana baptism. Ediwak t �os �inmme Jew �ek �ut mme ut �ibenkp �o emi enye anamde,ndien mb �uk esie asuana ke of �uri obio mm �o. Ida-haemi, ediwak owo �eyoyom enye ke Us �or �o MmeAtaya emi �en �imde mi ke Jerusalem.

Mme owo �ekere nkp �o nsio nsio �ebana Jesus.Ndus �uk owo �ed �oh �o �ete: “Enye edi eti owo.” Mm �oeken �ete: “Id �ighe, edi enye ot �un otuowo us �un.”(John 7:12) Se mme owo �et �inde edi emi ke otuidemm �o ke nt �on �o nt �on �o us �or �o emi. Edi id �uhe ekeenyenede es �it et �in eti ik �o abana Jesus ke iso mmeowo sia mme owo �efefehe se mme adaiso idoukpono mme Jew �edinamde mm �o.

Nte us �or �o os �uk akade iso, Jesus aka templendikpep mme owo nkp �o. Idem akpa ediwak owoke nte enye ekpepde nkp �o. Mme Jew �edi �on �o keakananam enye ikaha uf �oknwed mme rabbi, oroanam mm �o �eb �up �ete: “Owo emi asana didie �ofi �okndikot nwed, ke ini enye mık �ob �oh �o ukpep ke uf �ok-nwed?”—John 7:15.

Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Se ami nkpepde id �igheok �im, edi enyene enye emi �ok �od �onde mi. Ediekeowo ekededi oyomde ndinam uduak Esie, enye�oy �ofi �ok abana ukpepnkp �o emi mme oto Abasi,mme nt �in ke ifi �ok idemmi.” (John 7:16, 17) Je-sus ekpep se is �inede ke Ibet Abasi, ntre akpanamme owo �ek �ut ke enye iyomke �etoro im �o, ke akamoyom �etoro Abasi.

Jesus adian do ete: “Nte Moses ik �on �oh �o mbufoIbet? Edi baba owo kiet ke otu mbufo in �imke Ibetoro. Nso idi ntak emi mbufo �eyomde ndiwot mi?”Ndus �uk owo ke otuowo oro idi �on �oke ke odu mbonemi �eyomde ndiwot Jesus. Etie nte mm �o �edi isen-owo ke Jerusalem. Inwanake mm �o se ikpanam-de owo oyom ndiwot owo emi �odi �on �ode ndikpepnkp �o ntem. Ntre mm �o �ekere ke enyene se if �inadeJesus emi anamde enye �od �oh �o ke �eyom ndiwowot

im �o. Mm �o �ed �oh �o enye �ete: “Afo emenyene demon.Anie oyom ndiwot fi?”—John 7:19, 20.

Ke ndit �im nt �in, isua kiet ye ubak ke edem, mmeadaiso ido ukpono mme Jew �ema �eyom ndiwotJesus ke enye ama akanam idem �os �on ete kietke Sabbath. Idahaemi Jesus et �in ik �o emi anamdemm �o �edi �on �o ke if �onke mm �o ndiyom ndiwot im �oke ndinam eti nkp �o ke Sabbath. Ibet �od �oh �o ke ana�en �im eyen erenowo mbobi ke �oy �oh �o usen itiaita,�okp �ok �om usen oro �odu �o ke Sabbath. Jesus ob �upmm �o ete: “Edieke owo anade mbobi ke sabbathman okubiat ibet Moses, ndi mbufo �enenede �eyates �it ye ami koro nnamde owo okop �oy �oh �o ns �on-idem ke sabbath? �Etre ndikpe ikpe nte �ek �utde keeny �in, edi �ekpe edinen ikpe.”—John 7:23, 24.

Mme andid �un Jerusalem emi �edi �on �ode ke �eyomndiwowot Jesus �ed �oh �o �ete: “Nte id �ighe owo emike mm �o [mme andikara] �eyom ndiwot? Ndienkamse! enye ke et �in ik �o anwanwa, mm �o iny �un it �in-ke baba ik �o kiet ye enye. Nte mme andikara it �imkeifi �ok ite emi edi Christ?” Nso inam ndien ediwakowo mın �imke ke Jesus edi Christ? Mm �o �ed �oh �o�ete: “Nny �in im �ofi �ok ebiet emi owo emi otode; edike ini Christ edidide, baba owo kiet idifi �okke ebietemi enye otode.”—John 7:25-27.

Jesus ada ke temple oro �od �oh �o mm �o ete:“Mbufo �emefi �ok mi ye ebiet eke ami ntode.

¯Nko,

ami nd �ighe ke odudu idemmi, edi enye emi �ok �o-d �onde mi enenede odu, mbufo iny �un ifi �okkeenye. Ami mm �ofi �ok enye, koro ndide andida keibuot esie, ndien Enye okony �un osio mi �od �on.”(John 7:28, 29) Ke ini ikp �o owo emi �ekopde ik �oemi, mm �o �efiak �eyom ndim �um Jesus man �eke-s �in ke uf �ok-nkp �ok �obi mme �ekewot. Edi mm �o ike-meke ndim �um enye sia ini mıkemke kana Jesusndikpa.

Ediwak owo �ebu �ot idem ye Jesus. Jesus asanake eny �on mm �on, anam oyobio odobo, ada uyo ye

JESUS ODU KE JERUSALEM MAN OD �UK US �OR �O MME ATAYAJOHN 7:11-32

158

iyak ifan �on �o ediwak t �os �in owo udia, anam idem�os �on mbon emi �ed �on �ode, anam mb �un �o �esanaisan, anam nnan �ek �ut us �un, �ok �ok mbon akpamfiaud �on �o, ony �un anam mme owo �eset. Ntre mm �oiduehe ke ndib �up �ete: “Ke ini Christ edidide, nte

enye ayanam mme idi �on �o akan se owo emi anam-de?”—John 7:31.

Ke ini mme Pharisee �ekopde se mme owo �et �in-de emi, mm �o ye mb �on oku �ed �on mme owo �eka�ekem �um Jesus.

˙ JESUS EKPEP MME OWO¯NKP �O KE TEMPLE

� Nso ke mme owo �et �in �ebana Jesus ke ini enye es �imde temple?� Nso ke Jesus et �in ndiw �ut ke im �o ibiatke Ibet Abasi?� Nso inam ediwak owo �ebu �ot idem ye Jesus?

66

159

Jesus os �uk ododu ke Jerusalem od �uk Us �or �o MmeAtaya. Es �it enem enye nte ‘ediwak owo �ebu �ot-de idem ye enye.’ Edi es �it inemke mme ada-iso ido ukpono, ntre mm �o �ed �on mme asanautomemi �eny �un �etiede nte mme bodisi �ekem �um enye.(John 7:31, 32) Jesus �odi �on �o ke �em �on �em �um im �o,edi enye id �ibeke.

Utu ke Jesus ndided �ibe, enye ekpep mme owonkp �o anwanwa ke Jerusalem, ony �un �od �oh �o mm �oete: “Nyaka iso ndu ye mbufo ke esis �it ini mbem-iso nny �onde mb �ine enye emi �ok �od �onde mi. Mbu-fo �eyeyom mi, edi mbufo idikwe mi, ndien ebietemi ami ndude mbufo ikemeke ndidi.” (John 7:33, 34) Ik �o emi inwanake mme Jew, ntre mm �o�ed �oh �o ke otu idemm �o �ete: “

`Mm �on ke owo emi

aduak ndika emi nny �in mıdikwe enye? Nte enyeaduak ndika mb �ine mme Jew emi �esuanade �ed �u-n �o ke otu mme Greek nny �un nkekpep mme Greeknkp �o? Nso ke ik �o emi �ow �or �o, emi enye �od �oh �o-de ete, ‘Mbufo �eyeyom mi, edi mbufo idikwe mi,ndien ebiet emi ami ndude mbufo idikemeke ndi-di’?” (John 7:35, 36) Jesus et �in abana nkpa esieye ini emi enye edisetde ika heaven. Mme asuaesie idikemeke nditiene enye nka do.

�Oy �oh �o usen us �or �o itiaba edis �im. Se Jesusoyomde ndit �in idahaemi �om �on eti mme owo seoku esinamde kpukpru usenub �ok ke ini us �or �oemi. Oku esika okokoi mm �on ke

¯Nkp �odi �oh �o Mm �on

Siloam edidu �ok ke itieuwa man enye ewet ekes �imukot itieuwa. Jesus �od �oh �o ete: “Edieke owo eke-dedi okopde nsatit �on, yak enye edi eb �ine mi edi-nw �on mm �on. Owo eke �obu �otde idem ye ami, kpante

¯Nwed Abasi �od �oh �ode, ‘Id �im mm �on uwem oyo-

to enye ke ata es �itidem ewet �ow �or �o.’”—John 7:37, 38.

Ik �o Jesus oro abana se idit �ibede ke ini �edida-de edisana spirit iyet mme mbet esie aran �eny �un�emek mm �o ndika nkakara ke heaven. �Edit �on �o ndi-yet mm �o aran ke Jesus ama akakpa. �Ot �on �ode ke

“AKANANAM OWO NDOMOKIET IT �I¯NKE IK �O NTEM”

JOHN 7:32-52

160

usen Pentecost isua oro eketienede, id �im mm �onuwem emi ama �ot �on �o ndiwet nw �or �o ke ini mmembet emi �ekedade spirit �eyet aran �ekekw �or �odeik �o �en �o mme owo.

Ke ini mme owo �ekopde se Jesus ekpepde emi,ndus �uk mm �o �ed �oh �o �ete: “Ke akpanik �o, owo emiedi Pr �ofet oro.” Etie nte pr �ofet emi mm �o �et �in-de mi edi enye oro �eked �oh �ode ke oyokpon akanMoses. Mbon enwen �ed �oh �o �ete: “Emi edi Christ.”Edi ndus �uk owo �ed �oh �o �ete: “Nte Christ ke akpan-ik �o ediw �or �o oto Galilee? Nte

¯Nwed Abasi id �oh �oke

ite ke Christ ediw �or �o oto eyen David, ony �un otoke Bethlehem kpa obio-inwan emi David ekesidu-de?”—John 7:40-42.

�Ow �or �o otuowo �ekere nsio nsio nkp �o �ebana Je-sus. Kpa ye emi ndus �uk owo �eyomde �em �um Je-sus, id �uhe eke ot �ukde enye ub �ok. Ke ini mme asa-nautom emi �eked �onde �ekem �um Jesus �eny �onde�edi ub �ok ub �ok, mb �on oku ye mme Pharisee �eb �upmm �o �ete: “Nso idi ntak emi mbufo mıdaha enyeidi?” Mme asanautom oro �eb �or �o �ete: “Akananamowo ndomokiet it �inke ik �o ntem.” Es �it ayat mmeadaiso ido ukpono oro. Mm �o �et �on �o ndisak nny �unns �uni mme asanautom oro. Mm �o �ed �oh �o �ete: “Nte�et �un mbufo us �un nko? Ndi ndomo owo kiet ke otumme andikara mme mme Pharisee �obu �ot idem yeenye? Edi otuowo emi mıfi �okke Ibet mi �edi mbonoro �ema �ekes �uni.”—John 7:45-49.

Ini emi ke Nicodemus emi edide Pharisee ony �unedide owo Sanhedrin osioro uyo et �in ik �o ke ibuotJesus. Ke isua iba ye ubak ke edem, Nicodemus

ama aka eb �ine Jesus ke okoneyo �ok �od �oh �o ke im �o-bu �ot idem ye enye. Nicodemus �od �oh �o mm �o ete:“Ndi Ibet nny �in obiom owo ikpe ke owo mıbemkeiso ikop ik �o ito enye iny �un ifi �ok se enye anamde?”Mm �o �eyom se �et �inde �enyana idem �ete: “Ndi afonko oto Galilee? D �un �ode ke oyok �ut ete pr �ofet ndo-mokiet iw �or �oke ito Galilee.”—John 7:51, 52.¯

Nwed Abasi it �inke nnennen nnennen ite ke pr �o-fet ndomokiet oyoto Galilee. Edi Ik �o Abasi amaet �in nkp �o emi ow �utde ke Christ edito do; enye�ok �od �oh �o ke “akwa unwana” ayayama ke “Galileemme id �ut.” (Isaiah 9:1, 2; Matthew 4:13-17) Jesusakamana ke Bethlehem ony �un edi eyen David kpante �ema �eketet �in nko ke

¯Nwed Abasi. Kpa ye emi

edide mme Pharisee �edi �on �o kpukpru emi, etie ntemm �o �enam mme owo �ekere ediwak ndi �oi nkp �o�ebana Jesus.

˙ �ED �O¯N MME ASA

¯NAUTOM �EKEM �UM JESUS

˙ NICODEMUS ET �I¯N IK �O KE IBUOT JESUS

� Nso ke Jesus et �in abana mm �on emi anamde mme owo �eti se oku esinamde kpukpruusenub �ok ke ini us �or �o?

� Nso inam mme asanautom emi �ed �onde �ekem �um Jesus mım �umke enye, ndien nsoke mme adaiso ido ukpono �enam?

� Nso iw �ut ke Christ edito Galilee?

67

161

Jesus odu ke ebiet emi �ekotde “uf �ok un �im ok �uk”ekpep mme owo nkp �o ke akpatre usen Us �or �oMme Ataya. (John 8:20; Luke 21:1) Etie nte itieemi nko ke �esikot Ok �ure Iban, ndien do ke mmeowo �esis �in et �ibe mm �o.

Ke ini us �or �o, ikan esinenede ayama ke itie emike okoneyo. �Esibon ikp �o utuenikan inan do, emi�enyenede ikp �o bes �in inan emi �ed �onde aranikan.Unwana utuenikan emi esiyama es �im ata anyanebiet. Se Jesus et �inde idahaemi eti mme owoabana utuenikan emi. Enye �od �oh �o ete: “Ami ndiunwana ererimbot. Owo eke etienede mi idisana-ke ke ek �im tutu amama, edi eyenyene unwanauwem.”—John 8:12.

Mme Pharisee imaha ik �o Jesus emi, ndienmm �o �ed �oh �o enye �ete: “Afo etie ntiense abanaidemfo; ntiense fo id �ighe akpanik �o.” Jesus �ob �o-r �o mm �o ete: “Idem �okp �ok �om ntie ntiense mbanaidemmi, ntiense mi edi akpanik �o, koro mm �ofi �okebiet emi nkotode ndi ye ebiet emi nkade. Edimbufo ifi �okke ebiet emi nkotode ndi ye ebiet eminkade.” Enye �od �oh �o mm �o nko ete: “ �Ewet ke Ibetmbufo �ete, ‘Ik �o ntiense owo iba edi akpanik �o.’Ami ntie ntiense mbana idemmi, ndien Ete emi�ok �od �onde mi etie ntiense abana mi.”—John 8:13-18.

Sia mme Pharisee mıny �imeke ndin �im se Je-sus et �inde emi, mm �o �eb �up enye �ete: “Ete fo odumm �on?” Jesus �ob �or �o mm �o ete: “Mbufo ifi �okkemi iny �un ifi �okke Ete mi. Edieke mbufo �ekpefi �ok-de mi, mbufo �ekpefi �ok Ete mi nko.” (John 8:19)Kpa ye oro mme Pharisee �es �uk �eyomde �em �umJesus, owo ndomokiet it �ukke enye ub �ok idaha-oro.

Jesus afiak et �in se enye ama eketet �in ete:“Ami mm �on nny �on, ndien mbufo �eyeyom mi, edimbufo �eyekpana ke idi �oknkp �o mbufo. Ebiet ekeami nkade mbufo ikemeke ndidi.” Sia mme Jew

EYEN ABASI EDI “U¯NWANA ERERIMBOT”

JOHN 8:12-36

162

mıdi �on �oke se ik �o Jesus �ow �or �ode, mm �o �ed �oh �o�ete: “Nte enye ediwot idem? Koro enye �od �oh �odeete, ‘Ebiet eke ami nkade mbufo ikemeke ndidi.’ ”Sia mm �o mıdi �on �oke ebiet emi Jesus otode, ik �oJesus inwanake mm �o. Ntre enye �od �oh �o mm �o ete:“Mbufo �eto is �on; ami nto eny �on. Mbufo �eto ere-rimbot emi; ami ntoho ererimbot emi.”—John 8:21-23.

Jesus et �in abana ini emi enye okodude keheaven mbemiso enye edi is �on, ik �o esie ony �unow �ut ke im �o idi Messiah, mme Christ emi mmeadaiso ido ukpono emi �edoride eny �in ke ke edi.Mm �o �eb �up enye emiom emiom �ete: “Afo edianie?”—John 8:25.

Kpa ye oro mm �o �esuade enye, mıny �un iny �ime-ke ndida enye nte Eyen Abasi, Jesus os �uk �ob �o-r �o mm �o ete: “Nso inam ami nkam ntet �in ik �o yembufo?” Ekem enye �ot �on �o ndit �in nkp �o mbanaEte esie ony �un et �in ntak emi anade mme Jew�ekpan ut �on �en �o Eyen Abasi. Enye �od �oh �o ete:“Enye emi �ok �od �onde mi edi et �in akpanik �o, ndienkpa mme nkp �o emi nkokopde nto enye ke nt �in keererimbot.”—John 8:25, 26.

Ekem Jesus et �in ik �o emi ow �utde ke im �o im �o-bu �ot idem ke Ete im �o, edi mme Jew ibu �otke.Enye ete: “Ke ini mbufo �edimenerede Eyen owoke eny �on, do ke mbufo �edifi �ok �ete ke ami ndienye, ye nte ke ami nnamke baba nkp �o kiet keodudu idemmi; edi kpa nte Ete ekekpepde mikpa ntre ke nt �in mme nkp �o emi. Ndien enye emi�ok �od �onde mi odu ye ami; enye ik �okp �onke mi

ikp �on, koro nnamde nkp �o eke enemde enye es �itkpukpru ini.”—John 8:28, 29.

Edi ndus �uk mme Jew �ebu �ot idem ke Jesus,ndien enye �od �oh �o mm �o ete: “Edieke ik �o mi odu-de ye mbufo, mbufo �edi mbet mi ke akpanik �o,ndien mbufo �eyefi �ok akpanik �o, akpanik �o oyo-ny �un anam mbufo �ew �or �o uf �un.”—John 8:31, 32.

Jesus ndit �in mbana ediw �or �o uf �un akpa ndu-s �uk owo idem. Mm �o �ed �oh �o enye �ete: “Nny �inidi ndit �o Abraham ndien akananam nny �in id �uk-ke uf �un in �o owo ekededi. Nso inam afo �od �oh �o-de, ‘Mbufo �eyew �or �o uf �un’?” Mme Jew �edi �on �o kembon id �ut enwen �esikara mmim �o ndus �uk ini, edimm �o imaha �ekot mmim �o if �in. Edi se Jesus afiak-de et �in ow �ut ke mm �o �es �uk �edi if �in. Enye �od �o-h �o mm �o ete: “Ke ata akpanik �o ke nd �oh �o mbu-fo, Owo ekededi eke anamde idi �oknkp �o edi of �unidi �oknkp �o.”—John 8:33, 34.

Mme Jew emi nditre ndiny �ime ke idi if �in idi �ok-nkp �o iyakke mm �o �ek �ut ke imoyom unwam. Jesus�od �oh �o mm �o ete: “Of �un id �unke ke uf �ok ke nsi-nsi; eyen od �un ke nsinsi.” (John 8:35) Owo isi-n �oh �o of �un nkp �o-akpa, ndien �ekeme ndisio enyeuny �on ini ekededi. Eyen emi �emande mme enyeemi �edade-da �enyene ikp �on ekeme ndidu ke uf �ok“ke nsinsi,” oro edi, adana nte enye odude uwem.

Ntem, akpanik �o emi abanade Eyen anam owo�ow �or �o uf �un idi �oknkp �o ye nkpa ke nsinsi. Jesus�od �oh �o ete: “Edieke Eyen anamde mbufo �ew �o-r �o uf �un, mbufo �eyenenede �ew �or �o uf �un.”—John8:36.

˙ JESUS ET �I¯N OWO EMI EDIDE EYEN

˙ DIDIE KE MME JEW �EDI IF �IN?

� Nso isit �ibe okoneyo ke ini us �or �o, ndien didie ke Jesus ada emi ekpep owo nkp �o?� Jesus �od �oh �o ke im �o ito mm �on, ndien emi ow �ut ke enye edi anie?� Ke didie ke mme Jew �edi if �in, edi ewe akpanik �o edinam mm �o �ew �or �o uf �un?

68

163

Jesus aka iso ndikpep mme owo akpan nkp �o ke Ik �oAbasi ke ini Us �or �oMme Ataya ke Jerusalem. Ndus �ukmme Jew emi �edude do �ed �oh �o enye �ete: “Nny �in idindit �o Abraham ndien akananam nny �in id �ukke uf �unin �o owo ekededi.” Jesus �ob �or �o mm �o ete: “Mm �ofi �oknte mbufo �edi ndit �o Abraham; edi mbufo �eyom ndi-wot mi, koro ik �o mi ik �orike ke es �it mbufo. Se ededioro nk �utde ye Ete mi ke nt �in; edi mbufo �enam mmenkp �o emi mbufo �ekopde �eto ete mbufo.”—John 8:33, 37, 38.

Ik �o Jesus �ow �or �o ke id �ighe Ete im �o obon mm �o. Edisia mınwanake mme Jew oro ntre, mm �o �efiak �et �inse mm �o �eket �inde ke akpa �ete: “Ete nny �in edi Abra-ham.” (John 8:39; Isaiah 41:8) Sia mm �o �edide ndi-t �o ndit �o Abraham, mm �o �ekere ke mmim �o ituak ibuotin �o ukem Abasi emi Abraham akatuakde ibuot �on �o,emi okony �un edide ufan esie.

Edi Jesus et �in ik �o emi akpade mm �o idem ete:“Edieke mbufo �edide ndit �o Abraham, �enam mmeutomAbraham.”

¯Nk �o eyen esibiet ete. Jesus aka iso

�od �oh �o mm �o ete: “Edi ke emi mbufo ke �eyom ndiwotmi, kpa owo emi asiande mbufo akpanik �o oro enyeokokopde oto Abasi. Abraham ikanamke ntem.” Je-sus ndien afiak et �in se ikpade mm �o idem ete: “Mbu-fo �enam utom ete mbufo.”—John 8:39-41.

Mme Jew emi is �uk idi �on �oke owo emi Jesus et �indeabana. Mm �o �et �in ik �o ndiw �ut ke mmim �o idi ata ndit �o,�ete: “Nny �in ikamanake ke use; nny �in inyene Ete kiet,kpa Abasi.” Edi ndi Abasi edi ata Ete mm �o? Jesus�od �oh �o mm �o ete: “Edieke Abasi ekpedide Ete mbu-fo, mbufo �ekpema mi, koro nkoto Abasi ndi mi. Aminkony �un nd �ighe ke odudu idemmi, edi Enye okosiomi �od �on.” Jesus ob �up mm �o mb �ume kiet ete: “Nsoidi ntak emi mbufo mıfi �okke se ami nt �inde?” Enyeony �un �ob �or �o mb �ume oro ke idemesie, ete: “Korombufo mıkemeke ndikop ik �o mi.”—John 8:41-43.

Jesus odomo ndiw �ut mm �o se idiw �or �ode mm �o siamm �o mıbu �otke idem ye enye. Edi idahaemi enyeet �in �okp �oik �o emi ete: “Mbufo �eto ete mbufo kpa

Devil, mbufo �eny �un �eyom ndinam mme ud �on etembufo.” Ete mm �o esinam nso? Jesus id �ipke inua,enye �od �oh �o ete: “Enye ekedi owotowo toto ke edi-t �on �o esie, enye ikony �un is �on �oke ida ke akpanik �o.”Enye adian do ete: “Owo emi edide eke Abasi okopik �o Abasi. Ntak edi oro mbufo mıkopke, koro mbufomıtoho Abasi.”—John 8:44, 47.

Ik �o emi abiak mme Jew, ndien mm �o �eb �or �o enye�ete: “Nte nny �in id �oh �oke ite, Afo edi owo Samaria,omony �un enyene demon?” Mm �o ndid �oh �o ke Jesusedi “owo Samaria” ow �ut nte mm �o �esuade enye �eke-tre. Edi Jesus ib �or �oke ik �o us �oneny �in emi, utu keoro enye �od �oh �o ete: “Nnyeneke demon, edi nkponoEte mi, edi mbufo �emesuene mi.” Se Jesus afiakdeet �in ow �ut nte se mm �o �enamde oro �odi �okde eketre.Enye �od �oh �o ete: “Edieke owo ekededi anamde ik �omi, enye idikwe nkpa tutu amama.” Ik �o Jesus iw �o-r �oke ite ke mme apostle ye mbon enwen oro �ebu �ot-de idem ye im �o idikpaha tutu amama. Edi �ow �or �o kemm �o idikpaha nsinsi nkpa, oro edi, “udiana nkpa”emi owo mıdinamke mm �o �efiak �eset.—John 8:48-51; Ediyarade 21:8.

Edi mme Jew �ekere ke ik �o Jesus �ow �or �o ke mmembet idikpaha ata nkpa. Mm �o �ed �oh �o enye �ete:“Nny �in im �ofi �ok ndien ite afo emenyene demon.Abraham ama akpa, ye mme pr �ofet nko; edi afo�od �oh �o ete, ‘Edieke owo ekededi anamde ik �o mi,enye iditabike nkpa tutu amama.’ Afo ukponke ukanete nny �in Abraham, emi ama akakpa, ndi omokponakan? . . . Afo ekere ke im �o idedi anie?”—John 8:52, 53.

Jesus eket �in ik �o esie ndiw �ut ke im �o idi Messiah.Edi utu ke enye �ob �or �o mb �ume mm �o nnennen nnen-nen, enye �od �oh �o ete: “Edieke nn �ode idemmi ub �on,ub �on mi iw �or �oke nkp �o ndomokiet. Edi Ete mi �on �o miub �on, kpa enye emi mbufo �ed �oh �ode nte edide Aba-si mbufo; ndien mbufo ifi �okke enye. Edi ami mm �o-fi �ok enye. Edieke nny �un nd �oh �ode ke mfi �okke enye,nkpedi osu nsu nte mbufo.”—John 8:54, 55.

NDI ABRAHAM EDI ETE MM �O`MM

ˆE DEVIL EDI?

JOHN 8:37-59

164

Jesus ndien et �in abana uw �utnkp �o ete ete mm �oemi ekedide owo Abasi, ete: “Ete mbufo Abra-ham ama adara etieti ke idoteny �in edik �ut usen mi,ama ony �un ok �ut ony �un adara.” Sia Abraham eke-n �imde ke Abasi ayanam se enye �onw �on �ode, enyeama �odi �on �o ke Messiah eyedi. Mme Jew in �imke ik �oemi, mm �o �ed �oh �o enye �ete: “Afo ukam us �imke kanaisua aba ye duop ke emana, edi afo ama okok �ut

Abraham?”Jesus �ob �or �o mm �o ete: “Ke ata akpanik �oke nd �oh �o mbufo, Ami mma ndodu mbemiso Abra-ham edidu.” Enye et �in abana ini emi enye okodudeke heaven ony �un edide akwa angel Abasi.—John 8:56-58.

Es �it enenede ayat mme Jew sia Jesus �od �oh �odeke ima idodu mbemiso Abraham, ndien mm �o �etanitiat �ete it �o enye. Edi Jesus adaha �okp �on mm �o do.

˙ MME JEW �ED �OH �O KE ABRAHAM EDI ETE MMIM �O˙ JESUS AMA ODODU MBEMISO ABRAHAM

� Didie ke Jesus ow �ut ke id �ighe Ete im �o obon mme asua im �o oro?� Ntak emi mme Jew ndis �on �o ny �ire ke Abraham edi ete mmim �o mınenke?� Ke didie ke mme mbet Jesus ‘mıditabike nkpa tutu amama’?

69

165

Jesus os �uk odu ke Jerusalem ke Sabbath. Nte enyeye mme mbet esie �es �uk �esanade ke Jerusalem,mm �o �ek �ut ebene ebene kiet emi akamanade nnan.Mme mbet �eb �up Jesus �ete: “Rabbi, anie akanamidi �oknkp �o, ndi owo emi mme ete ye eka esie, es �in-de enye amana nnan?”—John 9:2.

Mme mbet �edi �on �o ke ete emi inyeneke ukp �onemi okodude uwem mbemiso enye edi edimana.Edi ekeme ndidi mm �o �ekere mme owo ekeme ndi-s �ine ke es �it id �ibi eka esie nnam idi �oknkp �o. Jesus�ob �or �o mm �o ete: “Id �ighe owo emi iny �un id �ighe eteye eka esie, edi ekedi man �ekpenam utom Abasi�eyarade ke idem esie.” (John 9:3) Id �ighe ete emiakanam idi �oknkp �o, iny �un id �ighe ete mme eka esieakanam idi �oknkp �o emi anamde enye amana nnan.Idi �oknkp �o Adam anam kpukpru owo �eda ndus �ukud �on �o �edimana, ut �o nte nnan. Edi eke ete emi aya-nam Jesus ekeme ndinam mme owo �ek �ut utomAbasi nte enye esiny �un anamde ke mme ini enwenemi enye �ok �okde mme owo ud �on �o mm �o.

Jesus �od �oh �o ke ana is �os �op inam utom emi. Kopnte enye et �inde mi: “Ana nny �in inam utomenye emi�ok �od �onde mi ke adanaemi edide uwemeyo; okon-eyo ke edi emi owo baba kiet mıdikemeke ndinamutom. Adana nte ami ndude ke ererimbot, ami ndiunwana ererimbot.” (John 9:4, 5) Ke mıb �ighike Je-sus �om �on akpa ndien enye idikemeke ndinam ba-ba nkp �o kiet ke es �it nk �imnk �im udi emi enye edidu-de. Kana ke emi, enye edi unwana ererimbot.

Edi ndi Jesus ayanam idem �os �on ete emi? Je-sus edinam didie man idem �os �on enye? Enye afia-ri etap en �im ke is �on ekem ada etap oro anammbat. Ke enye ama akada mbat oro eyet ete oro keeny �in, enye �od �oh �o enye ete: “Ka keyet ke nkp �odi �o-h �o mm �on Siloam.” (John 9:7) Ete oro anam se Je-sus et �inde oro. Ke enye ama ekeyet, eny �in ataraenye! Kere nte es �it enemde enye ndik �ut nkp �o ataakpa ini t �on �o enye akamamana!

Idem enenede akpa mme mb �oh �oid �un ye mbon

eken emi �ekedi �on �ode ke ete emi akamana nnan.Mm �o �eb �up �ete: “Nte id �ighe owo emi ekesitiede ebe-ne ebene edi emi?” Ndus �uk owo �eb �or �o �ete: “Edienye.” Mm �o eken in �imke ke enye ke edi, mm �o �ed �o-h �o �ete: “Id �ighe, edi ebebiet enye.” Ete oro ke idem-esie �od �oh �o ete: “Ami ke edi.”—John 9:8, 9.

Mm �o �eb �up enye �ete: “ �Ekesana didie, ndien, �etatfi eny �in?” Enye �ob �or �o ete: “Owo emi �ekotde Jesusakanam mbat ada ekpenede mi ke eny �in ony �un�od �oh �o mi ete, ‘Ka keyet ke Siloam.’ Ami nny �un nkankeyet ndien nk �ut us �un.” Mm �o �efiak �eb �up enye�ete: “Owo oro odu mm �on?” Enye �ob �or �o mm �o ete:“Mfi �okke.”—John 9:10-12.

Mm �o �emen enye �eka �eb �ine mme Pharisee ndienmme Pharisee nko �eb �up enye nte enye asanadeok �ut us �un. Enye �od �oh �o mm �o ete: “Enye akada mbateyet mi ke eny �in, ndien nkeyet nny �un nk �ut us �un.”Ut �o nkp �o emi akpakamananam mme Pharisee �etie-ne ete emi �ek �om Abasi. Edi utu ke oro, ndus �uk

JESUS ANAM ETE EMI AKAMANADE NNAN OK �UT US �U¯N

JOHN 9:1-18

166

�ekam �es �uk Jesus uyo. Mm �o �ed �oh �o �ete: “Owo emiitohoAbasi, koro enyemın �imke Sabbath.” Edi mboneken �eb �up �ete: “Didie ke owo emi edide anam-idi �ok ekeme ndinam mme ut �o idi �on �o emi?” (John 9:15, 16) Ntre ubahade odu ke otu mm �o.

Sia nkp �o etiede ntem, mm �o �eb �up ete emi ekedi-de nnan ete: “Nso ke afo et �in abana enye, ke emiedide enye ama atat fi eny �in?” Owo oro �odi �on �o

owo emi Jesus edide ony �un �ob �or �o ete: “Enye edipr �ofet.”—John 9:17.

Mme Pharisee in �imke ik �o ete emi. Ekeme ndidimm �o �ekere ke Jesus ye ete emi �enam nkari man�ebiana mme owo. Mm �o �ekere nko ke nkuk �ure us �unemi mmim �o ikemede ndidi �on �o akpanik �o edi ndi-b �up ete ye eka ebene ebene emi mme eyen mm �oekedi nnan ke akpanik �o.

˙ �ENAM EBE¯NE EBE

¯NE EMI AKAMANADE NNAN OK �UT US �U

¯N

� Nso ikanam ete oro amana nnan?� Nso ke mbon emi �ekedi �on �ode ete oro ekedide nnan �et �in ke ini enye ok �utde us �un?� Nso ke nsio nsio Pharisee �et �in ke ini ete emi ok �utde us �un?

70

167

Mme Pharisee imaha ndiny �ime ke Jesus anam eteoro akamanade nnan do ok �ut us �un, ntre mm �o �ed �on�ekot ete ye eka esie �edi. Ete ye eka owo emi �edi �o-n �o ke �ekeme ‘ndib �in mmim �o nsio ke synagogue’ke ntak nkp �o emi. (John 9:22) Edieke �eb �inde mm �o�esio, uwem �oy �os �on ye mm �o, id �uhe eke ediny �unamade ndidian idem ye mm �o aba.

Mme Pharisee �eb �up mm �o mb �ume iba emi: “Ndieyen mbufo emi mbufo �ed �oh �ode ke enye akamanannan edi emi? Enye asana didie, ndien, ok �ut us �unidahaemi?” Ete ye eka owo oro �eb �or �o �ete: “Nny �inim �ofi �ok ite ke eyen nny �in edi emi ye nte ke enye aka-mana nnan. Edi nte enye asanade ok �ut us �un nny �inifi �okke, nny �in iny �un ifi �okke mme anie akatat enyeeny �in.” Ekpededi eyen mm �o ama et �in nte enye aka-sanade ok �ut us �un �on �o mm �o, mm �o �edikpekpeme se�et �inde. Mm �o �ed �oh �o �ete: “Mbufo �eb �up enye. Enyeokpon ekem. Yak enye et �in ik �o idemesie.”—John 9:19-21.

Mme Pharisee �efiak �ekot owo oro edi. Mm �o �et �inidi �ok ik �o �edian Jesus man nd �ik anam enye. Mm �o �eteenye: “N �o Abasi ub �on; nny �in im �ofi �ok ite owo emiedi anamidi �ok.” Ete oro imaha ndifana ik �o oro yemm �o, utu ke oro enye �od �oh �o mm �o ete: “

`Mme enye

edi anamidi �ok ami mfi �okke.¯Nkp �o kiet ke ami mfi �ok,

nte, nkedi nnan, idahaemi mmok �ut us �un.”—John 9:24, 25.

Edi is �uk ikemke-kem mme Pharisee, ntre mm �o�eka iso �eb �up enye �ete: “Nso ke enye akanam yeafo? Enye akasana didie atat fi eny �in?” Ete oro�ob �or �o mm �o uko uko ete: “Mma ntet �in nn �o mbufo,edi mbufo ikopke. Nso idi ntak emi mbufo �eyomdendifiak nkop? Nte mbufo nko �eyom ndikabade ndimbet esie?” Ik �o oro ayat mme Pharisee, mm �o �eny �un�ed �oh �o enye �ete: “Afo edi mbet owo oro, edi nny �inidi mbet Moses. Nny �in im �ofi �ok ite Abasi ama et �inik �o ye Moses; edi amaedi owo emi, nny �in ifi �okkeebiet eke enye otode.”—John 9:26-29.

Ebene ebene oro et �in ke nkpaidem ete: “Keakpanik �o emi edi ut �ibenkp �o, nte ke mbufo ifi �ok-

ke ebiet eke enye otode, edi enye ama atat mieny �in.” Ete emi et �in ik �o emi akpanamde �edi �on �o ut �oowo emi Abasi amade ony �un okopde uyo esie. Enye�od �oh �o �ete: “Nny �in im �ofi �ok ite Abasi ikpanke ut �onin �o mme anamidi �ok, edi edieke owo ekededi abak-de Abasi ony �un anamde uduak esie, enye akpanut �on �on �o owo oro.Toto ke eset akananam owo ikop-ke ite owo ekededi atat eny �in owo emi akamanadennan.” Emi anam ebene ebene oro �od �oh �o ke “edi-eke owo emi mıkpotoho Abasi, enye ikpanamke ba-ba nkp �o kiet.”—John 9:30-33.

Mme Pharisee inyeneke se �eb �or �ode ebene ebeneemi aba, ntre mm �o �es �uni enye �ete: “Afo akamanake idi �oknkp �o of �uri of �uri, ndien ndi afo ekpep nny �innkp �o?” Mm �o ndien �eb �in enye �esio.—John 9:34.

Ke ini Jesus okopde se it �ibede, enye oyom eteoro ok �ut ony �un ob �up enye ete: “Nte afo �om �obu �otidem ye Eyen owo?” Ete oro �ob �or �o ete: “Ete, enyeedi anie, man mbu �ot idem ye enye?” Jesus �od �oh �oenye ete: “Afo omok �ut enye ndien, akan oro, enyeedi owo emi et �inde ik �o ye afo.”—John 9:35-37.

Ete oro �od �oh �o ete: “Mm �obu �ot idem ye enye,�Ob �on.” Enye on �uh �o �on �o Jesus man ow �ut ke imo-

kpono enye iny �un ibu �ot idem ke enye. Jesus �od �o-h �o ete: “

¯Nkedi ke ererimbot emi kabana ubiere-

ikpe emi: man mbon emi mıkwe us �un �ekpek �ut ndienmbon emi �ek �utde �ekpekabade �edi nnan.”—John 9:38, 39.

Mme Pharisee emi �edude do ke ini Jesus et �indeik �o emi �edi �on �o ke mmim �o id �ighe nnan. Edi ndi mm �o�enam utom mm �o? Ndi mm �o �enwam mme owo �edi �o-n �o Abasi? Mm �o �edomo ndinyana idem �ete: “Nny �innko id �ighe nnan, nte imedi?”Jesus �ob �or �o mm �o ete:“Edieke mbufo �ekpedide nnan, mbufo ikpenyenekeidi �oknkp �o. Edi mbufo ke emi �ed �oh �o �ete, ‘Nny �in imo-k �ut us �un.’ Idi �oknkp �o mbufo os �uk ododu.” (John 9:40, 41) Ekpedi mm �o iked �ighe mme andikpep ke Is-rael ke ini mm �o �ed �oh �ode ke Jesus id �ighe Messiah,ik �o ikpod �uhe. Edi mm �o ndidi �on �o Ibet, edi �efiak �es �inJesus �ow �or �o ke mm �o �enam ata akwa idi �oknkp �o.

MME PHARISEE �EFAK OWO EMI EKEDIDE NNAN MB �UMEJOHN 9:19-41

168

˙ MME PHARISEE �EFAK OWO EMI EKEDIDE NNAN MB �UME˙ MME ADAISO IDO UKPONO �EDI “NNAN”

� Ntak emi nd �ik anamde ete ye eka owo emi ekedide nnan ke ini �emende mm �o �eka iso mme Pharisee?Didie ke mm �o �eb �or �o se �eb �upde mm �o?

� Nso ke owo oro ekedide nnan et �in emi ayatde mme Pharisee?� Ntak emi �ed �oh �ode ke mme Pharisee �enam idi �oknkp �o ke ndik �ob �o Jesus?

71

169

Ut �it ut �it isua 32 eyo Christ edi emi, nkp �o nte isuaita �edi emi nko t �on �o Jesus akana baptism. Ib �ighi-ke enye ye mme mbet esie �ekeny �on Us �or �o MmeAtaya ke Jerusalem. Etie nte mm �o �es �uk �edoduke mb �oh �o Jerusalem. (Luke 10:38; John 11:1) Ke�ofi �on itiokiet emi Jesus enyenede ndikw �or �o ik �o,enye �okw �or �o ik �o ke Judea mme ke Akpa Jordanke nkan Perea. Edi se �ekw �or �ode ik �o ke nkan eminko.

Mbemiso emi, Jesus ama adada �ofi �on ifan�okw �or �o ik �o ke Judea ke �ema �ekek �ure Passoverisua 30 ony �un asana ke Samaria ebe aka Gali-lee. Ekem ke Passover eke isua 31, mme Jew �ema�edomo ndiwot enye ke Jerusalem. Ke isua kietye ubak emi �eketienede, Jesus ekenenede �okw �o-r �o ik �o ke Galilee ke eny �on-eny �on. Ini oro, ediwakowo �ema �ekabade �edi mbet esie. Ke Galilee ke Je-sus �ok �on �o mme apostle esie ukpep, �od �on mm �o�ekekw �or �o ik �o, ony �un �od �oh �o mm �o ete: “ �Ekw �or �o�ete, ‘Obio ub �on heaven ke asana ekpere.’ ” (Mat-thew 10:5-7) Idahaemi enye oyom ndinam �ekw �o-r �o ik �o ke Judea.

Jesus ebem iso kana emek mbet 70 ony �un�od �on mm �o �esana iba iba �ekekw �or �o ik �o. Oro �ow �o-r �o ke otu 35 �ekw �or �o ik �o ke ebiet emi. “Id �ok okpon[do], edi mme anamutom iwakke.” (Luke 10:2)Jesus �od �oh �o mm �o �ebem im �o iso �eka mme ebietemi im �o idikade. �Ed �oh �o mbet 70 oro �ek �ok mmeowo ud �on �o �eny �un �ekw �or �o ukem nkp �o emi Jesusesikw �or �ode.

Owo id �oh �oke mbet emi �eka �ekekw �or �o ik �o kemme synagogue. Jesus �od �oh �o mm �o �eka uf �okmme owo �ekekw �or �o ik �o. Enye �on �o mm �o item ete:“Uf �ok ekededi eke mbufo �ed �ukde, �ebem iso �ed �o-h �o �ete, ‘Emem akpakam odu ke uf �ok emi.’ Ndienedieke eyen emem odude do, emem mbufo oyo-doro enye ke idem.” Edi nso ke mm �o �edikw �or �o?Jesus �od �oh �o ete: “ �Ed �oh �o mm �o �ete, ‘Obio ub �onAbasi amasana ekpere mbufo.’ ”—Luke 10:5-9.

Item emi Jesus �on �ode owo 70 emi ebiet enyeemi enye �ok �on �ode apostle 12 ke ini enye �ok �od �on-de mm �o �ekekw �or �o ik �o nkp �o nte isua kiet emi eke-bede. Enye �od �oh �o mm �o ke id �ighe kpukpru owoemi mm �o �ekade �eb �ine �edima mm �o. Edi akanamm �o �ekenyene nneme ye mbon emi �emade Ik �oAbasi, man ke ini Jesus Eteuf �ok mm �o edidide,ediwak owo emi �emade Ik �o Abasi do �etetie �ebetndik �ut enye nny �un nkpep nkp �o nto enye.

Ib �ighike-b �ighi, owo 70 emi �ema �ekw �or �o ik �o �ema�eny �un �efiak �eb �ine Jesus. Mm �o �et �in ye idates �it �en �oJesus �ete: “ �Ob �on, kpa mme demon �es �uk ibuot�en �o nny �in ke eny �in fo.” Se Jesus et �inde ye mm �oow �ut ke es �it enem enye. Enye �od �oh �o mm �o ete:“Mma nk �ut Satan otode ke heaven �odu �o nte em �i-nenm �inen. Sese! Mm �on �o mbufo odudu ndid �ighiur �ukik �ot ye ikpeyen ke ikpat.”—Luke 10:17-19.

JESUS �OD �O¯N MBET 70 �EKEKW �OR �O IK �O

LUKE 10:1-24

170

Jesus ndid �oh �o ke mbet im �o �eyed �ighi ur �ukik �otye ikpeyen ke ikpat �ow �or �o ke mbet im �o �eyekanmf �ina ekededi emi ekemede ndinam mm �o nkp �o.Efen edi ke nte ini akade, �eyesio Satan ke heav-en �edu �ok. Jesus anam mbet 70 oro �edi �on �o seikam inenerede idi akpan nkp �o ikan kpukpru seit �ibede emi. Enye ete mm �o: “ �Ekudara �ebana emi,�ete mme spirit �es �uk ibuot �en �o mbufo, edi �eda-ra koro �ema �ewet eny �in mbufo ke heaven.”—Luke10:20.

Es �it enem Jesus tutu, enye ony �un ada do ke isomm �o �ok �om Ete esie nte enye adade mbet im �oemi �es �uh �orede idem mi anam ut �o ikp �o nkp �o oro.Ekem enye �od �oh �o mbet esie ete: “Mbon emi eny �inmm �o ok �utde mme nkp �o eke mbufo �ek �utde �ekopinemes �it. Koro nd �oh �o mbufo nte, Ama �od �on edi-wak mme pr �ofet ye ndidem ndik �ut mme nkp �o emimbufo �ek �utde mi edi mm �o ikekwe, ndiny �un nkopmme nkp �o emi mbufo �ekopde mi edi mm �o iko-kopke.”—Luke 10:23, 24.

˙ JESUS EMEK MBET 70 ONY �U¯N �OD �O

¯N

MM �O �EKEKW �OR �O IK �O

�`

Mm �on ke Jesus �okw �or �o ik �o ke �ofi �on itiokiet emi os �uh �ode mbemiso nkpa esie?Ntak emi enye �okw �or �ode ik �o do?

� �Eked �oh �o mbet 70 oro �eka �eb �ine mme owo ke mm �on?� Kpa ye oro edide mbet 70 oro �enam akwa utom, Jesus �od �oh �o ke nso idi akpan nkp �o ikan?

72

Ini Jesus os �uk odude ekpere Jerusalem, mmeJew �edi �eb �ine enye. Ndus �uk mm �o �edi ndikpepnkp �o, mbon eken �edi ndidomo enye idomo. Owokiet do emi �ofi �okde Ibet ob �up enye ete: “Andi-kpep, ndinam nso man nnyene nsinsi uwem?”—Luke 10:25.

Jesus �odi �on �o ke ete emi ib �upke mb �ume emiman �odi �on �o. Etie nte enye oyom Jesus et �in nkp �oemi ediyatde mme Jew. Edi Jesus �odi �on �o ke eteoro �of �ofi �ok se enye akpanamde ntre Jesus ob �upenye mb �ume nko man enye et �in se is �inede enyeke es �it.

Jesus ob �up enye ete: “ �Ewet nso ke Ibet? Afookot didie?” Ete emi �odi �on �o Ibet Abasi ntre enyeet �in se Ibet et �inde. Enye et �in se idude ke Deuter-onomy 6:5 ye Leviticus 19:18, emi �od �oh �ode ete:“ ‘Afo enyene ndima Jehovah Abasi fo ke of �uries �it fo ye ke of �uri ukp �on fo ye ke of �uri ukeme foye ke of �uri ekikere fo,’ ony �un ‘ama mb �oh �oid �un fonte idemfo.’ ” (Luke 10:26, 27) Ndi ib �or �o mb �umeete oro edi oro?

Jesus �od �oh �o enye ete: “Afo �om �ob �or �o nte enen-de; ‘ka iso nam emi ndien afo eyenyene uwem.’ ”Ndi nneme oro etre do? Id �ighe ut �o ib �or �o oro keete oro oyom. Enye oyom “ndiw �ut ete im �o ime-nen,” ony �un oyom Jesus ada inua esie �od �oh �o kese im �o ikerede enen, ke nte im �o isiny �un inam-de nkp �o ye mbon enwen enen nko. Ete oro ob �upJesus ete: “Anie edi mb �oh �oid �un mi nana?” (Luke10:28, 29) Mb �ume oro ekeme ndida ik �o ndi. Ntakid �oh �ode ntre?

Mme Jew �en �im ke “mb �oh �oid �un” mmim �o ediowo emi anamde nkp �o nte mmim �o isinamde.Etie nte se idude ke Leviticus 19:18 �os �on �o semm �o �en �imde emi. Eyen Jew ekeme ndid �oh �o ke“ibet iny �imeke” mmim �o idian idem ye owo emimıd �ighe Jew. (Utom 10:28) Ntre, etie nte ete emiye idem ndus �uk mbet Jesus �eda idem ke edinen

ke ini mm �o enamde nkp �o �of �on ye ndit �o mm �o. Edimm �o �ekeme ndidi �ok ido ye owo emi mıd �ighe Jewsia mm �o mıdaha enye nte “mb �oh �oid �un.”

Didie ke Jesus edib �or �o mb �ume ete emi keus �un emi mıdiyatke enye mme mme Jew eken?Jesus ob �uk mb �uk kiet ete: “Owo kiet okoto Je-rusalem os �uh �ode aka Jericho ndien �ok �odu �o keub �ok mbon nwo, emi �ekesionode enye �of �on keidem �eny �un �emiade enye, ndien �edaha �ekp �onenye, enye ony �un ekpere ndikpa.” Enye aka isoete: “Ke ukem ini oro, oku kiet os �uh �ode edi keus �un oro, ndien, ke ini ok �utde enye, asana ebeke nkan eken. Kpas �uk ntre, eyen Levi kiet os �uh �o-de es �im ebiet oro, ok �ut enye, ony �un asana ebeke nkan eken. Edi owo Samaria kiet emi asanadeke us �un oro edis �im ebiet emi enye odude, ok �utenye, mb �om ony �un anam enye.”—Luke 10:30-33.

Ete emi Jesus ob �ukde mb �uk emi �on �o �odi �on �oke ediwak mme oku ye mme Levite emi �esinam-de utom ke temple �ed �un ke Jericho. Mm �o �esi-sana nkp �o nte itiat 14 �eto temple �eny �on uf �ok.Us �un oro esinyene nd �ik, mbon nwo �esida donko. Edieke oku ye Levite �ekpek �utde eyen edemmm �o nte enyenede mf �ina, akpana mm �o �etuak�eda �enwam enye. Edi nte Jesus ob �ukde, mm �oikadaha inwam enye. Owo Samaria emi mme Jewmıdaha-da nte nkp �o kp �ot akatuak ada anwamenye.—John 8:48.

Didie ke owo Samaria oro akanwam eyen Jeworo? Jesus aka iso ete: “Enye asana ekpere,�ot �oh �o aran ye wine ke unan esie, ony �un �ob �opmm �o. Ndien emen enye odori ke enan esiemm �oony �un ada enye aka uf �okisen ony �un ese abanaenye. Ndien ke ndannsiere enye osio denariusiba �on �o enyene uf �okisen, ony �un �od �oh �o ete, ‘Seenye eny �in, ndien se ededi emi edibiatde akanoro, nyosio nn �o fi mma mfiak ndi mi.’ ”—Luke 10:34, 35.

OWO SAMARIA OW �UT KE IM �O IDI ATA MB �OH �OID �U¯N

LUKE 10:25-37

172

Ke Jesus emi edide Akwa Andikpep ama oko-b �uk mb �uk emi ama, enye ob �up ete oro ete: “Anieke otu owo ita oro ke afo ekere ke edi mb �oh �o-id �un owo emi �ok �odu �ode ke ub �ok mbon nwo?” Eteoro �ob �or �o ete: “Owo emi akatuade enye mb �om.”Etie nte enye iyomke ndid �oh �o “owo Samaria.” Je-sus ndien �od �oh �o enye ete: “Afo ka kanam kpas �ukntre.” Ik �o emi ke Jesus ada ow �ut enye se enyeakpanamde.—Luke 10:36, 37.

Id �uhe mf �onnkan us �un enwen emi Jesus ekpe-

kpepde nkp �o emi akan emi. Ekpedi Jesus �ok �od �o-h �o ete oro ke mbon emi mıd �ighe mme Jew �edimme mb �oh �oid �un esie nko, ndi ete oro ye mmeJew eken emi �ekes �uk �ekpande ut �on ke nnemeoro �ekpeny �ime? Etie nte mm �o ikpeny �imeke. Ediekpri mb �uk oro Jesus ob �ukde do es �in mme nkp �oemi mme owo oro �edi �on �ode, anam mm �o �edi �on �oowo emi edide mb �oh �oid �un mm �o. Owo emi edideata mb �oh �oid �un edi owo emi amade owo enwenony �un �of �onde ido ye enye nte Ik �o Abasi �od �oh �ode.

˙ SE OWO AKPANAMDE MAN ENYENE NSINSI UWEM˙ OWO SAMARIA EMI EKEDIDE ETI MB �OH �OID �U

¯N

� Nso inam ete kiet ob �up Jesus mme im �o ikpanam nso man inyene nsinsi uwem?� Mme Jew �en �im ke anie edi mb �oh �oid �un mmim �o? Ntak-a?� Didie ke Jesus anam nny �in idi �on �o owo emi edide mb �oh �oid �un nny �in?

73

173

Bethany odu ke edem usiahaut �in Obot Olive. ToJerusalem s �im do edi nkp �o nte itiat iba. (John11:18) Jesus aka uf �ok mme Martha ye Mary keBethany. Ndit �oeka iba emi ye Lazarus eyenekamm �o �edi ufan Jesus, es �it ony �un enem mm �o ndi-k �ut Jesus.

Id �ighe ekpri nkp �o Messiah ndika uf �ok owo. Mar-tha etem ediwak udia sia enye oyom ndinene-de nkama Jesus esen. Nte Martha os �uk et �ime-de, Mary eyeneka esie ke etie ekpere ukot Jesusakpan ut �on okop se Jesus ekpepde. Nte ini aka-de, Martha �od �oh �o Jesus ete: “ �Ob �on, nte afo uke-reke emi eyeneka mi �okp �onde utom �on �o mi ikp �on?D �oh �o enye edi edinwam mi nana.”—Luke 10:40.

Jesus iyatke es �it ye Mary, utu ke oro enye akam�on �o Martha item ke nte enye af �inade idem esienditem ediwak udia. Enye �od �oh �o ete: “Martha,Martha, afo amayak ediwak nkp �o �et �imede fi es �itye ekikere. Ibat ibat nkp �o, mme nkp �o kiet kp �ot, ke�eyom. Amaedi Mary, enye emek eti udeme ekeowo mıdib �oh �o enye.” (Luke 10:41, 42) Ik �o Jesus�ow �or �o ke uf �on id �uhe Martha ndibiat ini ntem nsionsio udia, ke udia kiet kp �ot ekem.

Se Martha oyomde ndinam nn �o Jesus idi �okke.Enye oyom ndikama Jesus esen. Edi enye ndis �inkpukpru ekikere esie ke utem udia iyakke enyeokop se Eyen Abasi ekpepde! Jesus �od �oh �o keMary akam anam nnennen nkp �o nte enye akpan-de ut �on �on �o im �o, sia se enye ekpepde ayanamuf �on �on �o enye. �Of �on kpukpru nny �in isiti item emi.

Jesus ekpep mbet esie akpan nkp �o enwen keenye ama �ok �okp �on do. Mbet esie kiet �od �oh �o enyeete: “ �Ob �on, kpep nny �in ndib �on akam, kpa nteJohn ekekpepde mme mbet esie.” (Luke 11:1) Je-sus ama ekpekpep mme owo ndib �on akam nkp �onte isua kiet ye ubak emi �ekebede, ke ini �ow �or �o-etop ukw �or �oik �o esie oro ke Obot. (Matthew 6:9-13) Etie nte mbet emi ikod �uhe ini oro, ntre Jesusafiak et �in mme akpan nkp �o emi enye ekekpepde

mm �o ke akam oro. Ekem enye �on �o uw �utnkp �o ndi-w �ut ntak emi anade �eb �on akam ke ub �ok ke ub �ok.

“Anie ke otu mbufo edinyene ufan, ediny �un akaeb �ine enye ke uf �ot okoneyo �ok �od �oh �o enye ete,‘Ufan, bu �ot mi uyo ita, koro ufan mi kiet os �uk otoisan edi, ndien nnyeneke nkp �o eke nn �imde enyeke iso’? Ndien owo emi odu ke es �it uf �ok �ob �or �o ete,‘Kuf �ina mi. Mm �ok �ok �obi us �un, ndien ami ye nkprindit �o mi imodod �uk idap; nkemeke ndidaha ndann �o fi nkp �o ndomokiet.’ Nd �oh �o mbufo nte, Okpo-s �ukedi nte enye mıdidahake ida in �o enye nkp �oke ntak edide ufan esie, ke akpanik �o ke ntak emienye �os �on �ode ey �ire, enye ayadaha ke eny �on �on �oenye nkp �o eke enye oyomde.”—Luke 11:5-8.

Ik �o Jesus iw �or �oke ke Jehovah etie nte ufan owooro, ke enye isimaha ndikop akam. Utu ke oro,akam �ow �or �o ke edieke owo emi mıkoyomke ndi-nwam ufan esie ke akpa akanwamde ke ini �ekey �i-rede �ebene enye, ke edima Ete nny �in emi odudeke heaven ayanam ebene emi nti ik �ot esie �ey �ire-de �ebene enye! Jesus adian do ete: “Nd �oh �o mbu-fo nte, �Eka iso �ebene, ndien �eyen �o mbufo; �eka iso�eyom, ndien mbufo �eyek �ut; �eka iso �ek �on, ndien�eyeberede �en �o mbufo. Koro kpukpru owo eke�ebenede �eb �ode, kpukpru owo eke �eny �un �eyom-de �ek �utde, �eyeny �un �eberede �en �o kpukpru owo eke�ek �onde.”—Luke 11:9, 10.

Jesus �on �o uw �utnkp �o ete ye eyen man ik �o esieenenede anwana. Enye �od �oh �o ete: “Ewe ete oduke otu mbufo eke edin �ode eyen esie ur �ukik �ot utuke iyak ke ini eyen esie ebenede enye iyak?

`Mme

edin �ode eyen ikpeyen ke ini eyen ebenede enyensenunen? Ke ntre, edieke mbufo, okpos �ukediemi �edi �okde, �efi �okde ndin �o ndit �o mbufo nti en �o,adana didie akan oro ke Ete mbufo ke heaven edi-n �o mbon oro �ebenede enye edisana spirit!” (Luke11:11-13) Enem nny �in etieti ndidi �on �o ke Ete nny �inemi odude ke heaven oyokop akam nny �in ony �un�on �o nny �in se inanade nny �in!

JESUS EKPEP¯NKP �O ABA

¯NA UKAMA ISEN YE AKAM

LUKE IBUOT 10 UFA¯NIK �O 38 ES �IM IBUOT 11 UFA

¯NIK �O 13

174

˙ JESUS AKA EKESE MARTHA YE MARY˙ OYOM �EB �O

¯N AKAM KE UB �OK KE UB �OK

� T �in se idide akpan nkp �o in �o Martha ye se idide akpan nkp �o in �o Mary. Nso ke ikeme ndikpep nto emi?� Ntak emi Jesus afiakde ekpep mbet esie akam?� Nso uw �utnkp �o ke Jesus �on �o ndiw �ut ke ana �eb �on akam ke ub �ok ke ub �ok?

74

175

Ib �ighike Jesus akafiak ekpep mme owo nte �ekpe-b �onde akam, edi id �ighe nkp �o enye emi ikp �on edise enye afiakde et �in abana ke ini ukw �or �oik �o esie.Ke ini Jesus akanamde ut �ibenkp �o ke Galilee, mmeowo �eked �oh �o ke enye ada odudu andikara mmedemon anam mme ut �ibenkp �o oro. �Efiak �et �in ukemik �o emi ye enye ke Judea.

Enyene ete kiet emi demon es �inede enye keidem iny �un iyakke enye et �in ik �o. Ke ini Jesusanamde demon �ow �or �o enye ke idem, idem akpaotuowo. Edi idem ikpaha mbon emi �eyomde ndi-k �ut ndudue nn �o Jesus. Mm �o �edori enye ik �o �ete:“Enye ada Beelzebub, andikara mme demon, eb �inmme demon.” (Luke 11:15) Mbon enwen �ed �oh �o Je-sus ow �ut mmim �o idi �on �o emi otode heaven manmmim �o ida oro idi �on �o owo emi enye edide.

Jesus �odi �on �o ke mm �o �edodomo im �o, ntre enye�ob �or �o mm �o se enye �ok �ob �or �ode mbon Galilee.Enye �od �oh �o mm �o ke obio ub �on ekededi emi mı-dianake kiet idib �ighike. Enye aka iso ete: “Edi-eke Satan nko abaharede ada anwana ye idem-esie, didie ke obio ub �on esie edis �on �o ada?” Jesusadian do ete: “Edieke edide nda nnuenub �ok Abasimb �in mme demon, obio ub �on Abasi eses �im mbu-fo.”—Luke 11:18-20.

Akpana “nnuenub �ok Abasi” emi Jesus et �indeabana mi anam mme owo �eti se iket �ibede ke mb �ukndit �o Israel ke ata edem edem. Ke ini Moses aka-namde ut �ibenkp �o ke es �it ok �ure Pharaoh, mbonemi �ekedude do �ema �ed �oh �o �ete: “Emi edi nnuen-ub �ok Abasi!” “Nnuenub �ok Abasi” oro ekewet IbetDuop ke itiatnwed iba. (Exodus 8:19; 31:18) Kpa“nnuenub �ok Abasi,” oro edi, edisana spirit esie,anam Jesus ekeme ndib �in demon nsio owo keidem nny �un nnam idem �os �on owo. Obio Ub �onAbasi eses �im mbon emi �esuade Jesus mi, sia Je-sus emi edide Edidem Obio Ub �on oro, ada oro yemm �o anam ut �ibenkp �o.

Jesus ndib �in demon nsio owo ke idem ow �ut ke

enye enyene odudu akan Satan. Se enye anamdeetie nte owo emi okopde odudu ndika nkanwanaye ekpeme uf �ok ub �on, akan enye, ony �un ebe od �ukuf �ok ub �on oro. Jesus afiak �on �o uw �utnkp �o emiabanade owo emi ndedehe spirit �ow �or �ode enyeke idem. Edieke owo oro mıtanke nti nkp �o id �onke es �it esie, spirit emi �ok �ow �or �ode enye ke idemayasana ye ndedehe spirit itiaba enwen afiak edi,ndien se idiw �or �ode owo oro isan enye emi �oy �odi �okakan eke akpa. (Matthew 12:22, 25-29, 43-45) Seiw �or �ode ndit �o Israel edi oro.

Se Jesus et �inde anam mma kiet ke otuowo �od �o-h �o enye ete: “Id �ibi emi akamande fi ye eba emi afoakawapde �ekop inemes �it!” Iban Jew �ekesib �ob �onakam �eyom ndidi eka pr �ofet. Enye emi mm �o �eke-yomde �ekan ekedi ndidi eka Messiah. Oro anammma emi ekere ke es �it enem Mary etieti ndidi ekaowo emi ekpepde nkp �o ntem. Edi Jesus et �in ik �oemi anamde mma oro �odi �on �o se idinamde owookop inemes �it. Enye �od �oh �o ete: “Baba, akam edimbon oro �ekopde ik �o Abasi �eny �un �enamde enye�ekop inemes �it!” (Luke 11:27, 28) Jesus ik �od �oh �okemme owo �esikpono Mary nte Abasi. Id �ighe owondidi iman �ow �or �oetop owo mme owo ndiw �or �o etopedinam enye okop inemes �it. Owo ndidi ata asana-utom Abasi edinam owo okop inemes �it.

Jesus asua �on �o mbon emi �ed �oh �ode enye ow �utmmim �o idi �on �o emi otode heaven. Se enye aka-namde ke Galilee edi emi nko. Enye �od �oh �o ke nku-k �ure idi �on �o emi �edin �ode mm �o edi “idi �on �o Jonah.”Jonah ndikes �ine ke id �ibi iyak usen ita ye enye ndi-k �okw �or �o ik �o uko uko tutu mbon Nineveh �ekabadees �it edi idi �on �o oro. Jesus �od �oh �o ete: “Edi, sese!se ikponde ikan Jonah odu mi.” (Luke 11:29-32)Jesus okpon akan Solomon nko emi �ob �on anwanSheba okokopde mb �uk �oni �on esie edi ndise.

Jesus adian do ete: “Owo idomoke utuenikanin �im ke ubet un �im nkp �o mme ndimen aban mf �uk,edi �ew �uk ke uw �uk utuenikan.” (Luke 11:33) Ik �o Je-

JESUS ET �I¯N SE IDINAMDE OWO OKOP INEMES �IT

LUKE 11:14-36

176

sus ekeme ndiw �or �o ke ndikpep nkp �o nny �un nnammme ut �ibenkp �o ke iso mbon emi etie nte ndid �ipunwana ikan. Mme nkp �o emi inyeneke uf �on in �omm �o sia mm �o mınenekede ik �ut se enye anamde.

Ib �ighike Jesus akanam demon �ow �or �o owo keidem. Demon emi ikayakke ete oro ekeme ndi-t �in ik �o. Akpana oro anam mme owo �etoro Jeho-

vah Abasi �eny �un �et �in se enye anamde �en �o mbonenwen. Jesus �od �oh �o mbon emi �ek �utde ndudue�en �o enye ete: “Ke ntre, kpeme idem, mbak unwanaeke odude fi ke idem edidi ek �im. Ntre, edieke of �u-ri idem fo ayamade, baba nde kiet mıny �un ik �imke,enye ayayama of �uri of �uri nte emi utuenikan aya-made �on �o fi unwana.”—Luke 11:35, 36.

˙ �EDA “NNUENUB �OK ABASI” �EB �IN MME DEMON˙ SE IDINAMDE OWO OKOP INEMES �IT

� Nso ke ndus �uk owo ke Judea �et �in ke ini Jesus anamde demon �ow �or �o owo ke idem?� Nso idi “nnuenub �ok Abasi,” ndien didie ke Obio Ub �on Abasi es �im mbon oro �ekopde ukw �or �oik �o Jesus?� Nso ikeme ndinam owo okop inemes �it?

75

177

Ke ini Jesus odude ke Judea, Pharisee kiet okotenye udia, enye ony �un aka. Etie nte �ekekot enyeudia uwemeyo, id �ighe udia mbubreyo. (Luke 11:37, 38; men Luke 14:12 domo.) Mme Pharisee �esi-yet ub �ok �es �im ek �unub �ok mbemiso �ediade udia. Je-sus inamke ut �o nkp �o emi. (Matthew 15:1, 2) Owoemi eyetde ub �ok es �im ek �unub �ok ibiatke Ibet Aba-si, edi Abasi id �oh �oke ke se anade �enam edi emi.

Idem akpa Pharisee oro nte Jesus mıyetkeub �ok ntre. Jesus �odi �on �o ke idem akpa enye,ony �un �od �oh �o enye ete: “Ke emi mbufo mme Phar-isee �enanam edem cup ye usan �esana, edi es �itmbufo �ey �oh �o ye nkp �o nwo ye idi �okido. Mbufomme anana-ibuot owo! Nte id �ighe enye emi aka-namde edem anam es �it nko?”—Luke 11:39, 40.

Mf �ina id �ighe owo ndiyet ub �ok asana mbem-iso adiade udia; mbub �ik emi mme owo �enamdeke Ik �o Abasi edi mf �ina. Mme Pharisee ye mbonenwen emi �esiyetde ub �ok �es �im ek �unub �ok inamkees �it mm �o asana. Emi anam Jesus �on �o mm �o itememi: “ �Eda mme nkp �o eke �edude ke es �it �en �o mmeubuene, ndien, sese! kpukpru nkp �o eken �ebana-de mbufo �eyesana.” (Luke 11:41) Akpanik �o ke Je-sus et �in emi. �Ekpesin �o owo nkp �o ke ntak ima, id �i-ghe man �edi eti owo ke eny �in mbon enwen.

Id �ighe nte ke mbon emi Jesus �on �ode itememi isin �oh �o owo nkp �o. Jesus �od �oh �o ete: “Mbufo[ �emesisio] ubak ik �on mint ye ik �on rue ye kpukpruik �onudia kiet ke itie duop �en �o, edi mbufo �ef �umiunenikpe ye ima Abasi! Edi mbiomo mbufo ndi-nam mme nkp �o emi, edi �ekuny �un �etre ndinammm �o eken.” (Luke 11:42) Ibet Abasi �ok �od �oh �o �esi-n �o mbak duop ke kpukpru se �et �ode. Emi nko ke�esikot tithe. (Deuteronomy 14:22) �Ema �esin �o nkout �o ik �on nte mint ye rue emi �ekesidade �enam udia�ofu �on. Mme Pharisee �ema �esin �o nkpri nkpri nkp �oemi, edi mm �o ikesinamke mme akpan nkp �o emiIbet �od �oh �ode �enam, ut �o nte ndinam se inendenny �un ns �uk idem nsana ye Abasi.—Micah 6:8.

Jesus aka iso �od �oh �o ete: “Mb �om mbufo mmePharisee, koro mbufo �emade nkp �oitie iso ke mmesynagogue ye ek �om ke anwaurua! Mb �om mbufo,koro mbufo �ebietde mme udi eke �ed �ibede, ekemme owo �ed �okde �esana mıny �un idi �on �oke!” (Luke11:43, 44) Mme owo emi mıdi �on �oke ke ut �o udioro odu do �ekeme ndid �ok nsana �eny �un �edehe.Ntem Jesus ow �ut ke id �ighe kpukpru owo �edi �on �onte mme Pharisee emi �edi �okde �eketre.—Matthew23:27.

Ete kiet emi enenerede �odi �on �o Ibet Abasi �od �o-h �o Jesus ete: “Andikpep, ke edit �in nkp �o emi, afo�om �os �on �o nny �in eny �in nko.” Edi ana Jesus anammme owo nte ete emi �edi �on �o ke mmim �o inwamkemme owo. Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Mb �om mbufonko emi �efi �okde Ibet, koro mbufo �eb �opde mbio-mo eke �os �onde ndibiom �edori owo ke idem, edimbufo ke idem mbufo idaha nnuenub �ok kiet it �ukmbiomo oro! Mb �om mbufo, koro mbufo �ebotdeudi mme pr �ofet, edi mme ete ete mbufo �ekewotmm �o!”—Luke 11:45-47.

Mbiomo emi Jesus et �inde abana mi edi ibetenye emi mme Pharisee �ekekpepde mme owo,emi owo mıkewetke-wet, ye nsio nsio us �un ekenemi mm �o �esinamde Ibet anwana. Mm �o iyakkemme owo �ekop inem uwem. Utu ke oro, mm �o�ekam �es �uk �eyom mme owo �en �im nkp �os �on ibetmm �o emi �etiede nte ndodobi mbiomo. Mme eteete mm �o �ekewot mme pr �ofet Abasi �ot �on �ode keeyo Abel. Idahaemi ndit �o mm �o emi �ebotde udi�en �o mme pr �ofet mi, man mme owo �ekere ke mm �o�ekpono mme pr �ofet, �enam ukem ub �okutom mmeete ete mm �o. Kpa mm �o �eyom ndiwot akakanPr �ofet Abasi emi. Jesus �od �oh �o ke Abasi oyob �upmm �o iy �ip mme pr �ofet oro. Se ikony �un it �ibede edioro ke isua 70 eyo Christ, oro edi, ke nkp �o nteisua 38 ama ekebe.

Jesus aka iso ete: “Mb �om mbufo emi �efi �okdeIbet, koro mbufo �ememen ukp �oh �ode ifi �ok �efep;

JESUS ADIA UDIA KE UF �OK PHARISEELUKE 11:37-54

178

mbufo ke idem mbufo ibehe id �uk, �emeny �un �ebi �o-n �o mm �o eke �eyomde ndibe nd �uk!” (Luke 11:52)Mbon emi �ekpesikpep mme owo Ik �o Abasi, edimm �o inamke oro. Utu ke oro mm �o iyakke mmeowo �edi �on �o Ik �o Abasi iny �un iyakke se Ik �o Abasiet �inde anwana mm �o.

Mme Pharisee ye mme scribe �enam nkp �o di-die ke ini �ekopde ik �o emi? Ke ini Jesus oyomdendidaha nkp �on mm �o, mm �o �et �on �o mf �ina ye enye�eny �un �et �on �o ndifak enye mb �ume. Mm �o ib �upkemme mb �ume emi man �ekpep nkp �o, edi �eb �up manJesus et �in ik �o emi mm �o �edidade �em �um enye.

˙ JESUS ASUA �ON �O MME PHARISEEEMI �EDIDE MBUB �IK

� Nso inam Jesus asua �on �o mme Pharisee ye mme scribe?� Nso ndodobi mbiomo ke mm �o �eb �op �edori mme owo?� Nso idiw �or �o mbon emi �et �on �ode mf �ina ye Jesus �eny �un �eyomde ndiwot enye?

76

179

Ke ini Jesus os �uk odude ke uf �ok owo Phariseeoro okokotde enye udia, ata ediwak owo ke �edake anwa �ebet enye. Mme owo �ema �esida ntem�ebet enye ke Galilee. (Mark 1:33; 2:2; 3:9) Edi-wak owo mi ke Judea �eyom ndik �ut enye nny �unnkop ik �o esie; mm �o itiehe nte mme Pharisee emi�edude ke itie udia oro ye Jesus.

Se Jesus et �inde enenede ebehe mme mbetesie: “ �Ekpeme idem ye leaven mme Pharisee,emi edide mbub �ik.” Id �ighe akpa ini emi Jesus�on �ode mm �o ut �o item emi edi emi. Edi se enyeok �utde ke itie udia emi ow �ut ke item emi edi se�efiakde �en �o. (Luke 12:1; Mark 8:15) Mme Phari-see �ekeme ndinam nte idi mbon Abasi man mmeowo ididi �on �o ke mm �o �edi mbub �ik, edi ana �eyara-de mm �o. Jesus �od �oh �o ete: “

¯Nkp �o id �uhe eke �et �im-

de �ed �ip oro owo mıdiyarakede, nd �ibenkp �o iny �unid �uhe oro owo mıdifi �okke.”—Luke 12:2.

Etie nte ediwak mbon emi �edade �ekop se Je-sus ekpepde emi �eto Judea, mm �o ikod �uhe ke inienye ekekpepde nkp �o ke Galilee. Emi anam enyeafiak et �in ndus �uk akpan nkp �o emi enye ama eke-tet �in ke Galilee. Enye �od �oh �o mbon emi �ekopdeik �o esie ete: “ �Ekufehe mm �o emi �ewotde ikp �ok-idem ndien mıkemeke ndinam nkp �o nkan oro.”(Luke 12:4) Nte enye ama eketet �in ke Galilee,enye afiak et �in ntak emi anade mme mbet esie�ebu �ot idem ke Abasi �eny �un �en �im ke enye eye-se abana mm �o. Ana mm �o nko �edi �on �o Eyen owo�eny �un �edi �on �o ke Abasi ekeme ndinwam mm �o.—Matthew 10:19, 20, 26-33; 12:31, 32.

Owo kiet ke otuowo et �in se inenerede ibeheenye idahaoro: “Andikpep, d �oh �o eyeneka mi aba-hade nkp �o-akpa �on �o mi.” (Luke 12:13) Ibet �od �o-h �o ke ana udeme nkp �o-akpa emi �en �ode akpanokpon ut �im ikaba, ntem id �ighe emi ekedi mf �ina.(Deuteronomy 21:17) Edi etie nte ufan emi oko-yom �en �o im �o nkp �o awak akan se �ekpen �ode. Edi

Jesus imaha ndis �in idem ke mbubehe mm �o. Enyeob �up owo oro ete: “Da owo, anie ekemek mi nteebiereikpe mme edeme-udeme ke uf �ot mbufo?”—Luke 12:14.

Ekem Jesus �on �o kpukpru owo item emi: “ �Et �ineny �in �ekpeme idem ke kpukpru or �uk edis �in es �itke nkp �o owo, koro idem ke ini owo enyenedenkp �o barasuene, uwem esie itoho ke mme nkp �oemi enye enyenede.” (Luke 12:15) �Okp �ok �om owoenyene se enyenyene, ndi enye idikpaha usenkiet ikp �on kpukpru inyene oro? Jesus ada mb �ukemi owo mıdifreke �os �on �o se enye et �inde emi;mb �uk oro ony �un ow �ut ke �of �on owo enyene etieny �in ye Abasi:

“Inwan owo inyene kiet ama �of �on nkp �o eti-eti. Mm �odo enye ekere ke es �it esie, ete, ‘Ndi-nam nso, ke emi mmenyeneke ebiet eke mbo-nde mbunw �um inwan mi?’ Ntre enye �od �oh �o ete,‘Nyanam emi: Nyow �uri mme uf �ok ubonnkp �o minny �un mb �op se ikponde ikan, ndien do ke ndi-tan kpukpru mbunw �um mi ye of �uri nti nkp �o mimbon; ndien ny �od �oh �o ukp �on mi nte: “Ukp �on, afoemenyene ediwak nti nkp �o emi obonde �on �o edi-wak isua; du �ok odudu, dia, nw �on, kop inemes �it.” ’Edi Abasi �od �oh �o enye ete, ‘Afo anana-ibuot owo,�eyekpak ukp �on fo ke ub �ok fo ke okoneyo emi.Anie, ndien, edinyene mme nkp �o eke afo �ok �ok �o-de obon?’ Ntem ke etie ye owo eke �ok �ode nkp �o-uto obon �on �o idemesie edi mınyeneke inyene kenkan Abasi.”—Luke 12:16-21.

Ekeme ndid �on mme mbet Jesus ye mbon ekenemi �ekopde se Jesus ekpepde ndik �o akpak �ipinyene mbon. Mıd �ighe, se �edidiade, se �edis �ine-de, mme itie udakibuot ekeme nditre mm �o ndi-nam nkp �o Jehovah. Ntem Jesus afiak �on �o itemoro enye �ok �on �ode nkp �o nte isua kiet ye ubak keedem ke Ukw �or �oik �o Oro ke Obot:

“ �Etre ndit �imede es �it mbana uwem mbufo �ete

JESUS �ON �O MME OWO ITEM ABA¯NA INYENE

LUKE 12:1-34

180

ididia nso mme �ebana ikp �okidem mbufo �ete idi-s �ine nso. . . . �Et �im �ese mme raven �ete mm �oisuanke nkpas �ip iny �un id �okke-d �ok, mm �o iny �uninyeneke ebiet ubon mbunw �um inwan ye uf �okubonnkp �o, edi Abasi ke �ob �ok mm �o. Nte mbufois �onke urua ikan mme inuen? . . . �Et �im �ese ekpon-id �im nte �ek �oride; mm �o ikpaha utom iny �un ifiak-ke ndidi; edi nd �oh �o mbufo nte, Kpa Solomon keof �uri ub �on esie ikes �ineke nkp �o nte kiet ke otumm �o emi. . . . Ntem �etre ndiyom se mbufo �edi-diade ye se mbufo �edinw �onde, �eny �un �etre ndit �i-mede es �it . . . Ete mbufo �ofi �ok ke mbufo �emeyommme nkp �o emi. . . . �Eka iso �eyom obio ub �on esie,ndien �eyedian mme nkp �o emi �en �o mbufo.”—Luke12:22-31; Matthew 6:25-33.

Anie ediyom Obio Ub �on Abasi? Jesus ow �utke ata ekpri ibat mbon emi �edinamde akpanik �o,“ekpri otuer �on,” �ediyom Obio Ub �on. �Eyet �in nteini akade ke mm �o �edi owo 144,000 kp �ot. Nso ke�edinam in �o mm �o? Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Etembufo emeny �ime ndida obio ub �on oro nn �o mbu-fo.” Mm �o idis �inke idem iyom inyene is �on emi, siain �o ekeme ndiy �ip. Utu ke oro, mm �o �edis �in es �itiyom “nkp �outo eke mıdikp �uhu ke heaven,” kpaebiet emi mm �o �editienede Christ ikara.—Luke 12:32-34.

˙ UW �UT¯NKP �O ORO ABA

¯NADE OWO INYENE

˙ JESUS ADA RAVEN YE EKPO¯NID �IM �ON �O UW �UT

¯NKP �O

˙ “EKPRI OTUER �O¯N” �EYED �UK OBIO UB �O

¯N

� Didie ke Jesus �ob �or �o ik �o oro abanade edibahade nkp �o-akpa?� Ntak emi anade nny �in inenede ikere ibana uw �utnkp �o oro Jesus �on �ode?� Nso ke Jesus et �in abana mbon oro �editienede enye idu ke Obio Ub �on?

77

181

Jesus ama et �in ke “ekpri otuer �on” ke �edin �o itieke Obio Ub �on heaven. (Luke 12:32) Edi oyoyommm �o �enenede �es �in idem �enam nkp �o man �ekemendib �o nw �or �onda ut �ip oro. Ke ndit �im nt �in, enyeet �in ntak emi anade owo odu eti uwem ediekeenye oyomde ndid �uk Obio Ub �on oro.

Ntem, Jesus �od �oh �o mme mbet esie �ebeneidem �ebet ini emi enye edifiakde edi. Enye �od �o-h �o ete: “ �Eb �ob �o mb �ob �o ke is �in mbufo �eny �un �enammme utuenikan mbufo �esak, mbufo �eny �un �ebietmme owo emi �etiede �ebet eteuf �ok mm �o ke inienye otode nd �o �ony �on edi, man ke ini enye edi-dide edik �on us �un, mm �o �ekpeberede �en �o enye ini-kiet inikiet. If �in emi eteuf �ok mm �o edidide edik �utmm �o �etiede �ekpeme �ekop inemes �it!”—Luke 12:35-37.

Mme mbet �es �os �op �edi �on �o ut �o edu emi Jesusoyomde mm �o �enyene. If �in emi enye et �inde abana�etetie �ebet ini emi eteuf �ok mm �o ediny �onde idi.Jesus �od �oh �o ete: “Edieke enye [eteuf �ok mm �o]otode edi ke uf �ot okoneyo, mme ke nkp �ousen,ony �un ok �utde mm �o �enamde ntem, mm �o �eyekopinemes �it!”—Luke 12:38.

Item Jesus emi ibanake asanautom ndisis �inif �ik nnam utom esie. Se Jesus emi edide Eyenowo et �inde abana idemesie ke uw �utnkp �o emianam idi �on �o emi. Enye �od �oh �o mme mbet esieete: “Mbufo nde, �ebene idem, koro Eyen owoeyedi ke hour eke mbufo mıdorike eny �in.” (Luke12:40) �Ow �or �o ke Jesus eyedi ke ini iso. Enyeoyom mme anditiene enye �edu ke mbeneidem,akpan akpan mbon emi �edude ke “ekpri otu-er �on.”

Sia Peter oyomde ndit �im mfi �ok se Jesus et �in-de abana, enye ob �up ete: “ �Ob �on, nte afo et �inuw �utnkp �o emi �on �o nny �in mme et �in �on �o kpukpruowo nde?” Utu ke Jesus �ob �or �o se Peter ob �up-de nnennen nnennen, enye �on �o mm �o uw �utnkp �o

ete: “Anie ndien edi akama-ukp �oh �ode emi anam-de akpanik �o, ony �un enyenede �oni �on, emi ete-uf �ok esie edimekde ete ese abana otu asana-utom esie ony �un �on �o mm �o udeme udia mm �o kennennen ini? Of �un oro eteuf �ok esie edidide ok �utenye anamde ntem, okop inemes �it! Ke akpanik �oke nd �oh �o mbufo nte, Enye eyemek enye ete eseabana kpukpru inyene esie.”—Luke 12:41-44.

Ke uw �utnkp �o emi enye �ok �on �ode mm �o mbem-iso idahaemi, “eteuf �ok” oro ekedi Jesus emi edi-de Eyen owo. Ntem mbon emi �edude ke “ekpriotuer �on” ke �ekot “akama-ukp �oh �ode emi anam-de akpanik �o,” mm �o ke �ediny �un �en �o Obio Ub �onoro. (Luke 12:32) Ik �o Jesus emi �ow �or �o ke ndu-s �uk mbon emi �edude ke otu emi �edin �o “otu asa-nautom esie” se mm �o �eyomde, oro edi, “udemeudia mm �o ke nnennen ini.” Ntem, Peter ye mmembet eken emi Jesus esikpepde Ik �o Abasi �edi �o-n �o ke odu ini emi Eyen owo edidide ke ini iso.Mm �o �edi �on �o nko ke ini oro, �eyenam ndut �im man�esikpep “otu asanautom” Jesus Ik �o Abasi.

Jesus ada us �un enwen ow �ut ntak emi anademme mbet esie �edu ke mbeneidem �eny �un �ekpe-me nte mm �o �edude uwem. Enye anam emi ko-ro mm �o �ekeme ndifu ifu, idem ndit �on �o nt �ime yemme mbet nte mm �o. Enye �od �oh �o ete: “Edi ediekeof �un oro edid �oh �ode ke es �it esie ete, ‘Eteuf �ok mieb �ighi ndidi,’ ediny �un �ot �on �ode ndimia if �in iren yeif �in iban, ony �un adia ony �un �onw �on ony �un akpamm �in, eteuf �ok of �un oro eyedi ke usen eke enyemıdorike eny �in enye ndidi ye ke hour eke enyemıfi �okke, oyony �un �on �o enye ata �okp �os �on ufenony �un �on �o enye udeme ke otu mm �o emi mınam-ke akpanik �o.”—Luke 12:45, 46.

Jesus �od �oh �o ke im �o ikedi “ndis �in ikan ke is �on.”Enye ama ony �un anam oro nko, sia se enyeekekpepde ama ayarade nsunsu ukpepnkp �o yeido edinam mme owo ony �un anam ndus �uk owo

ANA AKAMA-UKP �OH �ODE EMI ANAMDEAKPANIK �O EBE

¯NE IDEM!

LUKE 12:35-59

182

�enenede �et �oh �o ye enye. Se enye ekekpepde amaakam anam mbon emi �ekpedianade kiet �etre ndi-diana, anam ‘ete adianade �okp �on eyeneren esie,eyeneren ony �un adianade �okp �on ete, anam ekaadianade �okp �on eyen esie anwan, eyenanwanony �un adianade �okp �on eka, anam eka ebe adia-nade �okp �on nwan eyen esie, nwan eyen ony �unadianade �okp �on eka ebe.’—Luke 12:49, 53.

Enye et �in mme ik �o emi abana mme mbetesie. Jesus ndien �ot �on �o ndit �in ik �o nn �o otuowo.Ata ediwak owo iny �imeke ndin �im mme nkp �o oro

�ew �utde ke enye edi Messiah, ntem enye �od �oh �omm �o ete: “Ke ini mbufo �ek �utde idi �ok eny �on �ow �o-r �ode ke edem usoput �in, idaha oro mbufo �ete,‘Oyobio ke edi,’ ndien osu ntre. Ndien ke inimbufo �ek �utde of �um edem us �uk abarade, mbu-fo �ed �oh �o �ete, ‘Eyo oyofiop etieti,’ ndien �ow �or �ontre. Mbon mbub �ik, mbufo �emefi �ok nte �ed �un �ore-de idi �on �o eke �edude ke iso is �on ye ikpaeny �on,anam didie ndien mbufo mıfi �okke nte �ed �un �ore-de akpan ini emi?” (Luke 12:54-56) Ke akpanik �omm �o ibeneke idem.

˙ ANA AKAMA-UKP �OH �ODE EMI ANAMDE AKPANIK �O EBE¯NE IDEM

˙ JESUS EKEDI NDIT �O UBAHADE

� Anie edi “eteuf �ok,” anie ony �un edi “akama-ukp �oh �ode emi anamde akpanik �o”?� Ntak emi mme mbet �ekemede ndid �oh �o ke akama-ukp �oh �ode emi anamde akpanik �o oyodu ke ini iso,

ndien nso ke enye edinam?� Ntak emi anade �enam item Jesus oro �od �oh �ode ‘ �edu ke mbeneidem’?

78

183

Jesus odomo ke nsio nsio us �un ndinam mme owo�ekere �ebana nte mm �o �enamde nkp �o Abasi.

¯Nkp �o

enwen et �ibe emi afiakde ada nneme emi edi kemm �o �ema �ekew �or �o ke uf �ok Pharisee kiet.

Ndus �uk owo �et �in �ebana nkp �o mm �oneyet kietemi eket �ibede. Mm �o �et �in “ �ebana mbon Galileeemi [Pontius] Pilate akadade iy �ip mm �o abuak yeuwa mm �o.” (Luke 13:1) Nso ke ut �o ik �o oro �ow �or �o?

Etie nte mbon Galilee emi �edi mbon emi �eke-wotde ke ini ediwak mme Jew �ekes �inde nt �ime�ed �oh �o ke mmim �o iny �imeke Pilate osio ok �uk emi�esit �ipde ke temple ada anam ekwa emi edimendemm �on id �uk Jerusalem. Edi etie nte ikp �o owo tem-ple �ema �eny �ime Pilate ada ok �uk emi anam nkp �oemi. Ekeme ndidi mbon emi �eb �ukde mb �uk emi �en �oJesus �ekere ke mbon Galilee oro �ekekpana ke ntakidi �oknkp �o mm �o. Edi Jesus iny �imeke se mm �o �et �in-de oro.

Enye ob �up mm �o ete: “Nte mbufo �ekere ke mbonGalilee emi �ema �edi �ok �ekan of �uri mbon Galileeeken koro mme nkp �o emi �ekes �imde mm �o?” Jesus�odi �on �o ke id �ighe ntre. Enye ada nkp �ont �ibe emiod �uri mme Jew ut �on ete: “Ke mbufo mıkabakedees �it, kpukpru mbufo �eyetak kpas �uk ntre.” (Luke13:2, 3) Jesus et �in nkp �o mm �oneyet enwen emios �uk et �ibede ndondo emi. Etie nte enye oro eke-t �ibe nko ke ini �es �uk �enamde ekwa mm �on oro. Enyeob �up ete:

“Owo ef �iteta emi t �owa Siloam �ok �odu �ode �ot �o,ony �un owotde mm �o, nte mbufo �ekere ke mm �o�ekama is �on eke okponde akan eke kpukpru owoeken emi �ed �unde ke Jerusalem?” (Luke 13:4) Eke-me ndidi otuowo emi �ekere ke mme owo emi �eke-kpana ke ntak idi �okido mm �o. Jesus is �uk iny �imekeut �o ekikere emi. Enye �odi �on �o ke mme “nkp �ont �i-be unana idoteny �in” �esiny �un �edi ntak ut �o nkp �omm �oneyet emi. (Ecclesiastes 9:11) Akpana mmeowo emi �ekpep nkp �o �eto nkp �ont �ibe emi. Jesus�od �oh �o mm �o ete: “Ke mbufo mıkabakede es �it, kpu-

kpru mbufo �eyetak kpas �uk ntre.” (Luke 13:5) Edinso inam Jesus �os �on �o et �in nkp �o emi idahaemi?

Edi ke ntak emi ini emi os �uk os �uh �ode enye ndi-da nkw �or �o ik �o mıwakke aba. Ntre enye �on �o mm �ouw �utnkp �o emi: “Owo kiet ekenyene eto fig emi�et �ode ke inwan vine esie, enye ony �un edi ediyommfri ke es �it, edi ikwe. Ndien enye �od �oh �o �odi �onvine ete, ‘Sese isua ita �edi emi nkasana nyommfri ke eto fig emi, edi nkwe. Kpi enye du �ok! Ntakemi enye adade abiat is �on?’ �Odi �on vine oro �ob �o-r �o enye ete, ‘Eteuf �ok, yak enye ada isua emi nko,tutu nt �ibi is �on nkanade enye nk �uk nny �un ndu �on �ombio ke es �it; ndien edieke enye edinw �umde mfri

ke ini iso, eyet �im �of �on; edi edieke mınw �umke, afoeyekpi enye �odu �ok.’”—Luke 13:6-9.

Ke se ibede isua ita idahaemi, Jesus es �in idemanwam mme Jew �enyene mbu �otidem. Edi ibatibat owo �edi mbet esie ke adana of �uri utom emienye anamde. Idahaemi ke �oy �oh �o isua inan emienye anamde utom ukw �or �oik �o, enye ke enenedees �in ukeme. Eketie nte nkp �o emi enye et �ibide is �onakanade mme Jew, emi eto fig oro akadade aba-na, ok �uk ony �un �odu �on �o mbio ke es �it ke ndikw �or �oik �o nny �un nkpep mme owo nkp �o ke Judea ye Pe-rea. Edi nso ikedi ut �ip? Mbon Jew ifan kp �ot �enamnkp �o �ebana ukw �or �oik �o esie. Ata ediwak mme Jewiny �imeke ndikabade es �it, ndien ana �esobo mm �o.

Sia ata ediwak mm �o mımaha ndikabade es �it,

NTAK �EDISOBODE MME JEW ORO MˆIN �IMKE KE AKPANIK �O

LUKE 13:1-21

184

mm �o �efiak �ew �ut emi esis �it ini ke oro ebede,ke usen Sabbath. Jesus ke os �uk ekpep nkp �o kesynagogue. Enye ok �ut mma kiet emi on �uh �odeke isua 18 ke ntak emi demon ot �uh �orede enye.Mb �om mma emi anam Jesus, enye ony �un �od �oh �oenye ete: “

¯Nwan owo, �esana fi ke mmemidem fo

�eyak.” (Luke 13:12) Jesus odori enye ub �ok, ndienkpa idahaoro enye enenede ada ony �un �ot �on �o ndi-n �o Abasi ub �on.¯

Nkp �o emi ayat akwa owo emi etiede ibuot kesynagogue oro es �it, enye ony �un �od �oh �o ete: “Usenitiokiet �edu oro �ekpenamde utom; ntre mbufo �edi

ke mme usen oro man �enam ud �on �o �ek �ure mbufo,�ekudi ke usen sabbath.” (Luke 13:14) Ete oro id �o-h �oke ke Jesus inyeneke odudu ndik �ok mme owoud �on �o; utu ke oro, enye ok �ut ndudue �on �o mmeowo ndimen ud �on �o mm �o mb �ine Jesus ke Sab-bath! Jesus ob �up mm �o mb �ume emi anamde owoekere nkp �o mi ete: “Mbon mbub �ik, nte mbufo owokiet kiet isitatke enan mme ass mbufo ke uf �ok ufe-ne ke sabbath ida iw �or �o ik �on �o mm �on �onw �on? Nteini ikemke nte �ekpetatde nwan emi edide eyenAbraham mi nkp �ok �obi emi ke usen sabbath, kpanwan emi Satan �ok �ob �opde ke of �uri isua ef �itetaemi?”—Luke 13:15, 16.

B �ut anam mme andibi �on �o emi, edi es �it enemotuowo ndik �ut ikp �o nkp �o emi Jesus anamde.Ekem Jesus afiak etie ke Judea �on �o uw �utnkp �o ibaoro �ebanade Obio Ub �on, emi enye ama �ok �on �on �oke ini etiede ke es �it ubom ke Inyan Galilee.—Mat-thew 13:31-33; Luke 13:18-21.

˙ JESUS ADA¯NKP �O IBA EMI �EKET �IBEDE EKPEP MME OWO

¯NKP �O

˙ ANAM UD �O¯N �O OK �URE MMA KIET KE SABBATH

� Ewe nkp �o mm �oneyet iba ke Jesus ada od �uri mme owo ut �on, ndien nso ke enye od �uri mm �o ut �on abana?� Didie ke uw �utnkp �o eto fig oro mınw �umke mfri ow �ut nte mme Jew �etiede?� Nso ke akwa owo emi etiede ibuot ke synagogue oro ayat es �it abana, ndien didie ke Jesus ow �ut

ke enye edi mbub �ik?

79

185

Nte Jesus os �uk ekpepde nkp �o ke Judea, enyeet �in idahaemi abana nkp �o emi mbon emi �ekpan-de ut �on �en �o enye �ekemede ndis �op ndi �on �o, oro edi,er �on ye otuer �on. Edi enye ada emi �on �o mm �o uw �ut-nkp �o. Uw �utnkp �o emi ekeme ndinam mme Jew oro�eti ik �o David emi: “Jehovah edi Andib �ok mi. Ndina-nake nkp �o. Enye anam mi ns �uh �ode nna ke awa-wa mbiet.” (Psalm 23:1, 2) Ke psalm enwen, Davidama �od �oh �o id �ut Israel ete: “ �Eyak nny �in it �on �o ed �onke iso Jehovah Andinam nny �in. Koro enye edideAbasi nny �in, ndien nny �in idi ik �ot emi enye �ob �okde.”(Psalm 95:6, 7) Ke akpanik �o, eb �ighi �ekesimen ndi-t �o Israel emi �ekedude ke idak Ibet �edomo ye er �onke uf �oker �on.

Sia ndit �o Israel �ekemanade-mana �edid �uk edio-mi Ibet Moses, oro anam �ed �oh �o ke mm �o �es �ineke “uf �oker �on” Abasi. Ibet akanam mm �o �edi isio yembon emi mıkod �uhe ke ediomi emi, ikony �un iyakkemm �o �etiene ut �o mbon oro �enam mme oburob �utnkp �o emi mm �o �ekesinamde. Edi ndus �uk ndit �o Is-rael �ema �esifiomo mme er �on Abasi. Jesus �od �oh �oete: “Ke ata akpanik �o ke nd �oh �o mbufo, Owo ekemısanake eny �inus �un ibe id �uk uf �oker �on, edi otodeebiet efen �od �ok od �uk, edi in �o ye owo nwo. Edi owoeke asanade eny �inus �un ebe od �uk edi ekpemer �on.”—John 10:1, 2.

Mbon emi �ekopde ik �o Jesus �ekeme ndikere keenye et �in abana mbon nsu emi �ekesid �oh �ode kemmim �o idi Messiah mme Christ. Mbon nsu emi �etiente in �o ye mbon nwo emi Jesus et �inde abana. Ina-ha mme owo �etiene mm �o. Utu ke oro, mm �o �ekpe-tiene “ekpemer �on.”Jesus afiak et �in ik �o abana ekpe-mer �on emi ete:

“Ekpeme-us �un eberede us �un �on �o enye, er �on�eny �un �ekop uyo esie, ndien enye okot er �on esie-mm �o ke eny �in ony �un ada mm �o �ow �or �o. Ke enyeama akatan kpukpru se inyenede enye �ow �or �o, enyeebem mm �o iso, mme er �on �eny �un �etiene enye, koromm �o �efi �okde uyo esie. Mm �o iditieneke esenowo tu-

tu amama, utu ke oro �edifefehe enye, koromm �o mı-fi �okke uyo isenowo.”—John 10:3-5.

Mbemiso Jesus �ot �on �ode utom ukw �or �oik �o esie,John Andin �im Owo Baptism akanam utom nte ekpe-me-us �un. Enye akanam mme owo �edi �on �o ke Jesusedi enye emi mme er �on Abasi �ekpetienede. Ndu-s �uk mbon oro Jesus �okw �or �ode ik �o �on �o ke Galilee yeidem mi ke Judea �ekop uyo esie.

`Mm �on ke enye

‘edida mm �o �ow �or �o’ aka? Nso uf �on ke mm �o �edib �oke nditiene enye? Anaedi idem akpa ndus �uk mbonemi �ekopde ik �o emi sia ‘mm �o ifi �okke se mme nkp �oemi enye et �inde �on �o mm �o �ew �or �ode.’—John 10:6.

Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Ke ata akpanik �o ke nd �o-h �o mbufo, Ami ndi eny �inus �un nn �o mme er �on. Kpu-kpru mbon oro �edide �edid �oh �o ke mmim �o idi mi �edimme in �o ye mbon nwo; edi mme er �on ikopke uyomm �o. Ami ndi eny �inus �un; �eyenyana owo ekededieke edibede ke ami id �uk, enye eyebe od �uk ony �unebe �ow �or �o oyony �un ok �ut se adiade.”—John 10:7-9.

Jesus et �in abana obufa nkp �o idahaemi. Mbonemi �ekopde ik �o esie �edi �on �o ke id �ighe enye ke Aba-si akada anam ediomi Ibet emi okodude ke ediwakisua ikie. Ntre anaedi ik �o esie �ow �or �o ke im �o idimenmme er �on emi ikes �in ke uf �oker �on enwen. Nso keenye edinam in �o mm �o?

Jesus et �in se im �o idinamde ete: “Ami ndi manmm �o �ekpenyene nsinsi uwem. Ami ndi eti ekpeme-r �on; eti ekpemer �on ayak ukp �on esie �on �o kabanamme er �on.” (John 10:10, 11) Jesus ama �od �od �oh �ombet esie ete: “ �Ekufehe nd �ik, ekpri otuer �on, ko-ro Ete mbufo emeny �ime ndida obio ub �on oro nn �ombufo.” Enye eket �in emi man �od �on mm �o es �it. (Luke12:32) Mbon emi �edude ke “ekpri otuer �on” ke Jesusoyom ndimen nkes �in ke obufa uf �oker �on man mm �o“ �ekpenyene nsinsi uwem.” Uf �on emi “ekpri otuer �on”�edib �ode okpon etieti!

Ik �o Jesus ik �ureke ke oro. Enye adian do ete:“Mmony �un nnyene mme er �on enwen, emi mıtohoke uf �oker �on emi; ana nda mm �o oro nko ndi, ndien

ETI EKPEMER �O¯N YE UF �OKER �O

¯N

JOHN 10:1-21

186

mm �o �eyekop uyo mi, mm �o �eyeny �un �ekabade �ediotuer �on kiet, ekpemer �on kiet oyony �un odu.” (John10:16) “Mme er �on enwen” emi enye et �inde mi is �ine-ke ke “uf �oker �on emi.” Anaedi mm �o �es �ine ke uf �ok-er �on enwen, emi “ekpri otuer �on” emi �edidade ObioUb �on inyene mıs �ineke. Mme andidu ke uf �oker �onmbiba emi �enyene nsio nsio idoteny �in; ndus �uk �edi-du uwem ke heaven, mbon eken �edu mi ke is �on.Kpa ye oro, mme er �on emi �edude ke uf �oker �on mbi-ba emi �eyes �uk �eb �o uf �on �eto se Jesus edinamde.

Enye �od �oh �o ete: “Ntak edi oro Ete amade mi, koronyakde ukp �on mi nn �o.”—John 10:17.

Ediwak owo ke otuowo �ed �oh �o �ete: “Enye enyenedemon ony �un adama idat.” Edi mbon enwen �et �innkp �o emi ow �utde ke mm �o �ema se Jesus et �inde,ke ony �un �od �on mm �o nditiene Eti Ekpemer �on. Mm �o�ed �oh �o �ete: “Emi id �ighe ik �o owo emi enyenede de-mon. Nte demon ekeme nditat nnan eny �in?” (John10:20, 21) Mm �o �et �in �ebana owo emi akamanadennan, emi Jesus okony �un anamde ok �ut us �un.

˙ JESUS ET �I¯N ABA

¯NA ETI EKPEMER �O

¯N

YE UF �OKER �O¯N

� Ke ini Jesus et �inde ik �o abana er �on ye uf �oker �on, nso ke mme Jew oro �eti?� Jesus �od �oh �o ke anie idi Eti Ekpemer �on, ndien mm �on ke enye edida mme er �on ika?� Ewe uf �oker �on iba ke Jesus edida mme er �on ikes �in?

80

187

Jesus edi Jerusalem ndid �uk Us �or �o Ediyak Nn �o(mme se �esikotde Hanukkah). �Esinam us �or �o eminditi ini emi �ekefiakde �eyak temple �en �o. Ke seibede isua ikie ke edem, edidem Syria emi �eke-kerede Antiochus IV Epiphanes ama �ob �op itieuwaenwen odori ke eny �on akwa itieuwa ke temple Aba-si. Nte ini akakade, ndit �o oku kiet emi ekedide owoJew �ema �enwana �efiak �eb �o mme asua Jerusalem�eny �un �efiak �eyak temple �en �o Jehovah. T �on �o oro,mme Jew �esinam us �or �o emi kpukpru isua ke Chis-lev 25, emi edide ut �it ut �it November es �im nt �on �ont �on �o December idahaemi.

Ini etuep edi emi. Jesus ke asana ke etehe Solo-mon ke temple. Mi ke mme Jew �edikan enye �ek �uk�eny �un �ed �oh �o enye �ete: “Adana didie ke afo edi-nam ukp �on nny �in odu ke ey �ighe? Edieke afo edideChrist, t �in n �o nny �in inwan-inwan.” (John 10:22-24)Jesus �okp �ob �or �o didie? Kop se enye �ob �or �ode mi:“Mma nt �in nn �o mbufo, edi mbufo in �imke ke akpan-ik �o.” Jesus id �oh �oke mm �o nnennen nnennen ke im �oidi Christ nte enye �ok �od �oh �ode nwan Samaria kemben obube mm �on. (John 4:25, 26) Edi akpaka-na mm �o �edi �on �o owo emi enye edide ke ini enye�ok �od �oh �ode mm �o ete: “Ami mma ndodu mbemisoAbraham edidu.”—John 8:58.

Jesus oyom mme owo �ese mme se im �o inam-de edi se �eked �oh �ode ke Christ ayanam, ndien �edaoro �ebiere mme im �o idi Christ. Emi akanam enyeesid �oh �o mme mbet esie ete yak mm �o �ekut �in un �omme owo ke im �o idi Messiah. Edi idahaemi mmeJew �et �on �ode mf �ina ye enye mi, enye �od �oh �o mm �oete: “Mme utom eke ami ndade eny �in Ete mi nnam,mm �o emi �etie ntiense �ebana mi. Edi mbufo in �imkeke akpanik �o.”—John 10:25, 26.

Nso inam mm �o mın �imke ke Jesus edi Christ? Je-sus et �in ntak ete: “Mbufo in �imke ke akpanik �o, korombufo mıd �ighe er �on mi. Mme er �on mi �ekop uyo mi,ami mmony �un mfi �ok mm �o, ndien mm �o �etiene mi.Ami nny �un nn �o mm �o nsinsi uwem, ndien owo idi-

soboke mm �o tutu amama, baba owo kiet idiny �uniwamakede mm �o isio mi ke ub �ok. Se Ete mi �on �odemi okpon akan kpukpru nkp �o eken.” Enye et �in nkonte im �o ikperede ete im �o ete: “Ami ye Ete idi kiet.”(John 10:26-30) Kpa ye emi Jesus odude mi keis �on ndien Ete esie odu ke heaven, mm �o �edianakiet �eny �un �edian ub �ok ntre �enam nkp �o.

Ik �o Jesus ayat mme Jew tutu mm �o �efiak �etanitiat �eyom ndit �o enye nwot edi nd �ik inamke Jesus.Enye �od �oh �o mm �o ete: “Mma nw �ut mbufo ediwaknti utom emi �etode Ete. Ewe ke otu mme utom emike mbufo �et �on �o mi ke itiat?” Mme Jew �eb �or �o enye�ete: “Id �ighe ke ntak eti utom ke nny �in it �on �o fi keitiat, edi it �on �o fi ke ntak emi os �unide Abasi, koroafo . . . en �im idem ke abasi.” (John 10:31-33) Ntakemi mm �o �et �inde ut �o ik �o emi ke ini edide akananamJesus id �oh �oke ke im �o idi abasi?

Jesus �od �oh �o ke im �o imenyene odudu ndinamnkp �o emi mme Jew �ekerede ke Abasi ikp �on ekemendinam. Ke uw �utnkp �o enye �ok �od �oh �o ke im �o ime-keme ndin �o “mme er �on” “nsinsi uwem.” Id �uhe owondomokiet emi ekemede ndinam emi, Abasi ikp �onekeme ndinam. (John 10:28) Mme Jew �efre ke Jesusama �od �oh �o ke Ete im �o �on �o im �o odudu ndinam emi.

Jesus et �in ik �o ndiw �ut ke im �o ik �od �oh �oke ke im �oidi Abasi. Enye ob �up mm �o ete: “Nte owo ikewetkeke Ibet mbufo [ke Psalm 82:6] ite, ‘Ami nd �oh �o nte:“Mbufo �edi mme abasi”’? Edieke enye okokotdembon oro ik �o Abasi okobiomde ikpe ‘mme abasi,’. . . nte mbufo �ed �oh �o mi emi Ete akanamde asanaony �un osiode �od �on ke ererimbot �ete, ‘Afo omos �u-ni Abasi,’ koro nd �oh �ode nte, Ami ndi Eyen Abasi?”—John 10:34-36.

Edieke Ik �o Abasi okotde ndi �oi ebiereikpe “mmeabasi,” ntak emi mme Jew �ekped �oh �ode ke ikpa-naha Jesus �od �oh �o ke im �o idi “Eyen Abasi”? Je-sus et �in ik �o emi akpanade anam mm �o en �im keenye edi Eyen Abasi ete: “Edieke ami mmenam-ke utom Ete mi, �ekun �im mi ke akpanik �o. Edi edieke

DIDIE KE JESUS YE ETE ESIE �EDI KIET?JOHN 10:22-42

188

ami nnamde mm �o, idem �okp �ok �om mbufo in �imkemi ke akpanik �o, �en �im utom oro ke akpanik �o, manmbufo �ekpedi �edifi �ok �eny �un �eka iso �efi �ok �ete ke Eteabuana nkp �o ye ami, ami nny �un mbuana nkp �o yeEte.”—John 10:37, 38.

Ke ini mme Jew �ekopde emi, mm �o �edomo ndi-m �um Jesus edi enye �ob �oh �o mm �o. Enye �okp �on Je-rusalem, ebe Akpa Jordan, aka ebiet emi John aka-

dade en �im mme owo baptism nkp �o nte isua inanke edem. Etie nte ebiet emi iyomke us �un ikp �onus �uk us �uk Inyan Galilee.

Otuowo �edi �eb �ine Jesus mi, mm �o �eny �un �ed �oh �o�ete: “John ikanamke baba idi �on �o kiet, edi adanaediwak nkp �o emi John eket �inde abana owo emi�ekedi akpanik �o.” (John 10:41) Emi anam ediwakmme Jew �ebu �ot idem ye Jesus.

˙ “AMI YE ETE IDI KIET”˙ JESUS �OS �O

¯N �O ET �I

¯N KE IM �O ID �OH �OKE KE IDI ABASI

� Ntak emi Jesus �od �oh �ode mme owo �et �im �ese utom im �o?� Didie ke Jesus ye Ete esie �edi kiet?� Didie ke se Jesus okotde oto Psalm ow �ut ke mme Jew inenke ndidori enye ik �o �ete ke enye

en �im idem ke abasi mme �od �oh �o ke idi nka ye Abasi?

81

189

I KPEHE

5JESUS

AFIAK AKAEDEM USIAHAUT �IN

JORDAN

“EDIWAK OWO�EBU �OT IDEM YE ENYE.”

—JOHN 10:42

Jesus �okw �or �o ik �o ony �un �ok �ok mme owo ud �on �o keJudea ye Jerusalem. Ekem enye ebe Akpa Jordanasana ke obio ke obio ekpep mme owo nkp �o kePerea. Edi ke mıb �ighike enye afiak edi Jerusalem.

Ke ini Jesus odude ke Perea, owo kiet ob �upenye ete: “ �Ob �on, nte mm �o emi �enyanade iwak-ke?” Ekeme ndidi ete oro �ofi �ok nte mme adaisoido ukpono �esitiede �et �in mme mbon emi �edinya-nade �eyewak mme idiwakke. Jesus ib �or �oke mmeowo ifan �edib �oh �o, edi akam et �in abana se ana-de owo anam man �enyana enye. Enye �ob �or �o ete:“Mbufo �enwana �okp �os �on ndibe ke mfafaha us �unnd �uk.” Ke akpanik �o, oyom �enenede �es �in ukeme,�enwana. Ntak anade �enam emi-e? Jesus �od �oh �oete: “Nd �oh �o mbufo nte ediwak owo �eyeyom ndi-d �uk edi idikemeke.”—Luke 13:23, 24.

Man ow �ut ntak anade owo enenede es �in uke-me ndibe nd �uk, Jesus �od �oh �o ete: “Ke ini enyene-uf �ok adahade ke eny �on �ok �obi us �un, ndien mbufo�et �on �o ndida ke anwa nk �on us �un, �ete, ‘Ete, bere-de us �un n �o nny �in.’ . . . Edi enye �oy �ob �or �o mbufoete, ‘Mfi �okke ebiet eke mbufo �etode. �Edianade mike idem, kpukpru mbufo mme anam ukwanido!’ ”—Luke 13:25-27.

Se idiw �or �ode owo emi mısimaha ndika nkp �o keini—emi esikade nkp �o ini eke enye amama—ediemi. Enye ete idi idis �im �ema �eberi �eny �un �ek �obius �un. Akpakana enye abak edi, �okp �ok �om imem-ke in �o enye ndibak. Okony �un etie ntre ye edi-wak mbon emi �ekekopde ukpepnkp �o Jesus. Mm �oikadaha utuakibuot akpanik �o nte akpan nkp �o keuwem mm �o. Ata ediwak mbon oro �eked �onde Je-sus edinyana ikeny �imeke ke Abasi �ok �od �on Jesusedinyana mmim �o. Jesus �od �oh �o ke mm �o ‘ �eyetua�eny �un �eta edet’ ke ini �edisiode mm �o �edu �ok keanwa. Mme owo �eyeto kpukpru id �ut, �eto “edemusiahaut �in ye edem usoput �in, ye edem edere yeedem us �uk �edi, �eny �un �editie ke okpokoro ke obioub �on Abasi.”—Luke 13:28, 29.

Jesus �od �oh �o ete: “Mme ekperedem [mbon oromıd �ighe mme Jew ye mme Jew oro owo mıda-ha ke nkp �o] �edu eke �edibemde iso, mme ebe-iso [mme adaiso ido ukpono mme Jew oro �etan-de ase �ete ke idi ndit �o Abraham] �eny �un �edu eke�edikperede edem.” (Luke 13:30) Mm �o ‘ndikpereedem’ �ow �or �o ke ut �o mbon emi idid �ukke-d �uk ObioUb �on Abasi.

Ndus �uk mme Pharisee ndien �edi �eb �ine Jesus�edid �oh �o enye �ete: “W �or �o kp �on ebiet emi ny �on,koro Herod [Antipas] ke oyom fi ndiwot.” Etiente enye Edidem Herod �ok �ot �on �o ndit �in ik �o emiman anam Jesus �okp �on ebiet oro. Ekeme ndidind �ik anam Herod ke �em �on �enam im �o iwot pr �o-fet enwen nte �ekenamde im �o iwot John Andi-n �im Owo Baptism. Edi Jesus �od �oh �o mme Phari-see oro ete: “ �Eka �eked �oh �o ebuaik �ot oro �ete,

JESUS �OKW �OR �O IK �O KE PEREALUKE IBUOT 13 UFA

¯NIK �O 22 ES �IM IBUOT 14 UFA

¯NIK �O 6

192

‘Sese! Ami ke mb �in mme demon ndu �on �o nny �unnk �ok ud �on �o mf �in ye nkp �on, ndien ke �oy �oh �o usenita nyanam mma.’” (Luke 13:31, 32) Jesus okotHerod “ebuaik �ot” sia Herod ony �un akaride nkarinte ebuaik �ot. Edi Jesus idiyakke Herod mme owoenwen ekededi anam enye etre utom emi enyemık �ureke kana. Enye �om �on anam utom emi Eteesie �ok �on �ode enye ama, nte Abasi akaduakde,id �ighe nte owo ndomokiet oyomde.

Jesus afiak �ot �on �o isan. Enye aka Jerusalem,koro nte enye �od �oh �ode, “owo iny �imeke �ewot pr �o-fet ke mıd �ighe ke Jerusalem.” (Luke 13:33) Id �u-he pr �ofesi Bible ndomokiet emi �od �oh �ode ke anaMessiah akpa ke Jerusalem, ntre ntak emi Jesus�od �oh �ode ke ana im �o ikakpa do? Sia Jerusalemedi ibuot obio, ndien akwa esop Sanhedrin oroenyenede ekpeibet 71 odu do. Do ke �esikpe ikpembon emi �ed �oh �ode ke �edi mme pr �ofet abiana.¯Nkp �o enwen edi nte ke �esiwa mme unam uwa do.Ntem, Jesus �odi �on �o ke �ediwot im �o do, id �ighe keebiet enwen.

Jesus eseme mm �o ete: “Jerusalem, Jerusalem,afo emi owotde mme pr �ofet ony �un �ot �on �ode mm �oemi �ed �onde �etiene fi ke itiat—adana ediwak inididie ke nkoyom nditan ndit �o fo mbon �ot �okietnte unen esid �onde ndit �o esie ke idak mba esie,edi mbufo ikoyomke! Sese! �Emekp �on uf �ok mbufo�en �o mbufo.” (Luke 13:34, 35) Mme Jew �es �in EyenAbasi, ntre ana mm �o �eb �o ufen!

Mbemiso Jesus es �imde Jerusalem, etubom

Pharisee kiet okot enye udia ke uf �ok esie ke Sab-bath. Mbon oro �eketienede �ekot udia oro �eka-ma eny �in �ese se Jesus edinamde ye ete kiet emiodude do, emi �od �on �ode mf �uri (ud �on �o emi esi-namde ukot ye ikpat owo �ef �ut.) Jesus ob �up mmePharisee oro ye mbon eken emi �et �imde �edi �on �oIbet ete: “Nte ibet eny �ime �ek �ok ud �on �o ke sabbathmme iny �imeke?”—Luke 14:3.

Owo ndomokiet ib �or �oke. Jesus �ok �ok ete oroud �on �o esie ony �un ob �up mm �o ete: “Anie ke otumbufo ke eyen esie mme enan esie �okp �odu �ood �uk obube mm �on, ndien id �urike enye isio kpaidaha oro ke usen sabbath?” (Luke 14:5) Mm �oinyeneke se �eb �or �ode enye.

˙ ANA �E¯NWANA NDIBE KE MFAFAHA US �U

¯N

˙ ANA JESUS AKPA KE JERUSALEM

� Jesus �od �oh �o ke nso ke owo akpanam man �enyana enye, ndien nso inam ediwak owo mıkemekendid �uk Obio Ub �on Abasi?

� Mmanie �edi “mme ekperedem” emi ‘ �edibemde iso,’ ye “mme ebeiso” emi ‘ �edikperede edem’?� Nso inyek Edidem Herod idem?� Ntak emi Jesus �od �oh �ode ke �ediwot im �o ke Jerusalem?

82

193

Ke Jesus ama akanam idem �os �on ete oro �ok �od �o-n �ode mf �uri, enye Jesus os �uk odu ke uf �ok Phari-see oro okokotde enye udia. Enye ok �ut nte mbonoro �ekekotde udia �ekade �eketie ke ikp �o itie ony �unada emi nte ifet ndikpep mm �o nkp �o mbana ns �u-h �odeidem.

Jesus �od �oh �o ete: “Ke ini owo okotde fi us �o-r �o nd �o, kus �uh �ode utie ke ata akamba itie. Mbakndus �uk enye ama okot owo emi okponde akan fi,ndien owo oro okokotde fi ye enye eyedi edid �oh �ofi ete, ‘Yak owo enye emi etie mi.’ Ndien adana-oro afo ayadaha ye b �ut eketie ke ata us �uh �odeitie.”—Luke 14:8, 9.

Ekem Jesus �od �oh �o ete: “Ke ini �ekotde fi, ka ke-tie ke ata us �uh �ode itie, man ke ini owo emi oko-kotde fi edide enye �okp �od �oh �o fi ete, ‘Ufan, d �okdi.’ Adanaoro afo eyenyene ukpono ke iso kpu-kpru isenowo emi �etiede ye afo.” Se Jesus et �indemi akan owo ndiny �un nkpono idem ke ini owookotde enye uf �ok. Jesus aka iso �od �oh �o ete: “Ko-ro owo ekededi eke emenerede idemesie ke eny �on�eyes �uh �ode enye �en �im, ndien owo eke os �uh �ore-de idemesie �eyemenede enye.” (Luke 14:10, 11)Enye oyom mbon emi �edude do �ekpep ndis �uh �odeidem.

Ekem Jesus ekpep Pharisee emi okokotde enyeudia nkp �o. Enye et �in nte ete oro �okp �of �onde idoman Abasi �odi �on enye. “Ke ini afo anamde udiauwemeyo mme udia mbubreyo, kukot mme ufanfo mme ndit �oete fo mme iman fo mme mme mb �o-h �oid �un emi �edide mme enyene-nkp �o owo. Mbakndus �uk mm �o �edikot fi nko ndien emi ediw �or �o ke�en �o fi usiene. Edi ke ini afo anamde us �or �o, kotmme ubuene, mm �o eke �ebiomode ndo ke ukot,mb �un �o, nnan; ndien afo oyokop inemes �it, koromm �o mınyeneke se �edidade �en �o fi ke usiene.”—Luke 14:12-14.

Mme owo �esima ndikot mme ufan, iman, yemme mb �oh �oid �un mm �o udia, Jesus iny �un id �oh �oke

ke enyene se idi �okde do. Edi ik �o esie �ow �or �o ke�eyenenede �edi �on owo emi �of �onde ido ye mbonemi �edude ke unana, ut �o nte mme ubuene, mb �u-n �o, mme nnan. Jesus �od �oh �o ete emi okokotdeenye uf �ok do ete: “ �Eyen �o fi usiene ke ini edisetndinen owo.” Ete kiet emi �eketienede �ekot udiaoro ony �un es �in ke uyo oro: “Owo emi atade uyoke obio ub �on Abasi, okop inemes �it.” (Luke 14:15)Enye ada emi nte ata akwa ifet. Edi ik �o enwenemi Jesus et �inde ow �ut ke id �ighe kpukpru owo �edankp �o emi ntem.

“Owo kiet akanam akamba udia mbubreyo,ony �un okot ediwak owo. Ndien . . . enye �od �onof �un esie �ok �od �oh �o mm �o emi �ekekotde ete, ‘ �Edi,koro �ema �enam nkp �o �ema.’ Edi kpukpru mm �o yees �it kiet �et �on �o ndiyom ik �o ndib �or �o. Akpa owo�od �oh �o enye ete, ‘Mma ndep inwan ndien nnyenendika nkese; mb �ok, ndikemeke ndidi.’ Owo efenony �un �od �oh �o ete, ‘Mmedep enan duop ndiennyom ndika nkese nte mm �o �etiede; mb �ok, ndike-meke ndidi.’ Owo efen nde �od �oh �o ete, ‘Ami ndi-s �uk nd �o nwan edi oro ndien ke ntak emi nkeme-ke ndidi.’ ”—Luke 14:16-20.

Se mm �o �et �inde emi iw �or �oke nkp �o ndomokiet!Owo esisese inwan mme ufene mbemiso edep-de, id �ighe nkp �o emi �ed �oh �ode ke ana �efiak �eke-se ke �ema �ekekpe ok �uk �ema. Id �ighe nte �oy �oh �oowo ita oro okoyom ndid �o nwan. Enye ama �od �o-d �o nwan oro ama, ntem nd �o ikpetreke enye ndi-ka ut �o akpan ikot oro. Ke ini ete emi okopde semm �o �et �inde emi, es �it ayat enye, enye ony �un �od �o-h �o of �un esie oro ete:

“Wara w �or �o ka ikp �o efak ye nkpri efak obio,ny �un kada mme ubuene ye mm �o eke �ebiomo-de ndo ke ukot ye mb �un �o d �uk di.” Ke of �un oroama akanam ntre, ufan ke os �uk osos �uh �o. Eteuf �okesie �od �oh �o enye ete: “W �or �o ka mme us �un ye mmemben �ok �o, ny �un kekpek mm �o �ed �uk �edi, man uf �ok

MMANIE KE �EKOT UDIA?LUKE 14:7-24

194

mi �oy �oh �o. Koro nd �oh �o mbufo nte, Baba owo kietke otu mm �o emi �ekekotde iditabike udia mbubre-yo mi.”—Luke 14:21-24.

Se Jesus adade �on �o uw �utnkp �o emi ow �ut nteJehovah Abasi ye Jesus Christ �ekotde mme owoman mm �o �ekpedi �edid �uk Obio Ub �on heaven. MmeJew, akpan akpan mme adaiso ido ukpono mm �oke �ekebem iso �ekot. Ata ediwak mm �o �ema �es �inikot oro ke ini Jesus �ok �okw �or �ode ik �o. Edi id �ighemm �o ikp �on ke �ekot. Se Jesus eket �inde ow �ut nte

ke ini iso, ke �eyekot mme Jew eken emi owo mıda-ha ke nkp �o �eny �un �ekot mme okpono Abasi ke idomme Jew. Ke oro ebede, �eyen �o akpatre ikot emiedide �oy �oh �o ikata, ndien �edikot mbon id �ut emimme Jew �ekerede ke Abasi idaha-da nte nkp �ondomokiet.—Utom 10:28-48.

Ke akpanik �o, se Jesus et �inde ow �ut ke se eteemi �eketienede �ekot udia ke uf �ok Pharisee oroeket �inde edi akpanik �o: “Owo emi atade uyo keobio ub �on Abasi, okop inemes �it.”

˙ JESUS EKPEP MME OWO NDIS �UH �ODE IDEM˙ MBON EMI �EKOTDE UDIA IMAHA NDIDI

� Didie ke Jesus ekpep mme owo ndis �uh �ode idem?� Didie ke owo �okp �of �on ido man Abasi �odi �on enye, ndien didie ke emi edinam es �it enem enye?� Nso ke Jesus ada uw �utnkp �o oro abanade udia mbubreyo do ekpep mme owo?

83

195

Jesus ekpep mme owo ediwak nti nkp �o ke inienye os �uk adiade udia ke uf �ok etubom mmePharisee. Enye afiak �ot �on �o isan ndika Jerusa-lem, ndien akwa otuowo �esana ye enye. Ntakemi mm �o �esanade ye enye? Ndi enenede �od �onmm �o ndidi mbet esie, kpa ye oro emi edikpademm �o nkp �o?

Nte mm �o �es �uk �esanade ke us �un, Jesus et �inik �o emi ekemede ndikpa ndus �uk owo idem: “Edi-eke owo ekededi etienede mi ndien mısuaha eteesie ye eka esie ye nwan esie ye ndit �o esie yendit �oeka esie iren ye ndit �oeka esie iban, ih, mı-ny �un isuaha ukp �on esiemm �o, enye ikemeke ndi-di mbet mi.” (Luke 14:26) Edi nso ke ik �o esie emi�ow �or �o?

Jesus id �oh �oke mbet esie �ekuma iman mm �o.Utu ke oro, ik �o esie �ow �or �o ke inaha mm �o �emaiman mm �o �ekan nte �emade im �o. Inaha mm �o �etiente ete oro mıkakaha akpan ikot emi �ekekotdeenye sia enye os �uk �od �ode nwan ndondo emi.(Luke 14:20) Bible �od �oh �o ke Jacob ama ‘asua’Leah edi ama Rachel. Emi �ow �or �o ke enye ikama-ha Leah nte akamade Rachel.—Genesis 29:31.

Ti nko ke Jesus �od �oh �o ke ana owo oro oyom-de ndidi mbet asua “ukp �on esiemm �o,” oro edi,uwem esie. Emi �ow �or �o ke ata mbet Jesus enye-ne ndima Jesus nkan nte enye amade uwemesie, ana enye ebene idem ndikpa edieke nkp �onkpa �ow �or �ode. Nte anwanade, imemke utomndidi mbet Christ. Owo ikpadaha enye didie di-die.

�Ekeme ndik �ob �o owo emi edide mbet Jesusmıd �ighe nkp �o �os �on ye enye koro Jesus �od �o-h �o ete: “Owo ekededi eke mıbiomke eto ndut �u-h �o esie itiene mi ikemeke ndidi mbet mi.” (Luke14:27) Ana owo emi edide ata mbet Jesus eny �i-me ndib �o esuene nte Jesus �ok �ob �ode. Jesusama akam �od �oh �o ke mme asua im �o �ediwot im �o.

Ntem ana akwa otuowo emi �esanade ye Jesus�eka Jerusalem �et �im �ekere se owo ndidi mbetChrist �ow �or �ode. Jesus �on �o uw �utnkp �o kiet ndi-w �ut ke emi edi akpan nkp �o. Enye �od �oh �o ete:“Ke uw �utnkp �o, anie ke otu mbufo emi oyom-de ndib �op t �owa mıdibemke iso is �uh �ode itie ibatse iditakde, man ok �ut mme enye enyene ok �ukemi ekemde ndida mb �op mma? Mıd �ighe ntre,enye eyes �in itiat idakis �on edi ikemeke ndib �opmma.” (Luke 14:28, 29) Ntem mbemiso mbon

emi �esanade ye Jesus �eka Jerusalem mi �ekaba-rede �edi mbet esie, ana mm �o �ebiere ndinam seededi emi anade mbet anam. Jesus �on �o uw �ut-nkp �o enwen ndiw �ut ntak anade mm �o �enam ntre:

“Ewe edidem, emi akade ek �on ye edidemenwen, mıdibemke iso is �uh �ode itie ikere mmeenye eyekeme ndida mbonek �on t �os �in duopnnwana ye enye emi asanade ye mbonek �on t �o-s �in ed �ip edi ndinwana ye enye? Ke akpanik �o,edieke enye mıdikemeke ndinam ntre, ke ada-naemi enye eken os �uk odude kana anyan us �un

NDI EMEM UTOM NDIDI MBET JESUS?LUKE 14:25-35

196

enye �od �on otu is �unutom ete �ekekpe emem.” Je-sus afiak et �in ik �o ndis �on �o se enye ama ekete-t �in ete: “Ntem, ke akpanik �o, owo mbufo ekede-di eke mısanake kpukpru se enye enyenede iyakikemeke ndidi mbet mi.”—Luke 14:31-33.

Ik �o Jesus emi ibeheke mbon emi �esanade yeenye �eka Jerusalem kp �ot. Ana kpukpru owo emi�edi �on �ode Christ �ebene idem ndinam se Jesuset �inde emi. �Ow �or �o ke ana mm �o �ebene idem ndi-yak kpukpru se mm �o �enyenede atak, idem kpaye uwem mm �o, edieke mm �o �eyomde ndidi mbetesie. Ana owo et �im ekere nkp �o emi ony �un es �inke akam.

Jesus afiak et �in nkp �o emi enye ama eketet �inke ukw �or �oik �o esie oro ke Obot, ke ini enye �ok �o-d �oh �ode ke mbet im �o �edi “in �un is �on.” (Matthew5:13) Etie nte ik �o esie �ow �or �o ke kpas �uk nte in �unekemede ndinam nkp �o okubiara, ke se mmembet �edikpepde mme owo ayanam mme owo�edu eti uwem, idiny �un iyakke mm �o �ekp �on Aba-si. Idahaemi sia enye edik �urede utom esie keis �on ke mıb �ighike, enye �od �oh �o ete: “Ke akpan-ik �o, in �un �of �on. Edi edieke in �un adabade, �edidanso �enam enye enem?” (Luke 14:34) Mbon emi�ekpande ut �on �en �o enye �edi �on �o ke ndus �uk in �unemi odude ini oro inenekede if �on, sia akabuaha-de ye ntan ye mme nkp �o eken.

Se Jesus et �inde edi ke inaha mbon emi �ema�ekedi mbet esie ke anyan ini �eyak idem ememmm �o. Edieke mm �o �eyakde idem emem mm �o,

mm �o idinyeneke uf �on; mm �o �editie nte in �un oroadabade. Ini oro ndien, mbon ererimbot �eye-sak mm �o. Se ikam idi �okde ikan edi ke Aba-si ididaha mm �o nte nkp �o ndomokiet, ke mm �o�eyekam �enam �esuene eny �in Abasi. Jesus �os �on �oet �in se �ekpenamde man emi idit �ibe. Enye �od �oh �oete: “Yak owo eke enyenede ut �on ndikop okop.”—Luke 14:35.

˙ SE IDITAKDE OWO EMI EDIDE MBET

� Jesus ndid �oh �o ke ana mbet esie ‘asua’ iman esie ony �un asua “ukp �on esiemm �o” �ow �or �o nso?� Nso ke Jesus ada uw �utnkp �o owo emi oyomde ndib �op t �owa ye eke edidem emi akade ek �on

ekpep mme owo?� Nso akpan nkp �o ke ikeme ndikpep nto se Jesus et �inde abana in �un?

84

197

Nte Jesus os �uk �okw �or �ode ik �o enye �os �on �o et �in edi-wak ini nte �of �onde ndis �uh �ode idem. (Luke 14:8-11) Enenede �od �on enye ndik �ut mbon emi �eyom-de ndis �uh �ode idem nnam nkp �o Abasi. Edi ndus �ukmm �o ke �es �uk �enanam ikp �o idi �oknkp �o tutu es �imemi.

Mme Pharisee ye mme scribe �ek �ut ke mbon orommim �o mıdaha ke nkp �ondomokiet mi �ema ndisanankpere Jesus �eny �un �emaukw �or �oik �o esie. Mm �o �ed �o-h �o �ete: “Owo emi adadaramme anamidi �ok ony �un adiankp �o ye mm �o.” (Luke 15:2)Mme Pharisee ye mmescribe �eda idem ke nkp �o�eny �un �eda mme us �uh �odeowo nte mbat emi odudemm �o ke idak ikpat. Eny �inemi mm �o �esikotde mmeut �o owo oro ow �ut nte mm �o �esede mm �o ke ndek,oro edi, �am ha·’a�rets, kpa ik �o Hebrew emi �ow �or �o-de “mbio obio [is �on].”

Jesus inamke nkp �o ntre, enye okpokpono kpu-kpru owo, �of �on ido ye mm �o ony �un atua mm �omb �om. Ediwak mbon emi owo mıdaha ke nkp �o,es �inede mbon emi mme owo �edi �on �ode ke �esinamidi �oknkp �o ke ub �ok ke ub �ok �ema ndikpan ut �on nkopse Jesus ekpepde. Edi Jesus ekere didie, ony �unanam nkp �o didie abana se mme owo �et �inde �eba-na enye ndinwam ut �o mbon emi?

Uw �utnkp �o kiet emi enye �on �ode, emi ony �unebietde enye emi enye �ok �on �ode ke Capernaum,ow �ut se enye ekerede. (Matthew 18:12-14) Jesusanam etie nte ke mme Pharisee �edi ndinen owo,ke nkp �o iny �un ikemeke ndinam mm �o sia mm �o �edu-de ke otuer �on Abasi. Edi etie nte mme us �uh �odeowo eken �ema �eyo �ekp �on otuer �on, ndien ana �eke-yoyom mm �o. Jesus �od �oh �o ete:

“Anie ke otu mbufo emi enyenede er �on ikie,ndien kiet ke otu mm �o osop, mıdikp �onke anan yeef �itenan ke wilderness ika ikoyom kiet emi osop-de tutu ok �ut enye? Ndien ama ok �ut enye, emenodori ke afara esie ony �un adara. Ndien ke ini es �im-de uf �ok, enye okot mme ufan esie ye mb �oh �oid �unesie �edi, �od �oh �o mm �o ete, ‘ �Etiene mi �edara korommok �ut er �on mi emi okosopde.’”—Luke 15:4-6.

Didie ke Jesus anam ik �o esie anwana? Enye�od �oh �o mm �o ete: “Nd �oh �o mbufo nte, ntem ke idat-es �it edidu ke heaven abana anamidi �ok kiet emiakabarede es �it akan ndinen owo anan ye ef �itenanemi mınyeneke se �ekabarede es �it �ebana.”—Luke15:7.

Anaedi akpa mme Pharisee idem nte Jesuset �inde ik �o abana edikabade es �it. Mme Pharisee�eda idem ke edinen iny �un ikereke ke oyom mmi-m �o ikabade es �it. Isua ifan ke edem, ke ini ndu-s �uk mm �o �ekesuade �en �o Jesus nte enye adiadeudia ye mme �ob �o a-tax ye mme anamidi �ok, Jesus

�ENEM ES �IT �EBA¯NA ANAMIDI �OK EMI AKABAREDE ES �IT

LUKE 15:1-10

198

�ok �od �oh �o mm �o ete: “¯Nked �ighe ndikot ndinen owo,

edi nkedi ndikot mme anamidi �ok.” (Mark 2:15-17)Sia mme Pharisee emi �edade idem ke edinen �eke-rede ke mmim �o inamke idi �oknkp �o emi oyomdemmim �o ikabade es �it, idates �it id �uhe ke heaven. Edike ini mme anamidi �ok �ekabarede es �it, idates �it esi-du ke heaven.

Jesus ada se isit �ibede ke uf �ok �on �o uw �utnkp �oenwen ndis �uk nw �ut ke idates �it esikpon ke heav-en ke ini anamidi �ok akabarede es �it. Enye �od �oh �oete: “Ewe nwan eke enyenede ok �uk drachma duop,ndien ok �uk drachma kiet �ob �oh �o enye osop, mıdi-domoke utuenikan ikp �ori uf �ok iny �un it �im iyom tu-tu ok �ut enye? Ndien ama ok �ut, enye okot iban emi�edide mme ufan ye mb �oh �oid �un esie obon �ot �okietony �un �od �oh �o ete, ‘ �Etiene mi �edara koro mmok �utok �uk drachma emi �ok �ob �oh �ode mi osop.’”—Luke15:8, 9.

Se Jesus et �inde abana uw �utnkp �o enye emi etieukem ukem nte se enye eket �inde abana uw �ut-nkp �o er �on emi okosopde. Enye �od �oh �o ete: “Ntem,nd �oh �o mbufo nte, idates �it odu ke otu mme angelAbasi abana anamidi �ok kiet emi akabarede es �it.”—Luke 15:10.

�Ow �or �o es �it esinem mme angel Abasi etieti ke inianamidi �ok akabarede es �it. �Of �on it �im ikere se mmeangel �esinamde emi sia anamidi �ok emi akabaredees �it ony �un od �ukde Obio Ub �on heaven oyokpon itieakan mme angel. (1 Corinth 6:2, 3) Edi mme an-gel iyatke es �it iny �un if �ibeke anamidi �ok emi. Nny �inndien ikpanam nkp �o didie ke ini anamidi �ok akaba-rede es �it afiak �ot �on �o ndinam nkp �o Abasi?

˙ UW �UT¯NKP �O EMI ABA

¯NADE ER �O

¯N YE OK �UK EMI OKOSOPDE

˙ MME ANGEL KE HEAVEN �EKOP IDATES �IT

� Nso inam Jesus od �uk nd �uk ye mbon emi �edi �on �ode nte mme anamidi �ok?� Didie ke mme Pharisee �eda mme us �uh �ode owo, ndien didie ke mm �o �eda Jesus emi od �ukde nd �uk ye mm �o?� Nso akpan nkp �o ke Jesus ada uw �utnkp �o iba ekpep mme owo?

85

199

Etie nte Jesus os �uk odu ke Perea, ke nkan edemusiahaut �in Akpa Jordan, ke ini enye �on �ode uw �ut-nkp �o ok �uk drachma ye er �on kiet emi okosop-de. Uw �utnkp �o mbiba emi �ekpep nny �in ndisinemes �it ke ini anamidi �ok akabarede es �it ony �un afiak-de etiene Abasi. Mme Pharisee ye mme scribe�esik �ut ndudue �en �o Jesus ke ndid �uk nd �uk ye ut �ombon oro. Edi ndi mbon ns �ukuyo emi �ekpep nkp �ondomokiet ke uw �utnkp �o Jesus iba emi? Ndi mm �o�edi �on �o nte Ete nny �in eke heaven adade mmeanamidi �ok emi �ekabarede es �it? Idahaemi Jesus�on �o uw �utnkp �o emi anamde owo ekere nkp �o, emiony �un ekpepde owo akpan nkp �o emi.

Uw �utnkp �o emi abana ete kiet emi enyenedendit �o irenowo iba, ndien ud �o esie edi akpan owoke mb �uk emi. Mme Pharisee ye mme scribe yembon enwen emi �ekopde se Jesus ob �ukde emi�ekeme ndikpep nkp �o nto se Jesus et �inde abanaud �o ete emi. Edi owo ikpefreke se Jesus et �indeabana ete ye akpaneka ufan oro, sia imenyeneediwak nkp �o ndikpep nto us �un emi mm �o �ekenam-de nkp �o. Ntem, nte Jesus �on �ode uw �utnkp �o emi,kere bana mm �o mbita ke uw �utnkp �o oro.

Jesus �ot �on �o mb �uk oro ntem: “Owo kiet ekenye-ne ndit �oiren iba. Ndien ud �o �od �oh �o ete esie ete,‘Ete, n �o mi udeme inyene mi.’ Ntem ke enye ede-me inyene esie �on �o mm �o.” (Luke 15:11, 12) Omo-k �ut ke ufan emi id �oh �oke �ebahade udeme inyeneesie �en �o enye sia ete mm �o ama akakpa. Ete mm �oikpaha kana. Edi eyen emi oyom udeme inyeneesie idahaemi man enye ekeme ndida ke idemnny �un nda inyene esie nnam se enye amama.Ndien nso ke enye ada anam?

Jesus �od �oh �o ete: “Edikem, usen ifan ke oroebede, ud �o atan kpukpru inyene esie adaha akaanyan id �ut, ndien do ke enye atahade inyene esieke ndidu et �ime et �ime uwem.” (Luke 15:13) Utuke ndis �uh �ode ntie ke uf �ok ye ete esie emi esedeabana ony �un �ob �okde ndit �o esie, eyen emi obiominyene esie �ow �or �o aka id �ut enwen. Do ke enyeaka okodu anam kpukpru et �ime et �ime nkp �o emi�od �onde enye, ony �un ama iban. Ekem uwem �ot �o-n �o ndis �on ye enye. Jesus aka iso ke mb �uk emiete:

EYEN EMI OKOSOPDE �ONY �O¯N EDI

LUKE 15:11-32

200

“Ke ini enye ama akatahade kpukpru ama,�okp �os �on akan et �ibe ke of �uri id �ut oro, enye ony �un�ot �on �o ndidu ke unana. Enye akam aka akadianidem ye kiet ke otu ndit �o id �ut oro, enye oro ony �un�od �on enye aka inwan esie �ok �ob �ok mme edi. Enyeesiny �un oyom ndidia mfri eto carob emi mme edi�ediade, baba owo kiet iny �un in �oh �o enye nkp �o.”—Luke 15:14-16.

Ibet Abasi akasiak edi es �in ke otu unam emi�edehede, edi ufan emi aka akanam utom ub �okedi. Bi �on okpowot enye, oro anam enye oyomndidia udia emi �ekesin �ode mme edi emi enye�ok �ob �okde. ‘Eny �in edi edinwana’ eyen emi ke iniuwem os �uk �os �onde ye enye. Nso ke enye anam?Enye �od �oh �o ete: “Se adana ediwak mbonutomete mi emi �enyenede udia barasuene, edi ami mimm �on ndikpa bi �on! Nyadaha mb �ine ete mi nk �o-d �oh �o enye nte: ‘Ete, mmanam idi �oknkp �o ndianheaven nny �un nnam ndian fi. Ndotke aba ndike-re eyen fo. Da mi nte kiet ke otu mbonutom fo.’ ”Ntre enye adaha ke eny �on etiene ete esie.—Luke15:17-20.

Ete esie edinam nkp �o didie? Ndi enye �oy �ot �o-h �o ony �un ayat es �it ye enye ke ndik �ow �or �o nkp �onuf �ok? Ndi ete esie ayasua ony �un etre ndidaraeyen emi? Edieke afo ekpedide enye, akpanamnkp �o didie? Nso ke akpanam edieke eyen oroekpedide eyen fo?

˙ UW �UT¯NKP �O EYEN EMI OKOSOPDE

� Mmanie ke Jesus et �in uw �utnkp �o emi �on �o, ndienntak-a?

� Anie edi akpan owo ke mb �uk emi, ndien nso it �ibein �o enye?

86

�EK �UT EYEN EMI OKOSOPDEJesus et �in nte ete anamde nkp �o ete: “Ke ada-

naemi [eyen oro] odude kana anyan us �un, eteesie ada ok �ut enye, mb �om ony �un anam enye,ndien enye efehe akawana enye ke it �on ony �unet �im enye inua ima ima.” (Luke 15:20) Idem �okp �o-k �om ete emi ama okop idi �ok uwem emi eyen esieodude ke anyan id �ut, enye os �uk adadara eyenemi ke ndifiak nny �on ndi. Ndi mme adaiso mmeJew emi �ed �oh �ode ke im �odi �on �o iny �un ituak ibuotin �o Jehovah �ek �ut nte Ete nny �in eke heaven ada-de mme anamidi �ok oro �ekabarede es �it? Ndi mm �o�ek �ut nko ke Jesus esidara mme anamidi �ok emi�ekabarede es �it kpas �uk ntre?

Ete emi enyene mbufi �ok, enye ok �ut nte eyenemi of �uh �ode ony �un ada oro �odi �on �o ke enye atuankp �ofi �ok ony �un akabade es �it. Edi enye ete ndi-bem iso mfehe nkawana enye ke it �on anam ene-nede emem utom �on �o eyen emi ndit �in idi �oknkp �oesie. Jesus �od �oh �o ete: “Edi eyen �od �oh �o enye ete,‘Ete, mmanam idi �oknkp �o ndian heaven nny �unnnam ndian fi. Ndotke aba ndikere eyen fo.’ ”—Luke 15:21.

Ete esie �od �oh �o if �in esie ete: “ �Ewara! �eda ew �uraeke �of �onde akan �edis �ine enye, �eny �un �es �ine enyenkpanuen ke ub �ok ye ikpaukot ke ukot. �Eny �un �edaeyenenan eke enyenede isek �ediwot, �eyak nny �inidia iny �un idara, koro eyen mi emi ama akpaony �un �ot �on �o ntak odu uwem; enye ama osopndien imok �ut enye.” Mm �o �eny �un �et �on �o “ndidara.”—Luke 15:22-24.

Akpan ete oro os �uk odu ke inwan. Jesus et �inntem abana enye: “Nte enye asanade ekpereuf �ok, enye okop mbre ikw �o ye unek. Ntre enyeokot kiet ke otu mme asanautom ob �up se mmenkp �o emi �ew �or �ode. Enye oro �ob �or �o enye ete,‘Eyenuka �om �ony �on edi, ndien ete fo owot eyen-enan eke enyenede isek, koro ok �utde enye yens �onidem.’ Edi enye ayat es �it iny �un iny �ime-ke ndid �uk uf �ok. Ekem ete esie �ow �or �o edi edi-kpe enye ub �ok. Enye �ob �or �o ete esie ete, ‘Sesemmod �uk uf �un nn �o fi adana ediwak isua emi, aka-nam nny �un mbiatke ew �uh �o fo, edi akananam afo

un �oh �o mi ndomo eyen ebot kiet ete nda ndara yemme ufan mi. Edi ndondo oro eyen fo emi akata-harede inyene fo ye mme akpara �ony �onde edi,afo owot eyenenan eke enyenede isek �on �o enye.’ ”—Luke 15:25-30.

Mmanie �ebiet akpan ete emi, oro �esik �utdendudue �en �o Jesus ke nditua mme us �uh �ode owoye mme anamidi �ok mb �om nny �un nnwam mm �o?Mme scribe ye mme Pharisee. Mm �o ndisik �ut ndu-due nn �o Jesus ke ndid �uk nsana ye mme anam-idi �ok anam Jesus �on �o uw �utnkp �o emi. Ana owoekededi emi mısimaha Abasi atua mme idi �okowomb �om ekpep nkp �o oto uw �utnkp �o emi.

Akpatre nkp �o emi Jesus et �inde ke uw �utnkp �oemi abana nte ete oro ekpede akpan esie ub �okete: “Eyen, afo odu ye ami kpukpru ini, kpukpru

se idide ok �im �edi okwo; edi nny �in inyene ndidaranny �un nnem es �it, koro eyenuka emi ama akpaekem edidu uwem, enye ama osop ndien imok �utenye.”—Luke 15:31, 32.

Jesus it �inke se akpan ete emi anamde ke oroebede. Edi ke Jesus ama akakpa �eny �un �enamenye eset, “akwa otu mme oku [ �ema] �et �on �o ndi-s �uk ibuot nn �o akpanik �o.” (Utom 6:7) Ekeme ndidiemi ama es �ine ndus �uk mbon emi �ekekopde Jesus�on �ode okopodudu uw �utnkp �o emi abanade eyenemi okosopde mi. Ke akpanik �o, eny �in ama anwa-na mm �o, mm �o �ema �eny �un �ekeme ndikabade es �itmfiak ntiene Abasi.

�Ot �on �ode ke usen oro, mme mbet Jesus �ema�ekeme ndikpep, �ekeny �un �enyene ndikpep nkp �onto uw �utnkp �o emi. Akpa ukpepnkp �o edi nte keenenede �of �on ndis �on �o ns �ine ke otu ik �ot Abasi yeedima Ete nny �in emi amade ony �un esede abananny �in. If �onke ndikp �on esop nka mb �ine se idude keererimbot emi ony �un etiede nte “anyan id �ut.”¯

Nkp �o enwen emi ikpepde edi nte ke edieke owonny �in ndomokiet �okp �onde esop Abasi, �of �on is �u-h �ode idem ifiak iny �on ib �ine Ete nny �in man enyeafiak ama nny �in.¯

Nkp �o efen emi ikemede ndikpep ke uw �utnkp �oemi edi nte ke ete ama eny �ime nditua mb �omnny �un mfen nn �o, edi akpaneka ama ayat es �itiny �un imaha ndifen nn �o eyeneka esie ke ndik �o-kp �on uf �ok. Nte anwanade, ana ik �ot Abasi �esi-fen �en �o �eny �un �edara owo ekededi oro �ok �okp �ondeesop, edi oro akabarede es �it ony �un afiak �ony �onedi ‘uf �ok Ete esie.’ �Eyak idara ke eyeneka nny �inoro ‘akakpade afiak odu uwem’ ye nte ke �efiak�ek �ut eyeneka nny �in ‘emi okosopde.’

� Didie ke ete oro anam nkp �o ke ini ud �o esie �ony �onde edi?� Didie ke ete oro akatuade eyen esie mb �om do anam nkp �o nte Jehovah ye Jesus?� Didie ke edinam akpaneka idi �ok ud �o ebiet se mme scribe ye mme Pharisee �esinamde?� Nso ke afo ekpep oto mb �uk Jesus emi?

203

Idahaoro ke Jesus os �uk ok �ure mb �uk eyen emi oko-sopde. Akpana mb �uk emi anam mme �ob �o a-tax,mme scribe, ye mme Pharisee �edi �on �o ke Abasiamama ndifen nn �o mme anamidi �ok emi �ekaba-rede es �it. (Luke 15:1-7, 11) Jesus �on �o uw �utnkp �oefen emi ebehede mbet esie. Uw �utnkp �o enye emiabana owo inyene emi okopde idi �ok mb �uk abanaakama-ukp �oh �ode esie.

Jesus �od �oh �o ke mme owo �eket �in �en �o ete oro�ete ke akama-ukp �oh �ode esie atatahade inyeneesie. Ntre ete oro �od �oh �o ke im �on isio enye keutom. Enye �ot �on �o ndikere ete: “Nso ke ndinam,koro eteuf �ok mi �om �on edib �o mi itie akama-ukp �o-h �ode? Nnyeneke odudu ndit �ibi is �on, ndibene ebe-ne edi mi nkp �o b �ut.” Enye osio ifi �ok edi man nkp �oedis �on ye enye ke ini iso. Kop se enye �od �oh �o-de mi: “Mm �ofi �ok se ndinamde, man, ke ini �edib �o-de mi itie akama-ukp �oh �ode, mme owo �ekpeda mi�es �in ke uf �ok mm �o.” Enye �os �os �op aka okokot mbonemi �ekamade eteuf �ok esie is �on ony �un ob �up akpaowo ete, “Akama eteuf �ok mi ifan?”—Luke 16:3-5.

Akpa owo oro ete: “Aban aran olive ikie.” Oroedi nkp �o nte lita 2,200. Etie nte akama-is �onemi enyene akamba inwan olive mıd �ighe edi keenye esinyam aran. Akama-ukp �oh �ode oro �od �o-h �o enye ete: “Fiak b �o nwed ediomi fo, s �uh �ode te-tie, s �os �op wet aba ye duop [lita 1,100].”—Luke16:6.

Akama-ukp �oh �ode oro ob �up owo enwen ete:“Afo nde, akama ifan?” Enye oro �ob �or �o ete: “Corwheat ikie.” Emi edi nkp �o nte lita 22,000. Aka-ma-ukp �oh �ode oro �od �oh �o enye ete: “Fiak b �o nwedediomi fo ny �un wet anan.” Enye osio cor wheat 20ke se owo oro akakamade.—Luke 16:7.

Sia edide akama-ukp �oh �ode emi ke os �uk ana-nam utom �on �o owo inyene emi, enye enyene unenndibiat ndus �uk is �on emi mme owo �ekamade ete-uf �ok esie mfep. Mbon emi enye abiatde ndus �ukis �on emi mm �o �ekekamade �eyenwam enye ke ini�edisiode enye ke utom.

Usen kiet, eteuf �ok esie okop se enye anamde yembon emi �ekamade enye is �on. Kpa ye oro edidese �ekenamde emi editak enye, idem akpa enyendifi �ok se of �un esie anamde emi, enye ony �unotoro of �un emi sia “okpos �ukedi [enye] anamdeukwanido,” enye “[ada] ata �oni �on anam nkp �o.” Je-sus adian do ete: “Ndit �o edit �im nkp �o emi [ �enye-ne] ata �oni �on ke edinam mm �o ye mbon emanamm �o �ekan ndit �o unwana.”—Luke 16:8.

Jesus itoroke-toro se akama-ukp �oh �ode emiakanamde, enye iny �un id �oh �oke owo anam nkariye mbon oro enye adade anam mbubehe. Nsondien ke ik �o esie �ow �or �o? Enye �od �oh �o mme mbetesie ete: “ �Eda inyene ukwanido �ek �o mme ufan�en �im �en �o idem mbufo, man, ke ini emi mıd �uheaba, mm �o �ekpeda mbufo �ed �uk ke nsinsi ebiet-id �un.” (Luke 16:9) Ana ikpep ndibem iso nda nk �utnkp �o nny �un nda �oni �on mbene idem nn �o se idit �i-bede ke ini iso. Ana ik �ot Abasi emi �edide “ndi-t �o unwana” �edi �on �o nte mm �o �edade inyene mm �o

DA �ONI �O¯N BE

¯NE IDEM N �O INI ISO

LUKE 16:1-13

204

�enam nkp �o man anwam mm �o �ed �uk Obio Ub �onAbasi.

Jehovah Abasi ye Eyen esie ikp �on �ekeme ndidaowo nd �uk Obio Ub �on Abasi ke heaven mme Par-adise is �on. �Of �on ida se inyenede is �in idem inamnkp �o Abasi man idi ufan Jehovah ye Jesus. Edi-eke inamde ntre, iyenyene nsinsi uwem ke ini emigold, silver, mme se ededi emi mme owo �enyene-de mıdinyeneke uf �on, mıdiny �un ikemeke ndinya-na mme andinyene mm �o.

Jesus �od �oh �o nko ke mbon emi �ekemede ndisembana se mm �o �enyenede, emi �eny �un �edi �on �ode se�ekpedade inyene mm �o �enam �eyekeme ndise mba-na mme nkp �o eken emi �edide akpan nkp �o �ekanoro. Enye �od �oh �o ete: “Ke ntre, edieke mbufo mı-namke akpanik �o ke inyene ukwanido, anie ediyakata inyene [utom Abasi] es �in mbufo ke ub �ok?”—Luke 16:11.

Jesus anam mbet esie �edi �on �o ke ekese nkp �oayatak mm �o mbemiso �eyakde mm �o ‘ �ed �uk nsi-nsi ebietid �un.’ Owo ikemeke ndidi ata asanautomAbasi ony �un od �uk uf �un �on �o inyene emi mıdi-kemeke ndinyana enye. Ke akpatre, Jesus �od �o-h �o mm �o ete: “Baba eyenuf �ok kiet ikemeke ndi-di of �un nn �o eteuf �ok iba; koro, enye ayasua kietony �un ama eken, mıd �ighe enye ayadiana ye kietony �un es �in enye eken ke ndek. Mbufo ikemekendidi if �in nn �o Abasi ye Inyene.”—Luke 16:9, 13.

˙ UW �UT¯NKP �O IDI �OK AKAMA-UKP �OH �ODE

˙ DA INYENE FO ‘NAM UFAN’

� Didie ke akama-ukp �oh �ode ke uw �utnkp �o Jesusanam ufan ye mbon emi �edikemede ndinwamenye ke ini iso?

� Nso idi “inyene ukwanido,” ndien didie keChristian ekeme ndida enye ‘nnam ufan’?

� Anie ye anie �ekeme ndida nny �in ‘nd �uk nsinsiebietid �un’ edieke idi �on �ode se ikpadade “inyeneukwanido” nny �in inam?

87

Jesus �on �o mme mbet esie nti item abana nte�ekpedade inyene mm �o �enam nkp �o. Edi id �ighemme mbet esie ikp �on �edu do �ekpan ut �on. MmePharisee �edu do nko, ndien akpana mm �o �enamse Jesus et �inde. Ntak-a? Koro mm �o �edi “mmeama ok �uk.” Ke ini mm �o �ekopde se Jesus et �inde,mm �o �et �on �o ‘ndisak enye nsahi.’—Luke 15:2; 16:13, 14.

Edi emi is �inke Jesus nd �ik ke idem. Enye �od �oh �omm �o ete: “Mbufo �edi mm �o eke �ebatde idem keedinen ke iso owo, edi Abasi �ofi �ok es �it mbufo; ko-ro se idide akwa nkp �o ke eny �in owo edi mbubiamnkp �o ke eny �in Abasi.”—Luke 16:15.

Eb �ighi mme owo �ekeda mme Pharisee nte ikp �oowo, edi nkp �o �om �on okp �uh �ode idahaemi. Mbonemi mme owo �edade nte ata ikp �o owo, emi �eny �un�enyenede nkp �o, �ekarade mme owo, �eny �un �edadeiso ke ido ukpono mi �enyene mb �om etieti koro�em �on �es �uh �ode mm �o itie. �Edimenede mme us �uh �o-de owo emi �edi �on �ode ke mmim �o imoyom Abasi.Jesus et �in inwan-inwan nte ke akwa ukp �uh �odeemi �om �on ada itie. Enye �od �oh �o ete:

“Ibet ye mme Pr �ofet �ekedu tutu es �im ini John.�Ot �on �ode ke ini oro �emetana obio ub �on Abasi nte

eti mb �uk, ndien kpukpru or �uk owo ke �enyanarede�eb �ine ndid �uk ke es �it. Ke akpanik �o, edi mmem-mem nkp �o eny �on ye is �on ndibe mfep akan ubakabisi kiet ke Ibet nditre ndisu.” (Luke 3:18; 16:16, 17) Didie ke se Jesus et �inde emi ow �ut ke nkp �o�om �on okp �uh �ode?

Mme adaiso ido ukpono mme Jew �etan ase ntein �imde Ibet Moses. Ti ete ke ini Jesus akanamdeowo oro akamanade nnan ok �ut us �un ke Jerusa-lem, mme Pharisee �ema �eda ntanidem �ed �oh �o �ete:“Nny �in idi mbet Moses. Nny �in im �ofi �ok ite Aba-si ama et �in ik �o ye Moses.” (John 9:13, 28, 29)¯Nkp �o kiet emi akanamde �en �o Moses Ibet ekediman Ibet oro anwam mme us �uh �ode owo �edi �on �o

Messiah, oro edi, Jesus. John Andin �im Owo Bap-tism ama et �in ke eferife ke Jesus edi Eyener �onAbasi. (John 1:29-34) Mme Jew emi �ekes �uh �oredeidem, akpan akpan mme ubuene, �ema �ekop nte�ekw �or �ode �ebana “obio ub �on Abasi” toto ke iniemi John �ok �ot �on �ode ukw �or �oik �o. �Ot �on �ode ke inioro, mbon emi �eyomde ndid �uk Obio Ub �on Abasinny �un mb �o uf �on �ekop “eti mb �uk.”

Se �eket �inde ke Ibet Moses ke osu. Enye anammme owo �edi �on �o Messiah, edi ib �ighike �em �on �etrendin �im Ibet emi. Ke uw �utnkp �o, Ibet ama esiyakebe osio nwan esie nd �o ke ntak ekededi, edi ida-haemi Jesus �od �oh �o ke “owo ekededi eke osio-de nwan esie nd �o ony �un �od �ode efen es �in ef �i-be, ndien owo eke �od �ode nwan emi ebe osiodend �o es �in ef �ibe.” (Luke 16:18) Ut �o ik �o emi enene-de ayat mme Pharisee oro �esimade ndib �op ibetke kpukpru nkp �o!

Jesus �on �o uw �utnkp �o emi ow �utde ke ukp �uh �o-de emi edidade itie id �ighe ekpri. Uw �utnkp �o emi

¯NKP �O OKP �UH �ODE YE OWO INYENE YE LAZARUSLUKE 16:14-31

206

abana owo iba emi nkp �o okp �uh �orede ye mm �oke us �un emi owo mıkekereke. Nte is �uk inemedeuw �utnkp �o emi, kufre ke ndus �uk mbon emi �eke-kopde uw �utnkp �o emi �edi mme Pharisee emi �eke-made ok �uk, emi mme owo �ekedade nte ikp �o owo.

Jesus �od �oh �o ete: “Owo inyene kiet okodu, emiesis �inede �of �on uduot mm �onib �on ye �of �on lin-en, ony �un ada ediwak ns �onurua nkp �o okop inemuwem ke usen ke usen. Edi �esimen ebene ebe-ne kiet emi ekerede Lazarus, emi inia �ey �oh �odeenye idem, �eken �im ke inuaotop esie enye esiny �unoyom ndidia mme nkp �o emi �edonorede ke okpo-koro owo inyene emi �edu �on �o.

¯Nko, mme ebua �esi-

di �edidei inia esie.”—Luke 16:19-21.Mme Pharisee �ema ok �uk etieti, ntem kpukpru

owo �edi �on �o ke “owo inyene” oro Jesus adade �on �ouw �utnkp �o oro abana mm �o. Mme adaiso ido ukpo-no mme Jew emi �esiny �un �es �ine �os �onurua �of �onuduot mm �onib �on ye �of �on linen. Ndien ke adia-nade ye ata inyene emi mm �o �enyenede, etie ntemm �o �enyene ikp �o itie nko ndien emi anam mm �o�eda idem ke nkp �o. Ke ndit �im nt �in, Jesus ndi-da owo emi es �inede �of �on uduot mm �onib �on nt �inmbana mm �o ow �ut nte nkp �o �of �onde mm �o, ndienafia linen ow �ut nte mm �o �edade idem ke edinen.—Daniel 5:7.

Didie ke mme atanidem, mbon inyene emi �eka-rade mme owo mi �ese mme us �uh �ode owo emi �edi-de ubuene? Mm �o �esise mme us �uh �ode owo emike ndek, �ekot mm �o �am ha·’a�rets, emi �ow �or �odembio obio (is �on), �eny �un �ed �oh �o ke mm �o idi �on �oke

˙ UW �UT¯NKP �O OWO INYENE YE LAZARUS

�¯Nkp �o etie didie ye mme adaiso ido ukpono mmeJew ye mme us �uh �ode owo?

� Jesus �od �oh �o ke nso ukp �uh �ode idu t �on �o ke ini emiJohn �ok �ot �on �ode ndikw �or �o ik �o?

� Ke uw �utnkp �o Jesus, mmanie �etie nte owo inyene,mmanie �eny �un �etie nte Lazarus?

88

Ibet, iny �un idotke se �ekpepde Ibet. (John 7:49)Mbon emi �etie nte ‘ebene ebene emi ekerede Laz-arus,’ emi esiyomde ndidia “mme nkp �o emi �edo-norede ke okpokoro owo inyene [oro] �edu �on �o.”Mm �o �etie nte Lazarus emi inia �oy �oh �ode idem, sia�edade mm �o nte mbon emi Abasi mımaha.¯

Nkp �o eketie ntem ke ndus �uk ini, edi Jesus�odi �on �o ke ini ekem nkp �o ndinenede nkp �uh �ode yembon emi �etiede nte owo inyene oro ye mbon emi�eny �un �etiede nte Lazarus.

SE IKP �UH �OREDE

Jesus et �in se iket �ibede ete: “Edikem ebeneebene oro akpa, ndien mme angel �emen enye�eken �im ke ikpanes �it Abraham.

¯Nko, owo inye-

ne oro akpa, ndien �eb �uk enye. Ndien enye oduke ndut �uh �o ke Udi ony �un emenede eny �in ok �utAbraham anyan ebiet ye Lazarus nte odude keikpanes �it esie.”—Luke 16:22, 23.

Mbon emi �es �uk �ekpande ut �on �ekop se Jesuset �inde �edi �on �o ke eb �ighi Abraham akakpa, ke enyemm �odo ke Udi.

¯Nwed Abasi �od �oh �o ke owo emi

odude ke Udi mme Sheol ikemeke ndik �ut nkp �ondomokiet mme ndit �in ik �o. Abraham nko ikeme-ke. (Ecclesiastes 9:5, 10) Mme adaiso ido ukpo-no oro �ekere ke uw �utnkp �o Jesus emi �ow �or �o nso?Nso ke enye oyom ndit �in mbana mme us �uh �odeowo ye mme adaiso ido ukpono emi �edide mmeama ok �uk?

Ini Jesus �od �oh �ode ke ‘Ibet ye mme Pr �ofet �eke-du tutu es �im ini John, edi ke �ot �on �ode ke ini oro�emetana obio ub �on Abasi nte eti mb �uk,’ ukp �uh �o-de kiet ke enye eket �in abana emi. Ntem, se mbonemi �edade �ebana Lazarus ye owo inyene �ekenam-de �ebana ukw �or �oik �o John ye Jesus Christ aka-nam nkp �o okp �uh �ode ye mm �o, emi akanam Aba-si ama mbon emi �etiede nte Lazarus ony �un es �inmbon emi �etiede nte owo inyene oro.

Enenede eb �ighi �ekeda ini �ekpep mme us �uh �o-de owo mme mme ubuene emi Ik �o Abasi. Edimm �o ndikpan ut �on nkop nny �un nnam nkp �o mba-na etop Obio Ub �on emi John Andin �im Owo Bap-tism ye Jesus �ekekw �or �ode anam �enwam mm �o.Ini akpa, se mme adaiso ido ukpono �ekekpep-de mm �o eketie nte mbene udia ‘emi �edonoredeke okpokoro mm �o �edu �on �o.’ Edi idahaemi, �ekpepmm �o mme akpan nkp �o emi �edude ke

¯Nwed Aba-

si, akpan akpan mbon emi Jesus ekpepde mm �o.Emi anam mm �o �edi nkp �o ke eny �in Jehovah Abasi.

Mme adaiso ido ukpono emi �edide mme im �oowo ye mme �ow �or �oiso owo imaha ndikop etopObio Ub �on emi John �ok �okw �or �ode mme enye emiJesus os �uk asanade �okw �or �o ke nsio nsio obio.(Matthew 3:1, 2; 4:17) Ke ndit �im nt �in, etoporo akam ababiak mm �o, ony �un anam es �it ayat

208

mm �o, sia �eda etop emi �ew �ut nte Abasi ediso-bode mm �o ke ini iso. (Matthew 3:7-12) Es �it eye-nem mm �o mme adaiso ido ukpono emi edieke Je-sus ye mme mbet esie �etrede ndikw �or �o ik �o Abasi.Mme adaiso ido ukpono emi �eny �un �ebiet owoinyene oro ke uw �utnkp �o Jesus, emi �od �oh �ode ete:“Ete Abraham, tua mi mb �om ny �un d �on Lazarusekedebi iso nnuenub �ok esie ke mm �on edib �it miedeme, koro ndude ke �okp �os �on ubiak ke ufiopikan emi.”—Luke 16:24.

Owo idinwamke mme adaiso ido ukpono emisia ediwak mm �o idikp �uh �okede. Mm �o ikamaha‘ndikpan ut �on nn �o ik �o Moses ye mme Pr �ofet,’ emiakpakanwamde mm �o �edi �on �o �eny �un �eny �ime Jesusnte Edidem ye Messiah emi Abasi �on �ode mm �o.(Luke 16:29, 31; Galatia 3:24) Mm �o iny �un is �uh �o-kede idem ikpep nkp �o ito mme us �uh �ode owo emi�eny �imede Jesus �eny �un �edide ufan Abasi idaha-emi. Edi mme mbet Jesus ikemeke nditre ndikw �o-r �o ik �o iny �un ikemeke ndisiak mm �on ke ik �o Abasiman es �it enem mme adaiso ido ukpono oro mmeman mm �o �eb �o emem. Se “Abraham” et �inde yeowo inyene ke uw �utnkp �o emi ke Jesus ada ow �utke ut �o nkp �o oro ikemeke-keme ndit �ibe. Enye �od �o-h �o ete:

“Eyen, ti ete afo ama �ob �o nti nkp �o fo �oy �oh �o�oy �oh �o ke eyouwem fo, edi Lazarus �ok �ob �o ndi �oi.Edi, ke emi, enye ke okop nd �ones �it mi edi afo keodu ke �okp �os �on ubiak. Ndien akan oro, akam-ba ukpe odu ke uf �ot nny �in ye mbufo, man mm �oeke �eyomde ndito mi ntiene mbufo �ekukeme, owookuny �un ekeme ndito do ndi mi.”—Luke 16:25, 26.

�Of �on nte nkp �o etiede ntem idahaemi!¯Nkp �o

akabade �odi �ok ye mme adaiso ido ukpono emi

�etande idem, ony �un �of �on ye mme us �uh �ode owoemi �emende �okp �on �o Jesus �ek �on �o, �eb �ode ndu �ok-odudu, �eny �un �edi �on �ode Ik �o Abasi. (Matthew 11:28-30) Mme owo �eyenenede �ek �ut ukp �uh �ode emike �ofi �on ifan ke iso, emi obufa ediomi edidadeitie Ibet ediomi. (Jeremiah 31:31-33; Colossae 2:14; Mme Hebrew 8:7-13) Ke ini Abasi edinwanadeedisana spirit esie idu �ok mme owo ke Pentecostisua 33, kpukpru owo �eyek �ut ndien ke mme mbetJesus �edi mme ufan Abasi, id �ighe mme Phariseeye mme adaiso ido ukpono eken �edi.

� Nso ke Jesus et �in ndiw �ut ke nkp �o okp �uh �ode?� Didie ke mme adaiso ido ukpono �enam nkp �o �ebana etop emi John ye Jesus �ekw �or �ode,

ndien didie ke Jesus ow �ut emi ke uw �utnkp �o esie?� Nso ke mme adaiso ido ukpono �ekpema ndik �ut, ndien ntak emi ut �o nkp �o oro mıdit �ibeke?� Ini ewe ke mme owo �edinenede ik �ut ke Abasi imaha mme adaiso ido ukpono, ke ama mme mbet Jesus?

209

Jesus odu eb �ighi es �it ke “edem Jordan oko,” emiekerede Perea. (John 10:40) Idahaemi enye �om �onasana aka Jerusalem.

Jesus idisanake ikp �on. Mme mbet esie ye “akwaotuowo” emi es �inede mme �ob �o a-tax ye mme anam-idi �ok �esana ye enye. (Luke 14:25; 15:1) Mme Phari-see ye mme scribe emi �esik �utde ndudue ke se Jesusekpepde ony �un anamde �etiene �esana nko. Ke Je-sus ama �ok �on �o uw �utnkp �o abanade er �on oro okosop-de, eyen oro �ok �ow �or �ode �okp �on uf �ok, ye owo inyeneye Lazarus, anaedi kpukpru mme Pharisee ye mmescribe emi �esanade ye Jesus mi �enyene ediwak nkp �ondikere mbana.—Luke 15:2; 16:14.

Enyene se Jesus et �inde idahaemi ye mme mbetesie, ndien etie nte imam emi mme asua esie �eke-sakde enye anam enye et �in emi. Ndus �uk nkp �o emienye et �inde �edi se enye ama eketet �in ke ini mm �o�ekedude ke Galilee.

Ke uw �utnkp �o, Jesus �od �oh �o ete: “Owo ikemekendinyana, ana nkp �o idu �o �edu. Edi mb �om owo ekeadade mm �o edi! . . . �Et �im �ekpeme idem mbufo. Edi-eke eyenete fo eduede fi sua n �o enye, ndien edi-eke enye atuade nkp �ofi �ok fen n �o enye. Idem �okp �o-k �om enye edue fi ut �im ikatiaba ke usen ony �un afiakedi etiene fi ut �im ikatiaba, edid �oh �o ete, ‘Mmatuankp �ofi �ok,’ afo enyene ndifen enye.” (Luke 17:1-4)Akpatre ik �o emi Jesus et �inde mi anam Peter etimb �ume emi enye okob �upde abana ndifen nn �o eyen-ete esie ut �im ikatiaba.—Matthew 18:21.

Ndi mme mbet �eyekeme ndinam se Jesus et �indeemi? Ke ini mm �o �ed �oh �ode enye �ete, “Nam mbu �ot-idem nny �in etet �im okpon,” enye �od �oh �o mm �o ete:“Edieke mbufo �enyenede mbu �otidem eke etiede ntenkpas �ip mustard, mbufo �ekped �oh �o obub �it eto mul-berry emi �ete, ‘W �uh �ode ka kow �uh �o ke inyan!’ ndienenye okpokop uyo mbufo.” (Luke 17:5, 6) Ih idem�okp �ok �om owo enyene ekpri mbu �otidem, enye ekemendinam ikp �o nkp �o.

Ke Jesus ama eket �in emi ama enye anam mme

apostle esie �edi �on �o ntak emi �of �onde owo ndis �uh �odeidem nny �un ntre ndida idem ke nkp �o nkaha. Enye�od �oh �o mm �o ete: “Anie ke otu mbufo emi enyenedeof �un eke of �unde is �on mme �ob �okde er �on edid �oh �oenye ke ini enye otode inwan �ony �on edi, ete, ‘Di miinikiet ditie ke okpokoro udia’? Utu ke oro, nte idi-d �oh �oke enye ite, ‘Nam udia mbubreyo n �o mi ndia,ny �un b �ob �o mb �ob �o sana utom n �o mi tutu ndia nny �unnnw �on nkp �o mma, ekem afo ayadia ony �un �onw �onokwo’? Nte enye �oy �ok �om of �un oro koro anamde se�eken �ode enye anam? Ntre mbufo, nko, ke ini mbufo�enamde kpukpru se �en �ode mbufo �enam, �ed �oh �o �ete,‘Nny �in idi if �in eke mınyeneke uf �on. Nny �in inam seikpanamde.’”—Luke 17:7-10.

Ana kpukpru mme asanautom Abasi �edi �on �o keana mmim �o in �im nkp �o Abasi akpa ke uwem mmim �o.¯Nkp �o efen nko edi nte ke ana kpukpru mm �o �eti ifetemi mm �o �enyenede ndituak ibuot nn �o Abasi nny �unndi ik �ot esie.

Etie nte edi Jesus etet �in ik �o emi ama, owo emiMary ye Martha �ed �onde utom edis �im. Iban iba emi�edi ndit �oeka Lazarus, mm �o �eny �un �ed �un ke Bethanyke Judea. Owo oro �od �oh �o Jesus ete: “ �Ob �on, sese!owo emi afo amade �od �od �on �o.”—John 11:1-3.

Okpos �ukedi emi Jesus okopde ke Lazarus ufanesie �od �on �o idi �ok idi �ok, enye if �uh �oke. Utu ke oro enye�od �oh �o ete: “Ud �on �o emi id �ighe ud �on �o nkpa, edi ediman ayarade ub �on Abasi, man okpoto ke enye �en �oEyenAbasi ub �on.”Jesus os �uk odu do usen iba, ekemenye �od �oh �omme mbet esie ete: “ �Eyak nny �in ifiak ikaJudea.” Edi mm �o �eb �up enye �ete: “Rabbi, ndondo emike mbon Judea �ekeyom ndit �on �o fi ke itiat, ndien ndioyom ndifiak nka do?”—John 11:4, 7, 8.

Jesus �ob �or �o mm �o ete: “Nte unwana usen id �i-ghe hour duopeba? Edieke owo ekededi asanadeke uwemeyo enye idituahake nkp �o ndomokiet, koroenye ok �utde unwana ererimbot emi. Edi edieke owoekededi asanade ke okoneyo, enye ayatuaha nkp �o,koro unwana mıd �uhe enye ke idem.” (John 11:9, 10)

JESUS EKPEP¯NKP �O KE PEREA EMI ENYE

ASA¯NADE AKA JUDEA

LUKE 17:1-10 JOHN 11:1-16

210

Ik �o Jesus �ow �or �o ke ini emi Abasi �ok �od �oh �ode im �oikw �or �o ik �o ik �ureke kana. Ana enye aka iso �okw �or �o ik �oidem ke ekpri ini oro os �uh �ode tutu ekem ini emi Aba-si eken �imde.

Jesus adian do ete: “Lazarus ufan nny �in aka ndi-du �ok odudu, edi ami mm �on nka do man nkedeme-de enye ke idap.” Mme mbet �ed �oh �o enye �ete: “ �Ob �on,edieke edide enye aka ndidu �ok odudu, enye oyokopns �onidem.” Etie nte mm �o �et �in ntem sia mm �o �ekere-

de ke Lazarus ony �un �odu �ok odudu sia idem esie mı-s �onke. Edi Jesus �od �oh �o mm �o inwan-inwan ete: “Laz-arus akpa . . . Edi �eyak nny �in ika ib �ine enye.”—John11:11-15.

Thomas �odi �on �o ke �ekeme ndiwot Jesus ke Judea.Edi enye os �uk oyom ndisana ye Jesus man �os �o-n �o enye idem. Ntem enye �od �oh �o mme mbet ekenete: “ �Eyak nny �in nko ika, man nny �in ikakpa ye enye.”—John 11:16.

˙ NTAK �ODI �OKDE NDINAM OWO ATUAK UKOT �ODU �O˙ FEN N �O MBON E

¯NWEN NY �U

¯N NYENE MBU �OTIDEM

�`

Mm �on ke Jesus odu �okw �or �o ik �o?� Nso ke Jesus afiak ekpep, ndien nso uw �utnkp �o ke enye �on �o man ekpep mme owo ns �uh �odeidem?� Nso ke �ed �on �edid �oh �o Jesus, ndien ntak emi Thomas �od �oh �ode mbet eken yak mmim �o ika ikakpa ye enye?

89

211

Jesus oto Perea edi, enye ekpere Bethany, emi �esana-de ke itiat iba �etodo �es �im Jerusalem.Mary yeMartha,ndit �oeka Lazarus ke �etua eyeneka mm �o emi akpadendondo emi. Ediwak owo �edi ndid �on mm �o es �it.

Owo edid �oh �o Martha ke Jesus �om �on ededi edis �im,ndien Martha efehe �ow �or �o eb �ine Jesus. Enye �od �oh �oJesus ete: “ �Ob �on, edieke afo okpokodude mi eyenekami ikpakakpaha.” Etie nte se enye ye eyeneka esie�ekekerede ke usen inan emi �ekebede edi emi. Edi seenye et �inde emi iw �or �oke ke enye inyeneke idoteny �in.

Enye �od �oh �o Jesus ete: “Mm �ofi �ok nte ke adana ediwaknkp �o eke afo ebenede Abasi, Abasi �oy �on �o fi.” (John11:21, 22) Enye �odi �on �o ke Jesus ekemendis �uk nnwameyeneka im �o.

Jesus �ob �or �o enye ete: “Eyeneka fo eyeset.” Mar-tha ekere ke enye et �in abana ini emi Jesus edinamdemmeowo �esetmi ke is �on, emiAbrahamyemboneken�editienede �eset. Ndien enye et �in ik �o ndiw �ut ke imen �imemi ke akpanik �o: “Mm �ofi �ok nte enye eyeset ke ini edi-set ke nkpa ke akpatre usen.”—John 11:23, 24.

Edi, ndi Jesus ekeme ndinam nkp �ombana se it �ibe-de emi? Enye eti Martha ke Abasi �on �o im �o odudu ndi-

kan nkpa, ony �un �od �oh �o Martha ete: “Owo eke �obu �ot-de idem ye ami, idem �okp �ok �om enye akpakpa, oyoduuwem; ndien kpukpru owo eke �edude uwem �eny �un�ebu �otde idem ye ami idikpaha tutu amama.”—John11:25, 26.

Ik �o Jesus iw �or �oke ite ke mme mbet im �o emi �edu-de uwem idahaoro idikpaha tutu amama. Enye keidem esie ekenyene ndikpa, enye ama ony �un et �in emi�on �o mme apostle esie. (Matthew 16:21; 17:22, 23)Ik �o Jesus �ow �or �o ke owo ama �obu �ot idem ye im �o, keenye ekeme ndinyene uwem nsinsi. �Edinanam edi-wak owo �eset man �edinyene uwem nsinsi. Edi ndus �ukmme anam-akpanik �o emi �edidude uwem ke ut �it edi-t �im nkp �o emi idikpaha tutu amama. Edide owo od �ukObioUb �onAbasi yeuwemmme esesetod �uk, kpukprumbon emi �ebu �otde idem ye enye �edi �on �o ke iyenyeneuwem nsinsi.

Edi, ndi Jesus emi os �uk �od �oh �ode ke im �o idi “edisetye uwem,” ekeme ndinwam Lazarus emi ama akakpausen inan ke edem?Jesus ob �up Martha ete: “Nte afoemen �im emi ke akpanik �o?” Enye �ob �or �o ete: “Ih, �Ob �on;mmen �im nte afo edi Christ Eyen Abasi, Enye emi edi-de ke ererimbot.” Martha enyenembu �otidemke Jesusekeme ndinam nkp �o usen oro. Ntem enye efehe akauf �ok �ok �od �oh �o eyeneka esie ke nd �ibe ete: “Andikpepmm �omi, ndien enye ke okot fi.” (John 11:25-28) KeMary okopde emi, enye adaha �ow �or �o, ndien mboneken �edaha �etiene enye sia mm �o �ekerede ke udi Laz-arus ke enye aka oro.

Utu ke ndika udi, Mary aka eb �ine Jesus, akatua�odu �o enye ke ukot, ony �un afiak et �in se Martha eket �in-de ete: “ �Ob �on, edieke afo okpokodude mi, eyenekami ikpakakpaha.” Ke Jesus ok �utde Mary ye otuowoeken nte �etuanade, enye om �um mm �um, es �it et �ime-de enye, enye ony �un atua.

¯Nkp �o emi ot �uk mbon emi

�edade �ek �ut tutu. Edi ndus �uk mm �o �eb �up �ete: ‘EdiekeJesus ekekemede nditat eny �in owo emi akamanadennan, ndi enye ikpekekemeke ndinam owo emi oku-kpa?’—John 11:32, 37.

“EDISET YE UWEM”JOHN 11:17-37

212

˙ JESUS EDIS �IM KE LAZARUS AMA AKAKPA˙ “EDISET YE UWEM”

�¯Nkp �o etie didie ke ini Jesus ekperede Bethany?

� Nso inam Martha en �im ke �eyenam mme owo �eset?� Didie ke Jesus ow �ut ke imekeme ndinam nkp �o mbana nkpa Lazarus?

90

213

Martha ye Mary �edi �edisobo ye Jesus ke mb �o-h �o Bethany, ndien mm �o �esana ntre �eka udi emi�ekeb �ukde Lazarus. Udi emi edi abaitiat, �eny �un�eda itiat �ekwi ke inua udi oro. Jesus �od �oh �o ete:“ �Ekpat itiat �esio.” Sia Martha mıdi �on �oke se Je-sus oyomde ndinam enye �od �oh �o ete: “ �Ob �on,anaedi enye etebe ke emi, koro usen inan ediemi.” Jesus ob �up enye ete: “Nte nk �od �oh �oke fi

nte edieke en �imde ke akpanik �o oyok �ut ub �onAbasi?”—John 11:39, 40.

�Ekpat itiat �esio. Ndien Jesus emenede eny �inke eny �on �ob �on akam ete: “Ete, mm �ok �om fi ko-ro afo okopde akam mi. Ke akpanik �o, mm �o-fi �ok nte ke afo emesikop uyo mi kpukpru ini;edi nt �in ntem ke ntak otuowo emi �edade �ekpe-re mi, man mm �o �ekpen �im ke akpanik �o �ete afo

�ENAM LAZARUS ESETJOHN 11:38-54

okosio mi �od �on.” Jesus ndida ke iso mme owomb �on akam anam mm �o �ek �ut ke odudu Abasike enye edida inam se enye oyomde ndinam.Ekem enye ofiori ke �okp �os �on uyo ete: “Lazarus,w �or �o di!” Lazarus �ow �or �o edi ye �of �on emi �ekeda-de �eb �op enye ukot ye ub �ok, �of �on ony �un �ob �ob �oenye ke iso. Jesus �od �oh �o mm �o ete: “ �Etat enye�eny �un �eyak enye �ony �on.”—John 11:41-44.

Ediwak mme Jew emi �ekedide ndid �on Maryye Martha es �it �ek �ut ut �ibenkp �o emi �eny �un �ebu �otidem ye Jesus. Edi mbon eken �edaha �eb �inemme Pharisee �eket �in se Jesus anamde. MmePharisee ye mb �on oku emi �edide mbon akwaesopikpe mme Jew emi �ekotde Sanhedrin �ekotmbono. Caiaphas emi edide akwa oku es �ine keotu emi. Ndus �uk mm �o �eseme �ete: “Nny �in ina-nam didie, koro owo emi amanam ediwak idi �o-n �o? Edieke nny �in isanade enye iyak, kpukprumm �o �eyebu �ot idem ye enye, ndien mbon Rome�eyedi �edib �o nny �in itie nny �in ye id �ut nny �in.”(John 11:47, 48) Kpa ye oro �ekopde ediwakowo �et �inde ke imok �ut nte Jesus anamde “edi-wak idi �on �o,” mm �o inemke es �it ibana se Abasiadade Jesus anam. Se ibehede mm �o ikan ediikp �o itie ye odudu.

Jesus ndinam Lazarus eset ke nkpa ene-nede abiak mme Sadducee emi mın �imke edi-set ke nkpa ke akpanik �o. Caiaphas emi edideSadducee osioro uyo ndien et �in ik �o ete: “Mbu-fo ifi �okke nkp �o ndomokiet, mbufo iny �un ikere-

ke ite ke edi ke uf �on mbufo owo kiet ndikpa keibuot mme owo akan of �uri id �ut nditak.”—John11:49, 50; Utom 5:17; 23:8.

Caiaphas ‘it �inke ik �o emi ke ifi �ok idemesie,’Abasi anam enye et �in.

¯Nk �o enye edi akwa

oku. Ik �o esie �ow �or �o ke akpana �ewot Jesus mı-d �ighe ntre mme owo idikponoke mme adaisoido ukpono mme Jew aba, idiny �un ikopke uyomm �o. Ik �o Caiaphas edi pr �ofesi nko, sia enyeow �ut ke Jesus idikpaha in �o mme Jew kp �ot, keenye edikpa man afak kpukpru “ndit �o Abasiemi �esuanade.”—John 11:51, 52.

Se Caiaphas et �inde anam of �uri Sanhedrin�ed �uk odu ndiwot Jesus. Ndi Nicodemus emiedide owo Sanhedrin, emi ony �un amade Jesus,�om �on eket �in se mm �o �eduakde emi �on �o Jesus?`Mme enye et �in mme it �inke, Jesus mbon �os �os �op�okp �on Jerusalem man owo idiwot enye mbem-iso ini emi Abasi eken �imde.

˙ �ENAM LAZARUS ESET˙ MBON SANHEDRIN �ED �UK ODU NDIWOT JESUS

� Mbon emi �ek �utde nte �enamde Lazarus eset �enam nkp �o didie?� Nso ke mbon Sanhedrin �et �in emi ow �utde adana nte mm �o �edi �okde �eketre?� Nso pr �ofesi ke Abasi anam Caiaphas et �in kpa ye emi Caiaphas aduakde ibak?

91

215

Sia Jesus adahade man mbon Sanhedrin idinam�ewot enye, enye asana aka Ephraim, emi odu-de ke eny �on-eny �on nkan edem usiahaut �in Jerusa-lem. Enye odu do ye mme mbet esie man mmeasua idinam enye nkp �o. (John 11:54) Edi ini Pass-over isua 33 �om �on ekekem, ndien Jesus afiak �ot �o-n �o isan. Enye asana ebe Samaria okod �uk Galilee;ndien akpatre ini emi enye edide Galilee edi emimbemiso �ewot enye.

Ke ini Jesus os �uk �ot �on �ode-t �on �o isan emi oto keobio es �im obio, enye osobo irenowo duop emi�ed �on �ode akpamfia. Ndus �uk ini, ud �on �o emi eke-me ndita owo ndido idem nkpok ns �itns �it, ut �o ntennuenub �ok, nnuenukot, mme ut �on. (Numbers 12:10-12) Ibet Abasi �ok �od �oh �o mme akpamfia �esid �unnsannsan �esiny �un �efiori �ete “Edidehe, edidehe!”—Leviticus 13:45, 46.

Ntem, mbon akpamfia duop emi isanake ikpe-re Jesus. Edi mm �o �eda nsannsan �emenede uyomm �o �efiori �ete: “Jesus, Andikpep, tua nny �inmb �om!” Ke ini Jesus ok �utde mm �o, enye �od �o-h �o mm �o ete: “ �Eka �ekew �ut mme oku idem mbu-fo.” (Luke 17:13, 14) Jesus ndid �oh �o mm �o �ekew �utmme oku idem ow �ut ke enye okpono Ibet Aba-si emi �ok �on �ode mme oku odudu ndit �in ke mbonakpamfia oro �ek �okde mm �o ud �on �o mm �o �esana.Ntem, mm �o �ekeme ndifiak ndid �un ye mbon eminkp �o mınamke.—Leviticus 13:9-17.

Mbon akpamfia duop emi �edi �on �o ke Jesusenyene odudu ndinam idem �os �on mmim �o. Ntem

mm �o �edaha �eka ndiw �ut oku idem mbemiso �enam-de mm �o �esana. Nte mm �o �es �uk �esanade ke us �un�eka, �enam mm �o �esana nte mbu �otidem mm �o oko-ny �un edide. Mm �o �et �on �o ndikop ke idem mm �onny �un nk �ut ke �ek �ok akpamfia mmim �o!

Mbon akpamfia us �ukkiet eken �eka se mm �o �eke-s �uk �ekade. Edi owo kiet ke otu mm �o afiak. OwoSamaria emi afiak edi ediyom Jesus. Ntak-a? Eteemi edi ndinenede nk �om Jesus ke se it �ibede emi.Akani owo akpamfia emi �odi �on �o ke Abasi anamJesus �ok �ok im �o ud �on �o emi, emi anam enye “ediedin �o Abasi ub �on ke �okp �os �on uyo.” (Luke 17:15)Ke ini enye ok �utde Jesus, enye �odu �o ke is �on �ok �omenye.

Jesus ob �up mbon emi �edude do ye enye ete:“Nte id �ighe owo duop ke �ekenam �esana? Enye,ndien, owo us �ukkiet eken? Nte owo baba kiet id �u-he eke afiakde edi edin �o Abasi ub �on ke mıb �oh �o-ke owo id �ut efen emi?” Ekem enye �od �oh �o owo Sa-maria oro ete: “Daha ny �on okwo; mbu �otidem foanam idem �os �on fi.”—Luke 17:17-19.

Jesus ndinam mbon akpamfia mboduop emi�esana ow �ut ke Jehovah Abasi odu ye enye. Ik �ure-ke ke enye ndinam kiet ke otu mm �o asana, edi eteoro ekeme ndinyene nsinsi uwem. Abasi idaha Je-sus inam mme ut �o ut �ibenkp �o emi ke eyo nny �in.Edi edieke ibu �otde idem ye Jesus, imekeme ndi-nyene nsinsi uwem. Ndi imesik �om Jehovah ke seenye anamde emi �on �o nny �in, kpa nte owo Sa-maria oro akanamde?

OWO AKPAMFIA KIET OW �UT ES �ITEK �OMLUKE 17:11-19

� Ke Jesus ama akadaha man mbon Sanhedrin idiwot enye, mm �on ke enye aka?� Nso inam mbon akpamfia duop oro �eda nsannsan, ndien ntak emi Jesus �od �oh �ode mm �o �eka

�ekew �ut oku idem?� Se owo Samaria oro akanamde ekpep nny �in nso?

216

˙ JESUS �OK �OK MBON AKPAMFIA DUOP 92

Etie nte Jesus os �uk odu ke Samaria mıd �ighe oduke Galilee. Idahaemi mme Pharisee �eb �up enye�ebana nte Obio Ub �on edidide, sia mm �o �ekere-de ke �eyes �in edit �im etieti ke Obio Ub �on ama edi.Edi Jesus �od �oh �o ete: “Obio ub �on Abasi id �ighe nte�ek �utde ke eny �in, mme owo idiny �un id �oh �oke ite,‘Se enye mi!’ mıd �ighe, ‘Se enye ko!’ Koro, sese!obio ub �on Abasi odu ke otu mbufo.”—Luke 17:20, 21.

Ndus �uk owo �ekeme ndikere ke Jesus �od �oh �o keObio Ub �on odu ke es �it mme asanautom Abasi.Edi ut �o nkp �o oro ikpekemeke ndit �ibe, sia ObioUb �on mıd �uhe ke es �it mme Pharisee emi Jesuseket �inde ik �o emi �on �o. Edi Obio Ub �on odu ke otumm �o sia Jesus, kpa Edidem emi Abasi emekdendikara ke Obio Ub �on oro odu do ye mm �o.—Mat-thew 21:5.

Jesus ekpep mme mbet esie nkp �o efen efenabana nte Obio Ub �on emi edidide, edi etie nteenye anam emi ke mme Pharisee �ema �ekedaha.Enye ebem iso et �in abana ini emi enye edikaradeke Obio Ub �on ete: “Mme usen �eyedi eke mbufo�ediyomde ndik �ut kiet ke otu usen Eyen owo edimbufo idikwe.” (Luke 17:22) Ik �o Jesus �ow �or �o keEyen owo edikara ke Obio Ub �on ke ini iso. Mbem-iso enye �ot �on �o ukara emi, �oy �od �on ndus �uk mbetndik �ut nte enye akarade, edi ana mm �o �ebet tutuEyen owo edi ke ini emi Abasi eken �imde.

Jesus aka iso ete: “Mme owo �eyed �oh �o mbufo

�ete, ‘Se enye ko!’ mıd �ighe, ‘Se enye mi!’ �Ekuw �o-r �o �eka, �ekuny �un �efene �etiene mm �o. Koro kpa nteem �inenm �inen �ow �or �ode oto nkan ikpaeny �on kietayama es �im nkan ikpaeny �on eken, ntre ke edidiye Eyen owo.” (Luke 17:23, 24) Nso idinam mmembet Christ �ekutiene mbon oro mıd �ighe ata mes-siah? Jesus �ok �od �oh �o ke ini ata Messiah edidide,ke editie nte em �inenm �inen emi mme owo �ekeme-de ndida ke nsio nsio ebiet nk �ut. Mbon emi �eka-made eny �in �ese se ikade iso ke ererimbot �eyeke-me ndik �ut ke Jesus �ot �on �o ndikara ke heaven.

Jesus et �in se iket �ibede ke eset man anam mbetesie �edi �on �o nte mme owo �edinamde nkp �o ke inienye edit �on �ode ndikara ke ini iso. Enye �od �oh �o ete:“Kpa nte ekedide ke mme usen Noah, kpas �uk ntreke edidi nko ke usen Eyen owo . . . Kpas �uk nte oko-ny �un edide ke eyo Lot: mm �o �ekedia nkp �o, �eny �un�enw �on nkp �o, mm �o �edep, �eny �un �enyam, mm �o �et �oinwan, �eny �un �eb �op uf �ok. Edi ke usen oro Lot �ow �o-r �ode ke Sodom, ikan ye sulphur �eto eny �on �edep�edisobo mm �o kpukpru. Kpas �uk ntre ke edidi keusen oro Eyen owo ediyararede idem.”—Luke 17:26-30.

Jesus id �oh �oke ke �ekesobo mbon eyo Noah yembon eyo Lot sia mm �o �ekesinamde se kpukpruowo �esiny �un �enamde ke uwem, oro edi, ndidiankp �o, nny �un nnw �on, ndep nkp �o, nnyam nkp �o, nt �oinwan, nny �un mb �op uf �ok. Noah ye Lot ye ik �otuf �okmm �o �ema �esinam mme nkp �o emi. Edi mme owo

EYEN OWO AYAYARADE IDEMLUKE 17:20-37

218

�ekenam emi emi iny �un inamke nkp �o Abasi. Mm �oik �odi �on �oke nte ini emi mm �o �ekedude uwem �ok �o-di �okde eketre. Ntre, Jesus �od �oh �o mbet esie ete�es �in idem �enam nkp �o Abasi. Enye eteme mm �o semm �o �edinamde man �enyana mm �o ke ini Abasiedisobode ndi �oi owo ke ini iso.

Inaha mme mbet esie �eyak mme nkp �o emimm �o �ema �ekekp �on ke ererimbot anam mm �o �efrendinam nkp �o Abasi. Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Keusen oro yak owo eke odude ke eny �on uf �ok ediemi mme nkp �o esie �edude ke es �it uf �ok okus �uh �odeaka nditan mm �o; kpas �uk ntre nko owo eke odudeke inwan okufiak aka eb �ine mme nkp �o oro �edudeke edem. Mbufo �eti nwan Lot.” (Luke 17:31, 32)¯Nwan Lot ama akabade adaha in �un.

Jesus aka iso et �in nte nkp �o editiede ke iniEyen owo edikarade. Enye �od �oh �o mme mbet esieete: “Ke okoneyo oro irenowo iba �eyena ke nkpa-na kiet; �eyeda kiet, edi �ekp �on enye eken.” (Luke17:34) �Ow �or �o ke �eyenyana ndus �uk owo, mboneken �etak.

Mme mbet Jesus �eb �up enye �ete: “ �Ob �on, kemm �on?” Enye �ob �or �o mm �o ete: “Ebiet eke okpoanade, do nko ke mme ntrukpom �edisop idem.”(Luke 17:37) Ndus �uk owo �editie nte ntrukpom emiesis �opde ada ok �ut nkp �o sia mm �o �eyedi �on �o enyeemi edide ata ata Christ mme Eyen owo �eny �un�etiene enye. Ini oro nko, Jesus ayanam mme mbetemi �ebu �otde idem ye enye �edi �on �o akpanik �o emiedinyanade mm �o.

˙ OBIO UB �O¯N ABASI ODU KE OTU MM �O

˙¯NKP �O EDITIE DIDIE KE INI JESUS AYARAREDE IDEM?

� Ke didie ke Obio Ub �on Abasi odu ke otu mmePharisee?

� Ke nso us �un ke edidu Christ editie nteem �inenm �inen?

� Ntak anade mme mbet Jesus �edu ke edidemedeke ini edidu Eyen owo?

93

Jesus �on �on �o mme mbet esie uw �utnkp �o emi aba-nade ntak emi mm �o �ekpek �ob �ode ke akam. (Luke11:5-13) Etie nte enye odu idahaemi ke Samariamıd �ighe edi ke Galilee, ndien enye afiak et �in ntakemi anade �ek �ob �o ke akam. Uw �utnkp �o emi ke enyeada anam oro:

“Ebiereikpe emi mıbakke Abasi mıny �un ikpono-ke owo okodu ke obio kiet. Edi ebeakpa kiet amaodu ke obio oro ony �un esika eb �ine enye ediwakini, ete, ‘Biere ikpe enen ke uf �ot mi ye asua emi

enyenede ikpe ye ami.’ Edi, enye iny �imeke ke ndu-s �uk ini, ekem enye �od �oh �o ke es �it esie ete, ‘Okpo-s �ukedi nte mmembakke Abasi, mmenny �un nkpo-noke owo, edi, sia ebeakpa emi af �inade mi ndienndien, nyebiere edinen ikpe nn �o enye, man enyeokudi mi aba edif �ina mi tutu nkpa mba.’”—Luke18:2-5.

Jesus aka iso �od �oh �o ete: “ �Ekop se ukwan ebiere-ikpe oro �ok �od �oh �ode! Ke akpanik �o, ndien, nte Abasiidinamke �ebiere edinen ikpe �en �o ndimek ik �ot esieemi �esemede �en �o enye uwemeyo ye okoneyo, idemokpos �ukedi enye enyenede anyanime ye mm �o?”(Luke 18:6, 7) Nso ke Jesus ekpep idahaoro aba-na Ete esie?

Ik �o Jesus iw �or �oke nte ke Jehovah Abasi etie nteidi �ok ebiereikpe oro. Jesus akam emen se idi �okebiereikpe emi anamde odomo ye se Abasi eke-mede ndinam: Edieke idi �ok ebiereikpe edinamdenkp �o oro �ey �irede �ebene enye, id �uhe se idinamdeAbasi etre ndinam nkp �o mbana ebene nny �in. Je-hovah �of �on ony �un enen, ndien enye eyeyere nny �inedieke nny �in mıyakke idem emem nny �in. Se Je-sus afiakde et �in adian do anam nny �in idi �on �o emi:“Nd �oh �o mbufo nte, [Abasi] ayawara anam �ebiereedinen ikpe �en �o mm �o.”—Luke 18:8.

Owo isiwakke ndibiere edinen ikpe nn �o mmeubuene ye mme us �uh �ode owo, edi �esikam �eda yeikp �o owo ye mme im �o owo. Abasi isinamke nkp �ontem. Ke ini ekemde, enye �oy �on �o mme idi �okowoufen ony �un �on �o mme asanautom esie uwem nsi-nsi.

Mmanie �enyene mbu �otidem nte ebeakpa oro?Owo ifan inenede in �im ke akpanik �o ke Abasi “aya-wara anam �ebiere edinen ikpe �en �o mm �o”? Ida-haemi ke Jesus os �uk ok �ure ndin �o uw �utnkp �o emiekpepde nny �in ndik �ob �o ke akam. Ekem enye ob �upmb �ume abana owo ndinyene mbu �otidem ke akamesinyene odudu ete: “Ke ini Eyen owo edidide, nteenye ayakam ok �ut or �uk mbu �otidem emi ke is �on?”(Luke 18:8) Ik �o Jesus �ow �or �o ke ekeme ndidi edi-wak owo idinyeneke ut �o mbu �otidem emi ke iniChrist edide edis �im.

Ndus �uk mbon emi �ekopde ik �o Jesus �ekere keimenyene mbu �otidem ikem. Mm �o �ebu �ot idem keidem mm �o �eny �un �eda idem ke edinen ke adanaemimıdaha mbon enwen ke nkp �o. Jesus �on �o uw �ut-nkp �o enye emi abana mm �o:

“Owo iba �eked �ok �eka temple ndib �on akam, kietedi Pharisee enye eken edi �ob �o a-tax. Pharisee ada�ob �on akam emi ke es �it esie ete, ‘O Abasi, mm �ok �omfi koro mmentiehe nte mm �o enwen, mbon nkan-ub �ok, mme anam ukwanido, mme es �in ef �ibe, mmeidem nte �ob �o a-tax emi. Ntetre udia ut �im ikaba ke

OYOM �EB �O¯N AKAM �ENY �U

¯N �ES �UH �ODE IDEM

LUKE 18:1-14

220

urua, nsosio ubak kiet ke itie duop ke kpukpru sennyenede nn �o.’”—Luke 18:10-12.

Mme Pharisee �esima ndida ke mme efak nnamnte idi ata nti owo man mbon enwen �ekpono mm �o.Mm �o �esiwak ndinam emi ke Monday ye Thursdayoro �edide ikp �o usen urua man ediwak owo �ekpek �utmm �o. Ndien mm �o �esisio kpukpru nkpri ik �onudiakiet ke itie duop �en �o. (Luke 11:42) �Ofi �on ifan ko keedem, mm �o �ema �et �in ik �o emi ow �utde nte mm �o�edade mme us �uh �ode owo ke mbio �ete: “Otuowoemi mıfi �okke Ibet mi [nte mme Pharisee �ekerede]�edi mbon oro �ema �ekes �uni.”—John 7:49.

Jesus aka iso ke uw �utnkp �o esie ete: “Edi �ob �oa-tax emi adade nsannsan iny �imeke ndikam mme-

nede eny �in esie nse eny �on, edi �od �odi �on amia ub �okke ikpanes �it esie, ete, ‘O Abasi, tua mi, anam-idi �ok, mb �om.’” �Ob �o a-tax oro �odi �on �o ke im �o idianamidi �ok, ntem Jesus �od �oh �o ete: “Nd �oh �o mbufonte, Owo emi os �uh �ode �ony �on uf �ok esie nte edinenowo akan owo enye eken; koro owo eke emeneredeidemesie ke eny �on �eyes �uh �ode enye �en �im, edi owoeke os �uh �orede idemesie �eyemenede enye.”—Luke18:13, 14.

Ntem Jesus et �in inwan-inwan ke oyom �es �uh �odeidem. �Of �on �en �o mme mbet item emi sia mm �o �eke-kponde ke otu mme Pharisee emi �edade idem keedinen �eny �un �emade ikp �o itie ye uw �or �oiso. Ata etiitem ke Jesus �on �o kpukpru mme anditiene enye emi.

˙ UW �UT¯NKP �O EBEAKPA EMI M

ˆIKAKPAHA MBA

˙ PHARISEE YE �OB �O A-TAX

� Nso ke Jesus ada uw �utnkp �o idi �ok ebiereikpe oro ekpep nny �in?� Nso or �uk mbu �otidem ke Jesus ediyom ke ini enye edide edis �im?� Ewe edu mme Pharisee ke mme mbet Jesus mıkpenyeneke?

94

221

Jesus ye mme mbet esie �eto Galilee �ebeAkpa Jordan, �esana us �uk us �uk �ebe ke Perea.Akpatre ini emi Jesus akakade Perea, enye amaanam mme Pharisee �edi �on �o nte Abasi adadeusiond �o. (Luke 16:18) Edi idahaemi mm �o �efiak�emen nneme usiond �o �edi man �edomo Jesus.

Moses �ok �od �oh �o ke ebe ekeme ndisio nwanesie nd �o edieke “ok �utde enye mbubiam nkp �o” keidem. (Deuteronomy 24:1) Mme Jew �enyene nsionsio ekikere �ebana se ebe ekemede ndida nsionwan esie nd �o. Ndus �uk mm �o �ekere ke nkpri nkp �o�ekeme ndinam �esio nwan nd �o. Ntem mme Phari-see �eb �up Jesus �ete: “Nte ibet eny �ime owo osionwan esie nd �o ke ntak ekededi?”—Matthew 19:3.

Jesus it �inke se mme owo �ekerede, utu ke oroenye et �in nte Abasi �ok �ot �on �ode nd �o. Enye �od �oh �omm �o ete: “Nte mbufo ikokotke ite ke enye emiokobotde mm �o toto ke edit �on �o okobot mm �o erenye nwan ony �un �od �oh �o ete: ‘Ke ntak emi erenowo�oy �okp �on ete ye eka esie ony �un akadiana ye nwanesiemm �o, ndien mm �o mbiba �eyekabade �edi ob �ukkiet’? Ntre mm �o id �ighe aba owo iba, edi �edi ob �ukkiet. Mm �odo, se Abasi ama akadian yak baba owokiet okudianade.” (Matthew 19:4-6) Ke ini Abasi�ok �ot �on �ode nd �o Adam ye Eve, enye ik �od �oh �oke kemm �o �ekeme ndidianade nd �o oro nte ini akade.

Mme Pharisee iny �imeke se Jesus et �inde emi,ntre mm �o �eb �up enye �ete: “Ntak, ndien, Moseseketemede ete �en �o nwed usiond �o �eny �un �esionwan nd �o?” (Matthew 19:7) Jesus �ob �or �o mm �oete: “Ntak is �ones �it mbufo akanam Moses eny �imembufo �esio iban mbufo nd �o, edi oro iked �ighe ntretoto ke edit �on �o.” (Matthew 19:8) “Edit �on �o” emiJesus et �inde abana iked �ighe ke eyo Moses, eke-di ke ini emi Abasi �ok �ot �on �ode nd �o ke Eden.

Jesus ada ifet emi ekpep mm �o akpan nkp �oemi: “Nd �oh �o mbufo nte owo ekededi eke osio-

de nwan esie nd �o, ke mıtoho ke ntak use [Greek,por·nei�a], ony �un �od �ode efen, es �in ef �ibe.” (Mat-thew 19:9)

¯Nkuk �ure ntak emi

¯Nwed Abasi eny �ime-

de �esio nd �o edi oburob �ut ido idan.Se Jesus et �inde anam mme mbet esie �ed �oh �o

�ete: “Edieke nkp �o etiede ntem ye owo ye nwanesie, if �onke owo ndid �o nd �o.” (Matthew 19:10) Anaowo emi oyomde ndid �o nd �o eti ke Abasi asasuausiond �o!

Jesus et �in nkp �o nko abana mbon emi mıd �oh �ond �o. Enye �od �oh �o ke ndus �uk owo �ekemana nte eu-nuch toto ke id �ibi eka mm �o, oro edi ikemeke ndi-nam idan; ndus �uk owo anam mm �o �edi eunuch,oro edi, �esio mm �o osio; ndien mme owo �edu emi�enamde idemm �o eunuch, oro edi, iyomke ndinamidan. Mm �o �enam emi man mm �o �ekeme ndis �in of �u-ri es �it mm �o ke utom Abasi. Jesus �od �oh �o mbonemi �ekpande ut �on �en �o enye ete: “Yak owo ekeekemede ndinam [emi] anam.”—Matthew 19:12.

Idahaemi mme owo �emen ndit �ow �on �es �ok Je-sus. Edi mme mbet �esua �en �o mm �o sia mm �o iyom-ke ndit �o emi �ef �ina Jesus. Ke ini Jesus ok �utdese mme mbet esie �enamde, es �it ayat enye, enyeony �un �od �oh �o mm �o ete: “ �Eyak nkpri ndit �o �etie-ne mi; �ekudomo ndikpan mm �o, koro obio ub �onAbasi enyenede mm �o eke �etiede ntem. Ke akpan-ik �o ke nd �oh �o mbufo, Owo ekededi eke mıb �oh �oobio ub �on Abasi nte ekpri eyen idid �ukke ke es �it.”—Mark 10:14, 15; Luke 18:15.

Ata akpan nkp �o ke Jesus ekpep emi! Edi-eke nny �in mıs �uh �okede idem iny �un iny �ime �ekpepnny �in Ik �o Abasi nte ndit �ow �on, nny �in idid �ukkeObio Ub �on Abasi. Jesus emen ndit �o emi akamaony �un �odi �on mm �o man ow �ut ke im �o imama mm �o.Ntre nko ke enye enenede ama kpukpru mbonemi “[ �eb �ode] obio ub �on Abasi nte ekpri eyen.”—Luke 18:17.

JESUS EKPEP¯NKP �O ABA

¯NA USIOND �O YE

NTAK �EKPEMADE NDIT �OW �O¯N

MATTHEW 19:1-15 MARK 10:1-16 LUKE 18:15-17

222

˙ JESUS ET �I¯N NTE ABASI ADADE USIOND �O

˙ MBON EMI MˆID �OH �O ND �O

˙ NTAK ANADE OWO ETIE NTE NDIT �OW �O¯N

� Didie ke mme Pharisee �eda nneme usiond �o �edomo Jesus idomo?� Jesus �od �oh �o ke nso idi nkuk �ure ntak emi Abasi eny �imede owo osio nd �o?� Nso ikpanam ndus �uk mbet �ebiere nditre ndid �o nd �o?� Nso ke nny �in ikpep ito us �un emi Jesus anamde nkp �o ye ndit �ow �on?

95

223

Jesus ke os �uk aka ke us �un Perea emi enye oyom-de ndisana nd �uk Jerusalem. Akparawa kiet emiedide im �o owo efehe eb �ine enye edit �on �o ed �on keiso esie. Akparawa emi edi “andikara.” Etie nteenye edi “akwa owo emi etiede ibuot ke syna-gogue” mıd �ighe edi owo Sanhedrin. Enye ob �up Je-sus ete: “Eti Andikpep, ndinam nso man nnyenensinsi uwem?”—Luke 8:41; 18:18; 24:20.

Jesus �ob �or �o enye ete: “Ntak emi afo okotdemi eti? Owo ndomokiet id �ighe eti, ke mıb �oh �okekiet, kpa Abasi.” (Luke 18:19) Etie nte “eti” emiakparawa emi okokotde Jesus mi ekedi udorieny �inemi mme rabbi �esimade mme owo �ekot mmi-m �o. Okpos �ukedi emi Jesus �odi �on �ode ndikpep owonkp �o, enye �od �oh �o ete oro ke Abasi ikp �on ke �ekpe-kot “Eti.”

Jesus afiak �od �oh �o enye ete: “Edieke afo oyom-de ndinyene uwem, ka iso n �im mme ew �uh �o.”Akparawa oro ob �up Jesus ete: “Mme ew �uh �o ewe?”Jesus asiak nkp �o ition ke Ibet Duop emi abanadeuwotowo, ef �ibe, uy �ipin �o, utie ntiense nsu, ye owondikpono ete ye eka esie. Ekem enye adian ibetemi edide ata akpan ibet ete: “Afo enyene ndimamb �oh �oid �un fo nte idemfo.”—Matthew 19:17-19.

Akparawa oro �od �oh �o ete: “Mma nnen �im kpu-kpru emi; nso is �uh �o aba ndinam?” (Matthew19:20) Ekeme ndidi enye ekere ke enyene �ow �or �o-etop nkp �o enwen emi anade im �o inam, emi edi-namde im �o inyene nsinsi uwem. Se enye et �in-de oro anam Jesus “ama enye” sia enye ok �utke akparawa oro ob �up mb �ume emi ke of �uri es �it.(Mark 10:21) Edi enyene nkp �o emi mıdiyakkeakparawa oro anam se Jesus oyomde ndit �in.

Ufan emi ama inyene esie akakaha, ndien Je-sus �od �oh �o ete: “

¯Nkp �o kiet os �uh �o fi ndinam: Ka,

kanyam se ededi oro afo enyenede ny �un yakn �o mme ubuene, ndien afo eyenyene nkp �outo keheaven, ny �un ditiene mi.” Ke akpanik �o, ete oroekeme ndideme ok �uk esie nn �o mme ubuene emi

JESUS �OB �OR �O MB �UME AKPARAWA EMIEDIDE ANDIKARA YE IM �O OWOMATTHEW 19:16-30 MARK 10:17-31 LUKE 18:18-30

224

mıdikemeke ndin �o enye nkp �o, ony �un akabade edimbet Jesus. Edi etie nte mb �om esie anam Jesusnte enye asanade adaha mf �uh �o mf �uh �o. Ima emienye akamade “ediwak inyene” esie iyakke enyeok �ut se idide ata inyene. (Mark 10:21, 22) Jesus�od �oh �o ete: “Edidi �okp �os �on nkp �o didie ntem mbonemi �enyenede ok �uk ndibe nd �uk obio ub �on Abasi!”—Luke 18:24.

Se Jesus os �uk et �inde emi ye se enye edifiak-de it �in akpa mbet esie idem. Enye �od �oh �o ete:“Ke akpanik �o, edi mmemmem nkp �o camel ndi-be ke odudu abiabon akan owo inyene ndid �ukobio ub �on Abasi.” Emi anam mme mbet �eb �up �ete:“Anie ndien ekeme ndib �oh �o?” Ndi nkp �o emi �eyom-de owo anam man �enyana enye enenede �os �ontutu id �ighe se owo ndomokiet ekemede ndinam?Jesus ese mbet esie ony �un �ob �or �o ete: “Se owo mı-kemeke ndinam, Abasi ekeme ndinam.”—Luke 18:25-27.

Peter et �in ik �o ndiw �ut ke mmim �o itiehe nte owoinyene oro. Enye �od �oh �o Jesus ete: “Sese! Nny �inima ikp �on kpukpru nkp �o itiene fi; nso ndien kenny �in idinyene?” Jesus et �in nte �edidi �onde mm �o kemm �o ndidi mbet im �o. Enye �od �oh �o ete: “Ke ini �edi-fiakde �ebot mme nkp �o, ke ini Eyen owo os �uh �oredeetie ke ebekpo ub �on esie, mbufo emi �etienede mi�eyes �uh �ode nko �etie ke ebekpo duopeba, �ekpe ikpe�en �o esien Israel duopeba.”—Matthew 19:27, 28.

Se Jesus et �inde edit �ibe ke ini iso, ke ini �edinam-de kpukpru nkp �o ke is �on afiak eketie nte eketie-de ke Inwan Eden. �Eyenam Peter ye mme mbet

eken �etiene Jesus �ekara is �on emi edidide Paradiseini oro. Ut �o edidi �on emi akan se ededi emi mm �o�eyakde atak mm �o!

Edi id �ighe ke ini iso kp �ot ke �edidi �on mm �o. Mm �o�et �ot �on �o idahaemi �eb �o ndus �uk edidi �on. Jesus �od �o-h �o ete: “Id �uhe baba owo kiet emi �ok �okp �onde uf �okmme nwan mme ndit �oeka mme ete ye eka mmendit �o ke ntak obio ub �on Abasi emi mıdib �oh �o seiwakde ikan oro ke ini emi, ye nsinsi uwem ke edi-t �im nkp �o emi edidide.”—Luke 18:29, 30.

Ebiet ekededi emi mme mbet �ekade, mm �o �eye-k �ut ndit �oete mm �o emi �emade mm �o �eny �un �ekpere-de mm �o �ekan ata ata ndit �oeka. Edi etie nte akpa-rawa emi edide im �o owo mi idib �oh �o ut �o edidi �onemi, idiny �un id �ukke Obio Ub �on heaven.

Jesus adian do ete: “Edi ediwak owo emi �edideakpa �eyedi akpatre, akpatre �eyeny �un �edi akpa.”(Matthew 19:30) Nso ke ik �o oro �ow �or �o?

Akparawa emi edide im �o owo mi es �ine ke otumbon emi �edide “akpa,” sia enye etiene edi ada-iso mme Jew. Sia edide enye esin �im ibet Abasi,enye ow �ut ke imama Abasi, �eny �un �edori eny �in keakpana ut �o owo emi enenede anam nkp �o Abasi.Edi inyene esie edi akpan nkp �o akan nkp �o enwenekededi ke uwem esie. Mme us �uh �ode owo itiehentem. Mm �o �ek �ut ke se Jesus ekpepde edi akpan-ik �o, ke ukpepnkp �o emi edinam mmim �o inyenensinsi uwem. Mm �o �ekedi mme “akpatre” edi ida-haemi mm �o �edidi “akpa.” Mm �o �edori eny �in nditie-ne Jesus ntie ke ebekpo nkara is �on emi edidideParadise.

˙ OWO INYENE KIET OB �UP ABA¯NA NSINSI UWEM

� Nso ut �o owo idi ib �ine Jesus?� Ntak emi Jesus mıny �imeke ufan oro okot enye “eti”?� Jesus �od �oh �o ke didie ke �edidi �on mme mbet im �o?� Didie ke mbon emi �edide “akpa” �ekabade �edi “akpatre,” ndien mme “akpatre” �ekabade �edi “akpa”?

96

225

Ndondo emi ke Jesus os �uk �od �oh �o mbon emi�ekpande ut �on �en �o enye ke Perea nte ke “ediwakowo emi �edide akpa �eyedi akpatre, akpatre �eye-ny �un �edi akpa.” (Matthew 19:30) Enye �on �o uw �ut-nkp �o emi abanade mbon emi �ekpede utom keinwan vine man anam se enye et �inde emi anwanaete:

“Obio ub �on heaven ebiet enyeneuf �ok emi �ow �o-r �ode ke t �uhi-t �uhi usenub �ok aka ndikpe mbonutomnd �on ke inwan vine esie. Ke enye ama ekeny �i-me ndikpe mbonutom oro denarius kiet ke usen,enye osio mm �o �od �on �eka inwan vine esie. Ke inienye afiakde �ow �or �o ke nkp �o nte �oy �oh �o hour ita,enye ok �ut mm �o enwen nte �edade ke anwauruainy �un inyeneke utom; ndien enye �od �oh �o mm �o ete,‘Mbufo nko, �ed �uk inwan vine, ndien ny �on �o mbufose ededi oro enende.’ Ntre mm �o �edaha �eka. Enyeafiak �ow �or �o aka ke nkp �o nte �oy �oh �o hour itiokietye �oy �oh �o hour us �ukkiet ony �un anam kpas �uk ntre.Ke akpatre, enye �ow �or �o ke nkp �o nte �oy �oh �o hourduopekiet ony �un okok �ut mm �o efen nte �edade,enye ony �un ob �up mm �o ete, ‘Ntak emi mbufo �eda-de mi of �uri usen inyeneke utom?’ Mm �o �ed �oh �o enye�ete, ‘Koro baba owo kiet ikpehe nny �in utom.’ Enye�od �oh �o mm �o ete, ‘Mbufo nko �ed �uk inwan vine.’”—Matthew 20:1-7.

Anaedi mbon oro �ekpande ut �on mi �ekere �eba-na Jehovah Abasi ke ini Jesus et �inde abana “obioub �on heaven” ye “enyeneuf �ok.”

¯Nwed Abasi ow �ut

ke Jehovah edi andinyene inwan vine, ndien ndit �oIsrael �edi inwan vine oro. (Psalm 80:8, 9; Isaiah 5:3, 4) Mbon oro �ekedude ke idak Ibet ediomi �ebietmbonutom ke inwan vine oro. Edi uw �utnkp �o Jesusibanake se iket �ibede ke eset. Enye et �in abana seit �ibede ke eyo esie.

Mme adaiso ido ukpono oro �eny �un �etie nte mmePharisee oro �es �uk �eb �upde Jesus mb �ume ndondoemi �ebana usiond �o man �edomo enye �ese. Mm �ombiba �eda nte ke mmim �o imes �in idem etieti inam

utom Abasi. Mm �o �etie nte mbonutom oro �eket �on �o-de utom usenub �ok usen oro, �eny �un �edoride eny �inndib �o denarius kiet emi edide ok �uk utom usen.

Mme oku ye mme adaiso ido ukpono mme Jeweken �eda ke mme us �uh �ode Jew eken inamke nkp �oAbasi nte mmim �o inamde, ke inamke iy �oh �o utomusen ke inwan vine Abasi. Mm �o ke �ekpe utom “kenkp �o nte �oy �oh �o hour ita” (nkanika us �ukkiet usen-ub �ok), mme nte ini akade, ke �oy �oh �o hour itiokiet,us �ukkiet, ndien ke akpatre, ke �oy �oh �o hour duop-ekiet (nkanika ition mbubreyo).

�Eda irenowo ye iban oro �etienede Jesus nte“mbon oro �ema �ekes �uni.” (John 7:49) Mm �o �esi-k �o iyak mıd �ighe �enam mme ukpekpe utom eken.Ekem ke ini id �ok ke isua 29 eyo Christ, “enyeneinwan vine” ama �od �on Jesus okokot mme us �uh �o-de owo emi �edi �edinam utom Abasi nte mme mbetChrist. Mm �o �edi mme “akpatre” mbon emi Jesuset �inde abana nte �ekotde �edinam utom ke inwanvine emi ke �oy �oh �o hour duopekiet.

Jesus et �in ndien se it �ibede ke ini �ek �urede utomusen oro. Enye �od �oh �o ete: “Ke ini es �imde mbu-breyo, enyene inwan vine �od �oh �o eseny �in utomete, ‘Kot mbonutom �edi ny �un kpe mm �o ok �ukutommm �o, �ot �on �ode ke akpatre tutu es �im akpa.’ Ke inimbon �oy �oh �o hour duopekiet �edide, mm �o kiet kiet�eb �o denarius kiet. Ntre, ke ini mm �o emi �ekedideakpa �edide, mm �o �ekere �ete mmim �o iy �ob �o ikan oro;edi mm �o nko �eb �o denarius kiet. Ke ini mm �o �eb �o-de, mm �o �et �on �o ndis �uk enyeneuf �ok uyo �eny �un �ed �o-h �o �ete, ‘Mm �o emi �ekedide akpatre �ekes �in hour kietke utom; edi afo amanam mm �o �edi ukem ye nny �inemi ikobiomde �okp �os �on mf �ighe usen iny �un if �ob �o-de eyo!’ Edi enye �ob �or �o owo kiet ke otu mm �o ete,‘Ufan, nnamke fi idi �ok ndomokiet. Nte ami ye afoikebiereke denarius kiet? B �o se idide okwo ny �on.Nyom ndin �o akpatre owo emi ukem nte nn �ode fi.Nte nnyeneke unen ndida mme nkp �o mi nnam semmade?

`Mme nte eny �in fo akabade �odi �ok koro

UW �UT¯NKP �O MBONUTOM KE I

¯NWA

¯N VINE

MATTHEW 20:1-16

226

ami mf �onde?’ Ntem ke mme akpatre �edidi akpa,mme akpa �eny �un �edi akpatre.”—Matthew 20:8-16.

Mme mbet �ekeme ndikere nte akpatre ikpeheuw �utnkp �o emi Jesus et �inde mi edit �ibede. Mmeadaiso ido ukpono mme Jew emi �edade idem nte“akpa” �edisana didie ididi “akpatre”? Mme mbetJesus �ediny �un isana didie idi “akpa”?

Mme Pharisee ye mbon enwen �eda mme mbetJesus nte “akpatre,” edi mm �o �edidi “akpa” ndib �out �ip utom mm �o. Abasi �om �on es �in Jerusalem ekeis �on ndondo oro Jesus akpade, �om �on ony �un emek

obufa id �ut emi edide “Israel Abasi.” (Galatia 6:16;Matthew 23:38) John Andin �im Owo Baptism eke-t �in abana mbon emi �edidude ke obufa id �ut emi keini enye �ok �od �oh �ode ke �eyeda edisana spirit �en �immme owo baptism. Mbon emi �edide “akpatre” �edi-di akpa ndina baptism oro nny �un nnyene ifet edi-tie ntiense mbana Jesus “tutu es �im ata ut �it ikpe-he is �on.” (Utom 1:5, 8; Matthew 3:11) Edieke mmembet �ekemede ndit �im ndi �on �o se Jesus et �inde �on �omm �o emi, mm �o �eyek �ut ke mme adaiso ido ukponoemi �edidide “akpatre” �eyesua mmim �o idi �ok idi �ok.

˙ “AKPATRE” MBONUTOM KE I¯NWA

¯N VINE �EKABADE �EDI “AKPA”

� Ntak �ekemede ndid �oh �o ke Jehovah edi “enyene inwan vine” oro, ndien mmanie �edi“mbonutom” emi �enamde utom do?

� Ukp �uh �ode ewe ke Jesus ada uw �utnkp �o emi et �in abana?� Ini ewe ke �enam ukp �uh �ode emi?

97

227

Jesus ye mme mbet esie �ekpere ut �it isan emimm �o �ekesanade ke us �uk us �uk ke Perea, ndibenka Jerusalem. Mm �o �ebe Akpa Jordan ke ebietemi ekperede Jericho. Mbon enwen �esana yemm �o man �eked �uk Passover eke isua 33 eyoChrist.

Jesus oyom ndis �os �op nkes �im Jerusalem kentak Passover ntre enye ebe aka ke iso, mbet ke�etiene enye ke edem. Edi nd �ik anam mme mbetJesus. Ke ini Jesus okoyomde ndito Perea nkaJudea ke ini nkpa Lazarus, Thomas ama �od �o-h �o mme mbet eken ete: “ �Eyak nny �in nko ika,man nny �in ikakpa ye enye.” (John 11:16, 47-53) Anwana ndien se inamde idem enyek mmembet, sia mm �o �edi �on �o ke mf �ina ke ana ebetmmim �o ke Jerusalem.

Jesus emen mme apostle esie �ow �on �ode adaony �un et �in ik �o ye mm �o man et �im mm �o idem ebe-ne se idit �ibede ke Jerusalem. Enye �od �oh �o mm �oete: “Nny �in im �on id �ok ika Jerusalem, ndien �eye-yak Eyen owo �en �o mb �on oku ye mme scribe,ndien mm �o �eyebiom enye ikpe nkpa, �eny �un �eyakenye �en �o mbon id �ut ndisak enye nsahi nny �unmmia enye nny �un nk �on enye ke eto, ndien enyeeyeset ke �oy �oh �o usen ita.”—Matthew 20:18, 19.

�Oy �oh �o ikata edi emi Jesus �od �oh �ode mmembet ke im �o iyakpa iny �un iset. (Matthew 16:21;17:22, 23) Edi isan enye emi enye et �in ke �edik �onim �o ke eto. Mm �o �ekop se enye et �inde, edi ik �oesie inwanake mm �o. Etie nte mm �o �eyom �efiak�ew �uk obio ub �on Israel mi ke is �on man �ekponommim �o �eny �un �en �o mmim �o ub �on ye Christ mi keis �on.

Mma kiet emi ekerede Salome etiene asa-na ye mm �o. Enye edi eka James ye John. Je-sus ama �on �o mme apostle iba emi eny �in emi�ow �or �ode “Ndit �o Obuma” ke ntak emi mm �o �esi-yatde es �it nt �ime nt �ime. (Mark 3:17; Luke 9:54)

MME APOSTLE �EFIAK �EYOM UW �OR �OISOMATTHEW 20:17-28 MARK 10:32-45 LUKE 18:31-34

228

Eb �ighi apostle iba emi �eket �on �o ndiyom ikp �o itieke Obio Ub �on Christ ndien eka mm �o �odi �on �o sendit �o esie �eyomde. Enye aka ke idemesie ndit �innkp �o emi nn �o Jesus. Enye okon �uh �o ke iso Jesusony �un �od �oh �o enye anam nkp �o �on �o im �o. Jesusob �up enye ete: “Nso ke afo oyom?” Enye �ob �o-r �o ete: “N �o uyo man ndit �oiren mi iba emi �ekpe-tie, kiet ke ub �ok nnasia fo, kiet ke ufien, ke obioub �on fo.”—Matthew 20:20, 21.

James ye John �ed �on eka mm �o ekebene Je-sus nkp �o emi. Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Mbufoifi �okke se mbufo �ebenede. Nte mbufo �emekemendinw �on cup emi ami nyomde ndinw �on?” Mm �o�ed �oh �o enye �ete: “Nny �in imekeme.” Cup emi Je-sus et �inde abana edi esuene emi enye edib �odeye nd �ok emi enye edidiade. (Matthew 20:22) Edios �uk etie nte se Jesus et �inde abana cup inene-kede inwana mm �o.

Kpa ye oro Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Ke akpan-ik �o, Mbufo �eyenw �on cup mi, edi editie ke nnasiami ye ke ufien mi inyeneke mi ndin �o, edi enyenembon emi Ete mi eket �imde oro �on �o.”—Matthew20:23.

Ke ini mme apostle duop eken �ekopde seJames ye John �ebenede, es �it ayat mm �o eti-eti. Okudi James ye John �ema �etet �in ke mmim �oikpon ikan ke ini mme apostle �ekenenide nkp �o

emi? (Luke 9:46-48)`

Mme ama edi ntre mme id �i-ghe, se mm �o �ebenede Jesus ow �ut ke mbet 12emi is �uk inamke item emi Jesus �ok �on �ode mm �o�ete �eda idem ke nkpri nkan. Mm �o ke �es �uk �eyo-yom uw �or �oiso.

Jesus ebiere ndinam nkp �o mbana eneni emiye ut �ok emi enye adade edi. Enye okot mbet 12emi obon ony �un �on �o mm �o item ete: “Mbufo �eme-fi �ok �ete ke mbon emi �ebatde nte mme andika-ra mme id �ut �ekara mm �o ke �okp �os �on ub �ok, ikp �oowo mm �o �eny �un �enyene odudu ke idem mm �o.Inyeneke ndidi ntem ke otu mbufo; edi owo eke-dedi eke oyomde ndidi akwa owo ke otu mbufoedidi asanautom mbufo, owo ekededi eke ony �unoyomde ndidi akpa ke otu mbufo edidi of �un kpu-kpru mbufo.”—Mark 10:42-44.

Jesus �od �oh �o mm �o �ekpebe uw �utnkp �o im �o.Enye �od �oh �o ete: “Eyen owo [iked �ighe] man�enam nkp �o �en �o enye, edi man enye anam nkp �o�on �o owo ony �un �on �o ukp �on esie nte ufak ke ibuotediwak owo.” (Matthew 20:28) Jesus anam nkp �o�on �o mme owo ke isua ita idahaemi, enye �om �onanam se ikande oro ke ndikpa nn �o kpukpru owo!Ana mme mbet esie �ekpebe enye. Ana mm �o �emandinam nkp �o nn �o mbon enwen utu ke ndiyommbon enwen �enam nkp �o �en �o mm �o, �eny �un �edaidem ke nkpri nkan utu ke ndiyom uw �or �oiso.

˙ JESUS AFIAK ET �I¯N KE �EM �O

¯N �EWOT IM �O

˙ �ON �O MME APOSTLE ITEM ABA¯NA UW �OR �OISO

� Didie ke Jesus et �im mme mbet esie idem ebene se idit �ibede ke Jerusalem?� Nso ke apostle iba �ebene Jesus, ndien nso ke mbon eken �enam ke ini �ekopde emi?� Nso ke Jesus anam ke ini enye ok �utde ke mme apostle esie ke �es �uk �eyoyom uw �or �oiso?

98

229

Jesus ye mbon oro �esanade ye enye �edis �im Jeri-cho; �esida usen kiet �eto do �esana �es �im Jerusalem.Ke ndit �im nt �in, Jericho ekedi iba, akani ye obufa.Akani Jericho okoyom us �un ke nkp �o nte itiat kiet�okp �on Jericho emi �ekesiakde obufa ke ini mbonRome �ekekarade. Nte Jesus ye mbon emi �esanadeye enye �ebede Jericho kiet �eyom ndid �uk enwen,nnan iba emi �esibenede ebene �ekop mme owo�es �inde edit �im. Owo mm �o kiet ekere Bartimaeus.

Ke ini Bartimaeus ye ebene ebene enye eken�ekopde ke Jesus asana ebe, mm �o �et �on �o ndifiori�ete: “ �Ob �on, tua nny �in mb �om, Eyen David!” (Mat-thew 20:30) Ndus �uk owo emi �eketienede Jesus�ed �oh �o mm �o �edop uyo, edi mm �o mbiba �etet �im�esio nkpo. Ke ini Jesus okopde uyo mm �o, enyeatuak ada. Enye �od �oh �o mbon oro �esanade yeenye ete �ekot owo emi osiode nkpo �edi. Mm �o�eka �eb �ine mme ebene ebene oro �eked �oh �o owomm �o kiet �ete: “S �on idem daha ke eny �on, enye

ke okot fi.” (Mark 10:49) Es �it enem ete emi, enyeotop ew �ura esie �odu �ok, ob �umede adaha etieneJesus.

Jesus ob �up mm �o ete: “ �Eyom nnam nso nn �ombufo?” Mm �o mbiba �eb �or �o enye �ete: “ �Ob �on, tatnny �in eny �in.” (Matthew 20:32, 33) Mb �om mm �oanam Jesus, ndien enye ot �uk mm �o eny �in, ony �un�od �oh �o kiet ke otu mm �o ete: “Ka, mbu �otidemfo anam idem �os �on fi.” (Mark 10:52) Mme ebe-ne ebene iba emi �ek �ut us �un, �eny �un �et �on �o ndito-ro Abasi. Se mme owo �ek �utde emi anam mm �onko �etiene �etoro Abasi. Mbon oro �ekedide nnan do�et �on �o nditiene Jesus.

Otuowo emi �esanade ye Jesus �ebe ke Jeri-cho �ewak etieti. Kpukpru owo �eyom ndik �ut owoemi anamde mme nnan oro �ek �ut us �un. Mm �o �ey �o-h �o enye idem ke iso ye ke edem, ke nnasia ye keufien; ndien emi iyakke ndus �uk owo �ekam �ekok �utenye. Zacchaeus nko ikemeke ndik �ut Jesus. Enyeedi etubom mme �ob �o a-tax ke Jericho ye mmeobio oro �ekperede Jericho. Sia enye mıni �onke,enye ikemeke ndik �ut se ikade iso. Ntem enye efe-he aka iso �ok �od �ok eny �on eto fig kiet emi odude keus �un oro Jesus oyomde ndisana mbe. Zacchaeusodoro ke eny �on eto oro ok �ut kpukpru se ikade iso.Ke ini Jesus asanade edis �im itie oro ony �un ok �utZacchaeus ke eny �on eto oro, enye �od �oh �o enye ete:“Zacchaeus, wara s �uh �ode di, koro nnyene ndidanke uf �ok fo mf �in.” (Luke 19:5) Zacchaeus os �uh �odeedi ony �un �os �os �op ekes �im uf �ok man ekebene idem�on �o akpan esenowo esie.

Ke ini mme owo �ek �utde se ikade iso, mm �o �et �o-n �o ndik �uni. Mm �o �ekere ke if �onke Jesus ndika uf �okowo emi mm �o �edade nte anamidi �ok. Zacchaeusama esidia mme owo ke ini �ob �ode mm �o ok �uk tax,ndien emi ke enye akada oforo.

Jesus ndis �uk ndod �uk uf �ok Zacchaeus, mmeowo �et �on �o ndik �uni: “Enye aka ndidan ke uf �ok owoemi edide anamidi �ok.” Edi Jesus ok �ut ke Zac-

JESUS ANAM NNAN IBA �EK �UT US �U¯N ONY �U

¯N

A¯NWAM ZACCHAEUS

MATTHEW 20:29-34 MARK 10:46-52 LUKE IBUOT 18 UFA¯NIK �O 35 ES �IM IBUOT 19 UFA

¯NIK �O 10

230

chaeus ekeme ndikabade es �it. Se iny �un it �ibedeedi emi. Zacchaeus adaha ada �od �oh �o Jesus ete:‘Sese! �Ob �on, ny �on �o mme ubuene ubak inyene mi,ndien se ededi emi nkodoride owo ik �o mb �o kenkanub �ok, nyosio usiene ut �im ikanan.’—Luke 19:7, 8.

Emi ekedi ata eti us �un Zacchaeus ndiw �ut keimenenede ikabade es �it. Enye ekeme ndida seenye esiwetde en �im mbat ok �uk ifan emi enye �ob �o-de nsio nsio ndit �o Jew, enye ony �un �onw �on �o ndisiousiene ut �im ikanan. Enye akam anam ebe se �ed �o-h �ode �enam ke Ibet Abasi. (Exodus 22:1; Leviticus6:2-5) Zacchaeus �onw �on �o nko ndiyak ubak inye-ne esie nn �o mme ubuene.

Se Zacchaeus et �inde emi ndiw �ut nte ikabaredees �it iketre enem Jesus tutu Jesus �od �oh �o ete: “Edi-nyana ama od �uk uf �ok emi mf �in emi, koro enye nkoedide eyen Abraham. Koro Eyen owo ekedi ndi-yom nny �un nnyana se ikosopde.”—Luke 19:9, 10.

Ndondo emi ke Jesus ada uw �utnkp �o emi enye�ok �on �ode abana eyen oro �ok �okp �onde uf �ok et �in ntenkp �o etiede ye mbon emi ‘ �esopde.’ (Luke 15:11-24) Idahaemi enye ada ata owo emi etiede nteama osop, edi emi �efiakde �ek �ut, ow �ut se enyeesikpepde. Mme adaiso ido ukpono mme Jew yembon oro �etienede mm �o �ekeme ndik �uni nny �unns �uk Jesus uyo ke ndidian idem ye owo nte Zac-chaeus. Edi Jesus aka iso ndiyom nny �un nnamndit �o Abraham emi �ekesopde mi �efiak �ekpereAbasi.

˙ JESUS ANAM MME NNAN �EK �UT US �U¯N KE JERICHO

˙ ZACCHAEUS �OB �O A-TAX AKABADE ES �IT

� Etie nte Jesus osobo nnan iba emi �esibenedeebene mi ke mm �on, ndien nso ke enye anam�on �o mm �o?

� Anie edi Zacchaeus, ndien nso ke enye et �inndiw �ut nte im �o ikabarede es �it?

� Nso ke ikpep ito us �un emi Jesus anamde nkp �o yeZacchaeus?

99

Etie nte Jesus os �uk odu ye mbet esie ke uf �okZacchaeus kpa ye oro edide enye ke os �uk ada-duak ndika Jerusalem. Mme mbet Jesus �ekereke “obio ub �on Abasi” �om �on �ot �ot �on �o ndikara ida-haoro, ke Jesus �om �on ony �un ada ub �on. (Luke19:11)

¯Nkp �o emi inwanake mm �o, kpa nte ik �o

Jesus emi abanade im �o ndikpa mıny �un inwa-nake mm �o. Ntre enye �on �o mm �o uw �utnkp �o mananwam mm �o �ek �ut ke Obio Ub �on oro edidi ke iniiso.

Enye �od �oh �o ete: “ �Ob �on kiet akaka anyan id �utndik �ob �o ub �on nda nny �un mfiak nny �on ndi.” (Luke19:12) Ut �o isan emi esida ini. Nte anwanade, Je-sus edi “ �ob �on” oro akakade “anyan id �ut” emi edi-de heaven do, ndien Ete esie �oy �on �o enye ub �on.

Mbemiso “ �ob �on” oro ke uw �utnkp �o emi adahaisan oro, enye okot if �in esie duop, �on �o owo mm �okiet kiet mina, ony �un �od �oh �o mm �o ete: “ �Enammbubehe tutu ndi.” (Luke 19:13) Mina iked �igheekpri ok �uk. Owo emi anamde utom inwan ekesi-da �ofi �on ita anwana mina kiet.

Etie nte mbet Jesus �edi �on �o ke mmim �o ibietif �in duop oro ke uw �utnkp �o emi, sia Jesus amaememen mm �o odomo ye mbon emi �enamdeutom id �ok. (Matthew 9:35-38) Edi enye id �oh �okemm �o �eda se �ed �okde ke inwan �edi. Utu ke oro, seenye et �inde abana edi mme mbet efen emi �edi-tienede ikara ke Obio Ub �on Abasi. Mme mbet�eda ini ye inyene mm �o �enam utom man mbonenwen �ekeme nditiene nkakara ke Obio Ub �onAbasi.

Nso enwen ke Jesus ada uw �utnkp �o emi ayara-de? Enye �od �oh �o ke mbio obio “esie �esua [ �Ob �onoro] �eny �un �esio otu mme is �unutom �ed �on �eka �eb �i-ne enye, �eked �oh �o �ete, ‘Nny �in iyomke owo emi ediedidem nny �in.’ ” (Luke 19:14) Mme mbet Jesus�edi �on �o ke mme Jew imaha enye, ndus �uk mm �o�ekam �eyoyom us �un nte �ekpewotde enye. Ke Je-

sus ama akakpa ony �un �ony �on heaven, ediwakmme Jew �ew �ut nte isuade enye ke ndik �ob �o mmembet esie. Mme andibi �on �o emi �enanam �ew �ut kemmim �o iyomke Jesus edi Edidem mmim �o.—John19:15, 16; Utom 4:13-18; 5:40.

If �in duop oro ndien-e? Didie ke mm �o �eda mi-na mm �o �enam nkp �o tutu “ �ob �on” oro �ob �o “ub �on”afiak �ony �on edi? Jesus �od �oh �o ete: “Ekem ke inienye ama �ok �ob �o ub �on ada ony �un afiak �ony �onedi, enye �on �o uyo ete �ekot if �in emi im �o ik �on �odeok �uk silver �edi, man id �un �ode ifi �ok udori eke mm �o�ekenyenede ke mbubehe. Edi akpa owo edi, edi-d �oh �o ete, ‘ �Ob �on, mina duop odoro ke mina fo.’Ntre enye �od �oh �o owo oro ete, ‘Emet �im anam, etiof �un! Sia akanamde akpanik �o ke ata ekpri nkp �o,di andikara obio duop.’ Ndien udiana edi, edi-d �oh �o ete, ‘ �Ob �on, mina ition odoro ke mina fo.’Enye �od �oh �o enye emi nko ete, ‘Afo, nde, karaobio ition.’ ”—Luke 19:15-19.

Edieke mme mbet �edi �on �ode ke mmim �o itie nteif �in oro �edade se �en �ode mm �o �es �in if �ik �enam mmembet, mm �o �edi �on �o nko ke es �it eyenem Jesusabana se mmim �o inamde. Mm �o �en �im ke akpan-ik �o nko ke enye �oy �odi �on if �ik oro mmim �o is �indeke utom. Sia kpukpru nnuenub �ok mıd �ighe ukem,ndus �uk mbet Jesus �ekeme ndinam ekese ndienmbon eken ikemeke. Kpa ye oro edide ntre, Je-sus emi �ob �ode “ub �on” oyok �ut ony �un �odi �on kpu-kpru ukeme oro mm �o �es �inde �enam mme mbet.—Matthew 28:19, 20.

Edi kop esen esen nkp �o enwen emi et �ibede,oro Jesus adade eberi uw �utnkp �o emi: “Edi [of �un]enwen edi, edid �oh �o ete, ‘ �Ob �on, sese mina fo, emink �ob �opde ke �of �on nn �im. Okok �ut do, mfefehe fi,koro afo edide owo ns �onido; afo atatan se muke-n �imke ony �un �od �od �ok se muk �ot �oh �o.’ Enye �od �oh �oowo oro ete, ‘Nyada ik �o inua fo nkpe ikpe nn �o fi,afo idi �ok of �un.

¯Nk �o ama �ofi �ok ete ndi owo ns �on-

UW �UT¯NKP �O EMI ABA

¯NADE MINA DUOP

LUKE 19:11-28

232

ido, emi ntande se mmenken �imke nny �un nd �okdese mmenk �ot �oh �o? Ntak ndien mukemenke ok �uksilver mi us �in ke itie un �im ok �uk? Ndien ke nny �on-de ndi nkp �ob �o iso ok �uk ye udori.’ Ntre enye �od �o-h �o mm �o emi �edade �ekpere ete, ‘ �Eb �o enye minaoro �emen �en �o owo emi enyenede mina duop.’ ”—Luke 19:20-24.¯

Nkp �o atak of �un emi mımaha ndinwana nkp �onn �o eteuf �ok esie. Mme apostle �edori eny �in Jesusndikara ke Obio Ub �on Abasi. Ntem mm �o �eda seJesus et �inde abana akpatre of �un emi �edi �on �o ke

edieke mmim �o mıs �inke if �ik inam utom ukw �or �o-ik �o, ke mmim �o idid �ukke Obio Ub �on oro.

Ik �o Jesus emi ayanam mme mbet esie �enene-de �es �in if �ik �enam utom Abasi. Ke akpatre, Jesus�od �oh �o ete: “Nd �oh �o mbufo nte, �Eyedian efen efen�en �o owo eke enyenede; edi �eyeb �o owo eke mı-nyeneke kpa se enye enyenede.” Enye nko adiando ete ke �eyesobo mme asua im �o emi mıkoyom-ke im �o idi “edidem mm �o.” Ke enye ama eket �inmme ik �o emi ama, enye afiak �ot �on �o isan uka Je-rusalem.—Luke 19:26-28.

˙ JESUS �ON �O UW �UT¯NKP �O ABA

¯NA MINA DUOP

� Nso inam Jesus �on �o uw �utnkp �o emi abanade mina?� Anie edi “ �ob �on” oro, ndien ewe id �ut ke enye aka?� Mmanie �edi if �in oro, mmanie �eny �un �edi mbio obio oro �esuade enye?� Nso ke if �in emi �eken �ode ut �ip �ekenam, ndien nso ke of �un emi �ekeb �ode mina esie akanam?

100

233

I KPEHE

6SE JESUS

AKANAMDEMBEMISO

�EWOTDE ENYE

“EDIDEM FOKE EDI KE �OT �O FO.”

—MATTHEW 21:5

Jesus �okp �on Jericho adaha Bethany. Isan emi idi-memke sia us �un oyom es �im itiat 12, us �un oroony �un etie obot obot. Ebiet emi Jericho adadeetie nte it �ighede ndien ebiet Bethany adade edike eny �on obot. Lazarus ye ndit �oeka esie �ed �unmi ke Bethany, ekpri obio inwan emi adade nkp �onte itiat iba oyom us �un �okp �on Jerusalem ony �unekperede Obot Olive ke nkan edem usiahaut �in.

Ediwak mme Jew �ededi �edis �im Jerusalem man�ekped �uk Passover. Mm �o �ebabak �edi man ‘ �edinamidem mm �o asana nte ido esidide’ man ndus �uk edimm �o �ema �et �uk okpo owo mme eke unam mıd �ighe�enam nkp �o ekededi emi akpanamde mm �o �ede-he. (John 11:55; Numbers 9:6-10) Ndus �uk mbonemi �ekebakde �edi mi �edisop idem ke temple. Mm �o�et �on �o ndikere mme Jesus eyedi Passover oro.—John 11:56.

Mme owo �ekere nsio nsio nkp �o �ebana Jesus.Ndus �uk mme adaiso ido ukpono �eyom ndim �umenye nkowot. Mm �o �ekam �ed �oh �o �ete edieke owoekededi �ofi �okde ebiet emi Jesus odude, yak ediedit �in “man mmim �o ikpom �um enye.” (John 11:57)Mme adaiso ido ukpono emi �ema �eyom ndiwotJesus ke enye ama akanam Lazarus eset. (John11:49-53) Emi anam ndus �uk owo �ekere ke ekemendidi Jesus idiyakke mme owo �ek �ut enye.

Jesus edis �im Bethany ke Friday, emi edide“usen itiokiet mbemiso passover.” (John 12:1)Obufa usen (emi edide Sabbath, Nisan 8) �om �on�ot �ot �on �o ke ut �in ama okos �uh �ode. Emi �ow �or �o keenye asana edis �im mbemiso usen Sabbath. Enyeikpotoho Jericho isana idi ke usen Sabbath emi�ok �ot �on �ode ke ut �in ama okos �uh �ode ke Friday es �imini emi ut �in os �uh �orede ke Saturday sia ibet mmeJew mıny �imeke �enam ut �o isan oro ke Sabbath.Ekeme ndidi Jesus aka okodu ke uf �ok mme Laza-rus nte enye esinamde.

Owo kiet emi ekerede Simon odu nko ke Beth-any, enye ony �un okot Jesus ye mme mbet esie

uf �ok mbubreyo Saturday oro, ony �un okot Lazarusnko. �Ekot enye Simon “emi �ok �od �on �ode akpamfia”sia ekeme ndidi enye ama �od �on �o akpamfia ekemJesus anam idem �os �on enye. Nte ido esie esiny �unedide, Martha es �in idem anam nkp �o man akamaisenowo emi. Mary anam nkp �o �on �o Jesus, edi seenye anamde ada ik �o edi.

Mary ok �ub �ode otu alabaster emi es �inede “atanard, emi odobide pound kiet.” (John 12:3) Aranemi �os �on urua etieti, enye akpa denarius 300 emiedide ok �uk utom isua kiet! Mary �ot �oh �o aran oroke ibuot ye ke ukot Jesus ony �un ada idet esie�okw �oh �ode Jesus ukot. Aran emi �ofu �on �oy �oh �o of �u-ri uf �ok oro.

Mme mbet �eyat es �it �eny �un �eb �up �ete: “Ntak emi�ebahade edifu �on aran emi?” (Mark 14:4) JudasIscariot �ot �oh �o ony �un �od �oh �o ete: “Ntak emi owomıkanyamke edifu �on aran emi ke denarius ikie itainy �un ida in �o mme ubuene?” (John 12:5) Id �ighe

JESUS ADIA¯NKP �O KE UF �OK SIMON KE BETHANY

MATTHEW 26:6-13 MARK 14:3-9 JOHN IBUOT 11 UFA¯NIK �O 55 ES �IM IBUOT 12 UFA

¯NIK �O 11

236

nte ke Judas amama mme ubuene. Enye et �in emisia enye esiy �ipde ok �uk emi �ed �onde ke ekebe ok �ukemi enye akamade �on �o mme mbet.

Jesus �ob �or �o �on �o Mary ete: “Ntak emi mbufo�ef �inade nwan emi? Enye akanam eti nkp �o ke idemmi. Koro mme ubuene �edodu ye mbufo kpukpruini, edi ami ndid �uhe ye mbufo kpukpru ini. Koroke ini nwan emi �odu �okde mi edifu �on aran emi keidem, enye akanam emi ebene ini emi �edib �ukdemi. Ke akpanik �o ke nd �oh �o mbufo, Ebiet ekede-di emi �edikw �or �ode eti mb �uk emi ke of �uri ereri-

mbot, �eyet �in nko se nwan emi akanamde ndidanti enye.”—Matthew 26:10-13.

Jesus odu ke Bethany ebe usen kiet idahaemi,ndien mme owo �et �on �o ndikop ke enye do. Ediwakmme Jew �edi uf �ok Simon ndik �ut Jesus, edi mm �onko �edi ndik �ut Lazarus, “emi [Jesus] akanamdeeset ke nkpa.” (John 12:9) Mb �on oku ndien �ed �ukodu man �ewot Jesus �eny �un �ewot Lazarus nko.Mm �o �ed �oh �o ke edi ntak emi Lazarus odude uwemanam ediwak owo �et �on �o ndibu �ot idem ye Jesus.Mme adaiso ido ukpono emi �edi �ok �ebe nde!

˙ JESUS AFIAK �ONY �O¯N BETHANY EMI EKPEREDE JERUSALEM

˙ MARY �OT �OH �O EDIFU �O¯N ARAN �ODU �OK JESUS

� Nso ke mme Jew emi �edude ke temple �eneme?� Ntak emi Jesus es �imde Bethany ke Friday utu ke ndidi ke Saturday?� Nso ke Mary anam emi adade ik �o edi, ndien didie ke Jesus �ob �or �o mbon emi �eyatde es �it ye enye?� Nso iw �ut adana nte mb �on oku �edi �okde �eketre?

101

237

Ke ndannsiere, ke Nisan 9 emi edide Sunday, Je-sus �okp �on Bethany ony �un asana ye mbet esie akaJerusalem. Nte mm �o �ekperede Bethphage emiodude ke Obot Olive, enye �od �oh �o mbet esie ibaete:

“ �Eka �eked �uk obio-inwan emi mbufo �edade �ek �utko, ndien kpa idaha oro mbufo �eyek �ut ass emi�ey �iride ye eyen esie; �etat mm �o �eda �es �ok mi.Ndien edieke owo ekededi et �inde nkp �o ye mbufo,mbufo �ed �oh �o �ete, ‘ �Ob �on oyom mm �o.’ Ntem enye�oy �os �os �op �on �o mm �o �edi.”—Matthew 21:2, 3.

Mme mbet idi �on �oke ke se Jesus �od �oh �ode mmi-m �o inam emi osu pr �ofesi kiet ke Bible. Nte iniakade ke mm �o �ekefi �ok ke se �eked �onde mmim �oinam okosu pr �ofesi Zechariah. Enye �ok �od �oh �o keini Edidem emi Abasi emekde edid �ukde Jerusa-lem, ke enye oyos �uh �ode idem “awat ke ass, keunam emi okponde �ow �or �o, kpa eyen uman ass.”—Zechariah 9:9.

Ke ini mme mbet �es �imde Bethphage, mm �o�emen abak ass oro ye eka esie. Mbon emi �edade�ekpere do �eb �up mm �o �ete: “Nso ke mbufo �enamemi ke nditat abak ass oro?” (Mark 11:5) Edi keini mme mbet �ed �oh �ode ke imen is �ok Jesus, mm �o�eyak mm �o �emen �edaha. Mme mbet �emen �of �on-idem mm �o �ebri ke eny �on ass ye abak ass, edi Je-sus etie ke abak ass.

Nte Jesus ekperede Jerusalem, ntre ke mbonemi �etienede enye �ed �odi �on �ewak. Ediwak owo�ebri �of �on mm �o ke us �un. Mbon enwen �es �ibe nk �oketo mıd �ighe “ �ekpi ik �on ke inwan” �ebri, ke �efiori�ete: “Mb �ok, nyana enye! Itoro enyene enye emiedide ke eny �in Jehovah! Itoro enyene obio ub �onete nny �in David emi edide!” (Mark 11:8-10) Semme owo �et �inde emi ayat mme Pharisee etieti.Mm �o �ed �oh �o Jesus �ete: “Andikpep, sua n �o mmembet fo.” Jesus �ob �or �o mm �o ete: “Nd �oh �o mbufonte, Edieke mm �o emi �ekpedopde uyo, mme itiat�ekpesio nkpo.”—Luke 19:39, 40.

Ke ini Jesus asanade ekpere Jerusalem, enye�ot �on �o nditua nny �un nd �oh �o ete: “Edieke afo �okp �o-fi �okde mf �in emi mme nkp �o eke �enamde ememodu—edi ke emi mm �o �emed �ibe fi ke eny �in.” �Eye-sobo Jerusalem sia mme Jew mımaha ndikopuyo Abasi. Jesus �od �oh �o ete: “Mme asua fo [ �eye-da] ns �os �op iso eto �eb �op �ok �o ukpeme �ekanadefi, �eyeny �un �ekan fi �ek �uk, �eny �un �ebaha fi ke kpu-kpru nkan, ndien mm �o �eyes �uh �ode fi ye ndit �o foemi �ed �unde fi ke es �it �en �im ke is �on, mm �o idiny �unikp �onke itiat kiet ke eny �on itiat efen ke es �it fo.”(Luke 19:42-44) �Ema �esobo Jerusalem ke isua 70eyo Christ kpa nte Jesus �ok �od �oh �ode.

Ke ini Jesus od �ukde Jerusalem, “of �uri obio �eduke ndut �ime, �ed �oh �o �ete: ‘Anie edi emi?’” Mme owoke �ed �oh �o �ete: “Emi edi Jesus, kpa pr �ofet emi oto-de Nazareth ke Galilee!” (Matthew 21:10, 11) Ndu-s �uk mbon emi �ekek �utde nte Jesus anamde Laza-rus eset �et �in nkp �o emi �en �o mbon eken do. MmePharisee �eseme nte mm �o mıkemeke ndinam mmeowo �etre ndibu �ot idem ye Jesus �eny �un �et �in keotu idemm �o �ete: “Of �uri ererimbot �emew �or �o �etie-ne enye.”—John 12:18, 19.

Jesus aka temple ndikpep mme owo nkp �o. Seenye esinamde edi emi ini ekededi oro enye es �im-de Jerusalem. Enye anam mme nnan �ek �ut us �unony �un anam mme mb �un �o �esana isan. Es �it ayatmb �on oku ye mme scribe ke ini mm �o �ek �utde mmeut �ibenkp �o emi �eny �un �ekopde nte ndit �ow �on �efio-ride ke temple �ete: “Mb �ok, nyana Eyen David!”Mme adaiso ido ukpono �eny �un �eb �up Jesus �ete:“Nte omokop se mm �o emi �ed �oh �ode?” Jesus �ob �o-r �o mm �o ete: “Nte akanam mbufo ikotke emi ite,‘Afo amanam inua nsekndit �o ye mm �o eke �ewap-de eba �etoro fi’?”—Matthew 21:15, 16.

Jesus asana ese nkp �o ke temple. Edi sia eyook �utde, enye ye mme apostle esie �ekp �on do.Mbemiso Nisan 10 �ot �on �o, enye afiak aka Bethanyakana do ke okoneyo Sunday.

EDIDEM AWAT EYEN ASS OD �UK JERUSALEMMATTHEW 21:1-11, 14-17 MARK 11:1-11 LUKE 19:29-44 JOHN 12:12-19

238

˙ JESUS OD �UK JERUSALEM NTE EDIDEM˙ JESUS �OD �OH �O KE �EYESOBO JERUSALEM

� Ini ewe ke Jesus od �uk Jerusalem nte Edidem, ndien nso ke enye awat od �uk?� Etie Jesus didie ke idem ke ini enye adade ok �ut Jerusalem, enye �od �oh �o ke nso idit �ibe in �o enye?� Nso it �ibe ke ini Jesus akade temple?

102

239

T �on �o Jesus ye mme mbet esie �eketo Jericho �ediBethany, mm �o �edu do usen ita. T �uhi-t �uhi usen-ub �ok Monday, Nisan 10, mm �o �edaha Jerusalem.Bi �on �od �on Jesus, ntre ke ini enye ok �utde eto figenye asana aka. Edi ndi eto oro onw �um mfri?

Ut �it ut �it March edi emi; ini fig esidi June. Edieto emi abak asiaha ik �on. Emi anam Jesus ekereke fig enye emi abak adat. Jesus ikwe idem figndomokiet ke eto emi. Ik �on emi asiahade ke etooro anam etie nte ke eto oro onw �um mfri. Jesusndien �od �oh �o ete: “Yak owo baba kiet okudia abamfri fo tutu amama.” (Mark 11:14) Inikiet inikiet,eto oro �ot �on �o ndiyemede. Ke ndannsiere ke ik �oJesus emi edinwana mbet esie.

Ib �ighike-b �ighi Jesus ye mme mbet esie �edis �imJerusalem. Enye aka temple emi enye akasanadeese uwemeyo nkp �on. Edi mf �in enye anam nkp �oabana se enye ok �utde; se enye okony �un anamdeedi emi isua ita ke edem, ke Passover isua 30.(John 2:14-16) Jesus eb �in “mm �o eke �enyamde�eny �un �edepde nkp �o ke temple.” Enye ony �un on �uk“okpokoro mme okp �uh �o ok �uk ye nnyan nkp �oitiemme anyam ibiom �odu �on �o.” (Mark 11:15) Enyeikam iyakke mbon emi �eyomde ndimen nkp �ond �uk es �it obio �esana ok �ure temple �ebe.

Ntak emi Jesus anamde ut �o nkp �o emi ye mmeokp �uh �o ok �uk ye mme anyam ufene ke temple?Enye �od �oh �o ete: “Nte iwetke ite, ‘ �Edikot uf �ok miuf �ok akam kpukpru mme id �ut’? Edi mbufo �eme-nam enye edi itie ud �ibe mbon nwo.” (Mark 11:17)Se inamde enye okot mm �o mbon nwo edi ke uruaemi mm �o �ek �omde ke unam emi mme owo �edidendidep nwa �os �on akaha. Se mm �o �enamde etieJesus ukem ukem nte ndif �ik owo mb �o ok �uk, mmendiwo owo.

Mme mb �on oku, mme scribe, ye ikp �o owo mmeJew �ekop se Jesus anamde emi, mm �o �eny �un�efiak �ed �uk odu ndiwot enye. Edi idimemke utom

in �o mm �o sia ediwak owo ke �edi �eb �ine Jesusndikop se enye et �inde, mm �o iny �un idi �on �oke nte�ekpesanade �em �um enye idahaoro �ekewot.

Id �ighe mme Jew kp �ot �edi ndid �uk Passover,mbon emi �ekponode Abasi ke ido mme Jew�etiene �edi. Ndus �uk mme Greek nko �edi ndituakibuot nn �o Abasi ke ini us �or �o oro. Mm �o �eka �eb �i-ne Philip �eked �oh �o ke iyom ndik �ut Jesus. Anaedimm �o �eka �eb �ine enye ke ntak emi enye ekeredeeny �in Greek. Philip et �in kana ye Andrew, sia etiente enye idi �on �oke mme �of �on iyak mm �o �ek �ut Je-sus. Andrew ye Philip ndien �eka ndit �in ye Jesuske temple.

Jesus �odi �on �o ke usen ifan kp �ot ayak mbemiso�ewot im �o, ntre enye iyomke ndibiat ini ye mbonemi �eyomde ndisese enye kp �ot iny �un iyomke ndi-nam nkp �o nnem owo es �it. Enye ada uw �utnkp �o�ob �or �o Andrew ye Philip ete: “Ini ekem ndin �o Eyenowo ub �on. Ke ata akpanik �o ke nd �oh �o mbufo, kenkpas �ip wheat mıdu �oh �o ke is �on iny �un ikpa, enyeos �uk edi nkpas �ip kiet; edi edieke enye akpade,enye oyonw �um mfri.”—John 12:23, 24.

Ekeme nditie nte ke nkpas �ip wheat kiet iw �or �o-ke nkp �o ndomokiet. Edi �ema �emen enye �et �o, enyeama “akpa” ony �un et �ibe, enye ekeme ndikponnsiono ediwak nkpas �ip. Jesus etie nte nkpas �iporo sia enye ikp �on �of �on ama ke is �on. Edi edi-eke enye anamde nkp �o Abasi tutu akpa, se enyeanamde oro ayanam ediwak owo emi �enamdenkp �o Abasi nte enye �etiene �enyene nsinsi uwem.Jesus �od �oh �o ete: “Owo eke amade ukp �on esieosobo enye, edi owo eke asuade ukp �on esie keererimbot emi eyekpeme enye en �im �on �o nsinsiuwem.”—John 12:25.

Se Jesus afiakde et �in ow �ut ke enye ikerekeibana ut �ip emi enye ikp �on edib �ode. Enye �od �oh �oete: “Edieke owo ekededi edisanade utom �on �omi, yak enye etiene mi, ndien ebiet eke ami ndu-

JESUS AFIAK ANAM TEMPLE ASANAMATTHEW 21:12, 13, 18, 19 MARK 11:12-18 LUKE 19:45-48 JOHN 12:20-27

240

de, do ke asanautom mi edidu nko. Edieke owoekededi edisanade utom �on �o mi, Ete oyokponoenye.” (John 12:26) Nso ut �ip ikpetie ntem! Mbonemi Ete okponode �eyetiene Christ �ekara ke ObioUb �on heaven.

Nte Jesus os �uk ekerede abana ufen emi enyeedib �ode ye ubiak ubiak nkpa emi enye edikpa-

de, enye �od �oh �o ete: “Ukp �on mi et �imede ke emi,ndien nso ke ndid �oh �o? Ete, nyana mi sio kehour emi.” Edi emi iw �or �oke ke Jesus iyomke ndi-nam uduak Abasi. Enye adian do ete: “Nte ede-di, ntak edi oro ns �imde hour emi.” (John 12:27)Jesus eny �ime ndinam kpukpru se Abasi aduak-de, ony �un eny �ime ndikpa man afak mme owo.

˙ JESUS OS �U¯NI ETO FIG ONY �U

¯N ANAM TEMPLE ASANA

˙ ANA JESUS AKPA MAN EDIWAK OWO �ENYENE UWEM

� Nso inam Jesus odori eny �in ndik �ut fig kpa ye oro ini fig mıkemke kana?� Ntak emi Jesus enende ndikot mbon emi �enyamde nkp �o ke temple “mbon nwo”?� Didie ke Jesus ebiet nkpas �ip wheat, ndien didie ke enye ese ut �o ufen ye nkpa oro enye edikpade?

103

241

Ke ini Jesus odude ke temple ke Monday, Ni-san 10, enye et �in abana nkpa oro enye oyom-de ndikpa ke mıb �ighike. Sia enye ekerede abanante emi edinamde mme owo �eda Ete esie, Jesus�od �oh �o ete: “Ete, n �o eny �in fo ub �on.” Ntre �okp �os �onuyo oto heaven �ow �or �o ete: “Mma nn �o enye ub �on,nyony �un nt �on �o ntak nn �o enye ub �on.”—John 12:27, 28.

Idem enenede akpa mbon emi �edade do. Ndu-s �uk mm �o �ekere ke obuma asiaha. Mbon eken �ed �o-h �o �ete: “Angel et �in ik �o �on �o enye.” (John 12:29) EdiJehovah et �in ik �o oro! Id �ighe akpa ini emi mmeowo �ekopde Abasi et �inde ik �o ye Jesus mme et �in-de ik �o abana enye edi emi.

Ke ini Jesus akanade baptism isua ita ye ubakke edem, John Andin �im Owo Baptism ama okopAbasi et �inde abana Jesus ete: “Emi edi edi-ma Eyen mi, emi ami nny �imede.” Nte ini aka-de, ke �ema �eken �im Passover eke isua 32 �ek �ure,�ema �ekp �uh �ode Jesus mbiet ke iso James, John,ye Peter. Owo ita emi �ema �ekop Abasi �od �oh �odeete: “Emi edi edima Eyen mi, emi ami nny �imede;�ekpan ut �on �en �o enye.” (Matthew 3:17; 17:5) Ediidahaemi, Jehovah et �in ik �o emi man ediwak owo�ekop se enye et �inde.

Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Uyo emi ik �ow �or �okeke ntak mi, edi �ok �ow �or �o ke ntak mbufo.” (John12:30) Uyo emi okow �ut ke Jesus edi Eyen Abasi,kpa Messiah emi �ekenw �on �ode.

Nte Jesus �ok �os �on �ode ada anam nkp �o Abasiow �ut nte mme owo �ekpedude uwem ony �un ow �utke Satan kpa Devil emi edide andikara ererimbotemi odot nkpa. Jesus �od �oh �o ete: “Idahaemi ke�ekpe ikpe ererimbot emi; ke emi �em �on �esio andi-kara ererimbot emi �edu �ok.” Jesus ndikpa iw �or �o-ke ke Satan akan, utu ke oro akam ow �ut ke Je-sus akan. Didie ke enye akan? Enye �od �oh �o ete:“Ndien, edieke �emenerede mi �ekp �on is �on, nyod �urikpukpru or �uk owo nn �o idemmi.” (John 12:31, 32)

Jesus ndikpa ke eto ayanam enye ekeme ndid �u-ri mbon enwen nn �o idemesie, nnam mm �o �ekemendinyene nsinsi uwem.

Sia Jesus �od �oh �ode ke �em �on ‘ �emenede im �o�ekp �on is �on,’ otuowo �ed �oh �o enye �ete: “Nny �in iko-kop �ed �oh �ode ke Ibet �ete ke Christ ododu ke nsi-nsi; didie ndien ke afo �od �oh �o ke �enyene ndimene-de Eyen owo ke eny �on? Anie edi Eyen owo emi?”(John 12:34) Kpa ye kpukpru se mm �o �ek �utde, es �i-nede mm �o ndikop Abasi etiede ke heaven et �in ik �o,ediwak mm �o is �uk in �imke ke Jesus edi ataMessiahoro �ekenw �on �ode, enye ony �un edi Eyen owo.

Nte enye okony �un et �inde mbemiso emi, Je-sus afiak et �in ke im �o idi “unwana.” (John 8:12; 9:5) Enye �od �oh �o otuowo ete: “Unwana oyo-du ke otu mbufo ke esis �it ini. �Esana ke adana-emi mbufo �enyenede unwana, mbak ek �im edif �ukmbufo . . . Ke adanaemi mbufo �enyenede unwa-na, �ebu �ot idem ke unwana oro, man �ekabade�edi ndit �o unwana.” (John 12:35, 36) Ekem Jesusadaha �okp �on mm �o sia mıkanaha enye akpa keNisan 10. Ke Passover Nisan 14 ke ‘ �edimenedeenye,’ oro edi, usen emi ke �edik �on enye ke eto.—Galatia 3:13.

Ima ise se iket �ibede ke ini utom ukw �or �oik �o Je-sus, iyok �ut ke mme Jew nditre ndibu �ot idem yeJesus ama anam pr �ofesi Bible osu. Isaiah ama�od �od �oh �o ke eny �in mme owo eyes �ire, es �it ony �un�os �on mm �o mbak mm �o idikabade es �it man �enya-na mm �o. (Isaiah 6:10; John 12:40) Ata ediwakmme Jew �ema �es �on ibuot �etre ndin �im mme nkp �oemi �ekew �utde ke Jesus edi Andinyana oro �eke-nw �on �ode, emi edinamde mm �o �enyene uwem.

Nicodemus, Joseph owo Arimathea, ye ediwakmme andikara eken “ �ebu �ot idem” ye Jesus. Edindi mm �o �eyew �ut ke im �obu �ot idem ye enye, mı-d �ighe ndi mm �o �edided �ibe sia �ekerede ke �eyeb �inmmim �o �esiono ke synagogue, mme sia ‘ �emadeub �on owo’?—John 12:42, 43.

NDI MME JEW �EYEKOP UYO ABASI �ENY �U¯N

�EBU �OT IDEM YE ENYE?JOHN 12:28-50

242

Jesus et �in se owo ndibu �ot idem ye im �o �ow �or �o-de, ete: “Owo emi �obu �otde idem ye ami ibu �otkeidem ye ami kp �ot, edi �obu �ot ye enye emi �ok �od �on-de mi; ndien owo emi ok �utde mi ok �ut enye emi�ok �od �onde mi nko.” Mme nkp �o emi Abasi �ok �od �on-de Jesus edikpep, emi enye Jesus os �uk ekpepde,�edi ata akpan nkp �o. Edi akpan nkp �o tutu Jesus�od �oh �o mme owo do ete: “Owo eke of �umide mi mı-ny �un ib �oh �o mme ik �o mi enyene se idibierede ikpe

in �o enye. Ik �o emi nt �inde edibiere ikpe �on �o enye keakpatre usen.”—John 12:44, 45, 48.

Ke akpatre, Jesus �od �oh �o ete: “Nt �inke nkp �o emike ekikere idemmi, edi Ete emi �ok �od �onde mi �on �omi ew �uh �o abana se nd �oh �ode ye se nt �inde.

¯Nko,

mm �ofi �ok nte ew �uh �o esie �ow �or �o nsinsi uwem.”(John 12:49, 50) Jesus �odi �on �o ke esis �it ini ebede,im �o im �on idu �ok iy �ip im �o man �eda �efak mbon oro�ebu �otde idem ye im �o.—Rome 5:8, 9.

˙ EDIWAK OWO �EKOP NTE ABASI ET �I¯NDE IK �O

˙ SE �EDIDADE IBIERE IKPE IN �O MME OWO

� Ut �im ikata ewe ke �ekop uyo Abasi et �inde ik �o �on �o Jesus mme et �inde ik �o abana enye?� Mme andikara ewe �ebu �ot idem ye Jesus, edi afo ekere ke nso inam mm �o �eded �ibe?� Nso ke �edida ibiere ikpe in �o mme owo “ke akpatre usen”?

104

243

Ke ini Jesus �okp �onde Jerusalem ke uwemeyoMonday, enye afiak �ony �on Bethany ke edem usia-haut �in Obot Olive. Etie nte enye ana ke uf �ok mmeLazarus, Mary, ye Martha emi �edide mme ufanesie.

Usenub �ok Nisan 11 edi emi. Jesus ye mmembet esie �efiak �et �on �o isan. Mm �o �eka Jerusalemndien mf �in edi akpatre usen emi Jesus edidudeke temple. Akpatre usen emi enye asanade �okw �o-r �o ik �o ony �un edi emi mbemiso enye en �imde us �o-r �o Passover, �ot �on �ode Editi nkpa esie, ony �un ada-de ke iso ikpe mbemiso �ewot enye.

Nte mm �o �es �uk �etode Bethany �ebe Obot Olive�eka Jerusalem, Peter ok �ut eto emi Jesus okos �u-nide edem usen oro. Enye �od �oh �o Jesus ete: “Rab-bi, sese! eto fig emi afo okos �unide ama eyeme-de.”—Mark 11:21.

Ntak emi Jesus akanamde eto emi eyemede?Se enye et �inde ow �ut emi. Enye ete: “Ke akpanik �oke nd �oh �o mbufo nte, Edieke mbufo �ekam �enyene-de mbu �otidem mıny �un iy �ikke, mbufo idinamke seami nkanamde ye eto fig oro kp �ot, edi nko edi-eke mbufo �ed �oh �ode obot emi �ete, ‘W �uh �ode k �odu �od �uk inyan,’ eyet �ibe kpa ntre. Ndien kpukpru nkp �oeke mbufo �ebenede ke akam, �ema �enyene mbu �ot-idem, mbufo �eyeb �o.” (Matthew 21:21, 22) Se enyeet �inde emi �os �on �o se enye ama eketet �in ete kembu �otidem ekeme ndinam obot ow �uh �ode.—Mat-thew 17:20.

Eto emi enye akanamde eyemede ke enye adaekpep mme owo nte mm �o �ekpebu �otde idem yeAbasi. Enye �od �oh �o ete: “Kpukpru nkp �o eke mbu-fo �eb �onde akam �ebene �enyene mbu �otidem �eteke �emeb �ob �o, ndien mbufo �eyenyene mm �o.” (Mark11:24) Ata akpan nkp �o ke Jesus ekpep kpukprumbet esie emi! Enenede oyom mme apostle �enye-ne mbu �otidem ke ntak nkp �os �on idomo oro mm �o�edisobode ke mıb �ighike. Odu nkp �o enwen emi

�ekemede ndikpep nto eto fig oro ekeyemerededo, emi abanade ut �o mbu �otidem emi owo ekpe-nyenede.

Ndit �o Israel �ebiet eto fig emi akasiahade ik �onik �on edi inw �umke mfri. Mm �o �ema �ed �uk ediomi yeAbasi, ndien eketie nte mm �o ke �en �im Ibet Abasi.Edi se id �ut emi �enamde ow �ut ke mm �o ibu �otkeidem ke Abasi iny �un inamke nkp �o Abasi. Mm �o�ema �ekam �es �in Eyen Abasi! Nte Jesus anam-de eto fig emi mınw �umke mfri do eyemede ow �utnte nkp �o editiede ye id �ut emi sia mm �o mıbu �otkeidem ye Abasi mıny �un inamke nkp �o Abasi.

Ke mıb �ighike, Jesus ye mme mbet esie �edi-s �im Jerusalem. Ndien nte enye esinamde kpu-kpru ini, enye od �uk temple �ot �on �o ndikpep mmeowo nkp �o. Mb �on oku ye mbiowo �eti se Jesus aka-namde mme okp �uh �o ok �uk edem usen, ntem mm �o�edib �up enye �ete: “Ewe odudu ke afo ada anammme nkp �o emi? mıd �ighe anie �ok �on �o fi odudu emindinam mme nkp �o emi?”—Mark 11:28.

Jesus �ob �or �o mm �o ete: “Nyob �up mbufo mb �u-me kiet. Mbufo �eb �or �o mi, ndien ami nko nyasianmbufo odudu eke ndade nnam mme nkp �o emi.Nte baptism John okoto heaven mme okoto owo?�Eb �or �o mi.” Idahaemi ana mm �o �eyom se �edib �or �o-de Jesus. Mme oku ye mbiowo �et �on �o ndineme keotu idemm �o nte mm �o �edib �or �ode enye �ete: “Edi-eke nny �in id �oh �ode, ‘Okoto heaven,’ enye �oy �od �o-h �o ete, ‘Ntak, ndien, mbufo mıken �imke enye keakpanik �o?’” Edi mm �o iny �un ikemeke ndid �oh �o ke‘okoto owo’ sia mm �o �efefehe otuowo, “koro kpu-kpru mm �o emi �eda ke John ekenenede edi pr �o-fet.”—Mark 11:29-32.

Mbon emi �ekefakde Jesus mb �ume ikemeke ndi-b �or �o se Jesus ob �upde mm �o. Ntre, mm �o �ed �oh �oJesus �ete: “Nny �in ifi �okke.” Jesus ony �un �od �oh �omm �o ete: “Ami nde ndisianke mbufo odudu ekendade nnam mme nkp �o emi.”—Mark 11:33.

JESUS ADA ETO FIG EKPEP MME OWO¯NKP �O

ABA¯NA MBU �OTIDEM

MATTHEW 21:19-27 MARK 11:19-33 LUKE 20:1-8

244

˙ JESUS ADA ETO FIG EMI EYEMEREDE EKPEP MME OWO¯NKP �O ABA

¯NA MBU �OTIDEM

˙ �EBUP JESUS`

MMˆE ENYE ADA

`MM �

`O

¯N ODUDU

� Ntak emi Nisan 11 edide akpan usen?� Nso ke Jesus ada eto fig emi enye akanamde eyemede ekpep mme owo?� Ke ini �eb �upde Jesus ebiet emi enye adade odudu anam nkp �o, nso ke enye et �in emi ek �ibide mm �o inua?

105

245

Ndondo emi ke Jesus ok �ure ye mb �on oku ye mbio-wo emi �ekeb �upde enye mme enye ada odudu kemm �on anam mme nkp �o. Se Jesus �ob �or �ode mm �oek �ibi mm �o inua. Ekem enye �on �o uw �utnkp �o emi aya-rarede or �uk owo emi mm �o �edide.

Jesus �od �oh �o ete: “Owo kiet ekenyene ndit �o iba.Enye aka eb �ine akpa ony �un �ok �od �oh �o enye ete,‘Eyen, ka kanam utom mf �in ke inwan vine.’ Enye�ob �or �o ete, ‘Ndikaha,’ ekem enye atua nkp �ofi �okony �un �ow �or �o aka. Enye aka eb �ine �oy �oh �o iba, �ok �o-d �oh �o kpa ntre. Enye �ob �or �o ete, ‘Ete, nyaka,’ edienye ikaha. Ewe ke otu mbiba emi akanam uduakete mm �o?” (Matthew 21:28-31, NW Ik �ombakaraeke 2013) Kpukpru owo �edi �on �o ke akpa eyen oroakanam se ete mm �o �od �oh �ode.

Ntem Jesus �od �oh �o mme asua emi ete: “Keakpanik �o ke nd �oh �o mbufo nte mme �ob �o a-tax yemme akpara �em �on �ebem mbufo iso �ed �uk obioub �on Abasi.” Ke nt �on �o, mme �ob �o a-tax ye mmeakpara ikanamke nkp �o Abasi. Edi nte akpa eyenoro, mm �o �ekabade es �it �eny �un �et �on �o ndinam nkp �oesie. Mme adaiso ido ukpono emi �ebiet �oy �oh �o eyeniba oro, mm �o �eda inua �et �in nte mmim �o inam-de nkp �o Abasi edi inamke-nam. Jesus �od �oh �o ete:“John [Andin �im Owo Baptism] akasana ke us �unedinen ido etiene mbufo, edi mbufo iken �imke enyeke akpanik �o. Edi, mme �ob �o a-tax ye mme akpa-ra �ema �en �im enye ke akpanik �o, okpos �ukedi mbufo�ekek �utde emi, mbufo ituaha nkp �ofi �ok ke ukpere-dem man �en �im enye ke akpanik �o.”—Matthew 21:31, 32.

Jesus �on �o uw �utnkp �o enwen adian ke enyeoro.Se enye et �inde idahaemi ow �ut ke mme adaiso idoukpono emi itreke ke mm �o ndis �in ndinam nkp �oAbasi. Mm �o �ebak ibak etieti. Jesus �od �oh �o ete:“Owo kiet �ok �ot �o inwan vine, ony �un es �in �ok �o aka-nade enye ok �uk, ony �un et �ibi obube uny �imi wineony �un �ob �op t �owa, ony �un ayak enye es �in mme �ot �o-inwan ke ub �ok, ndien adaha aka esenid �ut. Ekem ke

edikem ini enye osio of �un kiet �od �on aka eb �ine mme�ot �oinwan, man �okp �ob �o mme �ot �oinwan ndus �uk mfriinwan vine oro. Edi mm �o �em �um enye, �emia enye�eny �un �en �o enye �ony �on ub �ok ub �ok. Ndien enyeafiak osio of �un enwen �od �on aka eb �ine mm �o; mm �o�eny �un �emia enye oro ibuot �eny �un �esuene enye.Enye ony �un osio enwen �od �on, ndien mm �o �ewotenye oro; ony �un osio ediwak enwen �od �on, mm �o�emia ndus �uk �eny �un �ewot ndus �uk.”—Mark 12:1-5.

Ndi mbon emi �ekopde ik �o Jesus �edi �on �o se uw �ut-nkp �o emi adade abana? Mm �o �ekeme nditi ik �oIsaiah emi: “Inwan vine Jehovah mme ud �im ediuf �ok Israel, mbon Judah �eny �un �edi inwan oro enyeamade. Ndien enye okodori eny �in ke ikpe, edi, se-se! ubiatibet.” (Isaiah 5:7) Uw �utnkp �o Jesus ediukem ye enye emi. Jehovah edi enyene inwan vineoro, ndien idem inwan vine edi id �ut Israel, IbetAbasi etie nte �ok �o oro �ekes �inde ndida nkpememm �o. Jehovah ama �od �on mme pr �ofet esie �ekekpepik �ot im �o nkp �o �eny �un �enwam mm �o �edu eti uwem.

Edi “mme �ot �oinwan” �ema �esuene �eny �un �ewot“if �in” oro �eked �onde �eb �ine mm �o do. Jesus �od �oh �oete: “Enye [enyene inwan vine oro] enyene owokiet efen, edima eyen. Enye osio enye �od �on akaeb �ine mm �o nte akpatre, �od �oh �ode ete, ‘Mm �o �eye-kpono eyen mi.’ Edi mme �ot �oinwan oro �ed �oh �o keotu idemm �o �ete, ‘Emi edi adiakpa. �Edi, �eyak iwotenye, ndien nkp �o-akpa eyenyene nny �in.’ Ntre mm �o�em �um enye �ewot.”—Mark 12:6-8.

Jesus ob �up mm �o ete: “Nso ke enyene inwan vineoro edinam?” (Mark 12:9) Mme adaiso ido ukponooro �eb �or �o enye �ete: “Koro mm �o �edi �okde, enye aya-da idi �ok nsobo etiene mm �o ony �un ayak inwan vineoro es �in ke ub �ok mme �ot �oinwan enwen, emi �edin �o-de enye mfri ke ini ama ekem.”—Matthew 21:41.

Emi mm �o �etet �in mi mm �o idi �on �oke ke imebie-re ikpe in �o idem, sia mm �o �edude ke otu “mme�ot �oinwan” oro �ekedude ke “inwan vine” Jehovahemi edide id �ut Israel. Kiet ke otu nkp �o oro Jehovah

UW �UT¯NKP �O IBA EMI �EBA

¯NADE I

¯NWA

¯N VINE

MATTHEW 21:28-46 MARK 12:1-12 LUKE 20:9-19

246

okoyomde mme adaiso ido ukpono oro �enam eke-di ndibu �ot idem ke Eyen esie emi edide Messiah.Jesus ese mme adaiso ido ukpono oro iso ony �un�od �oh �o mm �o ete: “Nte akanam mbufo ikotke itie¯Nwed Abasi emi, ‘Itiat emi mme �ob �opuf �ok �eke-s �inde, emi amakabade edi etubom itiat in �uk. Emioto Jehovah, enye ony �un edi ut �ibenkp �o ke eny �innny �in’?” (Mark 12:10, 11) Jesus ada ik �o esie ekes �inke uf �ok ndien ete: “Ntak edi oro nd �oh �ode mbu-

fo nte, �Eyeb �o mbufo obio ub �on Abasi �eny �un �eyakenye �en �o id �ut oro onw �umde mfri esie.”—Matthew21:43.

Mme scribe ye mb �on oku �efi �ok �ete ke Jesus “ �on �ouw �utnkp �o emi abana mmim �o.” (Luke 20:19) Mm �o�etet �im �eyom us �un nte �ekpewotde enye emi edide“adiakpa.” Edi mm �o �efehe otuowo sia otuowo �eda-de Jesus nte pr �ofet. Emi iyakke mm �o �ewot Jesusidahaoro.

˙ UW �UT¯NKP �O NDIT �O IBA

˙ UW �UT¯NKP �O MME �OT �OI

¯NWA

¯N VINE

� Ndit �o iba oro ke uw �utnkp �o Jesus �eda �ebana mmanie?� Ke �oy �oh �o uw �utnkp �o iba, anie edi “enyene inwan vine,” “inwan vine,” “mme �ot �oinwan,”

“if �in,” ye “adiakpa”?� Nso ke �edinam “mme �ot �oinwan” oro ke ini iso?

106

247

Ini emi Jesus enyenede ndikw �or �o ik �o ini �onke aba,ntre enye aka iso ndin �o uw �utnkp �o man ayarademme scribe ye mb �on oku. Emi anam mm �o �eyomndiwot enye. (Luke 20:19) Edi Jesus ik �ureke ka-na ye mm �o. Enye afiak �on �o uw �utnkp �o enwen:

“Obio ub �on heaven ebiet owo kiet, edidem,emi en �imde us �or �o nd �o �on �o eyen esie eren. Ndienenye osio if �in esie �od �on ete �ekekot mbon oro �eke-n �ode ikot �ete �edi us �or �o nd �o, edi mm �o iny �imekendidi.” (Matthew 22:2, 3) Jesus ada “obio ub �onheaven” �ot �on �o uw �utnkp �o emi. Emi �ow �or �o ke Je-hovah Abasi edi “edidem” emi enye et �inde aba-na. Anie edi eyen edidem oro? Mmanie ke �ekotus �or �o nd �o? Is �onke ndifi �ok enye emi nko. Eyen Je-hovah emi os �uk adade do �on �o mm �o uw �utnkp �oemi edi eyen edidem oro. Mbon emi �editienedeEyen emi ikara ke heaven ke �ekot nd �o oro.

Mmanie ke �ebem iso �ekot? Mme Jew ke �ebemiso �ekot sia mm �o ke Jesus ye mme apostle esie�ekebem iso �ekw �or �o etop Obio Ub �on �en �o. (Mat-thew 10:6, 7; 15:24) Mme Jew �ema �eny �ime ndi-

n �im Ibet ediomi ke isua 1513 mbemiso Christ,mm �o ke �ekpekeny �un �ebem iso �emek �es �in ke “obioub �on mme oku.” (Exodus 19:5-8) Edi ini ewe ke�ekekot mm �o �edid �uk “us �or �o nd �o”? �Eket �on �o ndikotmm �o ke isua 29 eyo Christ ke ini Jesus �ok �ot �on �o-de ndikw �or �o mbana Obio Ub �on heaven.

Didie ke ediwak ndit �o Israel �ekenam nkp �o �eba-na ikot emi? Jesus �od �oh �o ke ‘mm �o ikeny �imekendidi.’ Ediwak mme adaiso ido ukpono mme Jewye mme Jew eken ikamaha ndiny �ime ke Jesus ediMessiah ye Edidem emi Abasi emekde.

Edi Jesus et �in ke �eyefiak �ekot mm �o. Enye �od �o-h �o ete: “[Edidem] �ot �on �o ntak osio if �in enwen�od �on, ete, ‘ �Ed �oh �o mbon oro �eken �ode ikot �ete:“Sese! Mmanam udia mi mma, �ewot nyaraenan ye mme unam eke �enyenede isek, �eny �un�enam kpukpru nkp �o �ema. �Edi us �or �o nd �o.” ’ Edimm �o �edaha �ew �or �o id �onke eny �in, enye emi ada-ha aka inwan esie, efen aka mbubehe unyam-urua esie; edi mm �o eken, �em �um if �in esie,�emiom mm �o �eny �un �ewot mm �o.” (Matthew 22:

EDIDEM �OD �O¯N �EKEKOT MBON ORO �EKEKOTDE US �OR �O ND �O

MATTHEW 22:1-14

4-6) Se idit �ibede edi emi ke ini �edit �on �ode esopChristian. Ini oro mme Jew �edis �uk inyenyene ifetndid �uk Obio Ub �on heaven, edi ediwak mm �o idi-ny �imeke ndid �uk, mm �o �eyekam �esuene ‘if �in edi-dem’ oro.—Utom 4:13-18; 7:54, 58.

Nso idiw �or �o id �ut oro ke ntak emi mm �o �enamdenkp �o ntem? Jesus �od �oh �o ete: “Edidem oro ayates �it, ony �un osio mbonek �on esie �od �on �eka �ekeso-bo mme owotowo oro �eny �un �ef �op obio mm �o.”(Matthew 22:7) Se ik �ow �or �ode mme Jew edi oroke isua 70 eyo mme apostle ke ini mbon Rome�ekedide �edisobo Jerusalem “obio mm �o.”

Sia mme Jew �ema �ekes �in ikot edidem emi, ndioro �ow �or �o ke owo idikotke mbon enwen aba? Id �i-ghe ntre, koro Jesus aka iso ke uw �utnkp �o oro ete:“Ekem [edidem] �od �oh �o if �in esie ete, ‘Ke akpan-ik �o �et �im us �or �o nd �o �ema, edi mbon oro �eken �odeikot idotke. Ntem �eka ke mme us �un emi �esana-de �ew �or �o ke obio, ndien owo ekededi eke mbufo�ek �utde �ekot enye �ete edi us �or �o nd �o.’ Ndien if �inoro �ew �or �o �eka mme us �un �eny �un �eketan kpukpru

owo eke mm �o �ek �utde, ndi �oi ye nti; uf �ok us �or �ond �o �oy �oh �o ye mbon oro �es �uh �orede �etie ke okpo-koro.”—Matthew 22:8-10.

Apostle Peter �oy �ot �on �o ndinwam mme Gen-tile �ekabade �edi ata mme Christian. Mme Gen-tile emi ikamanake nte mme Jew, iny �un id �ighente ke mm �o �et �on �o ndikpono Abasi ke ido mmeJew. Ke isua 36 eyo Christ, Abasi ama �on �o Cor-nelius, eyen Rome emi ekedide akwa owoek �onye ik �otuf �ok esie edisana spirit, �ema �eny �un �emekmm �o �es �in ke otu mbon emi �edid �ukde Obio Ub �onheaven emi Jesus eket �inde abana.—Utom 10:1,34-48.

Jesus ow �ut ke id �ighe kpukpru mbon emi �edi-de us �or �o nd �o ke “edidem” ediny �ime. Enye �od �oh �oete: “Ke ini edidem edide ndisana nse isenowoenye ok �ut owo kiet emi mıs �ineke �of �on nd �o. Ntreenye ob �up owo oro ete, ‘Da owo, afo akasana di-die ebe od �uk mi ke mus �ineke �of �on nd �o?’ Enyeikemeke ndisioro uyo. Ekem edidem �od �oh �o mmeasanautom esie ete, ‘ �Eb �op enye ub �ok ye ukot�eny �un �etop enye �edu �ok ke ek �im ke anwa. Do keenye editua ony �un ata edet.’ Koro �en �o ediwakowo ikot, edi mm �o eke �emekde iwakke.”—Mat-thew 22:11-14.

Etie nte se Jesus et �inde emi inenekede inwa-na mme adaiso ido ukpono, mm �o iny �un idi �on �o-ke se iyomde ndiw �or �o mm �o. Edi se Jesus et �indeayat mm �o, mm �o �eny �un �etet �im �ebiere ndiwot enyesia enye os �uk akade iso esuene mm �o.

˙ UW �UT¯NKP �O EMI ABA

¯NADE US �OR �O ND �O

� Ke uw �utnkp �o emi Jesus �on �ode, anie edi“edidem”; anie edi “eyen esie”; mmanie ke�ekebem iso �ekot us �or �o nd �o oro?

� Ini ewe ke �eket �on �o ndikot mme Jew, ndienmmanie ke �ekekot nte ini akade?

� Ntak emi �ed �oh �ode ke mbon emi �ekotde �ewak, edimbon emi �emekde iwakke?

107

249

Es �it ayat mme asua Jesus etieti sia ndondo emike enye os �uk �on �o uw �utnkp �o ndiw �ut nte mm �o�edi �okde �eketre. Mme Pharisee �ed �uk odu ndik �okafia mm �um enye. Mm �o �eny �un �ekpe ndus �uk mbetmm �o �es �in �ete �ekedomo enye idomo, man enyeet �in ik �o edue, mmim �o iny �un iyak enye is �in ke ub �okmbon Rome.—Luke 6:7.

Mbet mme Pharisee emi �ed �oh �o enye �ete: “Andi-kpep, nny �in im �ofi �ok ite afo et �in ony �un ekpep owonkp �o nte enende, uny �un uteneke owo eny �in, ediafo ekpep us �un Abasi nte ekemde ye akpanik �o:Nte ibet eny �ime nny �in ikpe tax in �o Caesar mmeiny �imeke?” (Luke 20:21, 22) Mm �o ikemeke ndidanneminua mm �o emi mbiana Jesus, sia enye �odi �o-n �o ke mm �o �edi mbon nkari ye mbon mbub �ik. Edi-

eke enye �od �oh �ode mm �o ke inenke ndikpe tax, �eke-me ndid �oh �o ke enye �os �on ibuot ye ukara Rome.Edi edieke enye �od �oh �ode ke enen, yak �ekpe taxemi, mbon emi mımaha ukara Rome �ekeme ndis �innt �ime ye enye sia mıdinwanake mm �o ntak emi Je-sus �od �oh �ode �ekpe. Ntem Jesus �ob �or �o mm �o didie?

Jesus ob �up mm �o ete: “Ntak emi mbufo �edomo-de mi, mbon mbub �ik? �Ew �ut mi ok �uk tax.” Mm �o�eda denarius kiet �es �ok enye. Ndien enye ob �upmm �o ete: “Mbiet ye eny �in emi �edi eke anie?”Mm �o �eb �or �o enye �ete: “Eke Caesar.” Ekem enye�od �oh �o mm �o ete: “ �En �o Caesar se inyenede Cae-sar, �eny �un �en �o Abasi se inyenede Abasi.”—Mat-thew 22:18-21.

Nte Jesus �ob �or �ode mb �ume emi akpa mme owo

JESUS ID �UKKE AFIA MM �OMATTHEW 22:15-40 MARK 12:13-34 LUKE 20:20-40

emi idem. Ut �o ib �or �o emi ek �ibi mm �o inua ndienmm �o �edaha �ekp �on enye. Eyo ik �utke kana, mm �oiny �un itreke ndis �uk ns �in ukeme nyom se �edida-de im �um enye. Sia mme Pharisee mıkekemekendinam Jesus et �in ik �o edue, mme adaiso ke otuenwen �edi �eb �ine Jesus.

Mme Sadducee emi mın �imke ke mme owo �eye-set ke nkpa �eb �up mb �ume emi abanade ediset kenkpa ye nd �o eyenete ebe. Mm �o �eb �up Jesus �ete:“Andikpep, Moses �ok �od �oh �o ete, ‘Edieke owo eke-dedi akpade ndien mınyeneke ndit �o, ana eyen-ete esie emen nwan esie �od �o ony �un obon eyen�on �o eyenete esie.’ Ndit �oete itiaba �ekedu ye nny �in;akpan �od �o nd �o ony �un akpa, ndien inyeneke eyen,enye ony �un �okp �on nwan esie �on �o eyenete esie.Kpas �uk ntre nko ke ekedi ye ud �o ye �oy �oh �o ita, tu-tu es �im of �uri mbitiaba oro. Ke akpatre, nwan oroakpa. Mm �odo, ke ediset ke nkpa, enye edidi nwananie ke otu mbitiaba oro? Koro kpukpru mm �o �ema�ed �o enye.”—Matthew 22:24-28.

Jesus okot se Moses ekewetde ndida mb �or �omb �ume mm �o sia mm �o mme Sadducee �en �imdemme uwetnkp �o emi. Enye �od �oh �o mm �o ete: “Nteemi id �ighe ntak mbufo �enamde ndudue, ke emimbufo mıfi �okke

¯Nwed Abasi mme odudu Abasi?

Koro ke ini mm �o �edisetde ke nkpa, irenowo idid �o-h �o nd �o owo idiny �un idaha iban in �o ke nd �o, edimm �o �editie nte mme angel ke heaven. Edi kaba-na mme akpankpa emi �enamde �eset, nte mbu-fo ikokotke ke nwed Moses, ke mb �uk emi abana-de eto nkuk �im, nte Abasi �ok �od �oh �ode enye ete,‘Ami ndi Abasi Abraham ye Abasi Isaac ye Aba-

si Jacob’? Enye id �ighe Abasi mme akpankpa, ediedi eke mme odu-uwem. Mbufo �emenam akam-ba ndudue.” (Mark 12:24-27; Exodus 3:1-6) Idemakpa otuowo abana ib �or �o oro!

Sia Jesus ama okok �ubi mme Pharisee inua,ony �un anam ntre ye mme Sadducee nko, otu mbi-ba emi �ediana kiet �edi idahaemi ndifiak ndomoJesus. Scribe kiet ob �up Jesus ete: “Andikpep, eweedi nkponnkan ew �uh �o ke Ibet?”—Matthew 22:36.

Jesus �ob �or �o ete: “Ebeiso edi, ‘O Israel, �ekop,Jehovah Abasi nny �in edi Jehovah kiet, ndien afoenyene ndima Jehovah Abasi fo ke of �uri es �it fo yeke of �uri ukp �on fo ye ke of �uri ekikere fo ye ke of �u-ri ukeme fo.’ Udiana edi emi, ‘Afo enyene ndimamb �oh �oid �un fo nte idemfo.’ Id �uhe ew �uh �o enweneke okponde akan mm �o emi.”—Mark 12:29-31.

Ke scribe oro ama okokop ib �or �o emi, enye �od �o-h �o Jesus ete: “Andikpep, afo emet �im et �in nteekemde ye akpanik �o, ‘Enye edi Kiet, efen iny �unid �uhe ke mıb �oh �oke Enye’; ndien owo ndima enyeke of �uri es �it ye ke of �uri ifi �ok ye ke of �uri ukemeye owo ndima mb �oh �oid �un esie nte idemesie et �im�os �on urua akan of �uri edif �op uwa ye mme uwaeken.” Sia Jesus �ofi �okde ete ke scribe oro �ob �or �oye eti ibuot, enye �od �oh �o enye ete: “Afo uyomkeus �un ukp �on obio ub �on Abasi.”—Mark 12:32-34.

Jesus ekpep mme owo nkp �o ke temple usenita idahaemi (Nisan 9, 10, ye Nisan 11). Enenemndus �uk owo nte scribe emi ndikop ik �o Jesus. Ediabiak mme adaiso ido ukpono etieti. Kpa ye oro,mm �o ndomokiet inyeneke “uko aba ndib �up enyemb �ume.”

˙ �EN �O CAESAR SE INYENEDE CAESAR˙ NDI MBON ORO �ENAMDE �ESET �EYED �O ND �O?

˙ EW �UH �O IBA EMI OKPONDE AKAN

� Nso ke mme Pharisee �enam man �em �um Jesus, ndien nso ke enye anam abana emi?� Nso ke Jesus et �in ke ini mme Sadducee �edomode enye idomo?� Nso ke Jesus et �in nte edide ata akpan nkp �o ke ini enye �ob �or �ode mb �ume scribe oro?

108

251

Mme adaiso ido ukpono emi �ebi �on �ode Jesus ikwese �ekpet �inde �edian enye, iny �un ikemeke ndik �okafia mm �um enye nyak nn �o mbon Rome. (Luke20:20) Jesus os �uk odu ke temple ke Nisan 11,edi idahaemi enye ebem iso ob �up mm �o mb �u-me ony �un anam mm �o �edi �on �o owo emi im �o idide.Enye ob �up mm �o ete: “Nso ke mbufo �ekere �eba-na Christ? Enye edi eyen anie?” (Matthew 22:42)Ediwak owo �edi �on �o ke Messiah, mme Christ edi-to ubon David. Se mm �o �eny �un �eb �or �ode edi oro.—Matthew 9:27; 12:23; John 7:42.

Jesus ob �up mm �o ete: “Nso inam, ndien, Davidke odudu spirit okokotde enye ‘ �Ob �on,’ ony �un �od �o-h �ode ete, ‘Jehovah �od �oh �o �Ob �on mi ete: “Tie mi keub �ok nnasia tutu nda mme asua fo nn �im fi ke idakikpat”’? Ntre, edieke David okotde enye ‘ �Ob �on,’didie ke enye edi eyen esie?”—Matthew 22:43-45.

Mme Pharisee isioroke uyo, koro mm �o �eyomedidem emi edide eyen David, emi ediny �un isiodemm �o ke uf �un mbon Rome. Edi Jesus ada se Davideket �inde ke Psalm 110:1, 2 ow �ut ke Messiah eye-di andikara, edi ke enye idikarake ke is �on. Ke enyeedi �Ob �on �on �o David, ndien ke enye edit �on �o ukarake enye ama eketie ke ub �ok nnasia Abasi. Se Je-sus et �inde emi ek �ibi mme Pharisee oro inua.

Mme mbet ye ediwak owo ke �ekpan ut �on. Jesus�ot �on �o ndit �in ik �o ye mm �o nny �un nd �uri mm �o ut �onmbana mme scribe ye mme Pharisee. Mme ada-iso ido ukpono emi “ �etie ke itie Moses”man �ekpepmme owo Ibet Abasi. Jesus �od �oh �o mbon emi�ekpande ut �on �en �o enye ete: “Kpukpru nkp �o ekemm �o �ed �oh �ode mbufo �enam, �enam �eny �un �en �im,edi �ekunam nte mm �o �enamde, koro mm �o �ed �od �o-h �o edi inamke-nam.”—Matthew 23:2, 3.

Jesus ndien �ot �on �o ndibat mbub �ik ido mm �o, ete:“Mm �o [ �enam] mme ekebe ud �on itie

¯Nwed Aba-

si oro mm �o �eb �ob �ode nte nkp �o nkpemeidem �enwa-na.” Ndus �uk mme Jew �ema �esimen nkpri ekebe emi�ewetde ndus �uk nkp �o ke Ibet �ed �on, �eb �ob �o ke �okp �o-

iso mme ke ub �ok mm �o. Edi mme Pharisee �esinamenye emi mm �o �eb �ob �ode �enwana man etie nte kemm �o �ema Ibet Abasi etieti. Mm �o �enam nko “mmenyeriye ew �ura mm �o �eni �on.” Ibet �ok �od �oh �o ndi-t �o Israel �esinam nyeriye ke ew �ura mm �o, edi mmePharisee �esinam eke mm �o �oni �on akan eke mbonenwen. (Numbers 15:38-40) Mm �o �enam kpukpruemi “man mme owo �ek �ut.”—Matthew 23:5.

Idem mme mbet Jesus �ekeme ndiyom uw �or �o-iso, emi anam enye �on �o mm �o item ete: “ �Ekuyak�ekot mbufo Rabbi, koro owo kiet edi andikpepmbufo, edi kpukpru mbufo �edi ndit �oete. Akanoro, �ekukot owo ndomokiet ke is �on ‘ete’ mbu-fo, koro owo kiet edi Ete mbufo, kpa Enye emiodude ke heaven. �Ekuyak �ekot mbufo ‘mme ada-us �un,’ koro Adaus �un mbufo edi kiet, kpa Christ.”Didie ndien ke Jesus oyom mbet esie �ese idem-m �o �eny �un �enam nkp �o? Enye �od �oh �o mm �o ete:“Ana nkponnkan owo ke otu mbufo edi asana-utom mbufo. �Eyes �uh �ode owo ekededi eke emene-rede idem ke eny �on, �eyeny �un �emenede owo eke-dedi eke os �uh �orede idem.”—Matthew 23:8-12.

Ekem Jesus et �in nsio nsio nkp �o emi �ew �utde ntemme scribe ye mme Pharisee emi �edide mbub �ik,�enyenede mb �om. Enye �od �oh �o ete: “Mb �om mbufo,mme scribe ye mme Pharisee, mbon mbub �ik! Ko-ro mbufo �eberide us �un obio ub �on heaven �eba-ha mme owo; koro mbufo ke idem mbufo mıd �uk-ke, iny �un iny �imeke mbon oro �eyomde ndid �uk �ebe�ed �uk.”—Matthew 23:13.

Jesus asua �on �o mme Pharisee sia mm �o �edadeifi �ok idemm �o �ebiere se idide akpan nkp �o utu ke seJehovah �od �oh �ode ke edi akpan nkp �o. Ke uw �utnkp �o,mm �o �esid �oh �o �ete: “Edieke owo ekededi �onw �on �o-de unw �on �o ke eny �in temple, oro id �ighe nkp �o ndo-mokiet; edi edieke owo ekededi �onw �on �ode unw �on �oke eny �in gold temple, obiomo enye ke idem.” Emiow �ut ke mm �o idi �on �oke se idide akpan nkp �o, koromm �o �eda gold temple ke akpan nkp �o utu ke temple

JESUS ASUA �ON �O MME ADAISO IDO UKPONOEMI �EBI �O

¯N �ODE ENYE

MATTHEW IBUOT 22 UFA¯NIK �O 41 ES �IM IBUOT 23 UFA

¯NIK �O 24 MARK 12:35-40 LUKE 20:41-47

252

oro mme owo �esidide �edituak ibuot �en �o Abasi man�ekpere enye. Mm �o �esiny �un “ �ef �umi ikp �o nkp �o keIbet, oro edi, unenikpe ye mb �om ye edinam akpan-ik �o.”—Matthew 23:16, 23; Luke 11:42.

Jesus �od �oh �o ke mme Pharisee emi �edi “nnanmme adaus �un, emi �ed �uh �orede mfanifa �esiono edi

�emende camel!” (Matthew 23:24) Mm �o �esid �uh �o-de mfanifa �esiono ke wine mm �o koro Ibet �od �oh �oke mfanifa edehe. Edi mm �o ndif �umi ikp �o nkp �o keIbet ony �un etie nte mm �o ndimen akamba unamnte camel emi Ibet �od �oh �ode ke edehe nko.—Levit-icus 11:4, 21-24.

˙ CHRIST EDI EYEN ANIE?˙ JESUS AYARADE MBON MBUB �IK EMI �EBI �O

¯N �ODE ENYE

� Ntak emi mme Pharisee mısioroke uyo aba ke ini Jesus ob �upde mm �o abana se David eket �indeke Psalm 110?

� Nso inam mme Pharisee �enam mme ekebe ud �on itie¯Nwed Abasi emi mm �o �eb �ob �ode �enwana �eny �un

�enam nyeriye ew �ura mm �o �oni �on?� Nso item ke Jesus �on �o mme mbet esie?

109

253

Ke akpatre ini emi Jesus odude ke temple, enyeaka iso ndiw �ut ke mme scribe ye mme Pharisee �edimbon mbub �ik, ony �un okot mm �o mbub �ik ke eferife.Enye et �in se mm �o �esinamde ete: “Mbufo [ �emesi-yet] edem cup ye usan �esana, edi nkp �o mb �ume yeokp �um �ey �oh �o ke es �it. Nnan Pharisee, bem iso yetes �it cup ye usan �esana, man edem nko �ekpekaba-de �esana.” (Matthew 23:25, 26) Mme Pharisee �ete-t �im �ekpeme man mm �o idinam mme idit �uk nkp �oekededi emi ekemede ndinam mm �o �edehe, mm �o�eny �un �esana ke eny �in owo edi uwem mm �o ye es �itmm �o �edehe.

Mm �o ndiny �ime ndib �op nny �un mbana udi mmepr �ofet ow �ut ke mm �o �edi mbon mbub �ik. Nte Jesuset �inde, mm �o �edi “ndit �o mm �o emi �ekewotde mmepr �ofet.” (Matthew 23:31) Mm �o ndis �in ukeme nyomndiwot Jesus ony �un ow �ut emi nko.—John 5:18; 7:1, 25.

Jesus et �in ndien se idit �ibede in �o mme ada-iso ido ukpono emi edieke mm �o mıkabakede es �it.Enye �od �oh �o ete: “Mme ur �ukik �ot, ndit �o ib �om, mbufo�edisana didie �efehe �eb �oh �o ubiomikpe Gehenna?”(Matthew 23:33) Gehenna edi “It �ighede Hinnom”emi �ekesin �imde nte if �um �eda �ef �op mbio. Emi ene-nede ow �ut nte nsobo emi �edisobode mme scribeye mme Pharisee oro editiede.

Jesus oyosio mme mbet �od �on �ekenam utomnte “mme pr �ofet ye mbon �oni �on ye mme andite-me mbio obio.” �Edinam nkp �o didie ye mm �o? Jesus�od �oh �o mme adaiso ido ukpono oro ete: “Mbufo�eyewot �eny �un �ek �on ndus �uk mm �o ke eto, �eye-ny �un �emia ndus �uk mm �o ke mme synagogue mbu-fo �eny �un �ek �ob �o mm �o to ke obio s �im obio; mankpukpru iy �ip ndinen owo emi �edu �okde ke is �on�ekpek �ob �o mbufo, �ot �on �ode ke iy �ip edinen Abel tu-tu es �im iy �ip Zechariah . . . emi mbufo �ekewotde.”Enye �od �oh �o mm �o ndien ete: “Ke akpanik �o ke nd �o-h �o mbufo nte, kpukpru nkp �o emi �eyesu emana emike idem.” (Matthew 23:34-36) Se iket �ibede edi oro

ke isua 70 eyo Christ, ke ini mbonek �on Rome �eke-sobode Jerusalem, ediwak t �os �in mme Jew �eny �un�ekpanade �etak.

Ndikere kpukpru se idit �ibede emi af �ina Jesusnko. Enye ofof �uh �o ke ini enye �od �oh �ode ete: “Je-rusalem, Jerusalem, afo emi owotde mme pr �ofetony �un �ot �on �ode mm �o emi �ed �onde �etiene fi ke itiat,—adana ediwak ini didie ke nkoyom nditan ndit �ofo mbon �ot �okiet nte unen esid �onde ndit �o esie keidak mba esie! Edi mbufo ikoyomke. Sese! �Eme-kp �on uf �ok mbufo �en �o mbufo.” (Matthew 23:37, 38)Anaedi mbon emi �ekopde ik �o emi �ekere mme ewe“uf �ok” ke Jesus et �in abana emi. Okudi enye et �inabana akaka temple emi odude do ke Jerusalem,emi etiede nte ke Abasi ekpeme-o?

Ekem Jesus adian do ete: “Nd �oh �o mbufo nte,Mbufo idikwe mi aba �ot �on �ode ke emi tutu mbufo�ed �oh �o �ete, ‘Itoro enyene enye emi edide ke eny �inJehovah!’” (Matthew 23:39) Enye et �in se idude kePsalm 118:26 ete: “Itoro enyene Enye emi edide keeny �in Jehovah; nny �in im �odi �on mbufo ke uf �ok Jeho-vah.” Nte anwanade, ndondo oro �esobode templeemi, owo ndomokiet idid �ighe do aba ke ntak eny �inAbasi.

Jesus asana ndien aka itie emi �ebonde mmenkp �o us �in ok �uk ke temple. Mme owo �esis �in et �ibemm �o ke nkpri ndudu emi �et �ibide ke eny �on nkp �o oro.Jesus ok �ut ediwak mme Jew �eny �un �ed �onde mmeen �o mm �o do ke us �in et �ibe oro, mbon inyene �eny �un“ �es �in ediwak ok �uk.” Ekem Jesus ok �ut ubuene ebe-akpa kiet edide edis �in “okud �ok ok �uk iba, emi edideata ekpri ok �uk.” (Mark 12:41, 42) Jesus enenede�ofi �ok nte es �it enemde Abasi abana �en �o mma oro.

Jesus okot mbet esie �edi ony �un �od �oh �o mm �o ete:“Ke akpanik �o ke nd �oh �o mbufo nte ubuene ebeakpaemi ama es �in ok �uk akan kpukpru mm �o emi �ekes �in-de ok �uk ke nkp �o us �in ok �uk.” Enye anam didie es �inok �uk akan mm �o? Jesus �od �oh �o ete: “Kpukpru mm �o�ekesio nkp �o ke ny �oh �o-ns �uh �o mm �o �es �in, edi enye,

AKPATRE USEN EMI JESUS ODUDE KE TEMPLEMATTHEW IBUOT 23 UFA

¯NIK �O 25 ES �IM IBUOT 24 UFA

¯NIK �O 2 MARK IBUOT 12 UFA

¯NIK �O 41

ES �IM IBUOT 13 UFA¯NIK �O 2 LUKE 21:1-6

254

ke unana esie, ekes �in kpukpru se enye enyenede,kpa of �uri se enye akpadade odu uwem.” (Mark 12:43, 44) Enye itiehe nte mme adaiso ido ukponooro, ikereke nkp �o iny �un inamke nkp �o nte mm �o.

Nte eyo Nisan 11 ekperede ndik �ut, Jesus asana�ow �or �o ke temple emi enye mıdifiakke id �uk aba tutuamama. Kiet ke otu mbet esie �od �oh �o ete: “Andi-kpep, sese! or �uk itiat ye or �uk uf �ok emi!” (Mark 13:1)Ke ndit �im nt �in, ndus �uk itiat emi �ekedade �eb �op ibi-bene temple �ema �ekpon �ebe nde, ndien ikp �o itiatemi �eketiene �enam mme owo �ekere ke temple emi

�os �on idem etieti, ke nkp �o idiny �un inamke enye kensinsi nsinsi. Anaedi idem enenede akpa mm �o ndi-kop Jesus �od �oh �ode ete: “Nte omok �ut ikp �o uf �okemi? Owo idikp �onke itiat kiet ke eny �on itiat efen ekeowo mıdidorokede idu �ok.”—Mark 13:2.

Ke Jesus ama eket �in emi, enye ye mme apos-tle esie �ebe It �ighede Kidron �esana �ed �ok �ekes �imitie kiet ke Obot Olive. Edi enyene ini emi enyeye apostle inan, oro edi, Peter, Andrew, James, yeJohn �edude ikp �on ke Obot oro. Mm �o �ekeme nditiedo nk �ut nte temple oro okponde eketre.

˙ JESUS AKA ISO ASUA �ON �O MME ADAISO IDO UKPONO˙ �EYESOBO TEMPLE

˙ UBUENE EBEAKPA ET �IP¯NKPRI OK �UK IBA

� Nso ke Jesus anam akpatre ini emi enye akade temple?� Jesus �od �oh �o ke nso idit �ibe ke temple?� Ntak emi Jesus �od �oh �ode ke ebeakpa oro et �ip ok �uk akan mbon eken?

110

255

MME APOSTLE �EYOM IDI �O¯N �O

MATTHEW 24:3-51 MARK 13:3-37 LUKE 21:7-38

256

UwemeyoTuesday edi emi, ndien Nisan 11 �om �onok �ure. Utom Jesus mi ke is �on �om �on ony �un ok �u-re nko. Enye esikpep nkp �o ke temple uwemeyo,edi eyo ama ok �ut enye �ow �or �o �okp �on Jerusa-lem. Mme owo �enenede �ema ndikop ik �o Jesus,enye esinam mm �o “ �ebak �etiene enye ke templeke usenub �ok ndikop ik �o esie.” (Luke 21:37, 38)Kpukpru emi �etre, ndien Jesus etie idahaemi keObot Olive ye apostle esie inan, oro edi, Peter,Andrew, James, ye John.

Apostle inan emi �edi �eb �ine Jesus ke nd �ibe.Ik �o emi Jesus eket �inde abana temple nte ke owoidikp �onke itiat kiet ke eny �on itiat enwen, af �inamme apostle emi. Edi odu mme nkp �o enwen emimm �o �es �uk �ekerede. Jesus ama �od �od �oh �o mm �oete: “ �Ebene idem, koro Eyen owo eyedi ke houreke mbufo mıdorike eny �in.” (Luke 12:40) Enyeama et �in nko abana “usen oro Eyen owo edi-yararede idem.” (Luke 17:30) Ndi mme ik �o emi�etiene �enyene ebuana ye se enye et �inde abanatemple idahaemi? �Od �on mme apostle ndidi �o-n �o mme nkp �o emi. Mm �o �ed �oh �o enye �ete: “Siannny �in, Ini ewe ke mme nkp �o emi �edit �ibe, nso idi-ny �un idi idi �on �o edidu fo ye eke akpatre ini edi-t �im nkp �o emi?”—Matthew 24:3.

Ekeme ndidi mm �o �ekere �ebana ut �it templeoro mm �o �es �uk �etiede do �ek �ut ke mb �oh �o oro.Mm �o �eb �up nko �ebana idi �on �o edidu Eyen owo.Etie nte mm �o �eti uw �utnkp �o emi Jesus �ok �on �odeabana “ �ob �on kiet” emi ‘akakade anyan id �ut ndi-k �ob �o ub �on nda nny �un mfiak nny �on ndi.’ (Luke19:11, 12) Ke akpatre, mm �o �ekere se idit �ibede ke“akpatre ini edit �im nkp �o emi.”

Ke anyan ib �or �o oro Jesus �on �ode mm �o, enyeet �in idi �on �o emi ediw �utde ke edit �im nkp �o mmeJew ye temple oro odude do �om �on es �im ut �it.Edi Jesus itreke do. Idi �on �o emi enye �on �ode aya-nwam mme Christian ke ini iso ndidi �on �o ini “edi-du” Jesus nny �un ndi �on �o mme mm �o �ekpere ut �itererimbot.

Nte mme isua �ebede, mme apostle �ek �ut ntepr �ofesi Jesus osude. Ediwak nkp �o emi enye eke-t �inde abana �ot �on �o ndit �ibe ke eyouwem mm �o.Ntem, idem ikakpaha mme Christian oro �ekedu-de ke isua 37 ke ukperedem ke ini �ekesobodeJerusalem ke isua 70 eyo Christ sia mm �o �ekedu-de ke ukpeme. Mm �o �ema �edi �on �o ke �em �on �eso-bo edit �im nkp �o mme Jew �eny �un �esobo templemm �o. Edi id �ighe kpukpru se Jesus eket �inde �eke-t �ibe mbemiso isua 70 eyo Christ ye ke isua 70oro. Ntem, nso ke �edida idi �on �o ini emi Christakarade ke Obio Ub �on heaven? Jesus et �in emi�on �o mme apostle esie.

Jesus �od �oh �o ke “ek �on ye mme etop ek �on”�eyedu, ony �un �od �oh �o ke “id �ut ayadaha anwanaye id �ut, obio ub �on kiet oyony �un adaha anwanaye obio ub �on enwen.” (Matthew 24:6, 7) Enyeony �un et �in ete ke “ikp �o unyekis �on �eyedu, ndi �oiud �on �o ye akan �eyeny �un �edu ke nsio nsio ebiet.”(Luke 21:11) Jesus et �in se �edinamde mme mbetesie ete: “Mme owo �eyem �um mbufo �eny �un �ek �o-b �o mbufo.” (Luke 21:12) Mme pr �ofet abiana �eye-daha �eda �enam ediwak owo �ewaha �ekp �on us �un.Ubiatibet �oy �ot �ot, ediwak owo idiny �un imahambon enwen aba. Ke adianade ye kpukpru emi,Jesus �od �oh �o ke “ �eyeny �un �ekw �or �o eti mb �uk obio

˙ MBET INA¯N �EYOM IDI �O

¯N �O

˙ NTE IK �O JESUS OKOSUDE KE EYO MME APOSTLE YE EYO NNY �IN˙ ANA NNY �IN IDU KE UKPEME

� Nso inam mme apostle �eb �up �ebana se idit �ibede ke ini iso, edi nso inenede if �ina mm �o?� Ini ewe ke pr �ofesi Jesus �ot �on �o ndisu, ndien didie ke enye osu?� Nso ye nso idit �ibe ke ini Christ �ot �on �ode ndikara ke heaven?

111

ub �on emi ke of �uri is �on nte ntiense �en �o kpukprumme id �ut; ndien adanaoro ke ut �it edidi.”—Mat-thew 24:14.

Kpa ye oro ndus �uk pr �ofesi Jesus �esudembemiso �esobode Jerusalem ye ke ini �ekesobo-de enye, ndi se Jesus et �inde emi oyony �un osuke ini iso, osu okpon akan se iket �ibede ke Jeru-salem? Ndi omok �ut nte akwa pr �ofesi Jesus ene-nerede osu ke eyomf �in?¯

Nkp �o kiet emi Jesus et �inde nte idi �on �o ediduesie edi ke �eyek �ut “mbubiam nkp �o oro adadensobo edi.” (Matthew 24:15) Mbubiam nkp �o emiama odu ke isua 66 eyo Christ ke ini “mbon-ek �on” Rome �ekekamade mme idi �on �o ukponondem mm �o �edi Jerusalem. Mbon Rome �ema�ekanade Jerusalem �ek �uk �eny �un �et �on �o ndiw �uriibibene Jerusalem. (Luke 21:20) Ntem, “mbu-biam nkp �o” akada ke itie emi enye mıkpada-ha, ke ebiet emi mme Jew �edade nte “edisanaebiet.”

Jesus aka iso �od �oh �o ete: “Akwa uk �ut oyodu,or �uk eke akanam mıd �uhe toto ke edit �on �o ereri-mbot tutu es �im emi, eke mıdiny �un id �uhe aba.”Ke isua 70 eyo Christ, mbon Rome �eyesoboJerusalem. Mm �o ndikan nny �un nsobo “edisanaobio” mme Jew ye temple esie ayada akwa uk �utedi, sia �eyewot ediwak t �os �in mme Jew. (Mat-thew 4:5; 24:21) Nsobo emi ayakan nsobo eke-dedi oro akanam �esobode mme Jew ye obiomm �o, ndien se idisuande ido ukpono mme Jewemi okodude ke ata ediwak isua edi emi. Ntem,pr �ofesi Jesus ekededi emi okos �uh �ode, emi edi-sude ke ini iso eyenyene nd �ik akan emi.

SE IDID �O¯NDE MME OWO ES �IT KE INI EMI

Se Jesus et �inde ye mme apostle esie aba-na idi �on �o emi ow �utde ke enye �ot �on �o ndikarake Obio Ub �on heaven, ye eke ut �it edit �im nkp �oemi ik �ureke kana. Idahaemi enye �od �oh �o mm �o�ekpeme idem ye “mme Christ nsu ye mme pr �o-fet nsu.” Enye �od �oh �o ke mm �o �eyes �in ukeme man“ke �ekemede, �ekpeda ndimek ik �ot Abasi �et �un

us �un.” (Matthew 24:24) Edi owo ididaha ndimekik �ot Abasi emi it �un us �un. Mme owo �eyekemendik �ut mme Christ nsu ke is �on. Edi mme owoiditiehe mi ke is �on ik �ut nte Jesus akarade keheaven.

Jesus et �in ntem abana ata akwa uk �ut oroedidude ke ut �it edit �im nkp �o emi ete: “Ut �ineyek �im, �ofi �on idiny �un in �oh �o unwana esie, ndienmme ntanta �ofi �on �eyeto ke eny �on �edu �on �o, �eye-ny �un �enyene mme odudu ikpaeny �on.” (Matthew24:29) Mme apostle emi �ekopde nkp �os �on ik �oemi inenekede idi �on �o nte mme nkp �o emi �edit �i-bede, edi mm �o �edi �on �o ke ini oro idimemke.

Didie ke mme enyene-nd �ik nkp �o emi �edif �inamme owo?Jesus �od �oh �o ete: “Idem [eyeyemede]mme owo oto ke nd �ik ye editie mbet mme nkp �oeke �ediw �or �ode �en �o is �on; koro �eyenyene mmeodudu ikpaeny �on.” (Luke 21:26) Ke akpanik �o,Jesus et �in abana ini emi �edidi �okde ikan t �on �o�ekebot owo.

Jesus et �in ik �o emi anamde mme apostle emi�edi �on �o ke id �ighe kpukpru owo �ediseme idem keini “Eyen owo asanade . . . edi ye odudu ye akwaub �on.” (Matthew 24:30) Enye ama etet �in keAbasi ayanam nkp �o “ke ntak ndimek ik �ot Aba-si.” (Matthew 24:22) Ntem, mme anam-akpan-ik �o mbet Jesus �ekpenam nkp �o didie �ebana mmeenyene-nd �ik nkp �o emi enye abatde mi? Enye�od �oh �o mbet esie ete: “Edi nte mme nkp �o emi�et �on �ode ndit �ibe, �enenede �eda �eny �un �emenedeibuot mbufo ke eny �on, koro edinyana mbufo keasana ekpere.”—Luke 21:28.

Edi mme mbet Jesus emi �edidude ke ini emi�et �inde �ebana mi �edinam didie idi �on �o adana nteut �it ekperede? Jesus ada eto fig �on �o mm �o uw �ut-nkp �o ete: “Ke ndondo oro nsek nk �ok esie esehe-de ony �un osionode ik �on, mbufo �efi �ok �ete nda-eyo ke ekpere. Kpas �uk ntre nko, ke ini mbufo�ek �utde kpukpru nkp �o emi, �efi �ok �ete enye ekpe-re, odu ke eny �inus �un. Ke akpanik �o ke nd �oh �ombufo nte, emana emi idibehe ifep tutu kpu-kpru nkp �o emi �ew �or �o �esu.”—Matthew 24:32-34.

258

Ntem, ke ini mbet esie �ek �utde ediwak ikpeheidi �on �o emi �esude, mm �o �enyene ndida oro ndi �o-n �o ke ut �it ekpere. Jesus �od �oh �o mme mbet emi�edidude uwem ke akpan ini oro ete:

“Baba owo kiet ifi �okke usen ye hour oro, mmeangel ke heaven ifi �okke, Eyen iny �un ifi �okke, kemıb �oh �oke Ete ikp �on. Koro kpa nte mme usenNoah �ekedide, kpas �uk ntre ke edidu Eyen owoedidi. Koro kpa nte mm �o �ekedude ke mme usenoro �ekebemde ukw �o iso, �edia �eny �un �enw �on,irenowo �ed �o nd �o �eny �un �eda iban �en �o ke nd �o,tutu es �im usen emi Noah od �ukde ubom; mm �oiny �un ifi �okke tutu ukw �o edi edikp �ori mm �o kpu-kpru efep, kpas �uk ntre ke edidu Eyen owo edi-di.” (Matthew 24:36-39) Ukw �o eyo Noah oro Je-sus adade �on �o mm �o uw �utnkp �o do ama es �imof �uri ererimbot, se Jesus et �inde ediny �un it �ibeke of �uri ererimbot.

Anaedi mme apostle oro �es �uk �etiede �ekpanut �on �en �o Jesus do ke Obot Olive �edi �on �o ke anammim �o idu ke ukpeme. Jesus �od �oh �o mm �o ete:“Edi �ekpeme idem mbak uy �uh �o udia ye �okp �os �onunw �on mm �in ye edit �imede es �it uwem emi �edi-nam es �it mbufo �ekabade �edobi, ndien usen oroedibuat mbufo nte ekp �o. Koro enye eyes �im kpu-kpru mbon oro �ed �unde ke of �uri iso is �on. �Edu keedidemede, ndien, kpukpru ini �enam nkpeub �okman mbufo �ekpekeme ndib �oh �o kpukpru nkp �oemi �edit �ibede, nny �un nda ke iso Eyen owo.”—Luke 21:34-36.

Jesus afiak ow �ut ke se im �o it �inde emi edit �ibeke kpukpru itie ke ererimbot. Enye it �inke ibanankp �o emi edit �ibede ke idu �ok isua ifan kp �ot, emiedibehede Jerusalem mme mme Jew. Enye et �in

abana se idiw �or �ode “kpukpru mbon oro �ed �undeke of �uri iso is �on.”

Enye �od �oh �o ke ana mbet im �o �edu ke edide-mede �eny �un �ebene idem. Jesus �on �o uw �utnkp �oenwen man anam emi anwana: “ �Efi �ok nkp �o kietemi, �ete, edieke enyeneuf �ok �okp �ofi �okde ini emiin �o edidide, enye okpodu ke edidemede ikpo-ny �un iyakke �eb �un uf �ok esie �ed �uk. Mm �odo mbufonko �edu ke mbeneidem, koro ke hour emi mbufomıkereke, Eyen owo eyedi.”—Matthew 24:43, 44.

Se Jesus afiakde et �in anam mme mbet �edi �o-n �o ke id �ighe ndi �oi nkp �o kp �ot �edit �ibe, nti nkp �o�eyeny �un �et �ibe nko. Enye anam mm �o �edi �on �o nteke ini pr �ofesi emi edisude, ke “of �un” emi odudeke ukpeme ony �un es �inde if �ik anam nkp �o Aba-si oyodu. Enye et �in se idis �opde inwana mmeapostle emi ete: “Anie ndien edi of �un emi anam-de akpanik �o ony �un enyenede �oni �on emi ete-uf �ok esie ekemekde ete ese abana mbonuf �okim �o, ony �un �on �o mm �o udia ke nnennen ini? Of �unoro oyokop inemes �it edieke eteuf �ok esie ke edi-de edis �im ok �ut enye anamde ntre! Ke akpan-ik �o ke nd �oh �o mbufo nte, Enye eyemek enyeete ese abana kpukpru inyene esie.” Edi edieke“of �un” oro akabarede �odi �ok ony �un �ot �on �ode ndi-mia ekemm �o if �in, eteuf �ok of �un oro eyedi edin �oenye “ata �okp �os �on ufen.”—Matthew 24:45-51;men Luke 12:45, 46 domo.

Jesus id �oh �oke ke ndus �uk mme anditiene im �o�eyet �on �o ndidi �ok uwem. Nso ndien ke enye oyommme mbet esie �ekpep? Enye oyom mm �o �eduke ukpeme, �es �in if �ik �enam utom, ndien uw �ut-nkp �o enwen emi enye �on �ode �om �on ow �ut ntakemi anade mm �o �enam emi.

� Ini ewe ke �ek �ut “mbubiam nkp �o,” ndien nso it �ibe ke oro ebede?� Mme owo �edinam nkp �o didie ke ini mm �o �ek �utde nte pr �ofesi Jesus osude?� Nso uw �utnkp �o ke Jesus �on �o mbet esie man anwam mm �o �edi �on �o ke ut �it ekpere?� Nso iw �ut ke se Jesus et �inde edit �ibe ke kpukpru itie ke ererimbot?� Nso item ke Jesus �on �o mme mbet esie emi �edidude uwem ke ini ut �it ererimbot ekperede?

259

Jesus ke os �uk �ob �or �o se mme mbet esie �eb �upde�ebana idi �on �o edidu esie ye eke akpatre ini edi-t �im nkp �o emi. Nte enye os �uk �ob �or �ode mb �umeemi, enye ada uw �utnkp �o kiet efen �on �o mm �o ataeti item. Mbon emi �edidude uwem ke ini ediduChrist �edik �ut nte uw �utnkp �o emi osude.

Enye �ot �on �o uw �utnkp �o oro ntem: “ �Eyemenobio ub �on heaven �edomo ye ndit �oiban duopemi �ekemende utuenikan mm �o �ew �or �o �eka ndiko-sobo ye ebend �o. Ition ke otu mm �o �ekedi ndis �i-me, ition �edi mme enyene- �oni �on.”—Matthew 25:1, 2.

Ik �o Jesus emi iw �or �oke ke ndus �uk mbet im �oemi �edidade Obio Ub �on heaven inyene �edi-di mme ndis �ime ke ini mbon eken �edide mme

enyene- �oni �on. Utu ke oro enye okow �ut ke mbetim �o kiet kiet ekeme ndibiere ndidu ke ukpe-me mme ndiyak nkp �o �ow �on �ode enye nt �in-eny �in �okp �on Obio Ub �on. Jesus enenede �odi �on �oke mbet im �o kiet kiet ekeme ndinam akpanik �onny �un mb �o edidi �on Abasi.

Ke uw �utnkp �o oro, ndit �oiban mboduop �eyomndiw �or �o nka nk �ok �om ebend �o nny �un ntiene nda-ra. Ke ini enye edide edis �im, ndit �oiban emi �eye-tuene ikan �en �o enye �eny �un �en �o enye ukpono keini enye asanade ye nwannd �o esie edid �uk uf �okoro �ekebanade �en �im �en �o mm �o. Edi nso it �ibe?

Jesus aka iso ete: “Mme ndis �ime �emen utuen-ikan mm �o edi idaha aran ik �or �o do, edi mmeenyene- �oni �on �ekama aran ke okpon mm �o ye ke

JESUS ADA UW �UT¯NKP �O NDIT �OIBAN EKPEP

MBET ESIE NDIDU KE UKPEMEMATTHEW 25:1-13

utuenikan mm �o. Ke adanaemi ebend �o eb �ighidendidi, kpukpru mm �o �eyet idap �eny �un �ede.” (Mat-thew 25:3-5) Ebend �o is �opke idi nte mm �o �ekedo-ride eny �in. Etie nte enye enenede eb �ighi,ndien emi anam idap �ob �oh �o ndit �oiban emi. Eke-me ndidi mme apostle emi �eti se Jesus eke-t �inde abana �ob �on kiet emi akakade isan ekemenye “ �ok �ob �o ub �on ada ony �un afiak �ony �on edi.”—Luke 19:11-15.

Jesus et �in se it �ibede ke ini ebend �o oro keuw �utnkp �o oro otode edis �im: “Ke uf �ot okoneyo,�efiori �ete, ‘Sese ebend �o mi! �Ew �or �o �edisobo yeenye.’ ” (Matthew 25:6) Ndi ndit �oiban emi �ema�ebene idem �eny �un �edu ke ukpeme?

Jesus aka iso ete: “Ndien kpukpru ndit �oibanoro �edaha �eda �eny �un �et �im utuenikan mm �o.Mme ndis �ime �ed �oh �o mme enyene- �oni �on �ete,‘ �En �o nny �in ndus �uk aran mbufo, koro utuenikannny �in �em �on �en �ime.’ Mme enyene- �oni �on �eb �or �o�ete, ‘Eyedi idiwakke ikem nny �in ye mbufo. Utuke oro, mbufo �eka ke �ot �o mme anyam aran �eke-dep.’ ”—Matthew 25:7-9.

Emi �ow �or �o ke mme ndis �ime ndit �oiban oro iko-d �uhe ke ukpeme ikony �un ibeneke idem ibet ebe-nd �o edis �im. Mm �o ikenyeneke aran oro ekem-de ke ikan mm �o, ndien akana �eka �ekedep.Jesus �od �oh �o ete: “Ke adanaemi mm �o �ew �or �o-de �eka ndidep, ebend �o edis �im, ndien ndit �oibanoro �ekebenede idem �esana ye enye �ed �uk us �o-

r �o nd �o; ndien �eberi us �un. Ekem ndit �oiban eken�edi nko �edid �oh �o �ete: ‘Ete, ete, berede us �un n �onny �in!’ Enye �ob �or �o ete, ‘Nt �in akpanik �o nn �o mbu-fo, ndi �on �oke mbufo.’ ” (Matthew 25:10-12) Atankp �o �ok �ow �or �o ndit �oiban emi ke ndiketre ndibe-ne idem nny �un ndu ke ukpeme!

Mme apostle �edi �on �o ke enye Jesus edi ebe-nd �o oro enye et �inde abana do sia enye ama ete-t �in abana idemesie nte ebend �o. (Luke 5:34, 35)Mmanie �edi mme enyene- �oni �on ndit �oiban oro?Ke ini Jesus eket �inde abana “ekpri otuer �on” emi�edin �ode Obio Ub �on, enye �ok �od �oh �o ete: “ �Eb �ob �omb �ob �o ke is �in mbufo �eny �un �enam mme utuen-ikan mbufo �esak.” (Luke 12:32, 35) Ntem mmeapostle �edi �on �o ke Jesus et �in abana mme mbeteken emi �etienede �enam akpanik �o ukem ntemm �o, ke uw �utnkp �o emi abanade ndit �oiban emi.Ntre, nso ke Jesus ada uw �utnkp �o emi ekpep?

Jesus anam emi anwana mm �o. Kop nte enyeetrede uw �utnkp �o oro mi: “ �Edu ke ukpeme,ndien, koro mbufo mıfi �okke usen mme houroro.”—Matthew 25:13.

Nte anwanade, Jesus �od �oh �o mme anam-akpanik �o mbet esie ete ke ana mm �o “ �edu keukpeme” ke ini edidu esie. Enye eyedi edis �imndien ana mm �o �ebene idem �eny �un �edu ke ukpe-me ukem nte ndit �oiban ition oro �ekenyenede�oni �on do. Edieke mm �o mınamke emi, mm �o idi-b �oh �o ut �ip oro mm �o �edoride eny �in.

˙ JESUS �ON �O UW �UT¯NKP �O

NDIT �OIBAN DUOP

� Didie ke ndit �oiban ition oro �enyenede �oni �on �edi isio ye ition eken oro �edide ndis �ime kente mm �o �edude ke ukpeme �eny �un �ebenede idem?

� Anie edi ebend �o, mmanie ke ndit �oiban oro �eny �un �eda �ebana?� Nso ke Jesus ada uw �utnkp �o ndit �oiban duop emi ekpep mbet esie?

112

261

Jesus �on �o apostle esie inan uw �utnkp �o enwenke ini enye os �uk odude ye mm �o ke Obot Ol-ive. Ke ini enye okodude ke Jericho usen ifan keedem, enye ama �on �o mm �o uw �utnkp �o abanademina man mm �o �edi �on �o ke Obio Ub �on edidi ke iniiso. Uw �utnkp �o emi enye �on �ode idahaemi ony �unebiet eke mina oro. Uw �utnkp �o emi os �uk es �ineke ib �or �o mb �ume emi mme apostle emi �eb �up-de enye �ebana edidu esie ye akpatre ini edi-t �im nkp �o emi. Enye ow �ut ke ana mme mbet Je-sus �es �in if �ik �enam se enye ayakde es �in mm �o keub �ok.

Jesus �ot �on �o uw �utnkp �o oro ntem: “Koro etiente ke ini owo oyomde ndika esenid �ut, okot if �inesie ony �un ayak inyene esie es �in mm �o ke ub �ok.”(Matthew 25:14) Sia edide ib �ighike Jesus eke-men idemesie odomo ye owo emi akade anyanid �ut “ndik �ob �o ub �on nda,” mme apostle �es �os �op�edi �on �o ke enye edi “owo” emi enye et �inde abanake uw �utnkp �o emi nko.—Luke 19:12.

Mbemiso ete emi ke uw �utnkp �o emi adaha isanesie, enye ayak �os �onurua inyene esie es �in if �inesie ke ub �ok. Ke isua ita ye ubak oro Jesus ada-de �okw �or �o ik �o, enye �ok �okw �or �o abana eti mb �ukObio Ub �on Abasi, enye ama ony �un ekpep mbetesie ndinam utom emi. Idahaemi enye oyomdendiny �on heaven mi, enye �odi �on �o ke mm �o �eye-nam se im �o ikekpepde mm �o.—Matthew 10:7;Luke 10:1, 8, 9; men John 4:38; 14:12 domo.

Ke uw �utnkp �o oro, Jesus �od �oh �o ke ete emiedeme inyene esie didie? Enye �od �oh �o ete: “Enye�on �o owo kiet talent ition, �on �o owo efen talentiba, enye eken talent kiet, �on �o owo kiet kiet nteukeme esie edide, ndien adaha aka esenid �ut.”(Matthew 25:15) Nso ke if �in emi �edida se eteuf �okmm �o �on �ode mm �o mi inam? Ndi mm �o �eyes �in if �ik�eda �enam mbubehe eteuf �ok mm �o? Jesus �od �oh �omme apostle oro ete:

“Ke ndondo oro owo emi �ok �ob �ode talent itionadaha esiemm �o ony �un akada mm �o anam mbu-behe ndien enyene ition efen. Kpas �uk ntre keowo emi �ok �ob �ode iba enyene iba efen. Edi owoemi �ok �ob �ode kiet kp �ot adaha, ony �un eket �ibi is �oned �ip ok �uk silver eteuf �ok esie.” (Matthew 25:16-18) Nso idit �ibe ke ini eteuf �ok mm �o �ony �onde edi?

Jesus aka iso ete: “Ke anyan ini ama eke-be eteuf �ok if �in oro edi edinam ibat ye mm �o.”(Matthew 25:19) Akpa of �un ye �oy �oh �o iba �ema�enam se mm �o �ekemede, “owo kiet kiet nte uke-me esie edide.” Mm �o mbiba �ema �es �in if �ik, �enamutom �okp �os �on, �eny �un �enyene udori ke se �eke-n �ode mm �o. Owo emi �ok �ob �ode talent ition amaanwana ition enwen odori, kpas �uk ntre ye owoemi �ok �ob �ode talent iba, enye ama anwana ta-lent iba odori. (Ini oro, ekesida owo emi anamdeutom nkp �o nte isua 19 ndikeme ndinwana talentkiet.) Eteuf �ok mm �o ama �ok �om akpa ye udia-na of �un oro ete: “Emet �im anam, eti of �un emi

JESUS ADA UW �UT¯NKP �O TALENT EKPEP

MBET ESIE NDIS �IN IF �IKMATTHEW 25:14-30

262

anamde akpanik �o! Afo ama anam akpanik �o kese mıwakke. Nyemek fi ese abana ediwak nkp �o.Tiene us �ouf �ok dat es �it.”—Matthew 25:21.

Edi nkp �o iketiehe ntem ye of �un oro �ok �ob �odetalent kiet. Enye �od �oh �o ete: “Eteuf �ok, mma ndi �o-n �o ke afo edi owo ns �onido, �od �od �ok ke �ot �o ekemuk �ot �oh �o ony �un atatan ke �ot �o eke mukasakke.Ntre mma nkop nd �ik nny �un ndaha nka nked �iptalent fo ke is �on. Se nkp �o fo mi.” (Matthew 25:24, 25) Enye ikakam imenke ok �uk emi is �ok mmeakama-ok �uk �en �im, emi akpakanam eteuf �ok esieos �uk enyene ekpri udori. Ke ndit �im nt �in, enyeikoyomke ndis �in if �ik nnam eteuf �ok esie oforo.

Ama �of �on nte eteuf �ok esie okokotde enye“idi �ok of �un ye ifu.” �Ema �eb �o enye ok �uk oro �en �oof �un emi ekebenede idem ndis �in if �ik nnam mbu-behe. Eteuf �ok mm �o ndien et �in se enye edisinam-de ete: “ �Eyedian �en �o kpukpru owo eke �enyene-de, ndien enye eyenyene uwak uwak; edi amaediowo eke mınyeneke, �eyeb �o enye kpa se enyeenyenede.”—Matthew 25:26, 29.

Uw �utnkp �o emi nko afiak anam mbet Jesus�enyene ediwak nkp �o ndikere mbana. Enye anammm �o �edi �on �o ke se Jesus ayakde es �in mmi-m �o ke ub �ok, oro edi, ndikw �or �o ik �o nnam mmeowo �edi mbet im �o, id �ighe se �edade �ebre mbre.Enye ony �un oyom mm �o �es �in if �ik �enam emi. Je-sus �odi �on �o ke nsio nsio mbet im �o �edinam utomukw �or �oik �o nte ukeme mm �o �edide. Nte enye

ony �un et �inde ke uw �utnkp �o oro, ana owo kiet kietenenede es �in idem anam utom, anam “nte uke-me esie edide.” Edi emi iw �or �oke ke es �it eyenemJesus edieke owo edide “ifu” mıny �un is �inke of �u-ri ukeme esie inam inyene Eteuf �ok esie �ot �ot.

Anaedi es �it enenede enem mme apostle orondikop Jesus �od �oh �ode ete: “ �Eyedian �en �o kpu-kpru owo eke �enyenede”!

˙ JESUS ADA TALENT �ON �O UW �UT¯NKP �O

� Ke uw �utnkp �o talent, anie etie nte eteuf �ok oro, ndien mmanie �ebiet if �in?� Nso ke Jesus ekpep mme mbet esie?

113

263

Jesus os �uk odu ye mme mbet esie ke Obot Olive,idahaemi ke enye os �uk ok �ure ndin �o mm �o uw �ut-nkp �o emi abanade ndit �oiban duop ye talent. Ib �o-r �o mb �ume oro mme apostle �ekeb �upde enye �ebanaidi �on �o edidu esie ye eke akpatre ini edit �im nkp �oemi os �uk edi oro. Edi didie ke enye �ob �or �o mb �umeemi ekes �im ut �it? Enye �on �o uw �utnkp �o emi abanadeer �on ye ebot, ndien akpatre uw �utnkp �o emi enye�on �ode mm �o edi emi.

Enye �ot �on �o uw �utnkp �o emi ntem: “Ke ini Eyenowo edidide ke ub �on esie, kpukpru mme angel�eny �un �esana ye enye, ndien enye oyos �uh �ode etetieke ebekpo ub �on esie.” (Matthew 25:31) Mme mbet�edi �on �o ke Jesus edi “Eyen owo” ke uw �utnkp �o emi.Enye esiwak ndikot idemesie “Eyen owo.”—Mat-thew 8:20; 9:6; 20:18, 28.

Ini ewe ke se Jesus edit �inde ke uw �utnkp �o emiedisu? Edidi ke ini enye edisanade ye mme angelidi ye “akwa ub �on” ony �un os �uh �ode etie “ke ebekpoub �on esie.” Enye ama etet �in ke “Eyen owo [ayasa-na] ke obub �it eny �on edi ye odudu ye akwa ub �on,”ke mme angel �eyetiene enye �esana. Ini ewe ke emiedit �ibe? Edit �ibe ‘ke ndondo oro uk �ut ama ekebe.’(Matthew 24:29-31; Mark 13:26, 27; Luke 21:27)Emi �ow �or �o ke se �et �inde ke uw �utnkp �o enye emi edi-su ke ini Jesus edidide ye akwa ub �on ke ini iso.Nso ke enye edinam enye ama edi?

Jesus �od �oh �o ete: “Ke ini Eyen owo edidide . . . ,�eyebon kpukpru mme id �ut ke iso esie, enye oyo-ny �un abahade mme owo kiet ye eken, kpa nteekpemer �on abaharede er �on ye ebot. Enye oyo-ny �un en �im er �on ke ub �ok nnasia, edi eyen �im ebotke ufien esie.”—Matthew 25:31-33.

Jesus et �in ntem abana mme er �on emi �ebahare-de �en �im ke ub �ok nnasia esie, emi �edituade mb �om,ete: “Ekem edidem �oy �od �oh �o mbon oro �edude kennasia ete, ‘ �Edi, mbufo emi Ete mi �odi �onde, �edaobio ub �on emi �eket �imde �en �im �en �o mbufo toto ke

CHRIST EYEDI NDIBIERE IKPE NN �O MME ER �O¯N YE EBOT

MATTHEW 25:31-46

264

edit �on �o ererimbot �enyene.’” (Matthew 25:34) Nsoinam Edidem atua mme er �on mb �om?

Edidem �od �oh �o ete: “Koro bi �on �ok �od �onde mindien mbufo �en �o mi udia; it �on akasat mi ndienmbufo �en �o mi mm �on nnw �on.

¯Nkedi esenowo ndien

mbufo �edara mi ke ntatub �ok; nkodu iferi, ndienmbufo �es �ine mi �of �on. Ndu �o ud �on �o ndien mbufo�ese mi eny �in.

¯Nkodu ke uf �ok-nkp �ok �obi ndien mbu-

fo �edi �edise mi.” Ke ini mme er �on emi �edide “ndi-nen owo” �eb �upde enye mme ini ewe ke mmim �o ika-nam kpukpru emi in �o enye, enye �ob �or �o mm �o ete:“Adana nte mbufo �ekenamde nkp �o emi �en �o kietke otu nkpri-nkan ndit �oete mi emi, mbufo �ekenam�en �o mi.” (Matthew 25:35, 36, 40, 46) Mm �o inam-ke mme nkp �o emi ke heaven, sia owo isid �on �oke do,bi �on isiny �un id �onke owo do. Mm �o �enam emi �en �ondit �oete Christ ke ini mm �o �edude ke is �on.

�Et �in nso ye mme ebot emi �ebaharede �en �imke ub �ok ufien? Jesus �od �oh �o ete: “Ekem [Edidem]�oy �od �oh �o mm �o eke �edude ke ufien nko, ete, ‘ �Edia-nade mi ke idem, mbufo emi �es �unide, �eked �uknsinsi ikan emi �eken �imde �en �o Devil ye mme an-gel esie. Koro bi �on �ok �od �onde mi, edi mbufo in �o-h �o mi udia, it �on akasat mi, edi mbufo in �oh �o mimm �on nnw �on.

¯Nkedi esenowo, edi mbufo idara-

ke mi ke ntatub �ok; nkodu iferi, edi mbufo is �inekemi �of �on; ndu �o ud �on �o nny �un ndu ke uf �ok-nkp �ok �obi,edi mbufo ikesehe mi eny �in.’ ” (Matthew 25:41-43)Se �ebierede �en �o mme ebot emi odot sia mm �o ika-maha ndif �on ido ye ndit �oete Christ ke ini mm �o�ekedude ke is �on.

Jesus ekpep mme apostle nko ete ke ikpe emi

�edibierede mi ke ini iso edidi akpatre ubiere-ikpe. Enye �od �oh �o mm �o ete: “Adanaoro [Edidemoro] �oy �ob �or �o mm �o, ete, ‘Ke akpanik �o ke nd �oh �ombufo nte, Adana nte mbufo mıkanamke nkp �o emiin �o kiet ke otu nkpri-nkan emi, mbufo ikanamkein �o mi.’ Ndien �eyes �ibe mm �o emi �efep ke nsinsi,edi �eyen �o ndinen owo nsinsi uwem.”—Matthew 25:45, 46.

Ib �or �o emi Jesus �on �ode mme apostle esie mianam mme anditiene enye �enyene ekese nkp �ondikere mbana, emi �edinwamde mm �o �ekere ntemm �o �edude uwem mm �o ye nte mm �o �enamde nkp �oAbasi.

˙ JESUS �ON �O UW �UT¯NKP �O EMI

ABA¯NADE ER �O

¯N YE EBOT

� Anie edi “edidem” oro ke uw �utnkp �o Jesus emi abanade er �on ye ebot, ndien ini ewe ke se enye et �indeke uw �utnkp �o emi edisu?

� Nso inam �ed �oh �o ke mme er �on �edi se Jesus atuade mb �om?� Nso idinam �ed �oh �o ke ndus �uk owo �edi ebot, ndien nso idit �ibe in �o mme er �on ye ebot ke ini iso?

114

265

Jesus ndis �uk nkpep apostle inan oro nkp �o mmaedi oro ke Obot Olive. Enye ony �un �ob �or �o semm �o �ekeb �upde �ebana edidu esie ke ini iso yeakpatre ini edit �im nkp �o emi.

Enye anam ekese ke Nisan 11 emi! Etie nte iniemi mm �o �eny �onde Bethany ke enye �od �oh �o mmeapostle esie ete: “Mbufo �emefi �ok �ete usen ibaos �uh �o passover �om �on ada itie, �eyeny �un �eyakEyen owo �en �o �ete �ek �on ke eto.”—Matthew 26:2.

Etie nte Jesus ikaha ebiet ndomokiet ke ndan-nsiere emi edide Wednesday; enye odu ye mmeapostle esie. Ke Tuesday, enye ama asua �on �omme adaiso ido ukpono ony �un ayarade mbu-b �ik mm �o. Mm �o ke �eyom us �un ndiwot enye, ntreenye iyakke mme owo �edi �on �o ebiet emi enyeodude ke Nisan 12 man nkp �o ndomokiet oku-kpan enye ndidia Passover ye mme apostle esieke mbubreyo emi Nisan 14 �ot �on �ode.

Edi mb �on oku ye mbiowo mme Jew idopke-dop itie mbemiso usen Passover oro. Mm �o �esopidem ke ok �ure Caiaphas emi edide akwa oku.Nso ke mm �o �enam do? Es �it ayat mm �o nte Jesusakayararede mbub �ik mm �o. Idahaemi mm �o �ed �ukediomi “ndida nkari mm �um Jesus nwot.” Mm �o�edisana didie im �um enye, ndien ini ewe ke mm �o�edim �um enye? Mm �o �ed �oh �o �ete: “Yak okudi ke inius �or �o, mbak ndut �ime edidu ke otu mme owo.”(Matthew 26:4, 5) Nd �ik ananam mm �o koro edi-wak owo �ema Jesus.

Nte mm �o �es �uk �edude do, esenowo od �uk.Idem akpa mm �o sia esenowo emi edi Judas Is-cariot, apostle Jesus. Satan anam enye oyomndida Eteuf �ok esie nn �o! Judas ob �up mm �o ete:“Nso ke mbufo �edin �o mi man nda enye nn �ombufo?” (Matthew 26:15) Es �it enem mm �o, mm �o�eny �un “ �eny �ime ndin �o enye ok �uk silver.” (Luke

AKPATRE PASSOVER JESUS EKPEREMATTHEW 26:1-5, 14-19 MARK 14:1, 2, 10-16 LUKE 22:1-13

22:5) Edi ok �uk ifan ke �eny �ime ndin �o enye? Mm �o�eny �ime ndin �o enye mbak silver 30. Ok �uk emienyene se �ow �or �ode koro �ekesinyam if �in ke shek-el 30. (Exodus 21:32) Mme adaiso ido ukponondikpe ut �o ok �uk emi �ow �or �o ke mm �o idaha Jesuske nkp �o ndomokiet. Ntem Judas �ot �on �o “ndiyometi ifet ndida enye nn �o mm �o ke ini otuowo mı-d �uhe ikpere.”—Luke 22:6.

Nisan 13 �ot �on �o ke ut �in ama okos �uh �ode keWednesday. �Oy �oh �o usen itiokiet ye akpatreusen emi enye odude ke Bethany edi emi. Kendannsiere, mme mbet �eyenam se ededi emiokos �uh �ode ndida nt �im idem nn �o Passover. Ana�edep eyener �on, �ewot, �eny �un �ef �op ke Nisan 14ama �ok �ot �on �o. Jesus it �inke kana ebiet emi �edi-n �imde Passover ye owo emi edit �imde nkp �o ibe-ne. Ntem Judas idi �on �oke, iny �un inyeneke seemende eket �in �on �o mb �on oku.

Etie nte uwemeyo Thursday ke Jesus etieke Bethany �od �on Peter ye John utom ete: “ �Eka�eket �im passover �ebene �en �im �en �o nny �in mannny �in idia.” Mm �o �eb �up enye �ete: “

`Mm �on ke afo

oyom nny �in it �im nkp �o ibene in �im?” Jesus �ob �o-r �o mm �o ete: “Ke ini mbufo �ed �ukde obio, owokiet emi obiomde aban mm �on oyosobo ye mbu-fo. �Etiene enye �ed �uk uf �ok emi enye edid �ukde.Mbufo �eny �un �ed �oh �o enyeneuf �ok oro �ete, ‘Andi-kpep �od �oh �o fi ete: “Ubet isen emi ami ndidia-de passover ye mme mbet mi odu mm �on?” ’Ndien owo oro oyow �ut mbufo akwa ubet eny �on

emi �ebanade. �Et �im nkp �o do �ebene.”—Luke 22:8-12.

Anaedi enyeneuf �ok oro edi mbet Jesus.Ony �un ekeme ndidi enye ama �odi �on �o ke Jesusayada uf �ok im �o en �im Passover. Ke ini apostleiba emi �es �imde Jerusalem, kpukpru nkp �o edikpa nte Jesus eket �inde. Mm �o �ek �ut ke �ema �ewoteyener �on, �eny �un �ebon mme nkp �o eken emi �edi-kemde owo 13, oro edi Jesus ye apostle 12, ndi-da nn �im Passover.

˙ �EKPE JUDAS ISCARIOT �ETE ADA JESUS �ON �O˙ APOSTLE IBA �EKA �EKET �IM

¯NKP �O �EBE

¯NE PASSOVER

� Nso ke Jesus anam ke Wednesday Nisan 12, ndien ntak-a?� Ntak emi mme adaiso ido ukpono �esopde idem, ndien nso inam Judas aka eb �ine mm �o?� Anie ye anie ke Jesus osio �od �on utom ke Jerusalem ke Thursday, ndien nso ke mm �o �eka �ekenam?

115

267

Peter ye John emi Jesus �ok �od �onde �eka Jerusa-lem �eket �im nkp �o �ebene Passover �ema �ekes �im.Ekem Jesus ye mme apostle duop eken �edika do.Uwemeyo edi emi, eyo ke ony �un ada nte mm �o�esanade ke Obot Olive �es �uh �ode �eka Jerusalem.Jesus idibehe ke itie emi aba tutu enye eset kenkpa.

Ib �ighike Jesus ye mme apostle eken �es �im Je-rusalem, mm �o �eny �un �eka uf �ok emi mm �o �edin �imdePassover. Ke ini mm �o �es �imde do, mm �o �ed �ok �ekaakwa ubet eny �on �eny �un �ek �ut ke �ema �et �im nkp �o�ebene Passover emi. Se Jesus et �inde ow �ut keama �od �on enye ndidia Passover emi. Enye �od �oh �oete: “Ama �od �on mi etieti ndidia passover emi yembufo mbemiso nk �utde ndut �uh �o.”—Luke 22:15.

Ediwak isua ke edem, �ema �esideme ediwak cupwine ke ini us �or �o Passover. Ke ini Jesus �ob �odecup kiet, enye �on �o ek �om ony �un �od �oh �o ete: “ �Eb �oemi �enw �on ke otu idem mbufo; koro nd �oh �o mbu-fo nte, �Ot �on �ode ke emi ndinw �onke aba mfri vineemi tutu obio ub �on Abasi edi.” (Luke 22:17, 18)Emi ow �ut ke enye �om �on akpa ke mıb �ighike.

Nte mm �o �es �uk �ediade Passover, Jesus anamesen esen nkp �o kiet. Enye adaha ada, osio ew �u-ra esie, ony �un emen �of �on ukw �oh �odeidem akama.Ekem enye es �in mm �on ke bes �in emi anade ekpe-re. Ini oro, enyeneuf �ok ekesinam �eyet ukot isen-owo esie, ndus �uk ini enye �od �on eyenuf �ok esieeyet. (Luke 7:44) Edi enyeneuf �ok id �uhe ke itieus �or �o emi, ntem Jesus emen utom emi enyene-uf �ok akpanamde mi anam. Akpakana owo kietke otu mme apostle anam emi, edi mm �o ndomo-kiet inamke. Okudi mm �o ke �es �uk �ekekere mmeanie edi andikpon nkan ke otu mm �o?

`Mme ntre-

e, edi Jesus eyet mm �o ukot ndien b �ut anam mm �o.Ke ini Jesus edide edis �im Peter, Peter �od �oh �o

enye ete: “Ke akpanik �o uduyetke mi ukot.” Jesus�od �oh �o enye ete: “Edieke mmenyetke fi, afo usa-

nake nkp �o ye ami.” Peter �od �oh �o enye ete: “ �Ob �on,kuyet mi ukot kp �ot, edi yet mi ub �ok ye ibuotnko.”Anaedi se Jesus edib �or �ode enye �om �on akpaenye idem koro Jesus �od �oh �o enye ete: “Owo ekeama ekeyere mm �on inyeneke ndifiak nyere ib �oh �o-ke ndiyet ukot esie, edi asasana of �uri of �uri. Ndienmbufo �emesana, edi id �ighe kpukpru mbufo �esa-na.”—John 13:8-10.

Jesus eyet kpukpru mm �o owo 12 ukot, es �inedeJudas Iscariot. Ke enye ama okok �ure, enye emenew �ura esie es �ine, afiak eketie ke okpokoro, ony �unob �up mm �o ete: “Nte mbufo �emefi �ok se nkanamdeye mbufo? Mbufo �ekot mi, ‘Andikpep’ ye ‘ �Ob �on,’

JESUS EKPEP MBET NS �UH �ODEIDEM KE AKPATRE PASSOVERMATTHEW 26:20 MARK 14:17 LUKE 22:14-18 JOHN 13:1-17

268

ndien mbufo �emenen, koro se ndide edi oro.Ntre, edieke ami, emi ndide �Ob �on ye Andikpep,nkeyetde mbufo ukot, mbufo nko �ekpenyene ndi-yet kiet eken ukot. Koro nken �im uw �utnkp �o nn �ombufo, nte, kpa nte nkanamde ye mbufo, mbu-fo �ekpenam kpa ntre. Ke ata akpanik �o ke nd �o-h �o mbufo, Of �un ikponke ikan eteuf �ok esie, owoeke �esiode �ed �on utom iny �un ikponke ikan enyeemi �ok �od �onde enye. Edieke mbufo �efi �okde mmenkp �o emi, mbufo �eyekop inemes �it edieke �enam-de mm �o.”—John 13:12-17.

Se nte Jesus adade us �uh �ode utom oro ekpepmm �o nkp �o! Ikpanaha mbet Jesus �eyom uw �or �oiso

mme �ekere ke mmim �o imedi nkp �o ntre ke anambon enwen �enam nkp �o �en �o mmim �o. Utu ke oro,akpana mm �o �ekpebe uw �utnkp �o Jesus emi edidendis �uh �ode idem nnam nkp �o nn �o kpukpru owo yeunana asari, id �ighe ke ndiyet mme owo ukot.

˙ JESUS ADIA AKPATRE PASSOVER YE MME APOSTLE˙ ENYE EYET MM �O UKOT MAN EKPEP MM �O

¯NKP �O

� Nso ke Jesus et �in ke ini Passover ndiw �ut mmeapostle esie ke im �on ikpa ke mıb �ighike?

� Ntak emi Jesus ndiyet mme apostle esie ukotedide esen esen nkp �o?

� Jesus ndis �uh �ode idem nyet mbet esie ukot ekpepmm �o nso?

116

269

Ke nt �on �o nt �on �o mbubreyo usen oro, Jesus ekpepmme apostle esie ndis �uh �ode idem ke ini enye eyet-de mm �o ukot. Idahaemi etie nte �ek �ure ndidia Pass-over, enye okot pr �ofesi David emi ete: “Owo emiodude ke emem ye ami, emi ami mbu �otde idem,emi atade uyo mi, emenede ndit �inikpat esie ed �i-ghi mi.” Ekem enye adian do ete: “Owo kiet keotu mbufo ayada mi �on �o.”—Psalm 41:9; John 13:18, 21.

Mme apostle �ese kiet eken, �eny �un �eb �up �ete:“ �Ob �on, ndi ami?” Idem Judas Iscariot etiene ob �up.Peter �od �oh �o John emi etiede ekpere Jesus eteob �up Jesus mme anie ke edi. Ntre John ebere Je-sus ke ikpanes �it ony �un ob �up enye ete: “ �Ob �on, anieke edi?”—Matthew 26:22; John 13:25.

Jesus �ob �or �o ete: “Edi owo emi ndidebide ubakuyo nn �o.” Ndien enye edebi uyo ke usan emi odo-rode ke okpokoro oro ayak �on �o Judas ony �un �od �o-

h �o ete: “Eyen owo �om �on �ony �on, kpa nte �ewetde�ebana enye, edi mb �om owo oro adade Eyen owo�on �o! �Okp �of �on ye enye akan edieke enye mıkpaka-manake.” (John 13:26; Matthew 26:24) Ekem Sa-tan od �uk Judas es �it. Judas emi mıt �on �oke idahaemiidi �ok mi ama ayak idem �on �o Devil ada anam seenye aduakde ony �un akabade edi “eyen nsobo.”—John 6:64, 70; 12:4; 17:12.

Jesus �od �oh �o Judas ete: “Se oyomde ndinam,nam wap.” Mme apostle eken �ekere �ete ke sia Ju-das akamade ekebe ok �uk, ke Jesus �od �oh �o enyeete: “‘Dep mme nkp �o oro nny �in iyomde ke us �or �o,’mıd �ighe n �o mme ubuene nkp �o.” (John 13:27-30)Utu ke emi, Judas �ow �or �o okoyom us �un nditap Je-sus nn �o.

Kpa ke okoneyo oro �en �imde us �or �o emi, Jesus�ot �on �o ata obufa edinam. Enye emen uyo, �ob �onakam �ok �om Abasi, ob �un, ony �un ayak �on �o mme

UDIA MBUBREYO �OB �O¯N

MATTHEW 26:21-29 MARK 14:18-25 LUKE 22:19-23 JOHN 13:18-30

270

apostle esie �eta. Enye �od �oh �o mm �o ete: “Emi adaabana idem mi eke �edin �ode kabana mbufo. �Eka iso�enam emi nditi mi.” (Luke 22:19) Mme apostle �ede-me uyo emi ke otu idemm �o �eny �un �et �on �o ndita.

Ekem Jesus emen cup, �ob �on akam �ok �om Abasi,ony �un ayak �on �o mm �o. Owo mm �o kiet kiet �onw �onse is �inede ke cup oro, emi Jesus �od �oh �ode ete:“Cup emi ada abana obufa ediomi eke �enamde �ebeke iy �ip mi, emi �edidu �okde kabana mbufo.”—Luke22:20.

Jesus �ot �on �o ndinam Editi nkpa esie emi mmembet esie �edisin �imde kpukpru isua ke Nisan 14.

Emi ayanam �eti se Jesus ye Ete esie �enamde man�efen mme idi �oknkp �o mbon oro �ebu �otde idem yemm �o �eny �un �enam mm �o �edu uwem nsinsi. Se Je-sus edinamde emi akan se Passover akanamde�on �o mme Jew, sia emi edinamde �enyana kpukprumbon oro �ekponode Abasi.

Jesus �od �oh �o ke ‘ �edidu �ok iy �ip im �o kabana edi-wak owo man �efen mme idi �oknkp �o mm �o.’ Mmeanam-akpanik �o apostle Jesus ye mme mbet ekenoro �etiede nte mm �o �eny �un �es �ine ke otu ediwak owooro �efende mme idi �oknkp �o mm �o do. Mm �o �edidu yeenye ke Obio Ub �on Ete esie.—Matthew 26:28, 29.

˙ JESUS ET �I¯N KE JUDAS EDIDA IM �O IN �O

˙ JESUS �OT �O¯N �O UDIA EMI �EDIDADE ITI ENYE

� Ewe pr �ofesi Bible ke Jesus okot abana nsana, ndien didie ke enye ow �ut nte pr �ofesi oro osude?� Jesus �od �oh �o Judas anam nso, ndien didie ke mme apostle eken �eda ik �o Jesus?� Ewe obufa nkp �o ke Jesus �ot �on �o, ndien nso ikanam enye �ot �on �o edinam emi?

117

Ke akpatre mbubreyo oro Jesus odude ye mmeapostle esie, enye ekpep mm �o ndis �uh �ode idemnnam nkp �o nn �o mme owo ke enye ndiyet mm �oukot. Ntak emi enye anamde oro? Ke ntak mf �i-na emi mm �o �esiwakde ndinyene. Mm �o �enenede�ema Abasi, edi mm �o ke �es �uk �ekekere mme anie keotu mmim �o okpon akan. (Mark 9:33, 34; 10:35-37)

¯Nkp �o emi afiak et �ibe mbubreyo emi.

“ �Okp �os �on eneni et �ibe ke otu [mme apostle]abana mme anie ke otu mm �o edi andikpon nkan.”(Luke 22:24) Inemke Jesus ndik �ut mm �o �efiakde�eneni �ebana ut �o nkp �o emi! Nso ke enye anam?

Utu ke ndis �on uyo nsua nn �o mme apostle kendinam nkp �o ntem, Jesus enyene ime ye mm �oony �un �od �oh �o mm �o ete: “Ndidem mme id �ut �ekaramm �o ke �okp �os �on ub �ok, ndien �ekot mbon oro �enye-nede odudu ke idem mme id �ut mme Anamuf �on.Nte ededi mbufo inyeneke ndinam ntre. . . . Koroanie owo edi andikpon nkan, ndi enye emi etiedeke okpokoro mme enye emi asanade utom?” Ekemenye eti mm �o uw �utnkp �o emi enye esin �imde �on �omm �o kpukpru ini ete: “Edi ami ndu ke otu mbufonte enye emi asanade utom.”—Luke 22:25-27.

Kpa ye oro mme apostle emi mıd �ighe kanamf �onmma, mm �o �ema �es �on �o �eda ye Jesus ke nkp �o-s �on ini ye mme ini emi enye okosobode idomo.Ntre enye �od �oh �o mm �o ete: “Mmony �un nnam edio-mi ye mbufo, kpa nte Ete mi akanamde ediomi yeami, kabana obio ub �on.” (Luke 22:29) Mm �o �ema�enam akpanik �o �eny �un �eka iso �etiene Jesus. Enye�od �oh �o mm �o ete ke ediomi oro inamde ye mm �o doayanam mm �o �ed �uk Obio Ub �on Abasi �eny �un �etieneim �o �ekara.

Kpa ye oro mme apostle �edoride eny �in nditie-ne Jesus nkara, mm �o �es �uk �edi owo iny �un if �onkeima kana. Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Satan emebeneoyom ndib �o mbufo man asak mbufo nte wheat.”Wheat esisuana ke ini �esakde, ntem Satan okoyomndisuan mbet Jesus. (Luke 22:31) Enye ony �un

od �uri mm �o ut �on ete: “Kpukpru mbufo �eyetuakukot �edu �on �o ke ntak mi ke okoneyo emi, koro �ewet�ete, ‘Nyowot ekpemer �on, ndien otuer �on ayasua-na.’”—Matthew 26:31; Zechariah 13:7.

Peter afana ete: “Kpukpru mm �o eken �ekpeta-tuak ukot �edu �on �o ke ntak fo, ami ndituakke ukotndu �o tutu amama!” (Matthew 26:33) Jesus �od �oh �oPeter ke mbemiso ekik �o �okp �ok �oy �oh �o ikaba okon-eyo oro, ke Peter ayakan im �o. Edi Jesus adian doete: “Mmanam nkpeub �ok mbana fi nte mbu �otidemfo okumem; ndien afo nko, ke ini edit �on �ode ntak�os �on idem, s �on �o ndit �oete fo idem.” (Luke 22:32)Edi Peter os �uk afiak et �in ete: “Idem akpana ntenkpa ye afo, ndidehedei nkan fi.” (Matthew 26:35)Mme apostle eken �eny �un �et �in kpa ntre.

Jesus �od �oh �o mme mbet esie ete: “Ami nduye mbufo ke esis �it ini. Mbufo �eyeyom mi; ndienkpa nte nk �od �oh �ode mme Jew, ‘Ebiet eke ami nka-de mbufo ikemeke ndidi,’ mm �od �oh �o mbufo nko keemi.” Ekem enye adian do ete: “Ami mm �on �o mbu-fo obufa ew �uh �o, nte mbufo �ema kiet eken; kpa ntenkamade mbufo, nte mbufo nko �ema kiet eken.Edieke mbufo �enyenede ima ke otu idem mbufo,kpukpru owo �eyeda emi �efi �ok �ete mbufo �edi mbetmi.”—John 13:33-35.

Ke ini Peter okopde Jesus �od �oh �ode ke im �o ididuye mm �o ke esis �it ini, enye �ob �up Jesus ete: “ �Ob �on,afo aka mm �on?” Jesus �ob �or �o ete: “Ebiet eke aminkade afo ukemeke nditiene mi idahaemi, edi amaekem afo eyetiene mi.” Idem akpa Peter tutu enyeob �up enye ete: “ �Ob �on, ntak mmenkemeke nditie-ne fi idahaemi? Ami nyayak ukp �on mi nn �o ke ibuotfo.”—John 13:36, 37.

Ekem Jesus et �in abana ini emi enye okosiodemme apostle �od �on �ekekw �or �o ik �o ke Galilee, emimm �o mıkakamake ekpatok �uk mme ekpat udia.(Matthew 10:5, 9, 10) Enye ob �up mm �o ete: “Ntenkp �o ama anana mbufo?” Mm �o �eb �or �o �ete: “Baba!”Edi nso ke mm �o �edinam ke ini iso? Jesus �od �o-

MME APOSTLE �ENENI`MM

ˆE ANIE IKPON IKAN

MATTHEW 26:31-35 MARK 14:27-31 LUKE 22:24-38 JOHN 13:31-38

272

h �o mm �o ete: “Yak owo eke enyenede ekpatok �ukemen, ony �un ada ekpri ekpat udia nko; owo ekemıny �un inyeneke akankan, yak enye anyam ew �u-ra esie edep. Koro nd �oh �o mbufo nte se �ekewet-de enyene ndisu mi ke idem, oro edi, ‘ �Eny �un �ebatenye �es �in ke otu mme abiatibet.’ Koro se �eket �inde�ebana mi enyene ndisu.”—Luke 22:35-37.

Jesus et �in abana ini emi �edik �onde enye ke eto

ye mme abiatibet. Ke oro ebede, �eyek �ob �o mmembet esie ata idi �ok idi �ok. Etie mm �o ke idem nte kemm �o �ebene idem �en �o kpukpru emi, ndien mm �o�ed �oh �o enye �ete: “ �Ob �on, sese! akankan iba mi.”Enye �od �oh �o mm �o ete: “Oro ekem.” (Luke 22:38)Mm �o ndikama akankan iba oro �om �on �on �o Jesusifet ndikpep mm �o akpan nkp �o enwen ke mıb �i-ghike.

˙ JESUS �ON �O ITEM ABA¯NA UYOM IKP �O ITIE

˙ �OD �OH �O KE PETER AYAKA¯N IM �O

˙ �EDA IMA IDI �O¯N �O MME ANDITIENE JESUS

� Nso ke mme apostle �eneni �ebana, ndien nso ke Jesus anam abana emi?� Nso ididi ut �ip ediomi oro Jesus anamde ye mme anam-akpanik �o apostle esie?� Nso ke Jesus et �in ke ini Peter et �inde ik �o nte im �o imenenede inyene uko?

118

273

Jesus os �uk odu ke ubet eny �on oro ke mm �o �ema�ekek �ure Editi, ndien enye �od �oh �o mme apostleesie ete: “ �Ekuyak es �it et �imede mbufo. �Ebu �ot idemye Abasi, �ebu �ot idem nko ye ami.”—John 13:36;14:1.

Jesus et �in ntak emi mme anam-akpanik �oapostle emi mıkpet �imekede es �it sia im �o iyom-de ndiny �on heaven. Enye �od �oh �o mm �o ete: “Keuf �ok Ete mi ediwak ebietid �un �edu. . . . Edieke aminny �onde nka nket �im itie nn �im nn �o mbufo, nyafiakndi ndida mbufo nny �on, man mbufo nko �ekpeduke ebiet eke ami ndude.” Edi mme apostle idi �o-n �oke ke enye et �in abana ndika heaven. Thomasob �up enye ete: “ �Ob �on, nny �in ifi �okke ebiet eke afoakade. Nny �in isana didie ifi �ok us �un?”—John 14:2-5.

Jesus �ob �or �o enye ete: “Ami ndi us �un ye akpan-ik �o ye uwem.” Edieke owo eny �imede Jesus yemme nkp �o oro Jesus ekpepde, ony �un ekpebe-de nte Jesus okodude uwem, enye ekeme ndid �ukuf �ok Ete esie ke heaven. Jesus �od �oh �o ete: “Baba

owo kiet itieneke Ete ib �oh �oke ebe ke ami.”—John14:6.

Philip enenede akpan ut �on ke se Jesus et �in-de, ntre enye �od �oh �o Jesus ete: “ �Ob �on, w �ut nny �inEte, ndien oro eyekem nny �in.” Etie nte Philip oko-yom ndidi �on �o nte Abasi etiede, ukem nte se �eke-w �utde Moses, Elijah, ye Isaiah ke nkuk �ut. Edise mme apostle �ek �utde akan se mbon oro �eke-k �utde. Jesus anam mm �o �edi �on �o emi ke ndid �oh �omm �o ntem: “Ndi mmodu ye mbufo adana anyanini emi, ndien, Philip, afo ufi �okke mi? Owo ekeok �utde mi ok �ut Ete nko.” Jesus enenede ebiet Eteesie; ntre mm �o ndidu ye enye nny �un nse nte enyeodude uwem ony �un etie nte mm �o ndik �ut Ete. Ediakpanik �o nte ke Ete okpon akan Eyen, enye anamJesus �od �oh �o mm �o ete: “Mme nkp �o emi nt �indenn �o mbufo nt �inke mm �o ke ifi �ok idemmi.” (John14:8-10) Mme apostle �ek �ut ke Jesus �od �oh �o ke seim �o ikpepde mme owo oto Ete im �o.

Mme apostle Jesus �ek �ut enye anamde ediwakut �ibenkp �o �eny �un �ekop enye �okw �or �ode eti mb �uk

JESUS EDI US �U¯N YE AKPANIK �O YE UWEM

JOHN 14:1-31

Obio Ub �on Abasi. Enye �od �oh �o mm �o idahaemi ete:“Owo eke �obu �otde idem ye ami, enye nko ayanamutom eke ami nnamde; enye oyony �un anam utomeke okponde akan emi.” (John 14:12) Jesus id �o-h �oke ke mm �o �eyenam ut �ibenkp �o emi akande seim �o inamde. Edi mm �o �eyekw �or �o ik �o �eb �ighi, �ekw �o-r �o ke ediwak obio, �eny �un �ekw �or �o �en �o mbon emi�ewakde �ekan se enye �ok �okw �or �ode.

Mme mbet idid �uhe ikp �on ke Jesus ama �ok �o-ny �on heaven, sia enye �od �oh �o mm �o ete: “Ediekembufo �ebenede nkp �o ekededi ke eny �in mi, nya-nam.” Enye �od �oh �o mm �o nko ete: “Ami nyebeneEte ndien enye �oy �on �o mbufo andinwam efen edi-du ye mbufo ke nsinsi, kpa spirit akpanik �o.” (John14:14, 16, 17) Enye anam mm �o �edi �on �o ke mm �o�eyeb �o edisana spirit, emi edinwamde mm �o. �Eke-n �o mm �o spirit emi ke usen Pentecost.

Jesus �od �oh �o ete: “Ayak esis �it ererimbot idikwemi aba, edi mbufo �eyek �ut mi, koro ami ndudeuwem, mbufo �eyedu uwem.” (John 14:19) Jesusoyow �ut mm �o idem esie ke �ema �enam enye eset,edi nte ini akade, enye ayanam mm �o �eset nko�ekedu ye enye nte mme spirit ke heaven.

Idahaemi, Jesus et �in akpan nkp �o enwen: “Owoeke eny �imede mme ew �uh �o mi ony �un en �imdemm �o, enye edi owo eke amade mi. Ndien owoeke amade mi, Ete mi ayama enye, ami nyo-ny �un mma enye nny �un nw �ut enye idem inwan-inwan.” Ke Jesus ama eket �in emi, apostle Judasemi �esiny �un �ekotde Thaddaeus, ob �up enye ete:“ �Ob �on, nso it �ibe emi afo oyomde ndiw �ut nny �inidem inwan-inwan edi muw �utke ererimbot?” Je-

sus �ob �or �o enye ete: “Edieke owo ekededi amademi, enye ayanam ik �o mi, ndien Ete mi ayama enye. . . Owo eke mımaha mi inamke ik �o mi.” (John 14:21-24) Mbon ererimbot itiehe nte mme mbet Je-sus, mm �o idi �on �oke ke Jesus edi us �un ye akpan-ik �o ye uwem.

Jesus �om �on �ony �on heaven, edi mme mbetesie �edinam didie iti kpukpru se enye ekekpepdemm �o? Jesus �od �oh �o ete: “Andinwam, kpa edisanaspirit, emi Ete edin �ode edi ke eny �in mi, enye oroeyekpep mbufo kpukpru nkp �o ony �un anam mbu-fo �eti kpukpru nkp �o eke nket �inde nn �o mbufo.”Mme apostle �ek �ut adana nte edisana spirit okop-de odudu, ntem se enye et �inde emi �os �on �o mm �oidem. Jesus adian do ete: “

¯Nkp �on emem ye mbu-

fo, nn �o mbufo emem mi. . . . �Ekuyak es �it et �ime-de mbufo, �ekuny �un �eyak es �it mbufo okop nd �ik.”(John 14:26, 27) Odu ntak emi mınaha mme mbet�eyak es �it et �imede mm �o. Emi edi koro Ete Jesusedida mm �o us �un iny �un ikpeme mm �o.

Ke mıb �ighike mm �o �em �on �ek �ut nte Abasi ekpe-mede mm �o. Jesus �od �oh �o ete: “Andikara ere-rimbot emi ke edi. Enye iny �un inyeneke oduduke idemmi.” (John 14:30) Devil ama ekeme ndi-d �uk Judas es �it nny �un nnyene odudu ke idem Ju-das. Edi Jesus id �ighe anana-mf �onmma owo emiSatan ekemede ndinam �ow �on �ode �okp �on Abasi.Enye idiny �un ikemeke ndim �um Jesus nn �im ke udi.Ntak-a? Jesus �ob �or �o ete: “Kpa nte Ete �ok �on �odemi ew �uh �o ete nnam, kpa ntre ke ami nnam.” Enyeenenede �odi �on �o ke Ete im �o ayanam im �o iset.—John 14:31.

˙ JESUS �OM �O¯N EKET �IM ITIE

˙ ENYE �O¯NW �O

¯N �O NDIN �O ANDI

¯NWAM EDI

˙ ETE OKPON AKAN JESUS

� Jesus aka mm �on, ndien enye �od �oh �o Thomas ke ana owo anam nso man etiene aka do?� Philip oyom Jesus anam nso?� Didie ke mme anditiene Jesus �edinam utom emi okponde akan se enye akanamde?� Mme mbet Jesus ndidi �on �o ke Ete okpon akan Jesus enyene nso ut �ip ke idemm �o?

119

275

Jesus eneme nneme eb �ighi ye mme apostle emi�es �on �ode �eda ye enye mi ony �un �od �on mm �o es �it.Edi eyo �os �on idahaemi, etie nte ebe uf �ot okoneyo.Idahaemi Jesus �on �o mm �o uw �utnkp �o kiet ete:

“Ami ndi ata vine, Ete mi ony �un edi andit �o.”(John 15:1) Se enye et �inde ebiet se �ekesit �inde�ebana id �ut Israel ediwak isua ko ke edem. �Ekesi-kot mm �o vine Jehovah. (Jeremiah 2:21; Hosea 10:1, 2) Edi Jehovah �om �on es �in id �ut emi. (Matthew23:37, 38) Ntre Jesus ekpep mbet esie obufankp �o. Enye edi ata vine emi Ete esie esede abanat �on �o Ete akada edisana spirit eyet enye aran keisua 29 eyo Christ. Edi Jesus et �in ik �o emi ow �utdeke id �ighe im �o ikp �on idi vine oro. Enye �od �oh �o ete:

“[Ete mi] es �ibe kpukpru nk �ok eke mınw �umkemfri ke idem mi efep, ony �un �odi �on kpukpru nk �okeke �enw �umde mfri, man mm �o �ekpenw �um ediwakmfri. . . . Kpa nte nk �ok mıkemeke ndinw �um mfri keidemesie ib �oh �oke enye odu ke vine, kpas �uk ntreke mbufo mıkemeke ndinw �um mfri, ib �oh �oke mbu-fo �ebuana nkp �o ye ami. Ami ndi vine, mbufo �edimme nk �ok.”—John 15:2-5.

Jesus �od �od �oh �o mbet esie ke im �o ima iny �onke im �o iy �on �o edisana spirit edinwam mm �o. Keusen 51 �ebede, mme apostle ye mbon enwen �eb �oedisana spirit oro �eny �un �ekabade �edi mme nk �okvine. Ndien ana kpukpru “nk �ok” �ediana ye Jesus.Ntak anade mm �o �ediana ye enye?

Enye �od �oh �o ete: “Owo eke abuanade nkp �o yeami, ami nny �un mbuanade nkp �o ye enye, enyeemi onw �um ata ekese mfri; koro ke �esiode mi �efepmbufo ikemeke ndinam nkp �o ndomokiet.” Mmembet esie emi �edide “nk �ok” emi �eyenw �um mfri,�eyekpebe nti edu Jesus, �es �in idem �ekw �or �o etopObio Ub �on Abasi �en �o mme owo, �eny �un �enam edi-wak owo �edi mbet. Nso idit �ibe in �o owo emi mı-dianake ye Jesus iny �un inw �um mfri? Jesus �od �o-h �o ete: “Edieke owo ekededi mıbuanake nkp �o yeami, [ �eyes �ibe] enye �edu �ok.” Edi enye afiak adian

do ete: “Edieke mbufo �ebuanade nkp �o ye ami,mme ik �o mi �eny �un �edude mbufo ke es �it, �ebenese ededi oro mbufo �eyomde, ndien �eyenam �en �ombufo.”—John 15:5-7.

Idahaemi, Jesus afiak et �in se enye ama ekete-t �in ikaba, ete mm �o �en �im mme ew �uh �o im �o. (John14:15, 21) Enye et �in akpan nkp �o emi mme mbet�ekpenamde ndiw �ut ke mm �o �en �im mme ew �uh �oim �o: “Edieke mbufo �en �imde mme ew �uh �o mi, mbu-fo �eyeka iso �edu ke ima mi, kpa nte ami nn �imdemme ew �uh �o Ete mi nny �un ndude ke ima esie.” Ediodu nkp �o enwen emi abuanade ke ndima Jeho-vah Abasi ye Eyen esie. Jesus �od �oh �o ete: “Ew �uh �omi edi emi, ete mbufo �ema kiet eken kpa nte amimmade mbufo. Id �uhe owo emi enyenede ima ekeokponde akan emi, owo ndikpayak ukp �on esienn �o ke ibuot mme ufan esie. Mbufo �edi mme ufanmi edieke mbufo �enamde se ami nw �ukde mbufo.”—John 15:10-14.

Hour ifan os �uh �o Jesus ndiyak uwem esie nn �oke ibuot mbon emi �ebu �otde idemm �o ye enye manow �ut nte im �o imade mm �o. Uw �utnkp �o esie ekpe-nyene ndinam mme anditiene enye �ebene idemndiwa idemm �o ntre man �ew �ut nte imade kieteken. Nte Jesus ekebemde iso et �in, ima emi ke�edida idi �on �o mm �o: “Edieke mbufo �enyenede imake otu idem mbufo, kpukpru owo �eyeda emi �efi �ok�ete mbufo �edi mbet mi.”—John 13:35.

Akpana mme apostle �ek �ut ke Jesus okot mm �o“mme ufan.” Enye et �in ntak emi im �o idade mm �onte mme ufan ete: “

¯Nkot mbufo mme ufan, ko-

ro kpukpru nkp �o oro nkopde nto Ete mi mma-nam mbufo �efi �ok.” Nso akpan ifet ke mm �o �enye-ne ntem ndidi ata ufan Jesus nny �un ndi �on �o seEte esie eket �inde �on �o enye! Edi man mm �o �eka iso�edi ufan esie, ana mm �o “ �eka iso �enw �um mfri.” Je-sus �od �oh �o ke edieke mm �o �ekade iso �enw �um mfri,ke ‘se ededi oro mm �o �edibenede Ete ke eny �in im �oke enye �oy �on �o mm �o.’—John 15:15, 16.

NTE MBET �EKPE¯NW �UMDE MFRI �ENY �U

¯N

�EKA ISO �EDI UFAN JESUSJOHN 15:1-27

276

Ima emi mme “nk �ok,” oro edi, mme mbet Jesus�edinyenede ke otu idemm �o ayanwam mm �o �ey �ose idiw �or �ode mm �o nte ini akade. Enye ama �od �o-h �o mm �o ke ererimbot ayasua mm �o, ony �un �od �onmm �o es �it ete: “Edieke ererimbot asuade mbufo,mbufo �emefi �ok �ete enye ama asua mi mbemisoedisua mbufo. Edieke mbufo �ekpedide ubak ere-rimbot, ererimbot akpama se idide esie. Edi siambufo mıd �ighe ubak ererimbot, . . . ke ntak oroererimbot asua mbufo.”—John 15:18, 19.

Jesus adian ik �o emi man ow �ut mm �o ntakemi ererimbot edisuade mm �o ete: “Mm �o �edinammbufo kpukpru nkp �o emi ke ntak eny �in mi, ko-ro mm �o mıfi �okke enye emi �ok �od �onde mi.” Je-sus �od �oh �o ke mme ut �ibenkp �o oro im �o ikanam-de edibiom mbon oro �esuade im �o ikpe: “Ediekemmenkpokod �uhe ke otu mm �o nnam mme utomemi akanam owo efen mınamke, mm �o ikpenyene-ke idi �oknkp �o; edi ke emi mm �o �ek �ut �eny �un �esuami �ok �or �o ye Ete mi.” �Ema �etet �in ke pr �ofesi �ete ke�eyesua Jesus.—John 15:21, 24, 25; Psalm 35:19;69:4.

Jesus afiak �onw �on �o ndin �o mme mbet esieandinwam, emi edide edisana spirit. Spirit emiokop odudu etieti; enye ayanwam kpukpru mmeanditiene Jesus. Enye nko edinam mm �o �enw �ummfri �eny �un �ekeme “nditie ntiense.”—John 15:27.

˙ ATA VINE YE MME¯NK �OK VINE

˙ SE IDINAMDE JESUS AKA ISO EDI UFAN YE OWO

� Ke uw �utnkp �o vine emi Jesus �on �ode, anie ediandit �o, anie edi vine, mmanie �eny �un �edi mmenk �ok vine oro?

� Nso mfri ke Abasi oyom mme nk �ok oro �enw �um?� Nso ke mme mbet Jesus �ekpenam man �edi mme

ufan esie, ndien nso idinwam mm �o �ekeme ndiy �ousua oro ererimbot edisuade mm �o?

120

Jesus ye mme apostle �em �on �ekp �on ubet eny �onemi mm �o �ekedude �en �im Passover. Enye etet �inediwak nkp �o �on �o mm �o, edi enye adian do ete:“Nt �in mme nkp �o emi nn �o mbufo mbak �edinammbufo �etuak ukot �edu �on �o.” Ntak emi enye et �in-de ntre? Enye �od �oh �o mm �o ete: “Mme owo �eyeb �inmbufo �esiono ke synagogue. Ke akpanik �o, ini keedi emi kpukpru owo eke �ediwotde mbufo �edike-rede �ete inam edisana utom in �o Abasi.”—John 16:1, 2.

Ut �o ik �o emi ekeme ndif �ina mme apostle Je-sus. Kpa ye oro enye ama eketet �in ete ke ereri-mbot ayasua mm �o, enye ik �od �oh �oke mm �o ke �eye-wot mm �o. Ntak emi enye mıket �inke emi in �o mm �o?Enye �ob �or �o ete: “

¯Nket �inke kana mme nkp �o emi

nn �o mbufo, koro ami nkodude ye mbufo.” (John16:4) Edi enye anam mm �o �edi �on �o emi idahaemimbemiso enye �okp �onde mm �o, man mm �o �edituakukot �edu �on �o nte ini akade.

Jesus aka iso ete: “Mm �on nny �on mb �ine enyeemi �ok �od �onde mi, edi baba owo mbufo kiet ib �up-ke mi ite, ‘Afo aka mm �on?’ ” Akpa ini emi Jesus�ok �od �oh �ode ke im �o im �on iny �on, mm �o �ema �eb �upenye mme enye aka mm �on. (John 13:36; 14:5;16:5) Edi idahaemi ke mm �o �ema �ekekop ke �eyek �o-b �o mm �o, mm �o �ef �uh �o etieti. Ntre mm �o ifiakke ib �upenye aba ibana ub �on emi �edin �ode enye mme seenye edinamde in �o ata mbet esie. Jesus �od �oh �omm �o ete: “Mf �uh �o �oy �oh �o mbufo es �it koro nt �indemme nkp �o emi nn �o mbufo.”—John 16:6.

Ekem enye �od �oh �o mm �o ete: “Ami nny �on ke uf �onmbufo. Koro edieke mmenny �onke, andinwam idi-d �ighe itiene mbufo; edi edieke nny �onde, ny �on �oenye �es �ok mbufo.” (John 16:7) Ana Jesus akpaony �un aka heaven mbemiso mme mbet esie �eb �oedisana spirit. Kpa spirit emi ke enye edid �on aka-nwam ik �ot esie ke kpukpru itie ke ererimbot.

Edisana spirit emi “ �oy �on �o ererimbot anwa-anwa uyarade abana idi �oknkp �o ye edinen ido ye

ubiereikpe.” (John 16:8) Ini oro ke �edik �ut ke ere-rimbot ibu �otke idem ye Eyen Abasi. Jesus ndifiaknny �on heaven ayanam �ek �ut ke enye ekedi edinenowo ony �un anam �ek �ut ke odot �ebiere ikpe �en �oSatan emi edide “andikara ererimbot emi.”—John16:11.

Jesus afiak �od �oh �o mm �o ete: “Mmenyene edi-wak nkp �o ndit �in nn �o mbufo, edi mbufo idike-meke ndibiom mm �o ke emi.” Ke ini enye edin �o-de mm �o edisana spirit, spirit emi ayanam “of �uriakpanik �o” anwana mm �o, ndien emi ayanam mm �o�ekeme ndida akpanik �o oro ndu uwem.—John 16:12, 13.

Se Jesus et �inde adian do akpa mme apostleidem. Enye �od �oh �o ete: “Ke ekpri ini mbufo idikwemi aba, ndien, nko, ke ekpri ini mbufo �eyek �ut mi.”Mm �o �eb �up kiet eken se ik �o Jesus �ow �or �ode. Enye�odi �on �o ke mm �o �em �on �eb �up im �o mb �ume ntre enye�od �oh �o mm �o �ete: “Ke ata akpanik �o ke nd �oh �o mbu-fo nte, Mbufo �eyetuana �eny �un �eseme, edi ereri-mbot �eyedara; mbufo �eyef �uh �o, edi mf �uh �o mbufoayakabade edi idara.” (John 16:16, 20) Ke ini edi-wotde Jesus ke uwemeyo Nisan 14, mme adaisoido ukpono �eyedara, edi mbet Jesus �eyef �uh �o. Edike ini Jesus esetde, mf �uh �o mm �o ayakabade ediidara! Mm �o �eyeka iso �edara ke ini enye edin �odemm �o edisana spirit Abasi.

Jesus emen se idiw �or �ode mme apostle esieodomo ye nwan id �ibi emi uman abiakde. Enye�od �oh �o ete: “Ke ini uman ot �ukde nwan, enye oduke mf �uh �o koro ini esie ekemde; edi ke enye amaakaman nsekeyen, enye it �ighi aba uk �ut oro kentak adatde es �it ete ke owo amana od �uk ke ere-rimbot.” Enye �od �on mm �o es �it ntem ete: “Ntem,mbufo nko �edu ke mf �uh �o idahaemi; edi nyafiaknk �ut mbufo ndien es �it ayadat mbufo, owo idiny �unib �oh �o mbufo idates �it mbufo.”—John 16:21, 22.

Tutu emi, akananam mme apostle Jesus ibene-ke Abasi nkp �o ke eny �in Jesus. Idahaemi enye �od �o-

“ �ENYENE UKO! AMI MMAKAN ERERIMBOT”JOHN 16:1-33

278

h �o mm �o ete: “Ke usen oro mbufo �eyebene nkp �o keeny �in mi.” Ntak emi anade mm �o �ebene nkp �o keeny �in esie? Ndi edi sia Ete mıdimaha ndinam semm �o �ebenede? Id �ighe ntre, koro Jesus �od �oh �o ete:“Ete amama mbufo, koro mbufo �emade mi . . . nteandida ke ibuot Ete.”—John 16:26, 27.

Etie nte se Jesus et �inde �od �on mme apostle esieemi es �it anam mm �o �ed �oh �o enye �ete: “Nny �in idaemi in �im ke akpanik �o ite afo �ok �ow �or �o oto Abasi.”Se idit �ibede ke mıb �ighike �om �on ow �ut mme mm �o�enenede �en �im se mm �o �et �inde oro. Jesus et �inse idit �ibede ke mıb �ighike ete: “Sese! Ini ke edi

omony �un ededi ama, eke kpukpru mbufo �edisua-nade �eny �on �o uf �ok mbufo, mbufo �eyeny �un �ekp �onmi ikp �on.” Edi enye et �in ik �o ndis �on �o mm �o idemete: “Nt �in mme nkp �o emi nn �o mbufo man mbufo�ekpenyene emem ebe ke ami. Mbufo �eyek �ut uk �utke ererimbot, edi �enyene uko! Ami mmakan ereri-mbot.” (John 16:30-33) Ik �o emi iw �or �oke ke Jesusidinwamke mm �o aba. Akam �ow �or �o ke enye en �imke mm �o nko �ekeme ndikan ererimbot, ke kpa nteim �o ik �os �on �ode ida inam se Abasi �ok �od �onde im �o,ke mm �o idiyakke idomo Satan ye ererimbot Satan�enam mm �o �etre ndinam se Abasi �od �onde mm �o.

˙ MME APOSTLE IDIKWE JESUS ABA KE MˆIB �IGHIKE

˙ MF �UH �O MM �O AYAKABADE EDI IDARA

� Nso ke Jesus et �in emi anamde mme apostle esie �ef �uh �o?� Nso inam mme apostle mıb �upke Jesus mb �ume aba?� Nso uw �utnkp �o ke Jesus ada ow �ut nte mf �uh �o mme apostle edikabarede idi idara?

121

279

Jesus et �im mbet esie idem ebene uny �on esie siaenye amade mm �o etieti. Idahaemi enye emene-de eny �in ese heaven ony �un �ob �on akam �on �o Eteesie ete: “N �o eyen fo ub �on, man eyen fo �okp �on �ofi ub �on, kpa nte afo �on �ode enye odudu ndikarakpukpru ob �ukidem, man, kabana of �uri ibat owoemi afo �on �ode enye, enye �okp �on �o mm �o nsinsiuwem.”—John 17:1, 2.

Nte anwanade, Jesus �odi �on �o ke ndin �o Abasiub �on edi ata akpan nkp �o. Edi nsinsi uwem oroenye et �inde abana idahaemi �on �o owo nd �ones �it.Sia edide �en �o Jesus “odudu ndikara kpukpruob �ukidem,” enye ekeme ndinam kpukpru owo �eb �ouf �on �eto ufak emi enye edikpede. Edi id �ighe kpu-kpru owo �edib �o uf �on emi. Ntak edide ntre? Koronkuk �ure mbon emi �edib �ode uf �on ufak oro Jesusedikpede �edi mbon emi �enamde se enye et �indeemi ete: “Nsinsi uwem �ow �or �o mm �o ndik �o ifi �ok emiabanade fi, ata Abasi kierakiet, ye enye emi afookosiode �od �on, kpa Jesus Christ.”—John 17:3.

Ana owo enenede �odi �on �o Ete ye Eyen ony �unekpere mm �o. Ana enye ese nkp �o nte mm �o �esede,ekpebe nti edu mm �o, ony �un anam nkp �o ye mbonenwen nte mm �o �ekpenamde. Ana enye �odi �on �onko ke mme owo ndinyene nsinsi uwem id �igheakpan nkp �o nte ndin �o Abasi ub �on. Jesus afiaket �in abana oro idahaemi ete:

“Mm �on �o fi ub �on ke is �on, sia mma nkok �u-re utom eke afo �ok �on �ode mi nnam. Mm �odo keemi afo, Ete, n �o mi ub �on oro nkenyenede yeafo mbemiso ererimbot ekedide edidu.” (John 17:4, 5) Jesus �od �oh �o Jehovah anam im �o iset ifiakikenyene ub �on emi im �o ikenyenede ke heaven.

Edi Jesus ifreke uf �on emi utom ukw �or �oik �o esieanamde �on �o mme owo. Enye �od �oh �o Ete esie ete:“Mmayarade eny �in fo nn �o mme owo emi afo oko-siode ke ererimbot �on �o mi. Mm �o �ekedi okwo,ndien afo akayak mm �o �on �o mi, ndien mm �o �eme-

nam ik �o fo.” (John 17:6) Ke ini Jesus okos �uk�okw �or �ode ik �o, enye ama esikot Jehovah Abasike eny �in, edi enye iketreke do. Enye ama anwammme apostle esie �edi �on �o se eny �in oro adade aba-na, oro edi, ekpep mm �o mme edu Abasi ye nteAbasi esinamde nkp �o ye mme owo.

Idahaemi mm �o �edi �on �o Jehovah, �edi �on �o utomemi enye �od �onde Eyen esie, �eny �un �edi �on �o mmenkp �o emi Jesus ekpepde mm �o. Jesus adian doete: “Mma nyak mme ik �o emi afo �ok �on �ode mi nn �omm �o, mm �o �eny �un �eb �o mm �o �eny �un �et �im �efi �ok �etenk �ow �or �o ndi nte andida ke ibuot fo, mm �o �eny �un�en �im ke akpanik �o �ete ke afo okosio mi �od �on.”—John 17:8.

Jesus ndien et �in ik �o emi ow �utde ke mbet im �o�edi isio ye mbon ererimbot. Enye �od �oh �o ete:“Mmebene mbana mm �o; mbeneke mbana ereri-mbot, edi mbene mbana mbon oro afo �ok �on �o-de mi; koro mm �o �edi okwo . . . Edisana Ete, daeny �in fo kpeme mm �o emi afo �ok �on �ode mi, manmm �o �ekpedi kiet kpa nte nny �in idide kiet. . . .Mma nny �un nkama mm �o, ndien baba owo mm �okiet ikatakke ke mıb �oh �oke eyen nsobo.” Eyen nso-bo oro edi Judas Iscariot emi akade ndida Jesusnn �o.—John 17:9-12.

Jesus aka iso �od �oh �o Ete esie ete: “Ererimbotamasua mm �o. . . . Mbeneke nte osio mm �o keererimbot, edi mbene nte ekpeme mm �o ke ntakandidi �ok. Mm �o id �ighe ubak ererimbot, kpa nteami mmend �ighe ubak ererimbot.” (John 17:14-16) Mme apostle ye mme mbet eken �ed �un yembon ererimbot ke ererimbot emi Satan akarade,edi ana mm �o �eda sanasana �ekuny �un �etiene mbonererimbot �enam ndi �oi nkp �o. Didie ke mm �o �edi-nam emi?

Ana mm �o �enam se mm �o �ekpepde ke¯Nwed

Abasi Usem Hebrew ye se Jesus ekpepde mm �oman mm �o �esana, �eny �un �es �in idem �enam nkp �o

AKPATRE AKAM EMI JESUS �OB �O¯NDE KE UBET ENY �O

¯N

JOHN 17:1-26

280

Abasi. Jesus �od �oh �o Ete esie ete: “Da akpan-ik �o nam mm �o �esana; ik �o fo edi akpanik �o.” (John17:17) Nte ini akade, Abasi �oy �on �o ndus �uk mmeapostle emi spirit esie �eda �ewet mme nwed. Mmenwed emi �eyes �ine “akpanik �o” emi �ekemede ndidannam owo asana.

Edi nte ini akade, mbon enwen �eyetiene �eb �o“akpanik �o.” Jesus ‘ibeneke ibana mm �o emi ikp �on[mme apostle oro �edude do], edi ebene nko aba-na mm �o emi �ebu �otde idem ye enye ebe ke ik �omm �o.’ Nso ke Jesus ebene Abasi �on �o kpukprumm �o? Enye �od �oh �o ete: “Man kpukpru mm �o �ekpe-di kiet, kpa nte afo Ete abuanade nkp �o ye ami,ami nny �un mbuanade nkp �o ye afo, man mm �o nko�ekpebuana nkp �o ye nny �in.” (John 17:20, 21) Id �i-ghe nte ke Jesus ye Ete �edi owo kiet. Ik �o esie�ow �or �o ke im �o ye Ete inyene uyo kiet. Ntem enye�ok �ob �on akam ete yak mme anditiene enye �etieneim �o ye Ete im �o �enyene uyo kiet.

Mbemiso Jesus �ot �on �ode ndib �on akam, enyeama �od �oh �o Peter ye mme apostle eken ke im �oim �on ika iket �im itie in �o mm �o ke heaven. (John 14:2, 3) Idahaemi Jesus �ob �on akam abana nkp �o emiete: “Ete, amaedi se afo �ok �on �ode mi, nkpama nte,ke ebiet eke ndude, mm �o �edu do nko ye ami, manmm �o �ekpek �ut ub �on oro afo �ok �on �ode mi, koro afoakamade mi mbemiso nt �on �o ererimbot.” (John17:24) Akpatre ik �o emi Jesus et �inde do ow �ut keanyan ini mbemiso Adam ye Eve �enyene ndit �o, keEte ama ama ikp �on-ikp �on edibon Eyen esie emiedide Jesus Christ.

Ke ut �it akam esie, Jesus afiak et �in ik �o abanaeny �in Ete esie ye nte Abasi amade mme apos-tle ye mbon emi �edib �ode “akpanik �o.” Enye �od �o-h �o ete: “Ami mmony �un nnam mm �o �efi �ok eny �in fonyony �un nnam mm �o �efi �ok, man ima oro afo aka-made mi okpodu ye mm �o, ami nkpony �un mbua-na nkp �o ye mm �o.”—John 17:26.

˙ UF �ON NDIDI �O¯N �O ABASI YE EYEN ESIE

˙ NTE JEHOVAH, JESUS, YE MME MBET �EDIDE KIET

� Nso ke owo ndifi �ok Abasi ye Eyen esie �ow �or �o?� Didie ke Jesus anam mme owo �edi �on �o eny �in

Abasi?� Didie ke Abasi, Eyen esie, ye kpukpru mbon emi

�etuakde ibuot �en �o Abasi �edi kiet?

122

281

Jesus ndis �uk nk �ure ndib �on akam ye mme apostleesie edi oro. Ke mm �o “ �ema �ekekw �o ikw �o itoro,mm �o �ew �on �o �eka Obot Olive.” (Mark 14:26) Mm �o�esana �eka inwan emi �ekotde Gethsemane, emiJesus esiwakde ndika.

Ke ini mm �o �es �imde ediye itie emi ke inwan ol-ive, Jesus �od �oh �o apostle itiaita �etie �ebet im �o yeapostle ita eken. Ekeme ndidi enye �okp �on mm �o keitie emi �esisanade �ed �uk es �it inwan oro sia enye�od �oh �o mm �o ete: “ �Es �uh �ode �etie mi ke adanaeminkade ko ndib �on akam.” Ndien enye ada apos-tle ita, oro edi, Peter, James, ye John od �ukes �it inwan oro. Es �it �ot �on �o ndit �imede Jesus eti-eti, ntem enye �od �oh �o apostle ita oro ete: “Ukp �onmi of �uh �o etieti, ekpere ndikpa. �Etie mi �etiene mi�ekpeme.”—Matthew 26:36-38.

Jesus asana esis �it aka iso, “ �odu �o ke is �on ony �un�ot �on �o ndib �on akam.” Nso ke enye ebene Abasi keut �o �okp �os �on ini emi? Enye �od �oh �o ete: “Ete, afoemekeme ndinam kpukpru nkp �o; men cup emikp �on mi. Edi yak okudi se ami nyomde, edi yakedi se afo oyomde.” (Mark 14:35, 36) Nso ke ik �oesie �ow �or �o? Ndi enye iyomke ndikpa mfak mmeowo aba? Id �ighe ntre!

Jesus ama etie ke heaven ok �ut nte mbon Rome�esit �uh �orede mbon oro mm �o �eyomde ndiwot. Siaenye edide owo idahaemi, nkp �o ekeme ndibiakenye, iny �un id �ighe nte se iyomde ndiw �or �o Je-sus edinenem enye. Edi se enye akam ekeredeakan edi nte ke enye ndikpa nte abiatibet ekemendinam �esuene eny �in Ete esie. Hour ifan ayak,�em �on �ek �on enye ke eto nte nkp �o eke enye okos �u-nide Abasi.

Ke Jesus ama �ok �ob �on akam eb �ighi esis �it, enyeafiak edi edik �ut apostle ita oro �edede idap. Enye�od �oh �o Peter ete: “Nte mbufo ikemeke nditiene minkpeme �okp �ok �om ke hour kiet? �Edu ke ukpeme�eny �un �eka iso ndib �on akam, mbak mbufo �edid �ukidomo.” Enye �odi �on �o ke imemke in �o mme apostle

oro, ke eyo ony �un �os �on. Enye adian do ete: “Keakpanik �o, spirit eny �ime, edi ob �ukidem ememem.”—Matthew 26:40, 41.

Jesus afiak aka ndib �on akam �oy �oh �o ikabaony �un ebene Abasi ete emen “cup emi” �okp �onim �o. Enye afiak edi edik �ut nte apostle ita oro�edede idap ke ini edide akpana mm �o �eb �on akamman mm �o idid �uk idomo. Ke ini Jesus et �inde ik �o yemm �o, mm �o “ifi �okke se �ekpeb �or �ode enye.” (Mark14:40) Jesus afiak adaha �oy �oh �o ikata, �ok �ot �on �oed �on �ob �on akam.

Se inenerede ibiak Jesus edi ke enye ndikpante abiatibet ayanam �esuene eny �in Ete esie. Je-hovah ke okop akam Eyen esie, ndien enye �od �onangel edis �on �o enye idem. Kpa ye emi, Jesus is �ukitreke ndikpe Ete esie ub �ok, utu ke oro enye “ �od �o-di �on es �in if �ik �ob �on akam.” Es �it et �imede Jesus eti-eti abana nkp �o emi. Se inade enye ke iso imem-ke ke baba us �un kiet. Edieke enye mıs �on �oke ida,enye idikemeke ndidu uwem ke nsinsi, mme owoeken emi �ebu �otde idem ye enye nko idiny �un ike-meke. Nte enye os �uk �ob �onde akam, “ibibiak esie

JESUS �OB �O¯N AKAM KE INI �OKP �OS �O

¯N MF �UH �O

MATTHEW 26:30, 36-46 MARK 14:26, 32-42 LUKE 22:39-46 JOHN 18:1

IBIBIAK ESIE AKABADE ETIE NTE NT �OIIY �IP Luke emi ekedide abiaus �ob �o it �inkese ikanamde ibibiak Jesus “akabadeetie nte nt �oi iy �ip.” (Luke 22:44) Etiente Luke akada uw �utnkp �o et �in ik �o mindiw �ut ke ibibiak Jesus eketie nte iy �ipemi �ow �or �ode owo ke unan. Edi enyenese Dr. William D. Edwards et �inde abanaemi ke The Journal of the American Medi-cal Association (JAMA). Enye �od �oh �o ete:‘Okpos �ukedi ut �o nkp �o emi mısiwakkendit �ibe, ibibiak emi etiede iy �ip iy �ip eke-me ndisiaha owo ke ini idem eneneredeet �imede enye. Iy �ip esibuaha ye ibibiak,anam ikpaidem emem ony �un anam ut �oibibiak emi �ow �or �o owo ke idem.’

282

akabade etie nte nt �oi iy �ip eke �et �oide ke is �on.”—Luke 22:44.

Ke ini Jesus afiakde edi eb �ine mme apostle oro�oy �oh �o ikata, enye os �uk ok �ut mm �o �edede idap.Enye �od �oh �o mm �o ete: “Ke ut �o ini emi mbufo ke

�ede idap �eny �un �edu �ok odudu! Sese! Ini ke asanaekpere eke �edidade Eyen owo �es �in mme anam-idi �ok ke ub �ok. �Edaha ke eny �on, �eyak iny �on �o. Se-se! Andida mi nn �o asana ekpere.”—Matthew 26:45, 46.

˙ JESUS KE I¯NWA

¯N GETHSEMANE

˙ IBIBIAK ESIE ETIE NTE NT �OI IY �IP

� Jesus ada mme apostle aka mm �on ke ini mm �o �ew �or �ode ke ubet eny �on?� Nso ke apostle ita �enam ke ini Jesus �ob �onde akam?� Ibibiak Jesus nditie nte iy �ip ow �ut ke idem eketie enye didie ini oro?

123

283

Eyo enenede �os �on, ebe uf �ot okoneyo idahaemi.Mme oku �eny �ime ndin �o Judas mbak silver 30man enye atap Jesus �on �o mmim �o. Ntem Judasada akwa otu mme oku ye mme Pharisee aka ndi-yom Jesus. Mm �o �esana ye mbonek �on Rome emi�ekamade nkp �o enwan ye akwa owoek �on mm �o.

Etie nte ekedi Jesus anam Judas �ow �or �o ke ini�eken �imde Passover enye adaha nnennen nnen-nen eb �ine mb �on oku. (John 13:27) Mm �o �ekotmme asanautom mm �o ye mbonek �on mm �o �edi.Etie nte Judas ekebem iso ada mm �o aka ubet emiJesus ye mme apostle esie �eketiede �en �im Pass-over. Edi idahaemi, of �uri ud �im owo emi �ebe It �i-ghede Kidron �eny �un �esana �eka inwan oro. Id �ighenkp �o enwan ikp �on ke mm �o �ekama, edi �ekama nkoutuenikan ye nsadan ikan sia mm �o �ebiere ke anaim �um Jesus.

Nte Judas os �uk asanade ye mm �o �od �okObot Olive, enye enenede �odi �on �o ebiet emi im �oidik �utde Jesus. Ke urua oro os �uk ebede, Jesus yemme apostle �ema �esiwak ndisana nto Bethanynka nny �un nny �on Jerusalem, ndien mm �o �ema �esi-waha inwan Gethsemane oro ediwak ini. Edi ida-haemi eyo ok �ut, ndien etie nte Jesus odu ekperemme eto olive emi �edude ke inwan oro. Sia edidendus �uk mbonek �on oro ikwe Jesus akanam, mm �o�edinam didie idi �on �o enye? Judas ama �on �o mm �oidi �on �o emi edinwamde mm �o. Enye �od �oh �o mm �oete: “Owo ekededi eke ndit �imde inua, edi enye;�em �um enye �eda �edaha s �un.”—Mark 14:44.

Ke ini Judas adade otuowo oro ekes �im inwanoro, enye ok �ut Jesus ye mme apostle esie doony �un asana nnennen eb �ine Jesus. Enye et �im Je-sus inua ony �un �od �oh �o ete: “Rabbi, mm �ok �om-o!”Jesus ob �up enye ete: “Da owo, nso ida fi idi mi?”(Matthew 26:49, 50) Jesus �ob �or �o mb �ume esieikp �on ony �un �od �oh �o enye ete: “Judas, nte afo adant �iminua ada Eyen owo �on �o?” (Luke 22:48) Enyeit �inke nkp �o enwen aba ye Judas!

Ekem Jesus asana ekpere unwana ikan emimm �o �ekamade ony �un ob �up mm �o ete: “Mbufo�eyom anie?” Mm �o �eb �or �o enye �ete: “Jesus eyenNazareth.” Jesus �od �oh �o mm �o ete: “Ami ndi enye.”(John 18:4, 5) Sia mm �o mıdi �on �oke se iyomdendit �ibe, mm �o �efiak edem �ekedu �on �o.

Utu ke ndida ini oro mfehe ke ek �im oro, Je-sus afiak ob �up mm �o mme mm �o �eyom anie. Ke inimm �o efiakde �eb �or �o ke iyom “Jesus eyen Naza-reth,” enye �ob �or �o mm �o s �uns �un ete: “Mma nd �o-d �oh �o mbufo nte ami ndi enye. Mm �odo, ediekeedide mbufo �eyom mi, �eyak mm �o emi �eny �on �o.”Idem ke ut �o ini emi, Jesus os �uk eteti se enyeeket �inde ke mbemiso ete ke mbet im �o ndo-mokiet idib �oh �oke isop. (John 6:39; 17:12) Je-sus ama ekpeme kpukpru mme apostle esie oro�ekenamde akpanik �o, ndien owo mm �o ndomokietik �ob �oh �oke enye isop “ke mıb �oh �oke eyen nsobo”emi edide Judas. (John 18:7-9) Emi anam enye�od �oh �o �eyak mme anam-akpanik �o mbet im �o emi�eny �on �o.

Ke ini mbonek �on emi �edahade �eda �esana �eb �i-ne Jesus, mme apostle �edi �on �o se iyomde ndit �i-be. Mm �o �eb �up enye �ete: “ �Ob �on, nte nny �in isioakankan inwana?” (Luke 22:49) Mbemiso Jesusosioro uyo, Peter ama ososio kiet ke otu akan-kan iba emi mme apostle �ekamade es �ibe Mal-chus, of �un akwa oku, ut �on nnasia.

Jesus emen ut �on Malchus adian ony �un �ok �okunan oro. Enye ekpep ata akpan nkp �o ke inienye �od �oh �ode Peter ete: “S �in akankan fo ke itieesie, koro kpukpru owo eke �emende akankan �edi-kpa ke akankan.” Jesus eny �ime �em �um im �o, ntakedi oro enye �od �oh �ode ete: “Didie ke

¯Nwed Abasi

okposu nte ke ana ada itie ntem?” (Matthew 26:52, 54) Enye adian do ete: “Nte ndinw �onke cupemi Ete �on �ode mi?” (John 18:11) Jesus eny �imendinam se Abasi akaduakde enye anam, �okp �o-k �om �ow �or �o enye ndikpa.

�EDA CHRIST �EN �O �ENY �U¯N �EM �UM ENYE

MATTHEW 26:47-56 MARK 14:43-52 LUKE 22:47-53 JOHN 18:2-12

284

Jesus ob �up otuowo ete: “Nte mbufo �ekamaakankan ye okpoyon �ew �on �o �edi ndim �um mi ntenkp �o eke �eb �inede owo nwo? Mma nsitie ke tem-ple nkpep nkp �o ke usen ke usen, edi mbufoim �umke mi. Edi kpukpru emi ada itie man semme pr �ofet �ekewetde okposu.”—Matthew 26:55, 56.

Mbonek �on, akwa owoek �on, ye mme is �unutommme Jew �em �um Jesus �eb �op. Ke ini mme apostle�ek �utde emi, mm �o �efehe. Edi “akparawa kiet” emiikerede ke edi Mark os �uk asana ye otuowo manetiene Jesus. (Mark 14:51) Otuowo �edi �on �o akpa-rawa emi �eny �un �eyom ndim �um enye, edi enyeefehe �okp �on �of �onidem linen esie �on �o mm �o.

˙ JUDAS ADA JESUS �ON �O KE I¯NWA

¯N

˙ PETER ES �IBE UT �O¯N ETE KIET

˙ �EM �UM JESUS

� Nso inam Judas edi ndiyom Jesus ke inwan Gethsemane?� Nso ke Peter anam man anyana Jesus, edi nso ke Jesus et �in abana emi?� Nso ke Jesus et �in ndiw �ut ke imeny �ime ndinam uduak Abasi?� Ini ewe ke mme apostle �efehe �ekp �on Jesus, anie os �uh �o, ndien nso it �ibe in �o enye?

124

285

Ke �ema �ekeb �op Jesus nte �eb �op abiatibet, mm �o�emen enye �eb �ine Annas. Annas ekedi akwa okuke ini Jesus ekedide eyen �ow �on ony �un anamdenkp �o emi akpade mme andikpep idem ke temple.(Luke 2:42, 47) Ndus �uk ndit �o Annas �ema �edediakwa oku edi idahaemi ebe eyen esie emi ekere-de Caiaphas edidi.

Ini emi Jesus odude ke uf �ok Annas ke Caia-phas ada okot mbono mbon Sanhedrin. Owo 71�edu ke esop emi, es �inede akwa oku ye mbon emi�ema �ekededi akwa oku.

Annas ob �up Jesus nkp �o “abana mme mbetesie ye ukpepnkp �o esie.” Jesus �ob �or �o enye ete:“

¯Nket �in nkp �o nn �o ererimbot anwanwa.

¯Nkekpep

mme owo nkp �o kpukpru ini ke synagogue ye ketemple, ke ebiet emi kpukpru mme Jew �esop-de idem; nkony �un nt �inke baba nkp �o kiet ke nd �i-be. Ntak emi afo ob �upde mi mb �ume? B �up mbonoro �ekekopde se nket �inde nn �o mm �o.”—John 18:19-21.

Asanautom kiet emi adade ekpere Jesus asiakenye ufia ony �un �od �oh �o enye ete: “Nte �ob �or �o�ob �on oku ik �o ntre?” Jesus �odi �on �o ke im �o idue-he nkp �o ndomokiet, enye ony �un �ob �or �o enye ete:“Edieke nt �inde se idi �okde, w �ut idi �ok oro; ediedieke nt �inde se inende, ntak emi ey �ibide mi?”(John 18:22, 23) Annas �od �oh �o �emen Jesus �es �okCaiaphas ebe eyen esie.

�EMEN JESUS �EKA ISO ANNAS, EKEM �EMEN�EB �INE CAIAPHAS

MATTHEW 26:57-68 MARK 14:53-65 LUKE 22:54, 63-65 JOHN 18:13, 14, 19-24

Mbon Sanhedrin, oro edi akwa oku, mbiowomme Jew, ye mme scribe, �ekem ibat idahaemi.Mm �o �esop idem ke uf �ok Caiaphas. Ibet iny �imeke�ekpe ut �o ikpe oro ke okoneyo emi �en �imde Pass-over, edi emi is �uk ikpanke mm �o ndid �ok ubi mm �o.

Ediwak mbon Sanhedrin �esua Jesus ata edisa-sua. Ke Jesus ama akanam Lazarus eset, mm �o�ema �ed �oh �o ke ana �ewot Jesus. (John 11:47-53)Usen ifan emi �ebede, mme adaiso ido ukpono�ema �ed �uk odu ndim �um Jesus nwot. (Matthew26:3, 4) Mm �o �ema �ebebiere ndiwot Jesus mbem-iso �ekam �et �on �ode-t �on �o ikpe emi!

Ubi efen emi mb �on oku ye mbon Sanhedrin�ed �okde edi mm �o ndiyom mme owo emi �edi-tiede ntiense nsu man mm �o �enyene se �edade�ebiom Jesus ikpe. Mm �o �enyene ediwak ntiense,edi ik �o ntiense mm �o id �uhe ke nkemuyo. Ke akpa-tre, ntiense iba �ew �or �o �edi �edid �oh �o �ete: “Nny �inikokop enye �od �oh �ode ete, ‘Nyow �uri temple emi�ekedade ub �ok �eb �op ndien ke usen ita ny �ob �opefen emi owo mıdaha ub �ok ib �op.’ ” (Mark 14:58)Edi idem ik �o ntiense owo iba emi id �uhe ke nkem-uyo.

Caiaphas ob �up Jesus ete: “Nte afo ub �or �okeik �o ndomokiet? Nso ke mm �o emi �et �in �edian fintem?” (Mark 14:60) Jesus �odi �on �o ke mme ntie-nse emi �esosu, ke ik �o mm �o nko id �uhe ke nkem-uyo, edi enye os �uk ododop. Ntre Caiaphas emiedide Akwa Oku osio nkari enwen edi man anamJesus et �in ik �o.

Caiaphas �odi �on �o ke es �it esiyat mme Jew ndi-kop owo ekededi �od �oh �ode ke im �o idi Eyen Aba-si. Ke ini Jesus �ok �od �oh �ode mme Jew ke Abasi ediEte im �o, mm �o �ema �eyom ndiwot enye sia mm �o�eked �oh �o ke enye ‘en �im idem ke nka ye Abasi.’(John 5:17, 18; 10:31-39) Caiaphas ama �odi �on �oabana emi, ntre enye �od �oh �o Jesus ete: “Mmow �ukfi ke eny �in odu-uwem Abasi nte asian nny �in mmeafo edi Christ Eyen Abasi!” (Matthew 26:63) Je-sus ama �od �od �oh �o mme owo ke im �o idi Eyen Aba-si. (John 3:18; 5:25; 11:4) Edieke enye mıfiak-ke it �in idahaemi, editie nte ke enye akakan keim �o id �ighe Eyen Abasi, ke id �ighe im �o idi Christ.Ntre enye �od �oh �o ete: “Ndi enye; mbufo �eyeny �un�ek �ut Eyen owo nte etiede ke ub �ok nnasia oduduony �un edide ke obub �it eny �on.”—Mark 14:62.

Ke Jesus ama eket �in emi, Caiaphas enenedees �in edit �im, awak �of �onidem esie ony �un ofiori ete:“Enye et �in ik �o is �uni adian Abasi! Nso ke nny �iniyom aba ye ntiense? Sese! Mbufo ke emi �eme-kop ik �o is �uni emi. Nso idi ekikere mbufo?” MbonSanhedrin �et �in ndien se mm �o �ema �ekebebiere�ete: “Enye odot nkpa.”—Matthew 26:65, 66.

Ekem mm �o �et �on �o ndisak Jesus nny �un ny �ibienye. Mbon eken �esiak enye ufia �eny �un �et �o enyeetap ke iso. Ekem mm �o �eb �op enye eny �in, �esiakenye ufia �eny �un �ed �oh �o enye �ete: “Sian nny �in ise.Anie ey �ibi fi?” (Luke 22:64) Ata Eyen Abasi kemm �o �esuene emi ke okoneyo emi mm �o �ekpedeikpe �en �o enye. Edi ut �o ikpe emi ikemke ye ibet!

˙ �EMEN JESUS �EB �INE ANNAS EMI EKEDIDE AKWA OKU˙ SANHEDRIN �EKPE IKPE EMI M

ˆIKEMKE YE IBET

�`

Mm �on ke �ebem iso �emen Jesus �eka, ndien nso ke �enam enye do?�

`Mm �on ke �efiak �emen enye �eka, ndien nso nkari ke Caiaphas ada anam mbon Sanhedrin�ed �oh �o ke Jesus odot nkpa?

� Didie ke �esuene Jesus ke itie ikpe oro?

125

287

Ke �ema �ekem �um Jesus ke inwan Gethsemane,mme apostle �ema �efehe �ekp �on Jesus ke ntaknd �ik. Edi akaka ko apostle iba ifeheke aba; Pe-ter “ �ok �or �o ye mbet enwen” �ekedi emi ndien etiente mbet oro ekedi apostle John. (John 18:15;19:35; 21:24) Etie nte mm �o �esana �ekes �im Jesusnte �es �uk �edade enye �eka uf �ok Annas. Ke ini An-nas �on �ode Jesus aka eb �ine Caiaphas emi ekedideAkwa Oku, Peter ye John �esana nsannsan �etienemm �o. Nd �ik idemm �o anam mm �o, mm �o �eny �un �ekopnd �ik �ebana se �eyomde ndinam Eteuf �ok mm �o.

Akwa oku �odi �on �o John, emi anam �eyak enyeebe od �uk ok �ure uf �ok Caiaphas. Peter os �uk ada keanwa ke eny �inus �un tutu John �ow �or �o edi edit �inik �o ye eyenanwan emi adade do ekpeme us �un.Ndien �eyak Peter ebe od �uk.

Sia tuep odude okoneyo oro, mbon emi �edudeke ok �ure oro �ebara ikan ukan do �ewebe. Peteretie ye mm �o ewebe ikan “man ok �ut se idit �ibede”ke ikpe Jesus emi. (Matthew 26:58) Ke ini enyeetiede do, unwana ikan anam ekpeme-us �un oroakayakde Peter ebe od �uk ok �ut enye �of �on. Enyendien ob �up Peter ete: “Nte afo nko ud �ighe kiet keotu mbet owo emi?” (John 18:17) Id �ighe enyeikp �on �odi �on �o Peter, mbon eken nko �etiene �edi �o-n �o �eny �un �et �in ke Peter ekesisana ye Jesus.—Mat-thew 26:69, 71-73; Mark 14:70.¯

Nkp �o emi ayat Peter etieti. Enye iyomke �ek �utim �o, enye akam �ow �or �o anwa akada ke uf �ok inua-otop. Peter akan ete ke im �o ikod �uhe ye Jesus,ini kiet enye �od �oh �o ete: “Ndi �on �oke enye nny �unmfi �okke se afo et �inde.” (Mark 14:67, 68) Ekemenye �ot �on �o “ndisiono ik �o is �uni nny �un nnw �on �o”nkp �o, emi �ow �or �ode ke se im �o it �inde edi akpanik �oye nte ke imeny �ime nkp �o anam im �o edieke seim �o it �inde mıd �ighe akpanik �o.—Matthew 26:74.

Kana ke emi, ke �ekpe ikpe Jesus ke uf �okeny �on,ndien itie emi �etiede �ekpe ikpe emi iyomke us �unikp �on ebiet emi ok �ure odude. Ekeme ndidi Peterye mbon eken emi �edade ke is �on �ek �ut nte mmentiense �edide �edod �uk �ew �ow �or �o. �Ekeda mm �o �ediman �edidori Jesus ik �o.

Sia Peter et �inde ik �o nte owo Galilee, mme owo�edi �on �o ke enye ososu.

¯Nkp �o enwen nko edi nte

ke owo kiet ke otu oro edi iman Malchus emi Pe-ter ekes �ibede ut �on. Ntem enye �od �oh �o Peter ete:“Nte nkekwe fi ye enye ke inwan mfri?” Ke ini Pe-ter afiakde akan �oy �oh �o ikata, ekik �o �okp �ok kpante Jesus eket �inde.—John 13:38; 18:26, 27.

Ini oro, etie nte Jesus ada ke etehe oro asak-de iso ese ok �ure. �Ob �on �ow �on �ode eny �in ese Peter,ndien emi anam es �it enenede amia Peter ufen.Enye eti se Jesus eket �inde hour ifan ke edem keini mm �o �ekedude ke ubet eny �on. Kere nte eketie-de Peter ke idem ndidi �on �o nte se enye anamdeoro �odi �okde eketre! Enye �ow �or �o anwa akatua eti-eti.—Luke 22:61, 62.

Ut �o nkp �o emi anam didie et �ibe? Peter emi �ok �o-d �oh �ode ke im �o imama Jesus ikan mme apostleeken, ke im �o idiny �un ikp �onke Jesus tutu amamaakpasasana didie akan Eteuf �ok esie? Mme ekpe-ikpe emi �ey �ur �ode akpanik �o, �enam etie nte ke Je-sus edi ata idi �ok abiatibet. Ini emi Peter akpa-kam �os �on �ode ada ye owo emi mıduehe do ediemi, edi enye akan Jesus, kpa Owo emi enyene-de “ik �o nsinsi uwem.”—John 6:68.

Se ik �ow �or �ode Peter emi ow �ut ke nkp �o eke-me ndit �ibe emi anamde idem owo emi enyene-de mbu �otidem �odu �o edieke enye mıbeneke idemin �o idomo emi ekemede ndis �im enye ke mbua-ri. �Eyak nny �in kpukpru mme asanautom Abasiikpep nkp �o ito se ik �ow �or �ode Peter!

PETER AKA¯N �OB �O

¯N KE UF �OK CAIAPHAS

MATTHEW 26:69-75 MARK 14:66-72 LUKE 22:54-62 JOHN 18:15-18, 25-27

288

˙ PETER AKA¯N JESUS

� Peter ye John �enam didie �ed �uk ok �ure uf �ok Caiaphas?� Nso it �ibe ke es �ituf �ok ke ini Peter ye John �es �uk �edude ke ok �ure oro?� Peter ndisiono ik �o is �uni nny �un nnw �on �o nkp �o �ow �or �o nso?� Nso akpan nkp �o ke ikeme ndikpep nto se ik �ow �or �ode Peter?

126

289

Eyo ekpere ndisiere ke ini Peter akande Jesus �oy �o-h �o ut �im ikata. Mbon Sanhedrin �ek �ure nkari oromm �o �ekenamde nte �ekpe ikpe Jesus �eny �un �esua-na. Usenub �ok Friday edi emi, mm �o �efiak �ebohoman �enam etie nte ke ikpe oro �ekekpede okoneyodo ama enen. �Efiak �emen Jesus �edi iso mm �o.

Mbon Sanhedrin �efiak �ed �oh �o Jesus �ete: “Edi-eke afo edide Christ, sian nny �in.” Jesus �od �oh �omm �o ete: “

¯Nkpetet �in nn �o mbufo, mbufo idin �im-

ke ke akpanik �o. Akan oro, edieke mb �upde mbufomb �ume, mbufo idib �or �oke.” Edi Jesus anam mm �o�edi �on �o ke im �o ke �eket �in �ebana ke Daniel 7:13. Enye�od �oh �o mm �o ete: “ �Ot �on �ode ke emi, Eyen owo edi-tie ke okopodudu ub �ok nnasia Abasi.”—Luke 22:67-69; Matthew 26:63.

Mm �o �ey �ire �eb �up enye �ete: “Nte afo, ke ntre,edi Eyen Abasi?” Jesus �ob �or �o mm �o ete: “Mbufoke idem mbufo �emet �in �ete ami ndi enye.” Etie nteemi ekem se mm �o �edade nte is �uni ye ntak ndiwotenye. Mm �o �eb �up �ete: “Ntak emi nny �in iyomde ntie-nse efen?” (Luke 22:70, 71; Mark 14:64) Ntre mm �o

�eb �op Jesus �emen �eb �ine andikara emi ekerede Pon-tius Pilate, emi okony �un edide eyen Rome.

Ekeme ndidi Judas Iscariot ok �ut �emende Jesus�es �ok Pilate. Ke ini Judas ok �utde ke �ebiere nkpa�en �o Jesus, enye of �uh �o, eny �in ony �un anan enye. Ediutu ke enye akabade es �it afiak etiene Abasi, enyeemen mbak silver 30 oro aka ndiyak. Judas �od �oh �omb �on oku ete: “Mma nnam idi �oknkp �o ke ini nkada-de edinen iy �ip nn �o.” Mb �om esie inamke mm �o, mm �o�ekam �ed �oh �o enye �ete: “Nny �in isana nso do? Mbu-behe fo edi oro!”—Matthew 27:4.

Judas otop mbak silver 30 oro �od �on ke es �ittemple ony �un aka ndinam idi �oknkp �o enwen ndianke se enye ama akananam; enye aka ndiy �iri idemnwot. Nte Judas odomode ndiy �iri idem nwot, etiente nk �ok eto emi enye etebede ur �uk oro awaha.Enye oto do edidu �o, amia idem ke eny �on ikp �o itiatony �un asuana.—Utom 1:17, 18.

Usenub �ok ke �emen Jesus �eka ok �ure Pontius Pi-late. Edi mme Jew emi �emende enye �eka do ima-ha ndid �uk es �it ok �ure oro. Mm �o �ekere ke ndid �uk

SANHEDRIN �EBIERE IKPE JESUS EKEM �EN �OENYE �ES �OK PILATEMATTHEW 27:1-11 MARK 15:1 LUKE IBUOT 22 UFA

¯NIK �O 66 ES �IM IBUOT 23 UFA

¯NIK �O 3 JOHN 18:28-35

nkadian idem ye mme Gentile ayanam mmim �o ide-he. Edieke mm �o �edehede, mm �o idikemeke ndidiaudia oro �esidiade ke Nisan 15. Usen emi edi akpausen Us �or �o Uyo eke Leaven Mıd �uhe, emi ony �unedide ubak Passover.

Pilate �ow �or �o edi anwa edib �up mm �o ete: “Nsoedori ik �o ke mbufo �edori owo emi?” Mm �o �eb �or �oenye �ete: “Edieke owo emi mıkped �ighe anamidi �ok,nny �in ikpayakke enye is �in fi ke ub �ok.” Ekeme ndi-di Pilate ekere ke mm �o �eyom ndis �in im �o ke mf �inantre enye �od �oh �o mm �o ete: “ �Eda enye ke idem mbu-fo �eka �ekekpe ikpe esie nte ekemde ye ibet mbu-fo.” Se mme Jew �eb �or �ode Pilate ow �ut ke enene-de �od �on mm �o ndiwot Jesus. Mm �o �eb �or �o enye �ete:“Ibet iny �imeke nny �in iwot owo ekededi.”—John 18:29-31.

Edieke mme Jew emi �ewotde Jesus ke ini Pass-over, mme owo �eyes �in nt �ime etieti. Edi ediekemm �o �enamde mbon Rome �ewot Jesus ke ndid �oh �oke enye �os �on ibuot ye ukara, emi idiyakke mbioobio �enyene se �enamde mm �o sia mbon Rome �ema�enyene unen ndiwot owo ekededi emi �ed �oh �ode ke�os �on ibuot ye ukara.

Mme adaiso ido ukpono emi id �oh �oke Pilate kemmim �o imobiom Jesus ikpe ite ke enye os �uniAbasi. Mm �o �edori Jesus ik �o enwen idahaemi �ete:“Nny �in imok �ut owo emi nte [1] abiatde id �ut nny �in[2] ony �un akpande ete �ekukpe tax �en �o Caesar[3] ony �un �od �oh �ode ete ke im �o idi Christ edidem.”—Luke 23:2.

Sia edide mbon Rome �ekemek Pilate nte andika-ra, enye ndikop ke Jesus �od �oh �o ke im �o idi edidem

af �ina enye. Ntre Pilate afiak od �uk es �it uf �ok ub �onesie ony �un okot Jesus ob �up enye ete: “Nte afo ediedidem mme Jew?” Se enye ob �upde Jesus �ow �or �omme Jesus �od �oh �o ke im �o idi edidem utu ke Cae-sar. Man Jesus �odi �on �o mme nso ye nso ke Pilateokop abana im �o, enye ob �up Pilate ete: “Nte afo�odi �on �o emi ke idemfo ob �up, mme nte mbon enwen�et �in emi �en �o fi �ebana mi?”—John 18:33, 34.

Se Pilate �ob �or �ode Jesus ow �ut ke enye ikopkenkp �o ndomokiet ibana Jesus, edi ke imoyom ndi-di �on �o nkp �o mbana enye. Enye �od �oh �o Jesus ete:“Nte ami ndi eyen Jew? Ik �ot mbufo ye mb �on oku�ekeyak fi �es �in mi ke ub �ok. Nso ke afo akanam?”—John 18:35.

Jesus os �uk �ob �or �o se Pilate ob �upde enye mmeenye edi edidem. Edi enye �ob �or �o ke us �un emi ene-nerede akpa Pilate idem.

˙ SANHEDRIN �EKPE IKPE JESUS KE USENUB �OK˙ JUDAS ISCARIOT ODOMO NDIY �IRI IDEM

¯NWOT

˙ �EN �O JESUS EB �INE PILATE MAN OKOBIOM ENYE IKPE

I¯NWA

¯N IY �IP Mb �on oku �ekere mme nso ke mmim �o

ikpada ok �uk emi Judas otopde �od �on ke es �ittemple inam. Mm �o �ed �oh �o �ete: “Ibet iny �imekeowo ndis �in mm �o ke edisana itie ubon-nkp �o, koro mm �o �edide ek �omuruaiy �ip.” Mm �o �eda enye �edep inwanoboteso ndida mb �uk isenowo.�Ekot inwan oro “Inwan Iy �ip.”—Matthew 27:6-8.

� Nso inam mbon Sanhedrin �efiak �edisop idem ke usenub �ok?� Nso ut �o nkpa ke Judas akpa, ndien nso ke �eda mbak silver 30 oro �enam?� Nso ke mme Jew �eyom Pilate ada ebiere ikpe nkpa �on �o Jesus?

127

291

Jesus anam Pilate �odi �on �o ke im �o idi Edidem,edi ke ukara im �o isanake nkp �o ye ukara Rome.Enye �od �oh �o ete: “Obio ub �on mi id �ighe ubak ere-rimbot emi. Edieke obio ub �on mi ekpedide ubakererimbot emi, mme asanautom mi �ekpenwa-na mbak �ediyak mi �es �in mme Jew ke ub �ok. Edi,obio ub �on mi itoho ebiet emi.” (John 18:36) Je-sus edi Edidem, edi enye ikarake ke ererimbot.

Pilate itreke do. Enye ob �up Jesus ete: “Nteafo edi edidem nana?” Se Jesus �ob �or �ode Pi-late ow �ut ke Pilate enen ndikere ke im �o idi Edi-dem. Enye �od �oh �o ete: “Afo ke idemfo �od �oh �o etendi edidem. Koro nkamana kabana emi, nko-ny �un ndi ke ererimbot kabana emi, man ntientiense nn �o akpanik �o. Kpukpru owo eke �edade�en �o akpanik �o �ekop uyo mi.”—John 18:37.

Mbemiso emi, Jesus ama �od �oh �o Thomas ete:“Ami ndi us �un ye akpanik �o ye uwem.” IdahaemiPilate ke idemesie okop ke Abasi �ok �od �on Jesusedi is �on editie ntiense �on �o “akpanik �o,” akpanakpan akpanik �o emi abanade Obio Ub �on esie.Jesus ebiere ndinam mme owo �edi �on �o akpan-ik �o emi �okp �ok �om �eyom ndiwowot enye. Pilateob �up enye ete: “Nso idi akpanik �o?” Edi enyeibetke Jesus �ob �or �o mb �ume emi sia enye ekereke se im �o ikopde ekem.—John 14:6; 18:38.

Pilate afiak �ow �or �o eb �ine otuowo emi �edadeke anwa uf �ok ub �on esie. Etie nte Jesus adaenye ke nkan ke ini enye �od �oh �ode mb �on okuye mbon emi �edade do ye mm �o �ete: “

¯Nkwe

nte owo emi abiatde ibet.” Ik �o emi ayat otu-owo, ntre mm �o �ed �oh �o �ete: “Enye es �in nt �ime keotu mbio obio ke ndikpep mm �o nkp �o ke of �uriJudea, �ot �on �ode ke Galilee tutu es �im mi.”—Luke23:4, 5.

Anaedi mme Jew emi ndis �uk nyom se �edori-de Jesus enenede akpa Pilate idem. Nte mb �onoku ye mbiowo mme Jew �ekade iso �efiori nkpo,

Pilate �od �oh �o Jesus ete: “Nte afo ukopke adanaediwak nkp �o eke mm �o �et �inde �edian fi?” (Mat-thew 27:13) Jesus ib �or �oke enye. Akpa Pilateidem nte enye os �uk odopde-dop kpa ye of �uri se�edoride enye emi.

Mme Jew �ed �oh �o ke Jesus ‘ �ok �ot �on �o nkp �o esie-mm �o emi ke Galilee.’ Pilate ob �up mb �ume aba-na oro �eny �un �ed �oh �o enye ke Jesus oto Gali-lee. Enye ok �ut ndien us �un nte enye akpasanadeikpe Jesus ayak �on �o owo enwen. Herod Antipas(eyen Akwa Herod) akara Galilee, edi enye ediJerusalem ke ini Passover emi. Ntre Pilate �on �oJesus �es �ok enye. Enye Herod Antipas emi aka-nam �eb �ighi John Andin �im Owo Baptism ibuot.Ke ini enye okokopde mme ut �ibenkp �o emi Jesusanamde, idem ama enyek enye mme John emiikowotde eset edi oro.—Luke 9:7-9.

Es �it enem Herod ke enye �om �on ok �ut Jesus.Id �ighe nte ke enye oyom ndinwanwam Jesus,iny �un id �onke enye ndidi �on �o mme kpukpru semme owo �edoride Jesus �edi akpanik �o. Enyeony �un oyom ndikok �ut Jesus, ndien enye “odorieny �in ete iyok �ut enye anamde ndus �uk idi �on �o.”(Luke 23:8) Edi Jesus inamke se Herod okodo-ride eny �in. Ke ini Herod ob �upde enye mb �ume,Jesus isioroke uyo.

¯Nkp �o emi abiak Herod, enye

ony �un ada ye mbonek �on esie “esuene” Jesus.(Luke 23:11) Mm �o �es �ine enye nsemnsem �of �on-idem �eny �un �esak enye. Ekem Herod afiak �on �oenye �es �ok Pilate. Herod ye Pilate �ekedi asua,edi idahaemi mm �o mbiba �edidi ata ufan.

Ke ini Jesus es �imde uf �ok ub �on Pilate, Pilateokot mb �on oku, mme andikara mme Jew, yemme Jew ony �un �od �oh �o mm �o ete: “Mma nd �un �o-de enye ke iso mbufo edi nkwe ntak edori ik �oeke mbufo �edoride enye. Ke akpanik �o, Herodikony �un ikwe, koro enye ama �on �o enye �efiak�eda �es �ok nny �in; ndien, sese! enye inamke baba

PILATE YE HEROD �EK �UT KE INYENEKE SE JESUS EDUEDEMATTHEW 27:12-14, 18, 19 MARK 15:2-5 LUKE 23:4-16 JOHN 18:36-38

292

nkp �o kiet eke odotde nkpa. Ntre nyamia enyenny �un nsana enye nyak.”—Luke 23:14-16.

�Od �on Pilate ndisana Jesus nyak sia enye ok �utke mme oku emi �emende Jesus �edi iso im �o �esa-sua enye. Nte enye os �uk oyomde us �un ndisanaenye nyak, enye okop nkp �o enwen emi ow �ut-de ke se enye ekerede ndinam oro enen. Ke ini

enye os �uk etiede ke itie ikpe, nwan esie �od �on�eked �oh �o enye �ete: “Kunyene nkp �o ndomokietndinam ye edinen owo emi, koro mmok �ut uk �utetieti mf �in ke ndap ke ntak esie.” Etie nte Abasiakanam enye adaba ndap emi.—Matthew 27:19.

Pilate edinam nso man enye ekeme ndisanaJesus nyak, sia enye mınyeneke se eduede?

˙ PILATE YE HEROD �EB �UP JESUS MB �UME

� Didie ke Jesus et �in “akpanik �o” abana ukara esie?� Nso ke Pilate et �in abana Jesus, mme owo �enam nkp �o didie �ebana emi, ndien nso ke Pilate anam?� Ntak emi es �it enemde Herod Antipas ndik �ut Jesus, ndien nso ke enye anam Jesus?� Nso inam Pilate oyom ndisana Jesus nyak?

128

293

Pilate �od �oh �o mbon oro �eyomde �ewot Jesus doete: “

¯Nkwe ntak edori ik �o eke mbufo �edoride

enye. Ke akpanik �o, Herod ikony �un ikwe.” (Luke23:14, 15) Pilate ada ekikere enwen edi sia enyeos �uk oyomde us �un nte akpasanade Jesus ayak.Enye �od �oh �o mm �o ete: “Mbufo �emenyene ido eteami nsana owo kiet nyak nn �o mbufo ke passover.Nte mbufo �emeyom mi nsana edidem mme Jewnyak nn �o mbufo?”—John 18:39.

Pilate �odi �on �o ke odu owo nkp �ok �obi kiet emiekerede Barabbas, enye edi owo nwo, owo nt �ime,ye owotowo. Ntem Pilate ob �up mm �o ete: “Anie kembufo �eyom �ete nsana nyak nn �o mbufo, ndi Ba-rabbas mme Jesus emi �ekotde Christ?” Mb �on oku�enam otuowo �ed �oh �o Pilate asana Barabbas ayak,okuyak Jesus. Ndien Pilate afiak ob �up ete: “Anieke otu mbiba emi ke mbufo �eyom �ete nsana nyaknn �o mbufo?” Mm �o �eb �or �o �ete: “Barabbas”!—Mat-thew 27:17, 21.

Idem akpa Pilate, ndien enye ob �up ete: “Nso,ndien, ke ndinam ye Jesus emi �ekotde Christ?”Kpukpru mm �o �efiori �ete: “K �on enye ke eto!” (Mat-thew 27:22) B �ut inamke mm �o ndid �oh �o �ewot owoemi mınyeneke se eduede. Pilate ob �up mm �oete: “Ntak-a, nso idi �oknkp �o ke owo emi akanam?¯Nkwe baba nkp �o kiet eke anamde enye odotnkpa; ntre nyamia enye nny �un nsana enye nyak.”—Luke 23:22.

Kpa ye oro Pilate os �uk oyomde nte akpasanadeJesus ayak, mbon oro �eyat es �it �eny �un �efiori �ete:“K �on enye ke eto!” (Matthew 27:23) Mme adaisoido ukpono �et �imede mme owo tutu mm �o �ediyomiy �ip! Ikam id �ighe iy �ip idi �okowo ke mm �o �eyom, id �i-ghe eke owotowo. Mm �o �eyom iy �ip owo emi mı-nyeneke se eduede, emi mme owo �ekenemde-nem es �it ndik �ut enye awatde od �uk Jerusalem nteEdidem. Edieke edide mme mbet Jesus �edu ke inikpukpru emi et �ibede, mm �o �eded �ibe iny �un isioro-ke uyo.

Pilate ok �ut ke inyeneke se im �o ikemede ndinamaba. Mme owo ke �esosio nkpo, ndien enye emenmm �on ada ke iso kpukpru mm �o eyet ub �ok ony �un�od �oh �o mm �o ete: “Ami mmasana ke iy �ip owo emi.Mbubehe mbufo edi oro.” Ete emi ndit �in ntemikpanke mme owo emi ndis �uk nyom �ewot Jesus.Utu ke oro mm �o �eb �or �o �ete: “Yak iy �ip esie �ok �o-b �o nny �in ony �un �ok �ob �o ndit �o nny �in.”—Matthew 27:24, 25.

�Od �on andikara emi ndinam se mme owo �ema-de akan ndinam se enye �odi �on �ode ke enen. Siamm �o �eny �un �eyomde Barabbas, enye asana Ba-rabbas ayak �on �o mm �o. Ekem enye anam �esionoJesus �of �on �eny �un �emia enye.

Ke mbonek �on �ema �ekemia �eny �un �et �uh �ode Je-sus, mm �o �eda enye �efiak �ed �uk uf �ok ub �on. Mbon-ek �on eken �etiene �edi �edida �es �uni enye. Mm �o

PILATE ETE: “SESE! OWO ORO MI!”MATTHEW 27:15-17, 20-30 MARK 15:6-19 LUKE 23:18-25 JOHN IBUOT 18 UFA

¯NIK �O 39 ES �IM IBUOT 19

UFA¯NIK �O 5

NTE �EKESIMIADE OWO Dr. William D. Edwards ewet ke The Journal of theAmerican Medical Association abana nte mbon Rome �ekesimiade owo ete:

“ �Ekesitan nsio nsio ur �uk (ikpa) emi �etebede nkpri nkpri ekara ukwakmme mbai �okp �o er �on ke nsio nsio itie �eb �op kiet �enam ikpa oro �ekesika-made �emia owo. . . . Nte mbonek �on Rome �esiode of �uri odudu mm �o �emiaowo edem, nkpri ukwak oro ke �en �o enye unan ke es �itidem, ndien ur �uk oroye �okp �o er �on oro �eyesiak enye idem. Nte mm �o �es �uk �ekade iso �emia enye,ntre ke �okp �o oro �editet �im id �uk enye es �it idem, awak enye ob �ukidem, iy �ipony �un �oy �oh �o enye idem.”

294

�enam anyanya nkuk �im �ef �ori enye ke ibuot, �en �oenye nnyanyana akama ke ub �ok nnasia, �eny �un�es �ine enye ididuot �of �on emi ndidem �esis �inede.Mm �o �esak enye nsahi, �ete: “Im �ok �om-o, Edidemmme Jew!” (Matthew 27:28, 29) Ndien mm �o �et �oenye etap �eny �un �esiak enye ufia ediwak ini. Mm �o�eb �o Jesus nnyanyana oro �emia enye ke ibuot�eny �un �ef �ik ns �os �op iso “anyanya” nkuk �im oro mm �o�ekedade �et �o enye nd �ok do �ed �on enye ke ikpa-ibuot.

Nte Jesus os �uk odopde-dop �oy �o kpukpru emiakpa Pilate idem tutu enye afiak oyom nkp �oenwen anam man iditiene inyene ubiomikpe iy �ipJesus. Enye �od �oh �o ete: “Sese! Nda enye nw �or �ons �ok mbufo ke anwa man mbufo �efi �ok �ete aminkwe enye ndudue ke idem.” Ekeme ndidi Pilateekere ke ima ida Jesus iw �or �o idi anwa, ye anya-nya nkuk �im oro ke ibuot esie ye iy �ip oro �oy �oh �odeenye idem do, ke mb �om esie ayanam mme Jeworo. Edi ke ini Pilate emende Jesus ediw �uk ke isombon emi �enanade mb �om do, enye �od �oh �o mm �oete: “Sese! Owo oro mi!”—John 19:4, 5.

Kpa ye oro �em �ighade Jesus idi �ok idi �ok �eny �un�en �ode enye unan �ey �oh �o idem, enye isiorokeuyo edi om �um idem akama ndien emi enene-de akpa Pilate idem. Se enye eket �inde ow �ut nteenye okponode Jesus ye nte mb �om Jesus ony �unanamde enye.

˙ PILATE OYOM US �U¯N NDISANA JESUS NYAK

˙ MME JEW �ED �OH �O �ESANA BARABBAS �EYAK˙ �ESAK �ENY �U

¯N �ESUENE JESUS

� Nso ke Pilate anam mme eyekeme ndisanaJesus nyak man enye iditiene inyene ubiomikpeiy �ip Jesus?

� �Ekesimia owo didie?� Ke �ema �ekemia Jesus, nso nkp �o esuene enwen

ke �enam enye?

129

Kpa ye emi �ema �ekesuene Jesus idi �ok idi �ok,mb �on oku ye mme Jew eken is �uk iny �imeke Pi-late asana Jesus ayak. Mm �o iyomke owo ndo-mokiet anam �etre ndiwot Jesus. Mm �o �eka iso�efiori �ete: “K �on enye ke eto! K �on enye ke eto!”Pilate �od �oh �o mm �o ete: “ �Eda enye ke idem mbu-fo �ekek �on, koro nkwe enye ndudue ke idem.”—John 19:6.

Mme Jew ikemeke ndinam Pilate ok �ut nte Je-sus �os �onde ibuot ye ukara, ndi mm �o �eyekemendida nkp �o ido ukpono mm �o ndori enye ik �o?Mm �o �efiak �edori Jesus se mm �o �ekedoride enyeke ini �ekemende enye �eka ikpe ke iso Sanhe-drin. Mm �o �ete: “Nny �in imenyene ibet, ndien nteekemde ye ibet oro enye enyene ndikpa, koroenye en �imde idem ke eyen Abasi.” (John 19:7)Akpa Pilate okopde ut �o edori ik �o emi edi emi.

Enye afiak od �uk uf �ok ub �on esie ony �un afiakoyom us �un ndisana Jesus nyak koro enye �ob �oufen etieti, nwan Pilate ama ony �un adaba ndapabana enye. (Matthew 27:19) Ndi Pilate eyen �imse mme Jew �ed �oh �ode ke owo nkp �ok �obi emi edi“eyen Abasi”? Pilate �odi �on �o ke Jesus oto Gal-ilee. (Luke 23:5-7) Edi enye os �uk ob �up Jesusete: “Afo oto mm �on?” (John 19:9) Okudi Pilateke ekere mme Jesus ama ododu uwem, mmeenye akam edi eyen Abasi nte �et �inde oro?

Jesus ama �od �od �oh �o Pilate ke im �o idi edidem,edi ke Obio Ub �on im �o isanake nkp �o ye uka-ra ererimbot emi. Sia Jesus mıkwe uf �on ndifiaknt �in mbana nkp �o emi, enye ib �or �oke se Pilateob �upde. Ayat Pilate nte Jesus mımaha ndib �or �oenye, ntre enye �od �oh �o Jesus ete: “Nte ub �or �o-ke mi ik �o? Nte afo ufi �okke ke mmenyene odudundisana fi nyak mmony �un nnyene odudu ndik �onfi ke eto?”—John 19:10.

Do ndien ke Jesus �od �oh �o enye ete: “Afo ukpe-nyeneke odudu ndomokiet ndinam mi nkp �o ke

owo mıkpetiehe ke eny �on in �o fi odudu. Ntak edioro idi �oknkp �o owo emi akayakde mi es �in fi keub �ok okponde akan.” (John 19:11) Etie nte id �i-ghe owo kiet ke Jesus et �in abana. Ik �o esie �ow �o-r �o ke idi �oknkp �o Judas Iscariot, Caiaphas, yembon emi �eketienede Caiaphas �ebiom im �o ikpeokpon akan eke Pilate.

Pilate afiak odomo ndisana Jesus nyak siaidem akpade enye ndik �ut nte Jesus om �um-de idem akama, enye ony �un ekere ke ekemendidi Jesus edi Eyen Abasi. Edi mme Jew �et �innkp �o emi mm �o �edi �on �ode ke eyes �in Pilate nd �ikke idem. Mm �o �ed �oh �o enye �ete: “Edieke asana-de owo emi ayak, afo ud �ighe ufan Caesar. Owoekededi eke en �imde idem ke edidem et �in nkp �oadian Caesar.”—John 19:12.

Andikara emi afiak emen Jesus �ow �or �o edianwa, os �uh �ode etetie ke itie ikpe, ony �un �od �oh �ootuowo ete: “Sese! Edidem mbufo do!” Edi mm �o�eka iso �efiori �ete: “Men enye fep! Men enye fep!K �on enye ke eto!” Pilate ob �up mm �o ete: “Ntenwot edidem mbufo?” Kpa ye emi edide eb �ighimme Jew �eket �on �o ndisua ukara Rome, mb �onoku �es �on es �it �ed �oh �o �ete: “Nny �in inyeneke edi-dem enwen ib �oh �oke Caesar.”—John 19:14, 15.

Sia mme Jew �es �uk �ey �irede �eyom �ewot Jesus,nd �ik anam Pilate, enye ony �un ayak Jesus �on �o�ekewot. Mbonek �on �esiono Jesus ididuot �of �onoro �eny �un �emen ew �ura esie �es �ine enye. Ke ini�emende Jesus �edaha, mm �o �en �o enye eto ndut �u-h �o esie obiom.

Idahaemi ekpere uf �ot uwemeyo Friday, Ni-san 14. T �on �o usenub �ok Thursday, Jesus ideheidap; edi ama �ow �or �o ke ufen kiet, enye ebe od �ukenwen. Nte enye os �uk obiomde ndodobi eto oroaka, ibif �ik ok �ure enye ntre mbonek �on �eny �ik owokiet emi asanade ebe �ete emen eto ndut �uh �o oroaka ebiet emi �ediwotde Jesus. Owo oro ekere

�EYAK JESUS �EN �O �EDA �EKEWOTMATTHEW 27:31, 32 MARK 15:20, 21 LUKE 23:24-31 JOHN 19:6-17

296

Simon, ony �un oto Cyrene ke Africa. Ediwak owoke �esana �etiene, ndus �uk ke �ey �ibi idem �eny �un�etua �ebana se it �ibede oro.

Jesus �od �oh �o iban emi �etuade ete: “Ndit �oibanJerusalem, �ekutua mi. �Ekam �etua idem mbufoye ndit �o mbufo; koro, sese! mme usen ke �ediemi mme owo �edid �oh �ode �ete, ‘Mme ada, ye id �i-bi emi akanam mımanke eyen ye mme eba ekeakanam ndit �o mıwapke �ekop inemes �it!’ Ekemmm �o �eyet �on �o ndid �oh �o ikp �o obot �ete, ‘ �Edu �on �o�ef �uk nny �in!’ �eny �un �ed �oh �o nkpri obot �ete, ‘ �Ef �uk

nny �in!’ Koro edieke mm �o �enamde mme nkp �oemi ke ini eto esehede, nso idit �ibe ke ini etoakpade?”—Luke 23:28-31.

Jesus et �in abana id �ut Israel. Id �ut emi etie ntenkpakpa eto emi mm �on mısatke ima ke idem.Enye et �in ntem sia enye ye ndus �uk mme Jewemi �ebu �otde idem ye enye �es �uk �edodu. Ke inimm �o mıdid �uhe aba, Abasi ididaha id �ut oro nteik �ot esie aba, ndien enye editie nte obukpoeto. Ediwak owo �eyetuana ke ini Abasi edidadembonek �on Rome isobo id �ut oro!

˙ PILATE OYOM US �U¯N NDISANA JESUS NYAK

˙ �EBIERE¯NKPA �EN �O JESUS �ENY �U

¯N �EDA ENYE �EKA NDIWOT

� Nso ke mme adaiso ido ukpono �edori Jesus?� Nso ke mme Jew �et �in emi es �inde Pilate nd �ik ke idem?� Nso ke mb �on oku �et �in emi anamde Pilate ayak �emen Jesus �ekewot?� Nso ke ik �o Jesus oro abanade eto oro “esehede” ye eto oro “akpade” �ow �or �o?

130

297

�Emen Jesus �es �im itie emi �eyomde ndiwot enye yembon nwo iba. Itie emi iyomke us �un ikp �on Jerusa-lem. Itie oro ekere Golgotha, mme Ebiet

¯Nkp �okp �o-

r �o, ndien �ekeme ndida nsannsan nk �ut se ikade isodo.—Mark 15:40.

�Esiono Jesus ye mbon nwo iba oro �of �onidem,ekem �en �o mm �o wine emi �ebuakde myrrh ye etidot�enw �on. Etie nte iban Jerusalem �esinam wine emi,ndien mbonek �on Rome �esiyak mbon emi mm �o�eyomde ndiwot �enw �on man mm �o idinenede ikopubiak mbemiso mm �o �ekpa. Ke ini Jesus atabidewine emi ese, enye es �in ndinw �on. Ntak-a? Sia edi-de akakan idomo mbu �otidem esie edi emi, enyeoyom ndidi �on �o se ikade iso, ony �un oyom ndinamakpanik �o tutu enye akpa.

�Emen Jesus �edori ke eto, �eny �un �ek �on enye �ediando. (Mark 15:25) Okpukwak emi mbonek �on �eda-de �ek �on enye ub �ok ye ukot asiak enye ob �ukidemye es �ip, ony �un abiak enye etieti.

¯Nkp �o emi etet �im

abiak Jesus ke ini �emenerede eto oro �ew �uk siante enye odobide anam itie oro �ek �onde enye awa-ha. Kpa ye oro, Jesus is �unike mbonek �on oro. Enyeakam �ob �on akam abana mm �o ete: “Ete, fen n �omm �o, koro mm �o mıfi �okke se mm �o �enamde.”—Luke23:34.

Mbon Rome �esiwet idi �oknkp �o emi abiatibet aka-namde �edian ke eto emi �ek �onde enye. Ke eke Je-sus, Pilate ewet ete: “Jesus eyen Nazareth Edidemmme Jew.” �Ewet nkp �o emi ke usem Hebrew, Latin,ye Greek man ata ediwak owo �ekot. Se Pilate anam-de emi ow �ut nte enye asuade mme Jew emi �ekey �i-rede �ed �oh �o �ete �ewot Jesus.

¯Nkp �o emi akpa mb �on

oku idem, anam mm �o �ed �oh �o enye �ete: “Kuwet ete,‘Edidem mme Jew,’ edi nte ke enye �ok �od �oh �o, ‘Amindi Edidem Mme Jew.’” Edi Pilate iyomke mm �o �efiak�eda im �o �enam se �emade, ntre enye �ob �or �o mm �o ete:“Se mma nkewet mmewewet.”—John 19:19-22.

Se Pilate anamde emi anam es �it ayat mme okuemi etieti, mm �o �eny �un �efiak �edori Jesus ukem ik �o

emi mm �o �ekedoride enye ke esop Sanhedrin. Emianam mbon emi �esanade �ebe �es �uni enye, �ef �unibuot �eny �un �ed �oh �o �ete: “Ha! Afo emi okpow �uri-de temple, ony �un �ob �opde enye ke usen ita, nyanaidemfo ke ndis �uh �ode ke eto ndut �uh �o.” Mb �on okuye mme scribe nko �et �in ke otu idemm �o �ete: “YakChrist Edidem Israel os �uh �ode ke eto ndut �uh �o ida-haemi, man nny �in ik �ut iny �un in �im ke akpanik �o.”(Mark 15:29-32) Idem mbon nwo oro �ekek �onde yeenye ke eto �etiene �es �uni enye, kpa ye emi enye mı-nyeneke se eduede.

Mbonek �on Rome inan oro �ekedude do �etiene�esak Jesus. Etie nte mm �o �ekes �uk �enw �on nkpa-kpai wine, ekem mm �o �enyan Jesus wine oro ke isokpa ye emi mm �o �edi �on �ode ke enye idikemeke ndi-b �o nnw �on. Mm �o �esak �eny �un �ed �oh �o enye �ete: “Edi-eke afo edide edidem mme Jew, nyana idemfo.”Mm �o �enam emi ke ntak nkp �o oro �ewetde �edianke eto oro �ek �onde Jesus. (Luke 23:36, 37) Enye-ne nd �ik etieti! Owo emi edide us �un, ye akpanik �o,ye uwem ke �esak �eny �un �es �on �o eny �in emi. Edi enyeos �uk �oy �o kpukpru emi, is �unike mme Jew emi �eda-

EDIDEM EMI MˆINYENEKE SE EDUEDE �OB �O UFEN KE ETO

MATTHEW 27:33-44 MARK 15:22-32 LUKE 23:32-43 JOHN 19:17-24

298

de �ese, it �okke mbonek �on Rome emi �esakde enyemme mme abiatibet iba emi �etienede enye �ek �on �oke eto.

Mbonek �on inan oro �emen ew �ura Jesus �ebaha-de ke itie inan. Mm �o �es �in afia man �edi �on �o seowo kiet kiet edidade. Edi �of �on idakidem Jesusedi ata �os �onurua �of �on, ‘inyeneke ituak, �eked �od �okenye of �uri of �uri �ot �on �ode ke eny �on.’ Ntre mbonek �on�ed �oh �o kiet eken �ete: “ �Eyak nny �in ikusasiak enyeemi, edi �eyak is �in afia ida ibiere mme anie edinye-ne.” Se mm �o �enamde emi osu se �eket �inde ke Ik �oAbasi �ete: “Mm �o �edeme ew �ura mi �eda ke otu idem-m �o, �eny �un �es �in afia �ebana �of �onidem mi.”—John19:23, 24; Psalm 22:18.

Nte ini akade, abiatibet kiet �odi �on �o ke Jesus ediedidem. Enye asua �on �o abiatibet enye eken ke seenye et �inde ony �un ob �up enye ete: “Nte afo us �ukufeheke Abasi, ke emi afo odude kpa ke ubiomikpeoro? Ke akpanik �o, nny �in ib �o ufen nte enende, ko-ro nny �in ib �o �oy �oh �o ut �ip eke odotde ye se nny �in ika-namde; edi owo emi ikanamke baba ndudue kiet.”Ndien enye ekpe Jesus ub �ok ete: “Ti mi ke ini afood �ukde obio ub �on fo.”—Luke 23:40-42.

Jesus �od �oh �o enye ete: “Ke akpanik �o ke nd �oh �o fimf �in emi, Afo oyodu ye ami ke Paradise.” Jesusid �oh �oke ke enye edidu ye im �o ke Obio Ub �on. (Luke23:43) Se Jesus �onw �on �ode mi id �ighe ukem ye seenye �ok �onw �on �ode �on �o mme apostle esie ete kemm �o �eyetiene im �o �etie ke ebekpo �ekara ke ObioUb �on. (Matthew 19:28; Luke 22:29, 30) Ekeme ndi-di abiatibet emi edide eyen Jew mi ama �odi �on �o ke

Jehovah ama anam Paradise ke is �on �on �o Adam yeEve ye ndit �o mm �o ndid �un. Idahaemi mbemiso owonwo emi akpade, enye odori eny �in ndid �un ke ut �oitie oro.

˙ �EK �O¯N JESUS KE ETO NDUT �UH �O

˙ SE �EWETDE �EDIAN KE ETO ORO �EK �O¯NDE JESUS ANAM MME OWO �ESAK ENYE

˙ JESUS �OD �OH �O ETE KIET KE ENYE OYODU UWEM KE PARADISE KE IS �O¯N

� Ntak emi Jesus es �inde ndinw �on wine emi �en �ode enye?� Nso ke �ewet �edian ke eto emi �ek �onde Jesus, ndien nso ke mme Jew �et �in �ebana emi?� Ewe pr �ofesi isu ke ini �ebaharede �of �onidem Jesus?� Nso ke Jesus �onw �on �o �on �o abiatibet kiet?

131

299

Es �im “ �oy �oh �o hour itiokiet,” oro edi, uf �ot uwem-eyo. �Okp �os �on ek �im “of �uk of �uri is �on tutu es �im�oy �oh �o hour us �ukkiet,” emi edide nkanika itauwemeyo. (Mark 15:33) Ndi ntak emi �ofi �on of �uk-de ut �in anam ut �o enyene-nd �ik ek �im oro odu?Ihih! �Ofi �on esif �uk ut �in ke ini obufa �ofi �on, id �igheke ini Passover emi �ofi �on �oy �oh �ode id �ibi. Ek �imoro odude ke usen nkpa Jesus eb �ighi akan ek �imemi esidude ke ini �ofi �on of �ukde ut �in. Abasi anamek �im emi of �uk is �on!

Kere nte mbon emi �ekesakde Jesus �enamdenkp �o ke ini mm �o �ek �utde ek �im emi. Ke ini ek �imoro os �uk of �ukde is �on, iban inan �esana �ekpereeto ndut �uh �o oro �ek �onde Jesus. Mm �o �edi Maryeka Jesus, Salome, Mary Magdalene, ye Maryeka apostle emi �ekotde James Ekpri.

Apostle John ada ye eka Jesus emi of �uh �o-de etieti “ �ekpere eto ndut �uh �o esie.” Mary keada ese eyen emi enye akamande ony �un �ob �oknte �ok �on �ode ke eto okop ubiak.

¯Nkp �o emi etie

enye nte �eda “anyan akankan” �ek �im enye. (John19:25; Luke 2:35) Kpa ye oro Jesus enenere-de okop ubiak, enye os �uk ekere abana eka esie.Enye anwana emenede ibuot ese John ony �un�od �oh �o eka esie ete: “

¯Nwan owo, sese! Eyen fo

do!” Ekem enye emenede ibuot ese eka esieony �un �od �oh �o John ete: “Sese! Eka fo!”—John 19:26, 27.

Idahaemi Jesus ayak eka esie emi etiede nteedi ebeakpa �on �o apostle emi enye eneneredeama. Jesus �odi �on �o ke ndit �oeka im �o eken it �on �okekana ndibu �ot idem ye im �o. Ntem enye ayak ekaesie es �in ke ub �ok owo emi edisede ibana enyeony �un anwam enye aka iso anam nkp �o Abasi.Ata eti uw �utnkp �o ke Jesus en �im emi!

Ke ini emi ek �im oro atarade, Jesus �od �oh �o ete:“It �on asat mi.” Se enye et �inde emi anam se �eke-wetde �en �im osu. (John 19:28; Psalm 22:15) Je-sus �odi �on �o ke Ete im �o ayak �edomo im �o �eke-s �im akpatre. Enye ndien ofiori ke �okp �os �on uyoete: “Eli, Eli, lama sabachthani?” emi �ow �or �ode:“Abasi mi, Abasi mi, ntak emi afo �okp �onde mi?”Se enye et �inde inwanake ndus �uk mbon oro �eda-de �ekpere ndien mm �o �ed �oh �o �ete: “Sese! Enye keokot Elijah.” Owo mm �o kiet efehe ekedebi nd �o-b �o ke nkpakpai wine, ow �uk ke nnyanyana anyan�on �o Jesus ete �onw �on. Edi mbon eken �ed �oh �o �ete:“Yak etie ntre ye enye! Yak ise mme Elijah eyediedik �on �ode enye.”—Mark 15:34-36.

Ekem Jesus ofiori ete: “Ok �ure!” (John 19:30)Enye ok �ure kpukpru se Ete esie �ok �od �onde enyeedi is �on edinam. Ke akpatre, enye �od �oh �o ete:“Ete, mmayak spirit mi ns �in fi ke ub �ok.” (Luke23:46) Emi �ow �or �o ke Jesus ayak uwem esie �on �oJehovah ony �un en �im ke Abasi ayanam im �o iset.Sia Christ enenerede en �im ke Jehovah ayanamim �o iset, enye os �uk ibuot ony �un �odu �ok akpatreibif �ik.

Ke ini Jesus akpade, akwa unyekis �on et �ibe,ikp �o itiat �esiaha. Unyekis �on emi �os �on odudu tu-tu mme udi emi �edude ke edem obio Jerusalem�ekub �ode, mme okpo owo �eny �un �ew �on �o ke es �it.Mbon emi �esanade �ebe �eny �un �ek �utde mme okpo

“KE AKPANIK �O OWO EMI EKEDI EYEN ABASI”MATTHEW 27:45-56 MARK 15:33-41 LUKE 23:44-49 JOHN 19:25-30

“K �O¯N ENYE KE ETO” Mme asua Jesus

�ekefiori �ete: “K �on enye ke eto!” (John19:15) Ik �o Greek oro �ekabarede “eto” kemme Gospel edi stau·ros�.

¯Nwed oro His-

tory of the Cross �od �oh �o ete: “Stauros�ow �or �o ‘anyan eto,’ ut �o emi mme �ot �o-inwan �esidade �es �in �ok �o ke inwan mm �o—ikanke oro.”

300

owo oro �ebonode do �ed �uk “ �ed �uk edisana obio”�eket �in se mm �o �ek �utde emi.—Matthew 27:51-53.

Ke ini Jesus akpade, anyan ndodobi �of �onikpehe oro abaharede Edisana ye Ata Edisana ketemple Abasi oto eny �on asiaha iba es �im is �on.¯Nkp �o emi akpa owo idem tutu, edi enye ow �utnte Abasi ayatde es �it ye mbon oro �ewotde Eyenesie. Emi ony �un ow �ut ke idahaemi, mme owo�ekeme ndibe nd �uk Ata Edisana, emi edide heav-en.—Mme Hebrew 9:2, 3; 10:19, 20.

Emi anam nd �ik etet �im anam mme owo. Akwaowoek �on oro adade mbon oro �ewotde Jesusus �un �od �oh �o ete: “Ke akpanik �o owo emi eke-di Eyen Abasi.” (Mark 15:39) Ekeme ndidi enyeama odu ke ini �ekekpede ikpe Jesus ke iso Pilate�eny �un �enemede mme Jesus edi Eyen Abasi. Ida-haemi enye enenede en �im ke Jesus edi edinenowo, ye nte ke enye edi Eyen Abasi.

Esen esen nkp �o emi �et �ibede mi akpa mmeowo idem, ndien mm �o �edaha �eny �on uf �ok mm �o�eny �un “ �emia ikpanes �it mm �o” ke ntak �okp �os �onmf �uh �o ye b �ut. (Luke 23:48) Ediwak iban emi�ekesisanade ye Jesus ndus �uk ini �es �ine ke otumbon emi �edade nsannsan �ese se it �ibede emi.Mme nkp �o emi �et �ibede mi �et �uk mm �o nko.

˙ JESUS AKPA KE ETO˙ ESEN ESEN

¯NKP �O �ET �IBE KE INI JESUS AKPADE

� Ntak emi id �oh �ode ke id �ighe �ofi �on ndif �uk ut �in aka-nam ek �im odu ke hour ita?

� Didie ke Jesus en �im eti uw �utnkp �o ke owo ndisembana ete ye eka esie oro �es �onde?

� Nso it �ibe ke ntak unyekis �on, ndien �of �on ikpehetemple ndisiaha iba ow �ut nso?

� Mme nkp �o emi �et �ibede ke ini Jesus akpade anammbon oro �edude do �enam nso?

132

Uwemeyo Friday Nisan 14 os �uk edi emi, ndien eyoke aka. Ut �in ama ososop, Nisan 15 emi edide Sab-bath �om �on �ot �on �o. Jesus akpakpa, edi mbon nwoiba emi �ek �on �ode ye enye ke eto ikpaha kana. Ibetiny �imeke okpo owo “ �ok �on �o ke eto ke of �uri okon-eyo,” �enyene ndib �uk enye “kpa usen oro.”—Deu-teronomy 21:22, 23.¯

Nkp �o enwen edi ke �ekot Friday oro Usen Mbe-neidem sia usen oro ke mme owo �esitem udiamm �o �eny �un �enam mme nkp �o eken emi mm �o mı-kemeke ndiyak nn �im tutu Sabbath ok �ure. Ut �inama ososop, “akwa” Sabbath �om �on �ot �on �o. (John19:31) Nisan 15 edi akwa Sabbath koro enye ediakpa usen Us �or �o Uyo Eke Leaven Mıd �uhe, emi �esi-

n �imde ke usen itiaba, ndien akpa usen us �or �o oroesidi Sabbath. (Leviticus 23:5, 6) Usen emi �odu �oke �oy �oh �o usen itiaba emi �esin �imde Sabbath ekeurua ke urua.

Ntre mme Jew �ed �oh �o Pilate �ete yak �enam Je-sus ye mbon nwo iba oro �ek �on �ode ye enye do�es �op �ekpa. Didie ke �edinam emi? �Edib �un mm �oukot. �Ema �eb �un mm �o ukot, mm �o idikemeke ndi-menede idem nkot ibif �ik. Mbonek �on �edi �edib �unukot mbon nwo iba oro. Edi sia etiede nte Jesusakpa, mm �o ib �unke enye ukot. Se it �ibede emi osuse idude ke Psalm 34:20 emi �od �oh �ode ete: “Enyeekpeme kpukpru mme �okp �o esie; baba kiet ke otumm �o ib �un �oke.”

�EB �UK JESUSMATTHEW IBUOT 27 UFA

¯NIK �O 57 ES �IM IBUOT 28 UFA

¯NIK �O 2 MARK IBUOT 15 UFA

¯NIK �O 42 ES �IM IBUOT 16 UFA

¯NIK �O 4

LUKE IBUOT 23 UFA¯NIK �O 50 ES �IM IBUOT 24 UFA

¯NIK �O 3 JOHN IBUOT 19 UFA

¯NIK �O 31 ES �IM IBUOT 20 UFA

¯NIK �O 1

Owoek �on kiet osio eduat ek �im Jesus ke nkan,ke ebiet emi ekperede enye es �it man ok �ut eteenye akpa ke akpanik �o. “Ndien kpa idaha oro iy �ipye mm �on �ew �on �o.” (John 19:34) Emi ony �un osuse �ekewetde ke itie Bible enwen �ete: “Mm �o �eyeseEnye emi mm �o �ekek �imde.”—Zechariah 12:10.

Joseph owo Arimathea, emi edide “owo inye-ne,” ony �un edide akwaowo ke Sanhedrin odu keini �ewotde Jesus. (Matthew 27:57) Bible �od �o-h �o ke enye edi “eti ye edinen owo,” ony �un ‘etieebet obio ub �on Abasi.’ Enye edi “mbet Jesus kend �ibe ke ntak nd �ik mme Jew,” ikony �un iny �imekese esop oro ekebierede �on �o Jesus. (Luke 23:50;Mark 15:43; John 19:38) Joseph enyene uko od �ukaka eb �ine Pilate �ok �od �oh �o �on �o im �o okpo Jesus. Pi-late ob �up owoek �on emi okodude ke ini �ek �onde Je-sus ke eto mme enye akpa. Ke �ema �eked �oh �o Pilateke Jesus akpa, enye ayak Joseph ekemen okpoesie.

Joseph edep obufa ediye linen, �ok �on �ode okpoJesus ke eto, ony �un ada linen oro awan Jesusman �emen �ekeb �uk. Nicodemus “emi akakade eb �i-ne [Jesus] ke okoneyo” ini kiet ko, etiene enyeet �im okpo Jesus. (John 19:39) Enye ada �os �on-urua ewan myrrh ye aloe edi, emi odobide ke nkp �onte pound mbon Rome ikie. Mm �o �eda �of �on emi�edu �okde ufu �onnkp �o oro �ewan enye nte mme Jew�esinamde okpo owo mbemiso �eb �ukde.

Joseph enyene udi emi owo mıb �ukke owo kana,

emi �ekekapde ke aba itiat emi ekperede. Do kemm �o �eka �ekeb �uk Jesus. Ekem �ekpat akamba itiat�ef �uk inua udi oro. Mm �o �es �os �op �enam emi mbem-iso Sabbath �ot �on �o. Ekeme ndidi Mary Magdaleneye Mary eka James Ekpri �etiene �enwam mm �o.Mm �o �es �op �eny �on �o uf �ok “man �eket �im ufu �onnkp �oye enem-utebe aran” emi �edidade iyet okpo Jesuske Sabbath ama ok �ure.—Luke 23:56.

Mb �on oku ye mme Pharisee �eka �eb �ine Pilate kendannsiere emi edide Sabbath �eked �oh �o enye �ete:“Nny �in imeti ke owo abiana oro �ok �od �oh �o ke ada-naemi okodude ke uwem ete, ‘ �Eyenam mi nset keusen ita �ema �ebe.’ Mm �odo n �o uyo ete �ekpemeudi tutu es �im �oy �oh �o usen ita, mbak mme mbetesie �edidi �ediy �ip enye �eny �un �ed �oh �o mme owo�ete, ‘ �Ema �enam enye �eset ke nkpa!’ ndien akpatreabiana emi �oy �odi �ok akan eke akpa.” Pilate �od �o-h �o mm �o ete: “Mbufo �emenyene mbon ukpeme.�Eka �ekekpeme adana nte mbufo �ef �ofi �ok.”—Mat-thew 27:63-65.

T �uhi-t �uhi usenub �ok Sunday, Mary Magdalene,Mary eka James, ye iban eken �eda ufu �onnkp �o�ebabak �edi udi man �ediyet okpo Jesus. Edi ntemm �o �es �uk �esanade �edi, mm �o �eb �up kiet eken �ete:“Anie edikpat itiat osio ke inua udi �on �o nny �in?”(Mark 16:3) Edi mm �o ifi �okke ke unyekis �on amaet �ibe. Angel Abasi ama akpat itiat osio, mbon oro�ekekpemede udi �ema �efehe, ndien etie nte udi anaukp �ok!

˙ �EK �O¯N �ODE OKPO JESUS KE ETO

˙ �ET �IM OKPO ESIE MAN �EKEB �UK˙ IBAN �EK �UT KE UDI JESUS ANA UKP �OK

� Ntak emi �ekotde Friday Usen Mbeneidem, ndien nso inam Sabbath enye emi edi “akwa” Sabbath?� Nso ke Joseph ye Nicodemus �enam man �eb �uk Jesus, ndien mm �o �ebuana nso ye Jesus?� Nso ke mme oku �eyom Pilate anam, edi nso it �ibe ke t �uhi-t �uhi usenub �ok Sunday?

133

303

Idem enenede akpa iban emi ndik �ut ke udi Jesusana ukp �ok! Mary Magdalene efehe eket �in �on �o “Si-mon Peter ye mbet eken, emi Jesus amade,” oroedi apostle John. (John 20:2) Edi iban eken kemben udi oro �ek �ut angel. Ndien angel efen does �ine ke es �it udi, enye oro “es �ine afia ew �ura.”—Mark 16:5.

Angel kiet �od �oh �o mm �o ete: “ �Ekufehe nd �ik, ko-ro mm �ofi �ok nte mbufo �eyom Jesus emi �ekek �on-de ke eto. Enye id �uhe mi, koro �ema �enam enyeeset, kpa nte enye �ok �od �oh �ode. �Edi, �edise ebietemi enye akanade. Ndien �ewara �eka �eket �in �en �omme mbet esie �ete ke �ema �enam enye eset kenkpa, ndien, sese! enye ke ebem mbufo iso akaGalilee.” (Matthew 28:5-7) ‘Idem enyek iban oro,idem ony �un akpa mm �o etieti,’ mm �o �eny �un �efehe�eka ndit �in nn �o mme mbet.—Mark 16:8.

Etis �im ini emi, Mary ok �ut Peter ye John. Ibi-

f �ik ababa enye ke ntak it �ok emi enye ekefehede,enye ony �un �od �oh �o Peter ye John ete: “Mm �o �emen�Ob �on �esio ke udi, nny �in iny �un ifi �okke ebiet eke

mm �o �en �imde enye.” (John 20:2) Peter ye John�efehe �eka udi. John �os �op it �ok akan Peter ony �unebem iso es �im udi. Enye ada ese es �it udi ony �unok �ut �of �on emi �ekedade �ewan Jesus, edi enye ibe-he id �uk es �it udi.

Ke ini Peter edide edis �im, enye ebe od �uk es �itudi. Enye ok �ut �of �on linen oro �ekedade �eb �op Je-sus ke ibuot. Ekem John etiene od �uk ony �un en �imse Mary �ok �od �oh �ode mm �o. Kpa ye oro Jesus �ok �o-d �oh �ode mm �o ke �eyewot im �o, ke im �o iyony �un isetke �oy �oh �o usen ita, se it �ibede emi is �uk inwanakemm �o ke �enam Jesus eset. (Matthew 16:21) Idemenenede akpa mm �o, mm �o �eny �un �eny �on uf �ok.Edi Mary emi akafiakde edi udi itieneke mm �oiny �on.

UDI ANA UKP �OK KORO �ENAM JESUS ESET!MATTHEW 28:3-15 MARK 16:5-8 LUKE 24:4-12 JOHN 20:2-18

Iban eken ke �eka ndid �oh �o mme mbet ke �enamJesus eset. Ke adanaemi mm �o �es �uk �efehede�eka, Jesus osobo ye mm �o ony �un �od �oh �o mm �oete: “Mm �ok �om-o!” Mm �o �edu �o enye ke ukot �eny �un“ �en �uh �o �en �o enye.” Ekem Jesus �od �oh �o mm �o ete:“ �Ekufehe nd �ik! �Eka, �eket �in �en �o ndit �oete mi, �etemm �o �eka Galilee; ndien mm �o �edik �ut mi do.”—Matthew 28:9, 10.

Ke ini unyekis �on et �ibede, mbonek �on oro �eke-kpemede udi Jesus �eny �un �ek �utde mme angel,mm �o �ema “ �enyek �eny �un �ekabade �etie nte mmeakpankpa.” Ke ini eny �in atarade mm �o, mm �o �eda-ha �ed �uk obio “ �eket �in kpukpru se iket �ibede �en �omb �on oku.” Mb �on oku ndien �eka �eked �uk odu yembiowo mme Jew. Kpukpru mm �o �ebiere ndin �ombonek �on oro ub �okedem nd �oh �o mm �o �esu nsu�ete: “Mme mbet esie �ekedi ke okoneyo �ediy �ipenye ke adanaemi nny �in idede idap.”—Matthew28:4, 11, 13.

�Ekeme ndiwot owoek �on Rome edieke enye ede-de idap ke ini utom. Emi anam mme oku �ed �o-h �o mm �o �ete: “Edieke emi [nsu emi mm �o �esude�ete ke ima ide idap] od �ukde andikara ut �on, nny �iniyekpe ye enye iny �un isio mbufo ifep ke mf �ina.”(Matthew 28:14) Mbonek �on oro �eb �o ub �okedemoro �eny �un �enam se mme oku �ed �oh �ode mm �o�enam. Nsu emi asuana ke otu mme Jew nte kemme mbet �ekedi �ediy �ip okpo Jesus.

Mary Magdalene ke os �uk ada ke mben udiatua. Ekem enye ony �un �o ese ony �un ok �ut angel

iba �es �inede mfia �of �onidem ke es �it udi. Kiet etieke itie emi ibuot Jesus akanade ndien enye ekenetie ke ebiet emi ukot esie akanade. Mm �o �eb �upenye �ete: “

¯Nwan owo, nso inam fi atuade?” Mary

�ob �or �o mm �o ete: “Mm �o �emen �Ob �on mi �efep, ndienmfi �okke ebiet eke �en �imde enye.” Ke ini Mary �ow �o-n �orede eny �in ke edem, enye ok �ut owo enwen.Owo oro ob �up enye se angel oro okob �upde enyeony �un adian do ete: “Afo oyom anie?” Mary ekereke ete oro edi ekpeme inwan ony �un �od �oh �o enyeete: “Ete, edieke edide afo ekemen enye efep,sian mi ebiet emi afo en �imde enye, ndien nyemenenye nny �on.”—John 20:13-15.

Jesus emi �enamde eset ke Mary ada et �in ik �ooro, edi Mary idi �on �oke enye kana. Edi ke ini Jesusokotde enye nte esikotde ete, “Mary!” do ke enye�odi �on �o ke Jesus ke edi. Es �it enem Mary, enyeony �un okot Jesus ete: “Rabboni!” (emi �ow �or �ode“Andikpep!”) Mary ekere ke Jesus �om �on adahaheaven, enye ey �ire Jesus om �um. Edi Jesus �od �oh �oenye ete: “Kuy �ire mi ke idem. Koro nd �okke kanamb �ine Ete. Edi b �ine ndit �oete mi k �od �oh �o mm �o ete:‘Mm �on nd �ok mb �ine Ete mi ye Ete mbufo, Abasimi ye Abasi mbufo.’ ”—John 20:16, 17.

Mary efehe aka ebiet emi mme apostle ye mmembet eken �edude. Enye �od �oh �o mm �o ete: “Mmo-k �ut �Ob �on!” ndien mm �o �eda se enye et �inde �edianye se iban eken �eket �inde. (John 20:18) Edi semm �o �ekopde emi “ �etie mm �o ke ut �on nte ndis �imeik �o.”—Luke 24:11.

˙ �ENAM JESUS ESET˙ SE IT �IBEDE KE EBIET EMI �EKEB �UKDE JESUS

˙ ENYE OW �UT EDIWAK IBAN IDEM

� Ke ini Mary Magdalene mıkwe Jesus ke udi, nso ke enye anam ndien nso it �ibe ye iban eken?� Nso ke Peter ye John �enam ke ini mm �o mıkwe Jesus ke udi?� Anie ke iban eken �ek �ut ke ini mm �o �ekade ndit �in se it �ibede nn �o mme apostle, ndien nso it �ibe ke ini

Mary Magdalene afiakde edi udi?� Mme mbet �enam nkp �o didie �ebana se mm �o �ekopde?

134

305

Mbet Jesus ke �es �uk �efof �uh �o ke Sunday, Nisan 16.Udi oro mm �o �ekek �utde nte anade ukp �ok is �ukinwanake mm �o. (Matthew 28:9, 10; Luke 24:11)Kpas �uk usen oro, Cleopas ye mbet enwen �eto Je-rusalem �eka Emmaus, emi edide nkp �o nte itiatitiaba.

Nte mm �o �esanade ke us �un, mm �o ke �eneme seis �uk it �ibede. Esenowo kiet asana ekpere mm �o.Enye ob �up mm �o ete: “Nso nkp �o ke mbufo �enene-ni ntem ke otu idem mbufo nte mbufo �esanadeke us �un?” Cleopas �ob �or �o enye ete: “Nte afo od �unikp �on ke Jerusalem nte esenowo, ndien ke ntreufi �okke se it �ibede do ke usen ifan emi?” Enyeob �up mm �o ete: “Nso nkp �o?”—Luke 24:17-19.

Mm �o �eb �or �o enye �ete: “Mme nkp �o emi �ebanadeJesus eyen Nazareth.” Mm �o �eny �un �edian do �ete:“Nny �in ikodori eny �in ite edi owo emi edinyana Is-rael.”—Luke 24:19-21.

Cleopas ye mbet oro asanade ye enye �et �in seit �ibede usen oro. Mm �o �ed �oh �o ke ndus �uk iban emi�ekekade udi oro �ekeb �ukde Jesus ikwe enye ke udiye nte ke iban emi �ema �ek �ut esen esen nkp �o.Mm �o �ekek �ut mme angel, ndien mme angel oro�ed �oh �o mm �o ke Jesus eset. Mm �o �et �in nko ke mbonenwen �ema �etiene �eka udi “ �ekek �ut ke edi ntre, kpante iban oro �eked �oh �ode.”—Luke 24:24.

Idem akpa mbet iba emi abana se mme nkp �oemi �ew �or �ode. Esenowo oro ndien asua �on �o mm �oke mm �o ndiyak ut �o ekikere emi anam mm �o �etrendin �im se �ekewetde �ebana nkp �ont �ibe emi. Enye�od �oh �o mm �o ete: “O mbon unana ibuot oro mı-s �opke ndin �im kpukpru nkp �o emi mme pr �ofet �eke-t �inde! Nte ikanaha Christ osobo mme nkp �o emiony �un ebe od �uk ke ub �on esie?” (Luke 24:25, 26)Enye aka iso ndinam ediwak itie

¯Nwed Abasi emi

abanade Christ anwana mm �o.Ekem mm �o mbita �ekpere ndis �im Emmaus.

Mbet iba oro �eyom ndikop mme nkp �o efen mbanaChrist, ntem mm �o �ey �ire enye �ete: “Dan ye nny �in,

koro ekpere mbubreyo ndien eyo �om �on ok �ut.”Enye eny �ime ndidu ye mm �o nny �un ndia udia yemm �o. Ke esenowo oro ama �ok �ob �on akam, ob �unuyo ayak �on �o mm �o, mm �o �edi �on �o enye, ndien enyeosop mm �o ke eny �in. (Luke 24:29-31) Idahaemindien ke mm �o �en �im ke Jesus eset ke akpanik �o!

Es �it enem mbet iba emi etieti ndien mm �o �et �on �ondineme mbana se is �uk it �ibede oro �ete: “Nte es �itikofiopke nny �in ke ini enye ekenemede nneme yenny �in ke us �un, nte enye akatatde

¯Nwed Abasi �on �o

nny �in �oy �oh �o �oy �oh �o?” (Luke 24:32) Mm �o �es �os �op�et �on �o isan �efiak �eny �on Jerusalem �ekesobo mmeapostle ye mbon eken emi �edude ye mm �o. Mbem-iso Cleopas ye owo oro akasanade ye enye �esio-ro uyo, mm �o �ekop mbon enwen �ed �oh �ode �ete: “Keakpanik �o, �Ob �on ama eset, ama ony �un ow �ut Si-mon idem!” (Luke 24:34) Ekem owo iba emi �et �innte Jesus okow �utde mm �o idem. Mm �o nko �etiene�edi ntiense ke Jesus eset.

Jesus ow �ut mm �o idem ke ubet oro idahaemindien emi anam idem akpa kpukpru mm �o! Seinamde nkp �o emi etet �im akpa mm �o idem edi nteke mm �o �ekek �ok �obi us �un �es �ine sia nd �ik mme Jewakanamde mm �o. Edi Jesus edida ke uf �ot mm �oony �un et �in s �uns �un ete: “Emem akpakam odu yembufo.” Edi nd �ik anam mm �o. Mm �o ‘ �ekere �etemmim �o ik �ut spirit.’ Id �ighe akpa ini emi mm �o �eke-rede ke ik �ut spirit edi oro.—Luke 24:36, 37; Mat-thew 14:25-27.

Jesus anam nkp �o ndiw �ut mm �o nte ke im �oid �ighe spirit mme nkp �o emi mm �o �ekerede-kere.Enye ow �ut mm �o ub �ok ye ukot esie ony �un �od �oh �omm �o ete: “Ntak emi es �it et �imerede mbufo, ntakemi �eny �un �ey �ikde ke es �it mbufo? �Ese ub �ok mi yeukot mi, �efi �ok �ete ke ami ke edi; �efi �on �o mi �ese, ko-ro spirit inyeneke ob �uk ye �okp �o nte mbufo �ek �ut-de mi nnyenede.” (Luke 24:36-39) Es �it enene-de enem mm �o, idem ony �un akpa mm �o, edi mm �ois �opke in �im kpukpru emi.

JESUS OW �UT EDIWAK OWO IDEM KE ENYE AMA EKESETLUKE 24:13-49 JOHN 20:19-29

306

Enye anam ndien nkp �o enwen man mm �o �en �imke enye edi oro. Enye ob �up mm �o ete: “Nte mbu-fo �emenyene se owo adiade mi?” Enye �ob �o mm �oibio �of �op iyak ata ke iso mm �o. Ndien enye �od �oh �omm �o ete: “Emi edi ik �o mi eke nket �inde nn �o mbu-fo ke adanaemi nkos �uk ndude ye mbufo [mbem-iso nkpa], nte ke ana kpukpru se �ekewetde �eba-na mi ke ibet Moses ye ke uwetnkp �o mme Pr �ofetye mme Psalm �esu.”—Luke 24:41-44.

Jesus ama anam se¯Nwed Abasi et �inde anwa-

na Cleopas ye owo emi akasanade ye enye, seenye ony �un anamde �on �o kpukpru mbet oro �edu-de mi edi oro. Enye �od �oh �o mm �o ete: “Ntem ke�ewet �ete Christ enyene ndik �ut uk �ut nny �un nset kenkpa ke �oy �oh �o usen ita, �eny �un �enyene ndikw �or �oedikabade es �it ye edifen mme idi �oknkp �o ke eny �inesie ke kpukpru mme id �ut— �ot �on �ode ke Jerusa-lem, mbufo �enyene ndidi mme ntiense nkp �o emi.”—Luke 24:46-48.

Apostle Thomas id �uhe mi idahaemi nkp �o emiet �ibede. Ke mme usen oro �etienede, mbet eken�ed �oh �o enye �ete: “Nny �in imok �ut �Ob �on!” Edi Tho-mas �od �oh �o mm �o ete: “Ib �oh �oke ami nk �ut mme ndeokpukwak ke ub �ok esie nny �un ns �in nnuenub �ok mike nde okpukwak oro nny �un ns �in ub �ok mi ke nkanesie, ndin �imke ke akpanik �o.”—John 20:25.

Usen itiaita ke ukperedem, mme mbet �eny �un�ek �obi us �un �es �ine ke es �it ubet kiet, enye Thomasdo ye mm �o. Jesus ada ke uf �ot mm �o ony �un �ok �ommm �o ete: “Emem akpakam odu ye mbufo.” Ekem

enye �od �oh �o Thomas ete: “S �in nnuenub �ok fo mi,ny �un se ub �ok mi, ndien s �in ub �ok fo ke nkan mi,ny �un tre ndiy �ik edi n �im ke akpanik �o.” Thomasofiori ete: “ �Ob �on mi ye Abasi mi!” (John 20:26-28) Idahaemi ke Thomas en �im ke Jesus eset edi-du uwem, ke enye okop odudu etieti ye nte keenye ada ke ibuot Jehovah Abasi.

Jesus �od �oh �o enye ete: “Sia ama okok �ut mi nteafo emen �im ke akpanik �o? Mm �o emi mıkwe edi�en �im ke akpanik �o �ekop inemes �it.”—John 20:29.

˙ �EK �UT JESUS KE US �U¯N EMI �ESA

¯NADE �EKA EMMAUS

˙ ENYE ANAM¯NWED ABASI A

¯NWA

¯NA MBET ESIE

˙ THOMAS IY �IKKE ABA

� Nso ke esenowo kiet ob �up mbet iba emi �esanade �eka Emmaus?� Ntak emi es �it ofiopde mme mbet oro?� Ke ini Cleopas ye mbet eken �eny �onde �ekes �im Jerusalem, nso ke mm �o �ekop ndien nso enwen it �ibe?� Nso ke Jesus anam man Thomas en �im ke im �o imeset?

135

307

Jesus ama �od �oh �o mme mbet esie ke akpatre okon-eyo oro enye odude ye mm �o ete: “Mma nset, nye-bem mbufo iso nka Galilee.” (Matthew 26:32; 28:7, 10) Idahaemi ediwak mbet esie �edaha Galilee,edi nso ke mm �o �edinam do?

Ini kiet, Peter �od �oh �o apostle itiokiet eken ete:“Mm �on ndika uk �oiyak.” Mm �o mbitiokiet �eb �or �o enye�ete: “Nny �in nko im �on itiene fi ika.” (John 21:3) Edimm �o im �umke baba nkp �o kiet ke of �uri okoneyo oro.Ke ini eyo esierede, Jesus ada ke es �uk oro edi mm �oidi �on �oke ke enye ada oro. Jesus ada ob �up mm �oete: “

¯Nkpri ndit �o, nte mbufo �emenyene se �ediade?”

Mm �o �eb �or �o enye �ete “Baba!” Jesus �od �oh �o mm �oete: “ �Edu �ok iy �ire ke nkan nnasia ubom ndien mbu-fo �eyem �um nkp �o.” (John 21:5, 6) Iyak emi mm �o�em �umde awak tutu mm �o ikemeke ndikot iy �ire mm �onsio.

John �od �oh �o Peter ete: “Edi �Ob �on!” (John 21:7)Peter �os �os �op emen eny �on �of �on esie es �ine, sia enyemıkes �ineke �of �on oro ke ini os �uk �ok �ode nkp �o. Enyendien �ofr �o od �uk mm �on ony �un �ow �ok ke nkp �o nteikpat ikie ita ekes �im es �uk. Mbon eken �ewat s �uns �un�edidian, �ed �uri iy �ire oro iyak �oy �oh �ode do �ed �ok obot.

Ke ini mm �o �es �imde es �uk oro, “mm �o �ek �ut ikanukan do ye iyak nte �edorode ke es �it, ye uyo.” Jesus�od �oh �o mm �o ete: “ �Eda ndus �uk iyak emi mbufo �es �uk�em �umde do �edi.” Peter od �uk ubom okod �uri iy �ireemi �oy �oh �ode ye ikp �o iyak 153 �od �ok obot! Jesus�od �oh �o mm �o ete: “ �Edi, �edidia nkp �o.” Id �uhe babambet kiet emi ekenyenede uko ndib �up ete: “Afo edianie?” koro mm �o �ema �efi �ok �ete ke edi Jesus. (John21:9-12) �Oy �oh �o ikata emi enye ow �utde mme mbetesie idem ke ini ediwak mm �o �edude �ot �okiet edi emi.

Jesus �on �o mm �o kiet kiet uyo ye iyak �eta. Ekemetie nte enye emenede eny �in ese akpak �ip iyak oro�em �umde do, ony �un ob �up Peter ete: “Simon eyenJohn, nte afo amama mi akan mm �o emi?” Ndi Pe-ter ama mbubehe uk �oiyak akan utom emi Jesusoyomde enye anam? Peter �ob �or �o ete: “Ih, �Ob �on,

afo �om �ofi �ok ete mmama fi.” Jesus ndien �od �oh �oenye ete: “B �ok ndit �oer �on mi.”—John 21:15.

Jesus �ot �on �o ntak ob �up enye ete: “Simon eyenJohn, nte afo amama mi?” Etie nte idem akpa Pe-ter, anam enye �ob �or �o ete: “Ih, �Ob �on, afo �om �ofi �okete mmama fi.” Jesus afiak et �in ukem se eket �indeakpa ete: “Kpeme nkpri er �on mi.”—John 21:16.

Jesus ob �up Peter �oy �oh �o ut �im ikata ete: “Simoneyen John, nte afo amama mi?” Ekeme ndidi Peter�ot �on �o ndikere mme Jesus ey �ik mme im �o ke is �ukimama enye. Enye �ob �or �o ete: “ �Ob �on, afo �om �ofi �okkpukpru nkp �o; afo �om �ofi �ok ete mmama fi.” Jesusafiak et �in se anade Peter anam ete: “B �ok nkpri er �onmi.” (John 21:17) Ke akpanik �o, mbon oro �edadeus �un �enyene ndinam nkp �o nn �o mbon oro Abasiod �uride es �in ke otuer �on esie.

�Ema �eb �op Jesus �ekewot sia enye akanamde seAbasi �ok �od �onde enye. Enye et �in nko ke se �ediny �uninamde Peter edi oro. Jesus �od �oh �o Peter ete: “Keini afo ekedide akparawa, afo ama esib �ob �o mb �ob �oony �un asana aka ebiet eke oyomde. Edi ke ini �ok �ori-de �os �on afo ayanyanade ub �ok ndien owo enwen �oy �o-b �op fi mb �ob �o ony �un ada fi aka ebiet eke afo muma-ha.” Kpa ye oro nkp �o editiede ntem ye Peter, Jesus�od �oh �o enye ete: “Ka iso tiene mi.”—John 21:18, 19.

Peter ok �ut apostle John adade do, enye ob �up Je-sus ete: “ �Ob �on, nso ke owo emi edinam?” Oro edi,nso ke apostle emi Jesus enenerede ama mi edi-nam ke ini iso? Jesus �ob �or �o enye ete: “Edieke edi-de uduak mi enye ndidu tutu ami ndi, nso idi mbu-behe fo do?” (John 21:21-23) Ana Peter aka isoetiene Jesus, inaha enye af �ina idem esie abana sembon enwen �edinamde. Edi se Jesus et �inde emiow �ut nko ke John oyodu uwem eb �ighi akan mmeapostle eken, ke �eyeny �un �ew �ut enye nkuk �ut emiabanade nte Jesus edide ndikara ke Obio Ub �on.

Edi ediwak nkp �o enwen �edu emi Jesus akanam-de, emi edide �okp �ok �om �eda kpukpru nwed ke of �u-ri ererimbot �ewet, owo ikpewetke ima.

KE MBEN INYA¯N GALILEE

JOHN 21:1-25

308

˙ JESUS OW �UT MBET IDEM KE INYA¯N GALILEE

˙ PETER YE MBON EKEN �ENYENE NDIB �OK MME ER �O¯N

� Nso iw �ut ke mme apostle idi �on �oke se mm �o �ekpenamde ke Galilee?� Mme apostle �enam didie �edi �on �o Jesus ke Inyan Galilee?� Jesus �od �oh �o ke mbon emi �edade us �un �ekpenam nso?� Didie ke Jesus et �in nte Peter edikpade?

136

309

Ke Jesus ama ekeset ke nkpa, enye anam apos-tle esie 11 �esobo ye enye ke obot kiet ke Gali-lee. Mme mbet enwen �etiene �edu do nko, nkp �onte mbet 500 �edu. Ndus �uk ke otu mm �o �ema �ey �ikmme Jesus eset ke akpanik �o. (Matthew 28:17;1 Corinth 15:6) Edi se Jesus et �inde idahaemianam mm �o �en �im ke akpanik �o ke im �o imeset.

Jesus �od �oh �o mm �o ke Abasi �on �o im �o kpukpruodudu ke heaven ye ke is �on. Enye ony �un �od �o-h �o mm �o ete: “Mm �odo �eka �ekenam mme owoke kpukpru id �ut �edi mbet mi, �en �im mm �o bap-tism ke eny �in Ete ye Eyen ye edisana spirit, �ekpepmm �o �enam kpukpru nkp �o eke nketemede mbu-fo.” (Matthew 28:18-20) Ke akpanik �o Jesus eset,enye nko oyom ndik �ut nte ke �ekw �or �o eti mb �uk.

Kpukpru mbet Jesus �enyene ndinam utom emi,edide mm �o �edi irenowo, iban, mme ndit �ow �on.Mme andibi �on �o �ekeme ndiyom nditre utom emi,edi Jesus �od �oh �o nny �in ete: “ �En �o mi of �uri oduduke heaven ye ke is �on.” Nso ke enye edida odu-du emi inam in �o mme mbet? Enye �od �oh �o mm �oete: “Sese! Ami ndodu ye mbufo kpukpru usen tu-tu es �im akpatre ini edit �im nkp �o emi.” Ik �o Jesusiw �or �oke ke �eyen �o kpukpru mbon oro �editienedeikw �or �o eti mb �uk odudu ndinam mme ut �ibenkp �o.Edi edisana spirit oyodu ye kpukpru mm �o.

Jesus ow �ut mme mbet idem “ke of �uri usenaba” ke enye ama ekeset ke nkpa. Enye emenidem owo es �ine ediwak ini ony �un “ada ediwakinwan-inwan uyarade ow �ut mm �o emi nko idemete ke imodu uwem” ony �un ekpep mm �o “mmenkp �o abana obio ub �on Abasi.”—Utom 1:3; 1 Cor-inth 15:7.

Etie nte edi ke ini mme apostle �es �uk �edude keGalilee ke enye �od �oh �o mm �o �efiak �eny �on Jerusa-lem. Ke ini enye osobode ye mm �o ke Jerusalem,enye �od �oh �o mm �o ete: “ �Ekukp �on Jerusalem, edi�eka iso �etie �ebet se Ete �ok �onw �on �ode, emi mbufo�ekekopde �eto mi; koro John eken �im owo baptism

ke mm �on, edi �edin �im mbufo baptism ke edisanaspirit ke usen ifan �ebede.”—Utom 1:4, 5.

Nte ini akade, Jesus afiak osobo ye mme apos-tle esie. Enye “ada mm �o �ow �or �o tutu es �im Betha-ny,” emi odude ke nkan edem usiahaut �in Obot Ol-ive. (Luke 24:50) Kpa ye kpukpru nkp �o oro enyeeket �inde �on �o mm �o abana im �o ndiny �on heaven,mm �o �es �uk �ekere ke Obio Ub �on esie edit �on �o ndi-kara is �on ke ebe oro.—Luke 22:16, 18, 30; John14:2, 3.

Mme apostle �eb �up Jesus �ete: “ �Ob �on, nte afo�om �on �ot �on �o ntak ayak obio ub �on �on �o Israel keemi?”

¯Nkuk �ure se enye �ob �or �ode mm �o edi: “Inaha

in �o mbufo ndifi �ok mme ini mme mme eyo emiEte en �imde ke idak odudu esiemm �o.” Ekem enyeafiak et �in utom emi mm �o �enyenede ndinam ete:“Mbufo �eyeb �o odudu ke ini edisana spirit edideedidoro mbufo ke idem, ndien mbufo �eyetie ntie-nse �ebana mi ke Jerusalem ye ke of �uri Judea yeSamaria tutu es �im ata ut �it ikpehe is �on.”—Utom 1:6-8.

Mme apostle �edu ke Obot Olive ye Jesus keini enye �ot �on �ode ndid �ok eny �on. Ke mıb �ighike,nt �oneny �on iyakke mm �o �ek �ut enye aba. Ke Jesusama ekeset, enye ama emen idem owo es �ine. Ediidahaemi enye afiak akabade spirit �ony �on heav-en. (1 Corinth 15:44, 50; 1 Peter 3:18) Nte mmeanam-akpanik �o apostle �es �uk �edade �ese �eny �on,“owo iba emi �es �inede mfia �of �on” �eda �ekperemm �o. Owo iba emi �edi mme angel emi �emendeidem owo �es �ine, mm �o �eb �up mme apostle oro �ete:“Mbon Galilee, ntak emi mbufo �edade �ese ikpa-eny �on? Jesus emi �ekemende �ekp �on mbufo �ed �ukikpaeny �on eyedi kpa ke ukem us �un emi mbufo�ek �utde nte enye od �ukde ikpaeny �on.”—Utom 1:10, 11.

Owo ikofrike obukpon in �o of �uri ekondo ke iniJesus okoyomde ndiny �on heaven, mme mbet esieoro �ekenamde akpanik �o kp �ot �ekek �ut ini enye ada-

EDIWAK OWO �EK �UT JESUS MBEMISO PENTECOSTMATTHEW 28:16-20 LUKE 24:50-52 UTOM 1:1-12; 2:1-4

310

hade. Enye edifiak idi “kpa ke ukem us �un emi,”id �ighe of �uri ekondo �edidi �on �o ke enye �ot �on �o ndi-kara ke Obio Ub �on ke heaven.

Mme apostle �efiak �eny �on Jerusalem. Mm �o�esop idem �ot �okiet ye mme mbet eken ke mmeusen oro �etienede. “Mary eka Jesus ye ndit �oekaesie iren” �etiene �esop idem do nko. (Utom 1:14)Mm �o �ek �ob �o ke akam.

¯Nkp �o kiet emi �eb �onde akam

�ebana edi mbet emi �edimekde �ete ada itie Ju-das Iscariot man mme apostle �es �uk �edi 12. (Mat-thew 19:28) Mm �o �eyom mbet emi okodude ok �utse Jesus akanamde ony �un ok �ut ini emi enye eset-de ke nkpa. Ntre mm �o �es �in afia man �edi �on �o owoemi �ekpemekde. Akpatre ini emi Bible et �inde nte�edade afia �edi �on �o uduak Abasi edi emi. (Psalm109:8; Mme

¯Nke 16:33) �Emek Matthias. Etie nte

enye ekedi kiet ke otu mbet 70 oro Jesus okosio-de �od �on �ekekw �or �o ik �o, ndien “ �ebat enye �edian yemme apostle duopekiet.”—Utom 1:26.

Usen duop ke Jesus ama �ok �od �ok heaven, mmeJew �en �im Us �or �o Pentecost eke isua 33.

¯Nkp �o nte

mbet Jesus 120 �esop idem ke ubet eny �on kiet keJerusalem. Ini kiet, uyom emi etiede nte uyom ata�okp �os �on of �um �oy �oh �o uf �ok oro. Mm �o �ek �ut mmeedeme eke �ebietde edemeikan nte �edemede �edo-ro mm �o owo kiet kiet ke ibuot. Kpukpru mbet oro�et �on �o ndisem nsio nsio usem. Edisana spirit oroJesus �ok �onw �on �ode ke �en �o mme mbet esie emi!—John 14:26.

˙ JESUS OW �UT EDIWAK OWO IDEM˙ ENYE �ONY �O

¯N HEAVEN

˙ JESUS �ON �O¯NKP �O NTE MBET 120 EDISANA SPIRIT

� Mmanie idu ke ini Jesus �on �ode mme mbet itemke obot kiet ke Galilee, ndien nso ke enye�od �oh �o mm �o?

� Usen ifan ke Jesus ada ow �ut mme mbet esieidem ke �ema �ekenam enye eset, ndien nso keenye anam?

� Didie ke Jesus �ok �ony �on, didie ke enye edifiak idi?� Nso it �ibe ke usen Pentecost eke isua 33?

137

Ke usen duop ama ekebe t �on �o nte Jesus �ok �o-ny �on heaven, �ema �en �o mme mbet edisana spir-it ke usen Pentecost. Emi ama ow �ut ke Jesuses �im heaven.

¯Nkp �o enwen ama et �ibe emi oko-

w �utde ke enye es �im heaven. Mbemiso �et �on �o-de Stephen �ewot ke ntak emi enye �ok �okw �or �odeik �o, enye ama �od �oh �o ete: “Sese! Mmok �ut eny �onnte ebererede ye Eyen owo nte adade ke ub �oknnasia Abasi.”—Utom 7:56.

Ke ini Jesus �ony �onde ekes �im Ete esie keheaven, enye ekenyene ndibet tutu ekem iniemi anade enye anam se �ekewetde ke

¯Nwed

Abasi. Spirit Abasi ama anam David ewet ete:“Jehovah �od �oh �o �Ob �on mi [Jesus] ete: ‘Tie mike ub �ok nnasia tutu nda mme asua fo nn �imnte udoriukot fo.’ ” Ke Abasi ama akanam mmeasua Jesus �edi udoriukot, Jesus ayaka ‘akakanmme asua esie.’ (Psalm 110:1, 2) Edi nso ke Je-sus edinam ke heaven ke ini enye mıkanke ka-na mme asua esie?

�Ema �et �on �o esop Christian ke Pentecost ekeisua 33. Jesus ama etie ke heaven akara mmembet esie emi �ekedade edisana spirit �eyetaran. (Colossae 1:13) Enye ama anwam mm �oke utom ukw �or �oik �o mm �o ony �un et �im mm �o idem�on �o utom emi mm �o �edinamde ke ini iso. Nsout �o utom edidi oro? Mbon emi �enamde akpan-ik �o tutu es �im nkpa �eyeset �eketiene Jesus �ekarake Obio Ub �on oro ke heaven.

Owo kiet emi inenerede idi �on �o, emi editie-nede Christ ikara edi Saul. �Ekenenede �edi �o-n �o enye nte Paul; eny �in Rome esie ekedi emi.Enye ekedi eyen Jew, ama esiny �un es �in idemen �im Ibet Abasi, edi mme adaiso ido ukponomme Jew �ema �et �un enye us �un tutu enye eny �i-me �ewot Stephen. Enye ama “es �in mbet �Ob �onnd �ik ke idem ony �un oyom ndiwot mm �o,” ekemaka Damascus ndikom �um mm �o. Caiaphas emi

ekedide Akwa Oku �ok �on �o enye odudu ete akado okom �um mbet Jesus emen edi Jerusalem.(Utom 7:58; 9:1) Nte Saul os �uk akade ke us �un,unwana ama akan enye ok �uk, enye ony �un �odu �oke is �on.

Enye ama okop uyo �od �oh �ode enye ete: “Saul,Saul, ntak emi afo �ok �ob �ode mi?” Saul amaob �up ete: “Afo edi anie, �Ob �on?” Uyo oro afiak

CHRIST ETIE KE UB �OK NNASIA ABASIUTOM 7:56

312

�od �oh �o enye ete: “Ami ndi Jesus, emi afo �ok �o-b �ode.”—Utom 9:4, 5.

Jesus ama �od �oh �o Saul aka Damascus eke-bet tutu im �o it �in se enye edinamde. Edi �ekemo-m �um Saul �eka do sia unwana oro ama anamenye oforo nnan. Mbet Jesus emi ekerede Ana-nias ke Damascus ama ok �ut nkuk �ut. Ke nkuk �utoro, Jesus ama eteme enye ebiet emi enye edi-kade ikok �ut Saul. Nd �ik ama anam Ananias ndi-ka, edi Jesus ama �od �oh �o enye ete: “Owo emiedi owo eke mmekde nte ada eny �in mi akaiso mme id �ut ye ndidem ye ndit �o Israel.” �Ema�enam Saul afiak ok �ut us �un, enye ama ony �un“ �ot �on �o ndikw �or �o Jesus . . . ete ke Enye ediEyen Abasi.”—Utom 9:15, 20.

Jesus ama anwam Paul ye mbon eken ndis �inif �ik nnam utom ukw �or �oik �o emi enye �ok �ot �on �ode.Abasi ama �odi �on ony �un anam mm �o �ek �ut unen.Ke nkp �o nte isua 25 �ema �ekebe t �on �o ke iniemi Jesus ow �utde Paul idem ke us �un emi enyeasanade aka Damascus, Paul ama ewet ete ke�ekw �or �o eti mb �uk “ �en �o kpukpru edibotnkp �o keidak ikpaeny �on.”—Colossae 1:23.

Ke ediwak isua ama ekebe, Jesus ama anamapostle John emi enye akamade etieti ok �utnsio nsio nkuk �ut. Mme nkuk �ut emi �edu kenwed Ediyarade ke Bible. Mme nkuk �ut emi keJohn akada ok �ut nte Jesus �ot �on �ode ukara keObio Ub �on heaven. (John 21:22) “[John oko-du] ke usen �Ob �on ke odudu spirit.” (Ediyara-

de 1:10) Ini ewe ke se enye okok �utde emi eke-t �ibe?

Imet �im id �un �ode pr �ofesi Bible iny �un ik �ut ke“usen �Ob �on” �ok �ot �on �o ke eyo nny �in. Akpa ek �onererimbot ama �ot �on �o ke isua 1914. T �on �o oro,imok �ut ek �on, ndi �oi ud �on �o, akan, unyekis �on, yemme nkp �o enwen emi Jesus �ok �od �oh �ode mmeapostle esie ke �edidi “idi �on �o edidu” im �o yeeke “akpatre ini.” (Matthew 24:3, 7, 8, 14) Owoikw �or �oke ik �o ke mme obio emi mbon Rome �eke-karade kp �ot, edi �ekw �or �o ke of �uri ererimbot.

Abasi ama �on �o John spirit esie ewet se mmenkp �o emi �edade �ebana. Enye �ok �od �oh �o ete: “Keemi edinyana ye odudu ye obio ub �on Aba-si nny �in ye odudu Christ esie �emedi.” (Edi-yarade 12:10) Emi �ow �or �o ke Obio Ub �on Abasiemi Jesus ekesikw �or �ode abana �ot �on �o ndikarake heaven!

Kpukpru mbon emi �edide ata mbet Jesus�eda emi nte eti mb �uk. Mm �o �eda ik �o John emi�ed �on idem mm �o es �it, oro edi: “Ntre �edara,mbufo mme heaven ye mbufo emi �ed �unde kees �it! Mb �om is �on ye inyan, koro Devil omos �uh �o-de etiene mbufo, enye asana ye akwa iyates �it,sia enye �ofi �okde ete ini im �o edi ibio.”—Ediyara-de 12:12.

Jesus ibetke aba ke ub �ok nnasia ete esie.Enye ke akara idahaemi, ndien enye �om �on osobokpukpru mme asua esie ke mıb �ighike. (Mme He-brew 10:12, 13) Nso nti nkp �o ke idik �ut ke ini iso?

˙ JESUS ETIE KE UB �OK NNASIA ABASI˙ SAUL AKABADE EDI MBET

˙ IMENYENE NTAK NDIDAT ES �IT

� Nso ke Jesus akanam ke enye ama ekes �im heaven?� Ini ewe ke “usen �Ob �on” �ok �ot �on �o, ndien nso iket �ibe ke oro ebede?� Nso ntak ke inyene ndidat es �it?

138

313

Esis �it ini ke Jesus ama akana baptism, ata idi �okasua emi ekebierede ndinam enye ibak amaaka okodomo enye mbemiso enye �ot �on �ode utomukw �or �oik �o. Devil ama odomo enye ediwak ini.Nte ini akade, Jesus ama et �in nkp �o abana owoibak emi ete: “Andikara ererimbot emi ke edi.Enye iny �un inyeneke odudu ke idemmi.”—John14:30.

Ke nkuk �ut kiet, apostle John ama ok �ut se �edi-namde ‘akwa dragon, kpa akani ur �ukik �ot emi�ekotde Devil ye Satan.’ �Eyesio owo ibak emiasuade mme owo mi �edu �ok ke is �on, ndien “enyeasana ye akwa iyates �it, sia enye �ofi �okde ete iniim �o edi ibio.” (Ediyarade 12:9, 12) Enyene edi-wak nkp �o emi anamde mme Christian �en �im kemmim �o idu uwem ke ‘ibio ini’ emi Satan enyene-de ye nte ke ib �ighike �eyetop ‘akwa dragon, kpaakani ur �ukik �ot’ oro �es �in ke edit �un �o ukpe. Enyeedis �ine do ke isua 1,000 emi Jesus edikarade keObio Ub �on Abasi.—Ediyarade 20:1, 2.

Nso idit �ibe ke is �on emi edide ebietid �un nny �inini oro? Mmanie �edid �un ke is �on, ndien uwem edi-tie didie? Jesus ke idem esie ama �ob �or �o mb �u-me emi. Ke ini enye �ok �on �ode uw �utnkp �o er �on yeebot, enye ama ow �ut nte nkp �o editiede ke ini isoye mbon oro �etiede nte er �on, emi �es �on �ode �eda�eny �un �enwamde ndit �oete Jesus. Enye nko amaet �in se idit �ibede in �o mbon oro �etiede nte ebot,oro edi mbon oro mınwamke ndit �oete Jesus.Enye �ok �od �oh �o ete: “ �Eyes �ibe mm �o [mme ebot]emi �efep ke nsinsi, edi �eyen �o ndinen owo [mmeer �on] nsinsi uwem.”—Matthew 25:46.

Ik �o Jesus emi anam se enye eket �inde ye abiat-ibet emi eketienede enye �ok �on �o ke eto et �imanwana nny �in. Jesus ik �od �oh �oke ete oro ke enyeeditiene im �o ikara ke Obio Ub �on heaven, nteenye �ok �od �oh �ode mme apostle emi �ekes �on �ode�eda ye enye. Utu ke oro, enye �ok �od �oh �o owo nwo

JESUS ANAM IS �O¯N EDI PARADISE ONY �U

¯N OK �URE

SE ABASI �OD �O¯NDE ENYE

1 CORINTH 15:24-28

314

˙ SE �EDINAMDE IN �O MME ER �O¯N YE EBOT

˙ EDIWAK OWO �EYED �U¯N KE PARADISE KE IS �O

¯N

˙ JESUS OW �UT KE IM �O IDI US �U¯N YE AKPANIK �O YE UWEM

139

emi akakabarede es �it ete: “Ke akpanik �o ke nd �oh �ofi mf �in emi, Afo oyodu ye ami ke Paradise.” (Luke23:43) Emi ama anam ete oro odori eny �in ndiduke Paradise emi edide ata ediye itie emi �et �odendiye flawa �ey �oh �o, ndiye nkp �o enwen �eny �un �edu-de. Mbon oro �ebietde er �on nko mf �in, emi �ediny �un�en �ode “nsinsi uwem,” �eyetiene �edu ke Paradiseoro.

Se Jesus �ok �onw �on �ode emi ekem ye se apos-tle John eket �inde abana uwem ke is �on ke iniiso. Enye �ok �od �oh �o ete: “Ebietid �un Abasi omo-du ye owo, enye oyony �un od �un ye mm �o, ndienmm �o �eyedi ik �ot esie. Abasi ke idemesie oyony �unodu ye mm �o. Ndien enye �oy �okw �oh �ode kpukprumm �oneyet ke eny �in mm �o efep, nkpa idiny �un id �u-he aba, mf �uh �o mme ntuana mme ubiak idiny �unid �uhe aba.

¯Nkani nkp �o �ema �ebe �efep.”—Ediyara-

de 21:3, 4.�Eyenam abiatibet oro eset man enye ekeme

ndidu ke Paradise oro. Edi id �ighe enye ikp �on ke�edinam eset. Se Jesus eket �inde ow �ut ke �eyetiene�enam mbon enwen �eset. Enye �ok �od �oh �o ete: “Inike edi eke kpukpru mme andidu ke udi editi �edi-kopde enye uyo �ew �on �o �edi, mbon oro �ekenamdese if �onde �eyeset ke nkpa �ed �uk uwem, mbon oro�ekenamde se idi �okde �eyeset ke nkpa �ed �uk ikpe.”—John 5:28, 29.

Nso ke mme apostle emi �ekes �on �ode �eda yeJesus ye owo ifan eken emi �edidude ye Jesuske heaven �edinam? Bible �od �oh �o ke “mm �o �eyedimme oku Abasi ye Christ, �eyeny �un �ekara nte ndi-

dem ye enye ke isua t �os �in kiet.” (Ediyarade 20:6)Mbon emi �editienede Christ ikara mi �ema �edo-du ke is �on. Ntem mm �o �eyedi �on �o nte �edikarademme owo ke is �on emi, �eyeny �un �etua mm �o mb �om.—Ediyarade 5:10.

Jesus ayanam mme owo mi ke is �on �eb �o uf �onuwa ufak oro enye akawade ony �un osio mm �oke uf �un idi �oknkp �o oro mm �o �ekedade-da �emana.Enye ye mbon emi �editienede enye ikara �eyenammme owo ke is �on �ef �on �ema. Ini oro ndien ke mmeowo �edidu ut �o uwem emi Abasi okoyomde Adamye Eve �edu ke ini enye okobotde mm �o, ony �un�od �oh �o mm �o �ewak �eny �un �ey �oh �o is �on.

¯Nkpa emi

mme owo �ekpade ke ntak idi �oknkp �o Adam idid �u-he aba nko!

Ini oro Jesus ayanam kpukpru se Jehovah�od �onde enye. Ke ut �it T �os �in Isua Ukara oro, Jesusayayak Obio Ub �on ye ubonowo oro �enamde �of �onama �on �o Ete esie. Apostle Paul et �in nte nkp �o edi-tiede ke Jesus ama okos �uh �ode idem anam emiete: “Ke �ema �ekeyak kpukpru nkp �o �es �in enye keidak, adanaoro Eyen nko oyos �uk idem �on �o Enyeemi akadade kpukpru nkp �o es �in enye ke idak,man Abasi ekpedi kpukpru nkp �o �on �o kpukpruowo.”—1 Corinth 15:28.

Imok �ut mi ke Jesus edi ata akpan owo emi Je-hovah adade anam kpukpru se enye aduakde.Ndien nte enye os �uk akade iso anam uduak Aba-si ke nsinsi, enye ayanam se enye eket �inde aba-na idemesie ete: “Ami ndi us �un ye akpanik �o yeuwem.”—John 14:6.

� Nso idit �ibe in �o Devil emi edide asua owo ke ini iso?� Mmanie �edidu ke Paradise, ndien uwem editie didie ini oro?� Nso ke Jesus edinam mbemiso t �os �in isua oro ok �ure, ndien nso ke enye edinam ke ut �it t �os �in isua oro?

316

SITUA OWO MB �OMJesus ama �of �on ama. Enye ikenyenekemf �ina emi mme owo �esinyenede. Kpa yeoro, enye ikemenke iso ifep ke ini mmeowo �enyenede mf �ina mme ndid �oh �o,‘mbubehe mbufo edi oro.’ Edi enye amaesitua mme owo mb �om ony �un anamnkp �o emi mme owo mıkpamaha ndinamman anwam mm �o. Se nte enye akanamdeemi ke Ibuot 32, 37, 57, 99.

DI SE OWO ASA¯NADE EKPERE

Kpukpru owo—nkpri ye ikp �o— �ema �esi-sana �ekpere Jesus sia enye ikesinamkenkp �o nte owo emi mınyeneke ini in �oowo, mme ndinam nkp �o nkwe owo nkweowo. Ama esinem mme owo ndidu ye Je-sus sia mm �o �ema �ek �ut ke enye enenedeama mmim �o. Edieke oyomde ndik �ut seis �uk it �inde emi, se Ibuot 25, 27, 95.

SIB �O¯N AKAM

Jesus ama esib �on akam etieti—ke inienye odude ikp �on mme ke ini enye odu-de ye ik �ot Abasi. Enye ama esib �on akamkpukpru ini, id �ighe ke ini udia kp �ot. Enyeama esik �om Ete esie ke akam, otoroenye, ony �un �od �oh �o enye eteme im �o seikpanamde mbemiso enye anamde nkp �o.Se nte enye akanamde emi ke Ibuot 24,34, 91, 122, 123.

KˆUMA IDEMFO KP �OT

Jesus ama esinwam mme owo idem keini enye okoyomde ndidu �ok odudu. Enyeik �od �oh �oke mm �o �ekp �on im �o, ke iyom ndi-du �ok odudu. Jesus oyom nny �in ima mmeowo ntre nko, utu ke ndima idem nny �inkp �ot. Se nte Jesus ekpepde nny �in ndi-nam emi ke Ibuot 19, 41, 52.

SIFEN N �O OWOJesus ekekpep mme owo ete �esifen �en �oowo; enye ke idemesie ama esifen �on �ombet esie ye mbon enwen. Se nte enyeakanamde emi ke Ibuot 26, 40, 64, 85,131.

S �IN IDEM KE¯NKP �O ABASI

Mme pr �ofet �ema �etet �in ke ediwak mmeJew idin �imke ke Jesus edi Messiah, yente ke mme asua �eyewot enye. Ntre, emiakpakanam Jesus �od �oh �o ke uf �on id �uhendiwot idem ke utom Abasi sia im �od �o-di �on �o ke ediwak owo idimaha ndikop seikw �or �ode. Edi Jesus ikanamke oro, enyeama enenede es �in idem ke nkp �o Abasi.Enye ama en �im ata eti uw �utnkp �o �on �okpukpru nny �in emi itienede enye, akpanakpan ke ini mme owo �ek �ob �ode nny �inmme ke ini mme owo mımaha ndikopukw �or �oik �o nny �in. Se it �inde emi odu keIbuot 16, 72, 103.

S �UH �ODE IDEMJesus ama �of �on ama; id �uhe owo emi eke-bietde enye ke nkp �o ndomokiet—ke ifi �ok,ke �oni �on, ke edinam, ke odudu, ye kekpukpru nkp �o. Edi enye ama os �uh �odeidem anam nkp �o �on �o mme owo. Oyok �utemi ke Ibuot 10, 62, 66, 94, 116.

NYENE IMEKe ini mme apostle ye mbon enwen mı-kanamke se Jesus ekekpepde mme ndiduuwem nte enye okodude, Jesus ama akaiso ekpep mm �o nkp �o ke ime. Enye amaesikpep mm �o nkp �o kiet ediwak ini mananwam mm �o �et �im �ekpere Jehovah. Sente Jesus ekenyenede ime ke Ibuot 74,98, 118, 135.

NTE AFO EKPEKPEBEDE JESUS

MATTHEW1:18-25 42:1-12 72:13-23 83:1-12 113:13-17 124:1-11 134:12 184:13-22 224:23-25 245:1–7:29 358:1-4 258:5-13 368:14-17 238:18 448:19-22 658:23-27 448:28-34 459:1-8 269:9-13 279:14-17 289:18-22 469:18, 23-26 479:27-34 489:35–10:15 4910:16–11:1 5011:2-15 3811:16-30 3912:1-8 3112:9-14 3212:15-21 3312:22-32 4112:33-50 4213:1-53 4313:54-58 4813:55, 56 914:1-12 5114:13-21 5214:22-36 5315:1-20 5615:21-31 5715:32–16:12 5816:13-27 5916:28–17:13 6017:14-20 6117:22–18:5 6218:6-20 63

18:21-35 6419:1-15 9519:16-30 9620:1-16 9720:17-28 9820:29-34 9921:1-11 10221:12, 13 10321:14-17 10221:18, 19 10321:19-27 10521:28-46 10622:1-14 10722:15-40 10822:41–23:24 10923:25–24:2 11024:3-51 11125:1-13 11225:14-30 11325:31-46 11426:1-5 11526:6-13 10126:14-19 11526:20 11626:21-29 11726:30 12326:31-35 11826:36-46 12326:47-56 12426:57-68 12526:69-75 12627:1-11 12727:12-14 12827:15-17 12927:18, 19 12827:20-30 12927:31, 32 13027:33-44 13127:45-56 13227:57–28:2 13328:3-15 13428:16-20 137

MARK1:1-8 111:9-11 121:12, 13 13

1:14, 15 201:16-20 221:21-34 231:35-39 241:40-45 252:1-12 262:13-17 272:18-22 282:23-28 313:1-6 323:7-12 333:13-19 343:19-30 413:31-35 424:1-34 434:35-41 445:1-20 455:21-34 465:22-24 475:35-43 476:1-6 486:3 96:6-11 496:12, 13 506:14-29 516:17-20 186:30-44 526:45-56 537:1-23 567:24-37 578:1-21 588:22-38 599:1-13 609:14-29 619:30-37 629:38-50 6310:1-16 9510:17-31 9610:32-45 9810:46-52 9911:1-11 10211:12-18 10311:19-33 10512:1-12 10612:13-34 10812:35-40 10912:41–13:2 110

13:3-37 11114:1, 2 11514:3-9 10114:10-16 11514:17 11614:18-25 11714:26 12314:27-31 11814:32-42 12314:43-52 12414:53-65 12514:66-72 12615:1 12715:2-5 12815:6-19 12915:20, 21 13015:22-32 13115:33-41 13215:42–16:4 13316:5-8 134

LUKE1:5-33 11:34-56 21:56 41:57-79 32:1-20 52:21-39 62:40-52 103:1-18 113:19, 20 183:21, 22 124:1-13 134:14, 15 204:16-31 214:31-41 234:42, 43 245:1-11 225:12-16 255:17-26 265:27-32 275:33-39 286:1-5 316:6-11 326:12-16 346:17-49 357:1-10 36

7:11-17 377:18-30 387:31-35 397:36-50 408:1-3 418:4-18 438:19-21 428:22-25 448:26-39 458:40-48 468:40-42 478:49-56 479:1-5 499:6 509:7-9 519:10-17 529:18-26 599:27-36 609:37-43 619:43-48 629:49, 50 639:51-62 6510:1-24 7210:25-37 7310:38–11:13 7411:14-36 7511:37-54 7612:1-34 7712:35-59 7813:1-21 7913:22–14:6 8214:7-24 8314:25-35 8415:1-10 8515:11-32 8616:1-13 8716:14-31 8817:1-10 8917:11-19 9217:20-37 9318:1-14 9418:15-17 9518:18-30 9618:31-34 9818:35–19:10 9919:11-28 10019:29-44 102

MME ITIE¯NWED ABASI Akpa n �omba emi ok �utde ke idak eny �in

¯Nwed Abasi edi ibuot nwed oro.

19:45-48 10320:1-8 10520:9-19 10620:20-40 10820:41-47 10921:1-6 11021:7-38 11122:1-13 11522:14-18 11622:19-23 11722:24-38 11822:39-46 12322:47-53 12422:54 12522:54-62 12622:63-65 12522:66–23:3 127

23:4-16 12823:18-25 12923:24-31 13023:32-43 13123:44-49 13223:50–24:3 13324:4-12 13424:13-49 13524:50-52 137

JOHN1:6-8, 15-28 111:29-51 141:32-34 122:1-12 152:12-22 162:23–3:21 17

3:22–4:3 184:3-43 194:43-54 205:1-16 295:17-47 306:1-13 526:14-25 536:25-48 546:48-71 557:1 567:2-10 657:11-32 667:32-52 678:12-36 688:37-59 699:1-18 709:19-41 71

10:1-21 8010:22-42 8111:1-16 8911:17-37 9011:38-54 9111:55–12:11 10112:12-19 10212:20-27 10312:28-50 10413:1-17 11613:18-30 11713:31-38 11814:1-31 11915:1-27 12016:1-33 12117:1-26 12218:1 123

18:2-12 12418:13, 14 12518:15-18 12618:19-24 12518:25-27 12618:28-35 12718:36-38 12818:39–19:5 12919:6-17 13019:17-24 13119:25-30 13219:31–20:1 13320:2-18 13420:19-29 13521:1-25 136

akama-ukp �oh �ode emianamde akpanik �o 78

akama-ukp �oh �ode emianamde ukwanido 87

asuan nkpas �ip 43asuan nkpas �ip emi edede idap 43ata vine 120b �op uf �ok ke eny �on itiat 35camel ndibe ke odudu abiabon 96ebeakpa ye ebiereikpe 94edidem adahado �on �o akama-is �on 64edidem emi akade ek �on 84er �on emi okosopde 63er �on ye ebot 114ete esin �o ndit �o nti nkp �o 35Eti Ekpemer �on 80eti owo Samaria 73eto fig 79eyen emi okosopde 86�ed �uh �orede mfanifa �esiono,

�emen camel 109�ekpe mbonutom denarius 97�ek �ut ok �uk emi okosopde 85idi �ok ud �o 86inuen ye ekponid �im 35in �un is �on 35itiat idakis �on uf �ok 35iy �ire 43kot mme ubuene us �or �o 83kubon pearl ke iso edi 35

leaven ke ndomuyo 43leaven mme Pharisee 58mbio ke eny �in eyenete fo 35mbon emi mımaha ndika ikot udia 83mbonutom ke inwan vine 97mfafaha inuaotop 35mina 100mme akama is �on iba 40mme �ok �o owo 22mme �ot �oinwan �ewot eyen

enyene inwan 106ndib �op t �owa 84ndik �im obufa �of �on ndian ke akani 28ndi �oi mme �ot �oinwan 106ndi �oi spirit �efiak �edi 42ndit �o iba emi ete �ok �od �onde inwan 106ndit �oiban duop 112ndiyom akamba itie 83nkpas �ip ke nsio nsio is �on 43nkpas �ip mustard, mbu �otidem 89nkpas �ip mustard, Obio Ub �on 43nkpas �ip wheat akpa,

ekem et �ibe onw �um mfri 103nkp �outo eke ed �ibede ke inwan 43nkpri ndit �o ke anwaurua 39obufa wine, nkani ikpa wine 28odudu abiabon 96of �un emi anamde akpanik �o

ony �un enyenede �oni �on 111of �un emi ebetde eteuf �ok �ony �on edi 78

of �un emi mıfenke in �o owo 64of �un emi �ony �onde inwan 89ok �uk drachma emi okosopde 85owo emi of �unde is �on 65owo inyene �ob �op uf �ok ubonnkp �o 77owo inyene ye Lazarus 88�ob �o a-tax ye Pharisee 94�os �onurua pearl 43talent 113ufan emi ey �irede ufan 74unen �od �on ndit �o ke idak mba 110us �or �o nd �o edidem 107wheat ye mbiet 43

MME EKEBE

“Ke Mme Usen Edinam Mm �o �Esana” 6Isan Idates �it 10Mbon Samaria �Ekedi Mmanie? 19Se Demon Esinamde Mme Owo 23Mme Uw �utnkp �o Oro �Ebanade

Utreudia 28Ndit �in Ik �o Mfiak Nt �in ke Ini

�Ekpepde Owo¯Nkp �o 35

Ibibiak Esie Akabade EtieNte Nt �oi Iy �ip 123

Inwan Iy �ip 127Nte �Ekesimiade Owo 129

“K �on Enye ke Eto” 132

MME UW �UT¯NKP �O (

`MM

ˆE

¯NKE) N �omba emi ke idak �edi mme ibuot nwed emi.

PR �OFESI EBIET �EKET �I¯NDE EBIET OKOSUDE IBUOT

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Edimana ke Bethlehem Micah 5:2 Luke 2:1-6 5, 7, 67����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�Eyemen enye �eka Egypt, �emen �eny �on �edi Hosea 11:1 Matthew 2:13-15, 19, 20 8����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�Eyeyom ndiwot enye nsek,�eyewot nsek ndit �o, mme eka �etuana Jeremiah 31:15 Matthew 2:17, 18 8

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�Oy �okw �or �o ub �oh �o-uf �un �on �o mbuotek �on Isaiah 61:1, 2 Luke 4:17-21 21����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Edid �un ke Capernaum ke Galilee Isaiah 9:1, 2 Matthew 4:13-17 22, 67����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�Oy �ok �ok ediwak owo ud �on �o Isaiah 53:4 Matthew 8:16, 17 23����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Idit �oh �oke ke efak Isaiah 42:1-4 Matthew 12:16-21 33����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Edida uw �utnkp �o ikpep owo nkp �o Psalm 78:2; Isaiah 6:9, 10 Matthew 13:13-15, 34, 35 43����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Ediwat ass id �uk Jerusalem Zechariah 9:9 Matthew 21:1-9 102����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Ediwak owo idibu �otke idem ye enye Isaiah 6:10; 53:1 John 12:37, 38 104����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Ata ufan esie edida enye �on �o Psalm 41:9 John 13:18, 21 117����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Mbet �eyesuana �ekp �on enye �efene Zechariah 13:7 Matthew 26:31, 54-56 118, 124����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�Eyesua enye ke unana ntak Psalm 35:19; 69:4 John 15:24, 25 120����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Mbonek �on �eyedeme �of �onidem esie Psalm 22:18 John 19:23, 24 131����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

It �on ayasat enye ke eto Psalm 22:15 John 19:28 132����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�Eyek �im enye ke enye ama akakpa Zechariah 12:10 John 19:34, 37 133����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Owo idib �unke enye �okp �o Psalm 34:20 John 19:36 133����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

NDUS �UK PR �OFESI EMI �EBA¯NADE MESSIAH

Edieke oyomde ndifi �ok nkp �o enwen, mb �ok ka www.jw.org/efi, mıd �ighe k �ut Mme Ntiense Jehovah.