«Ο ησυχασμός ως έριδα μεταξύ Ανατολής και ΔυτικήςΕκκλησίας»

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛΙΔΑ

Ι. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 2

ΙΙ. ΗΣΥΧΑΣΤΙΚΗ ΕΡΙΔΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 - 3

ΙΙΙ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 3

Α. ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ 3 - 6

Β. Η ΗΣΥΧΑΣΤΙΚΗ ΕΡΙΔΑ 6 – 9

IV. Η ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 9 - 14 V. ΕΡΜΗΝΕΙΑ 14 - 16

VI. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 16 - 18

VII. ΕΠΙΛΟΓΟΣ 18

VIII. ΤΕΛΙΚΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΞΑΤΑΛΟΓΟΣ 19 - 20

Ηρακλής Ψάλτης

1

Ι. ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η ησυχαστική έριδα, που απασχόλησε το Βυζάντιο καιτον χριστιανικό κόσμο κατά το 14ο αιώνα, έθεσε σεδοκιμασία την δογματική – ιδεολογική ταυτότητα τηςΑνατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας έναντι της ΔυτικήςΡωμαιοκαθολικής, που αντιπαρέθετε στην «αποδεικτική»θεωρία των Πατέρων τον αριστοτελικό σχολαστικισμό.

Η διαφορά αυτή ανέδειξε σταδιακά την υπεροχή τηςΟρθοδοξίας, επιβεβαίωσε και στην πράξη την θέση της ότι ηδιττή μεθοδολογία της, η «αποδεικτική» και «διαλεκτική»,αποτελεί τον ασφαλέστερο και «ορθολογικότερο» δρόμο γιατην προσέγγιση του κτιστού και του ακτίστου. Επίσης,επαληθεύτηκε, ιδίως, στο πρόσωπο του αγίου ΓρηγορίουΠαλαμά, η θέση της, ότι, όταν προκύπτουν σοβαράθεολογικά ζητήματα, η «οικονομία» του Θεού φροντίζει ναεμφανιστούν φωτισμένοι πατέρες, για να δώσουν τιςδέουσες απαντήσεις στα σωτηριολογικά προβλήματα καισυνεπώς η πατερική εποχή συνεχίζεται ανά τους αιώνες.

Από την διένεξη αυτή η ορθοδοξία βγήκε ενισχυμένη,με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και στα κρίσιμα χρόνια πουθα ακολουθήσουν σε λίγο - άλωση και τετρακόσια χρόνιατουρκικής σκλαβιάς - θα αναλάβει ένα πρωταγωνιστικό ρόλογια τη «διάσωση» της πολιτιστικής ταυτότητας τουελληνικού έθνους και των περισσότερων βαλκανικών λαών.

Στην ανάλυση αυτής της έριδας θα αξιοποιήσουμετην μέθοδο την ιστορική και τη δογματική προσέγγιση,για να γνωρίσουμε αρχικά τα γεγονότα που συνδέονται μετην κρίση αυτή και στη συνέχεια εμβαθύνοντας νααναζητήσουμε τη δογματική διάσταση του προβλήματος.

Η εργασία αυτή θα ξεκινήσει με ένα σύντομοεννοιολογικό προσδιορισμό των βασικών όρων της, θασυνεχίσει με την ιστορική προσέγγιση κάνοντας μνείααρχικά στο μοναχισμό και στη συνέχεια στην ησυχαστικήέριδα. Κατόπιν θα αποπειραθεί να προσεγγίσει δογματικά τοθέμα, θα επιδιώξει να παρουσιάσει τις βασικές ερμηνείεςαυτής της κρίσης, θα προχωρήσει σε κάποιες παρατηρήσειςκαι θα τελειώσει με ένα σύντομο επίλογο.

ΙΙ. ΗΣΥΧΑΣΤΙΚΗ ΕΡΙΔΑ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ

2

Α1. Ορολογία Πριν προχωρήσουμε στην παρουσίαση του θέματος

κρίνουμε αναγκαίο να διευκρινίσουμε κάποια βασικήορολογία των εννοιών που θα χρησιμοποιηθούν και τουςπρωταγωνιστές αυτής της ρήξης. Επιλέγουμε για τονπροσδιορισμό τους ένα έγκυρο λεξικό της νεοελληνικής καιένα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Οι όροι αυτοί είναι :Ησυχία1 είναι η έλλειψη ταραχής, αναστατώσεων, εντάσεων….(Θεολογικά) : η υλική και πνευματική εγκράτεια (νήψη) πουβοηθούν στην κατάνυξη και στην εσωτερική γαλήνη τηςψυχής˙ βασική επιδίωξη του ησυχασμού.Ησυχασμός2 είναι το να ησυχάζει κανείς. (θρησκ) : τρόποςζωής των ασκητών κυρίως της Ορθόδοξης Εκκλησίας πουχαρακτηρίζεται από την αδιάλειπτη προσευχή και την τάσηπρος πλήρη απαλλαγή από τα ανθρώπινα πάθη˙ (ειδικ) τάσηπου εμφανίστηκε στο Άγιο Όρος κατά τον 14ο αιώνα καισύμφωνα με την οποία οι μοναχοί μέσω της συνεχούςπροσευχής και σε κατάσταση απόλυτης ησυχίας μπορούσαν ναπροσεγγίσουν συνειδητά το θείο και να αποκτήσουν θεοπτία,δηλαδή νοερή θέα του ακτίστου φωτός.Έλλαμψη είναι η λάμψη που γίνεται στο εσωτερικό κάποιου,(ειδικ) ο φωτισμός της ψυχής από το Θεό3.Γνόφος είναι το σκοτάδι4

Θέωση είναι η ένωση της ανθρώπινης φύσης με το θείο5.

Α2. Οι πρωταγωνιστέςΟι πρωταγωνιστές της θεολογικής αυτής διαμάχης ήταν

από πλευράς ησυχαστών οι : ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, ΓρηγόριοςΣιναϊτης, Ιωάννης ΣΤ Κατακουζηνός, Φιλόθεος Κόκκινος ,Μάρκος Κυρτός6, Νείλος Καβάσιλας και Νικόλαος Καβάσιλας,

1 Γ. Μπαμπινιώτης, «Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας», (Αθήνα: Εκδόσεις : Κέντρο λεξικολογίας, 2002), σελ.7362 Γ. Μπαμπινιώτης, όπ.παρ., σελ 7353 Γ. Μπαμπινιώτης, όπ. παρ. σελ 5884 J. Hofmann, «Ετυμολογικόν λεξικόν της αρχαίας ελληνικής» (Αθήνα 1974) σελ.53.5 Γ. Μπαμπινιώτης, όπ. παρ. σελ 7546 Α. Παναγιώτου, «Ησυχαστικά Α΄», (Αθήνα : Εκδοτικός οίκος Π.Κυριακίδη, 2006)

3

ενώ από πλευράς αντιησυχαστών οι : ΒΑΡΛΑΑΜ Καλαβρός,Γρηγόριος Ακίνδυνος, Νικηφόρος Γρηγοράς, ΙωάννηςΚυπαρισσιώτης, Δημήτριος Κυδώνης, Πρόχορος Κυδώνης.

ΙΙΙ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Α. Ο ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ

α1. Εν αρχή ην ο μοναχισμός

Πριν φτάσουμε στην ησυχαστική έριδα, ας ξεκινήσουνεαπό την «ρίζα» του, τον μοναχισμό. Ο μοναχισμόςθεωρείται κίνημα λαϊκών (και όχι κληρικών) πουαποζητούσαν την χαμένη αγνότητα των αποστολικών χρόνων,απέναντι στην εκκοσμικευμένη Εκκλησία που εδραιώνεται μετην υποστήριξη του κράτους.7

Ο μοναχισμός αποτελεί έναν από τους πανάρχαιουςεκκλησιαστικούς θεσμούς, ο οποίος γνώρισε στο πέρασματων αιώνων εξελίξεις και σχηματικές αλλαγές στην οργάνωσήτου, αλλά στην ουσία του παραμένει αναλλοίωτος, με σαφήπροσανατολισμό και σκοπό, την πνευματική τελείωση τουχριστιανού8.

α2. Ορθόδοξος μοναχισμός

Αν θέλουμε να ανακαλύψουμε την ουσία του ορθόδοξουμοναχισμού θα διαπιστώσουμε ότι οι μοναχοί ξεκινούν τηναγωνιστική πορεία τους για την κατάκτηση των τριώνσταδίων της πνευματικής ζωής, την κάθαρση, το φωτισμόκαι τη θέωση, με την αυτογνωσία, την ταπείνωση, τηνμετάνοια και την κάθαρση της καρδιάς. Επιθυμούν ναυλοποιήσουν και να βιώσουν πλήρως την εντολή του Θεού«αγαπήσεις Κύριον τον Θεόν σου εξ όλης της καρδίας σου

7 Δικτυακός τόπος : http://el.wikipedia.org/wiki (ημερομηνία ανάκτησης 9-1-2010)

8 Β. Φειδάς, «Μοναχισμός», ΤΟ ΒΗΜΑ Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, έκδοσησυνεργασίας : grande Encyclopedie Larousse, EncyclopaediaBritannica, ΕκδοτικόςΟργανισμός Πάπυρος, Τομ. 42, (Αθήνα 1997), 309-310 .

4

και εξ όλης της ψυχής σου και εξ όλης της διανοίας σου …και τον πλησίον σου ως σεαυτόν».

α3. Οι υποσχέσεις

Ο κάθε μοναχός δίνει τρείς υποσχέσεις ενώπιον τουΘεού: Η πρώτη υπόσχεση είναι αυτή της υπακοής, για νααπαλλαγεί από το ισχυρό πάθος της φιλοδοξίας ˙ δεύτερηείναι της παρθενίας, η οποία διακρίνεται σε σωματική καιψυχική, και θεραπεύει το πάθος της φιληδονίας˙ και τέλοςη τρίτη είναι της ακτημοσύνης, η οποία θεραπεύει τοπάθος της φιλαργυρίας- πλεονεξίας.

α4. Η προσευχή

Η προσευχή είναι το κύριο έργο του μοναχού. Ηπροσευχή είναι η εργασία του αλλά και η ανάπαυσή του. Ηπροσευχή είναι η ίδια του ζωή του. Και βεβαίως εννοούμεεκτός από την λατρευτική, κυρίως την νοερά, καρδιακήπροσευχή, την ΚΑΘΑΡΑ ΠΡΟΣΕΥΧΗ που είναι και η τελειότερημορφή της. Καρποί της καθαρής προσευχής, όπως αναφέρει οΆγιος Γρηγόριος Νύσσης, είναι «η απλότης, αγάπη,ταπεινοφροσύνη, καρτερία, ακακία και τα τοιαύτα».9 Για ναφθάσει ο μοναχός στην καθαρή προσευχή εγκαταλείπει ταπάντα. Και η εγκατάλειψη αυτή αποτελεί την ουσία τηςμοναστικής απαρνήσεως. Η προσευχή για να αποδώσει τουςκαρπούς της πρέπει να καλλιεργείται σ’ ένα περιβάλλονησυχίας σωματικής και ψυχικής. Αυτή είναι κατά τηνΟρθόδοξη Παράδοση η ησυχία των αισθήσεων, των λογισμώνκαι της καρδίας.

α5. Το παρελθόν του

Κοιτίδα του μοναχισμού θεωρείται η Αίγυπτος καθώςεκεί μαρτυρούνται ερημίτες από τα μέσα του 3ου μΧ αιώνα.Πατέρας του αναχωρητισμού φέρεται ο Άγιος Αντώνιος (251-356), που έζησε το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του σεσυνθήκες απομόνωσης, προσευχής και νηστεία. Στη συνέχεια

9Ιερόν Ησυχαστήριον Παντοκράτορος, «Περί μοναχισμού», στο διαδικτυακότόπο: http://www.impantokratoros.gr/14726ACB.el.aspx (ημερομηνίαανάκτησης 2-1- 2010)

5

μετά την Αίγυπτο ο μοναχισμός μεταδόθηκε στην Παλαιστίνη,την Συρία, την Μεσοποταμία, σε πολύ σύντομο χρονικόδιάστημα· εδραιώνεται δε στην Μικρά Ασία πριν το 340 καιγύρω στο 350 υπήρχαν ήδη μοναχοί και στην Δύση. ΣτηνΚωνσταντινούπολη ο μοναχισμός φτάνει από την Συρία περίτο 370. Στον κυρίως Ελλαδικό χώρο περιοχές, όπως το ΆγιονΌρος και τα Μετέωρα, υποδέχονται πρώτα ερημίτες και μετάοργανωμένα κοινόβια.

α6. Οι μορφές του

Ο μοναχισμός πήρε δυο μορφές, την μοναχική και τηνκοινοβιακή. Πρότυπο της πρώτης, όπως αναφέρθηκε είναι οΑντώνιος, και η άσκηση συνίσταται ουσιαστικά στηναπομόνωση, την προσευχή και την νηστεία. Η κοινοβιακήμορφή μοναχισμού ιδρύθηκε στην Άνω Αίγυπτο από τονΠαχώμιο σύγχρονο του Αντωνίου, ο οποίος, αφού υπηρέτησεστον αυτοκρατορικό στρατό και μαθήτευσε κοντά σε έναερημίτη, οργάνωσε με στρατιωτικό τρόπο το πρώτο μοναστικόκοινόβιο, στην δεξιά όχθη του Νείλου. Το κοινόβιο είχετην μορφή οχυρωμένου στρατοπέδου· οι μοναχοί ζούσανομαδικά με προσευχή και εργασίες, και άξονας της συνοχήςτης κοινοβιακής ζωής ήταν η υπακοή στον ηγούμενο. Σύνθεσητου μοναχικού και του κοινοβιακού προτύπου αποτέλεσε ηλαύρα, που ήταν μοναστήρια με χαλαρότερη κοινοβιακή ζωήαπό το πρότυπο του Παχωμίου. Στα μοναστήρια αυτάξεχωριστά κελιά ή σπήλαια συγκεντρώνονταν γύρω από ένανκοινό οίκο στον οποίο μαζευόταν για κοινή λατρεία οιμοναχοί τα Σάββατα και τις Κυριακές.

α7. Η Συνοδική ρύθμισή του

Επειδή οι μοναχοί συχνά ασκούσαν κριτική τόσο στηνεκκλησιαστική όσο και στην πολιτική ηγεσία καιγινόντουσαν έτσι «επικίνδυνοι», γι αυτό επιδιώχτηκε οέλεγχος τους. Το πρώτο ανώτατο συλλογικό όργανο τηςΕκκλησίας που ασχολήθηκε με την οργάνωση του μοναχικούβίου, υπήρξε η Δ' Οικουμενική Σύνοδος το 451. Στα πλαίσιάτης θεσπίσθηκαν κανόνες , που περιόριζαν τιςδραστηριότητες των μοναχών, ώστε να αποκλεισθεί η ανάμιξήτους σε κοσμικά θέματα, ενώ συγχρόνως ρύθμιζαν καιζητήματα διοίκησης του μοναστηριού και δικαιοδοσίας του

6

Ηγουμένου ή του Επισκόπου που ήταν ο μόνος πλέοναρμόδιος να εγκρίνει την ίδρυση νέων μονών.

α8. Η εικονομαχία

Παρά την απόπειρα ελέγχου τους οι μοναχοί, ιδίως τουμοναστηριού του Στουδίου10, έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλοκατά την περίοδο της εικονομαχίας. Έτσι, ο μοναχισμόςαναδεικνύεται ενισχυμένος από την εικονομαχική έριδα,αφού αποτελεί τη φωνή εκείνη της ορθής θρησκευτικήςσυνείδησης κάθε φορά που οι επίσκοποι κάνουν «εκπτώσεις»σε θέματα δόγματος.

Β. Η ΗΣΥΧΑΣΤΙΚΗ ΕΡΙΔΑ Αυτή διεξήχθη με σφοδρότητα σε τρεις περιόδους11 . Πιοσυγκεκριμένα :

β1. Η πρώτη περίοδος:Διήρκησε μεταξύ του 1334 και του 1341, όταν συνεκλήθηκαι η Σύνοδος. Αιτία της η αντίδραση εναντίον τηςησυχαστικής πρακτικής που προήλθε από τον Έλληνα καιΟρθόδοξο μοναχό τής Νότιας Ιταλίας Βαρλαάμ. τον Καλαβρό,ο οποίος αμφισβητούσε την αυτάρκεια της εκκλησιαστικήςπαράδοσης για την κατάκτηση τής θεογνωσίας. Ο ίδιοςτόνιζε την αναγκαιότητα της νοησιαρχικής κίνησης προς τονΘεό και δεχόταν τη φιλοσοφική αρχή της ακινησίας του Θεούστην υπερβατικότητα του. Ανάλογες ιδέες υποστήριζε και οφιλόσοφος και θεολόγος Νικηφόρος Γρηγοράς, και οΓρηγόριος Ακίνδυνος. Ο Βαρλαάμ κατηγόρησε με γραπτό καιμε προφορικό λόγο τους ησυχαστές μοναχούς ωςομφαλοψύχους / ομφαλοσκόπους και αποδοκίμαζε τη μέθοδοκαι τον σκοπό της ησυχαστικής μεθόδου, γι' αυτό καιπροσπάθησε να προκαλέσει την καταδίκη τους από τηνπατριαρχική σύνοδο.Οι Αγιορείτες μοναχοί ζήτησαν τη βοήθεια του αδελφού

τους Γρηγορίου Παλαμά, ο οποίος ανέλαβε τον αγώναεναντίον των κατακρίσεων και της θεολογίας του Βαρλαάμ10 Ν. Αγκαβανάκης, «Επίτομος Γενική ιστορία», (Αθήνα : Εκδόσεις Ν. Αγκαβανάκη, 1974) σελ.29411 Β. Φειδάς, «Ησυχασμός», ΤΟ ΒΗΜΑ Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, έκδοσησυνεργασίας : grande Encyclopedie Larousse, EncyclopaediaBritannica, ΕκδοτικόςΟργανισμός Πάπυρος, Τομ. 27, (Αθήνα 1997), 183-185 .

7

και συνέταξε τρεις τριάδες λόγων «Υπέρ τών ιερώςησυχαζόντων» και τον περίφημο «Αγιορείτικον Τόμον». Ο Βαρλαάμανταπάντησε με το Κατά Μασσαλιανών, στο οποίο επανέλαβετις κατηγορίες εναντίον τών ησυχαστών και εναντίον τηςθεολογίας τού Γρηγορίου Παλαμά. Η αποτυχία τού Γρηγορίου Ακινδύνου να συμβιβάσει τις

θεολογικές αντιθέσεις ανάγκασε τον διατακτικό πατριάρχηΚωνσταντινουπόλεως Ιωάννη Καλέκα να επέμβει. Κάλεσε τονΓρηγόριο Παλαμά και τους οπαδούς του στηνΚωνσταντινούπολη για να κριθούν, αλλά το γενικότεροπολιτικό και εκκλησιαστικό κλίμα ευνοούσε συμβιβαστικήλύση. Αρχικά, υπέρ του Γρηγορίου Παλαμά και των ησυχαστών είχε

ταχθεί ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ, υπέρ δε του Βαρλαάμ οπανίσχυρος μέγας δομέστικος 1ωόννης Καντακουζηνός. ΟΒαρλαάμ θεωρούσε βέβαιη την καταδίκη του Γρηγορίου Παλαμάκαι των ησυχαστών , αλλά η συρροή τους στηνΚωνσταντινούπολη ανέτρεψε τις προσδοκίες του. Ο Βαρλαάμστη συνέχεια επεδίωξε να αποτρέψει τη σύγκληση συνόδου,αλλά ήταν πλέον αργά. Η Σύνοδος (10 Ιουνίου 1341) δέχθηκετη θεολογία τού Γρηγορίου Παλαμά, ο δε Βαρλαάμ μευπόδειξη τού Ιωάννη Καντακουζηνού ζήτησε και έλαβεσυγνώμη από τον Γρηγόριο Παλαμά. Ο Βαρλαάμ, που δεδιακρινόταν για τη σταθερότητα του φρονήματός του12, κατέ-φυγε στη Δύση, χειροτονήθηκε επίσκοπος Ιέρακος και δίδαξετην ελληνική γλώσσα και φιλοσοφία σε πολλούς Δυτικούςανθρωπιστές.

β2. Η δεύτερη περίοδοςΑυτή παίρνει πολιτική χροιά λόγω του εμφυλίου13 και

διήρκησε μεταξύ του 1341 μέχρι και του 1347. Τα δεδομέναάλλαξαν , όταν μετά το θάνατο του αυτοκράτορα και τηνανάδειξη του Ιωάννη Καντακουζηνού σε επίτροπο τουανήλικου Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου και την αμφιταλάντευση τουπατριάρχη Ιωάννη Καλέκα ευνόησαν την ενεργοποίηση τουΒυζαντινού ανθρωπιστή Γρηγορίου Ακινδύνου, ο οποίος είχεδιαφωνήσει με την απόφαση τής Συνόδου (1341) και πίστευε

12 Κ. Παπαρηγόπουλος, «Ιστορία του Ελληνικού έθνους», (Αθήνα : Εκδοτικός οίκος Ελευθερουδάκη, τομ.5, σελ 193.13 Β. Χριστοφορίδης, «Οι ησυχαστικές έριδες κατά τον ΙΔ αιώνα» (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Παρατηρητής, 1993), σελ 25.

8

ότι μπορούσε να την ανασκευάσει. Ο ίδιος όμως δενκαταδικάστηκε προσωπικό και συνέχισε να διαδίδει τιςαντιθέσεις του. Η νέα ένταση συνδέθηκε και με τιςπολιτικές συγκρούσεις μεταξύ τού Ιωάννη Καντακουζηνού καιτών υποστηρικτών του ανήλικου Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου. Ηαποτυχία τού πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα να προσεταιριστείτους ησυχαστές και η συμπάθεια τους προς τον ανταπαιτητήτού θρόνου Ιωάννη Καντακουζηνό προκάλεσε την ανακίνησητού ησυχαστικού ζητήματος με την ενίσχυση και τουΓρηγορίου Ακινδύνου. Ανατρέπονται τα μέχρι τότε δεδομένακαι με συνοδικές αποφάσεις καταδικάστηκαν οι θέσεις τούΓρηγορίου Παλαμά, ο ίδιος μάλιστα κλείστηκε σε μοναστήρι(1342) και αργότερα στα δεσμωτήρια τού παλατιού, όπου καισυνέταξε επτά Αντιρρητικούς λόγους εναντίον τού ΓρηγορίουΑκινδύνου. Νέα Σύνοδος (1344) αναθεμάτισε τον ΓρηγόριοΠαλαμά και τους οπαδούς του, οι οποίοι υποστήριζανανοιχτά τον πανίσχυρο πλέον Ιωάννη Καντακουζηνό. Ηδεύτερη στέψη του Ιωάννη Καντακουζηνού στην Αδριανούπολη(21 Μαΐου 1346) από τον πατριάρχη Ιεροσολύμων Λάζαρο, ηδιακοπή τής εκκλησιαστικής κοινωνίας με τον πατριάρχηΚωνσταντινουπόλεως Ιωάννη Καλέκα για τη χειροτονία τουΓρηγορίου Ακινδύνου και η μεταστροφή υπέρ τού ΓρηγορίουΠαλαμά της βασιλομήτορος Άννας, όλα αυτά ενίσχυσαν τηθέση τών ησυχαστών. Η Σύνοδος του 1347 διακήρυξε την εμ-μονή στον Τόμο τής Συνόδου του 1341, καθαίρεσε τονπατριάρχη Ιωάννη Καλέκα, αποκατέστησε τον Γρηγόριο Παλαμάκαι τους ησυχαστές μοναχούς, επικύρωσε την καταδίκη τουΓρηγορίου Ακινδύνου και συνέταξε συνοδικό Τόμο πουσυμπλήρωνε τον Τόμο τής Συνόδου τού 1341. Πατριάρχηςεκλέχθηκε ο οπαδός του Γρηγορίου Παλαμά ησυχαστήςΙσίδωρος Βουχεράς, αρχιεπίσκοπος δε Θεσσαλονίκης οΓρηγόριος Παλαμάς. Ωστόσο, οι κοινωνικές ταραχές από τηστάση τών Ζηλωτών παρεμπόδισαν την εγκαθίδρυση τούΓρηγορίου Παλαμά στη Θεσσαλονίκη μέχρι το 1350. Ηαντίδραση εναντίον τών αποφάσεων τής Συνόδου δέκα περίπουεπισκόπων, και με κύριο υποστηρικτή τον ΝικηφόροΓρηγορά. αποδοκιμάστηκε από την ενδημούσα Σύνοδο του1351, η οποία συνέταξε Τόμον με κατάρριψη τωνεπιχειρημάτων των αντιησυχαστών και επικύρωση τηςθεολογίας του Γρηγορίου Παλαμά.

9

β3. Η τρίτη περίοδος Σ’ αυτήν σημειώνεται και ο οριστικός θρίαμβος τωνησυχαστών. Η τρίτη περίοδος (1351-1368) συνδέθηκε με τηδραστηριότητα των αδελφών Δημητρίου και Προχόρου Κυδώνη.Ο Δημήτριος Κυδώνης14, λόγιος, θεολόγος και πολιτικός,αξιωματούχος τού Ιωάννη Καντακουζηνού, επιδόθηκε στημετάφραση από τη λατινική γλώσσα τών έργων τού ΘωμάΑκινάτη Contra Genties και Summa Theοgiae, ενώ έδειξεφιλενωτικές τάσεις. Ο Πρόχορος Κυδώνης ήταν αντιησυχαστήςκαι πολέμιος του Γρηγορίου Παλαμά, είχε δε επηρεαστεί απότις μεταφράσεις των θωμιστικών έργων από τον αδελφό τουκαι υποστήριζε τις αρχές της σχολαστικής θεολογίας γιανοησιαρχική κίνηση προς γνώση τού Θεού. Η Σύνοδος του1368 αναθεμάτισε τον Πρόχορο Κυδώνη, ανακήρυξε άγιο τονΓρηγόριο Παλαμά15 και αποδοκίμασε τις αρχές τήςσχολαστικής θεολογίας της Δύσης. Ο Πρόχορος και ο Δημή-τριος Κυδώνης κατέκριναν την απόφαση της Συνόδου καισυνέχισαν τη δράση τους, όπως και άλλοι αντιησυχαστές(Ιωάννης Κυπαρισσιώτης, Μανουήλ Καλέκας κ.ά.). Εναντίοντους έγραψαν ο Ιωάννης Καντακουζηνός ως μοναχός Ιωάσαφ -Χριστόδουλος, ο Νείλος και ο Νικόλαος Καβάσιλας .

IV . Η ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Οι θεολογικές - δογματικές διαφορές εστιάζονται των δύοπλευρών εστιάζονται στα εξής σημεία:

α. Η θύραθεν σοφία εναντίον της εμπειρίας της χριστιανικής.

α1. Η θέση του Βαρλαάμ και των αντιησυχαστών

Αποτελεί την πρώτη σοβαρή διάσταση. Ο Βαρλαάμ λόγωτης δυτικής του παιδείας και νοοτροπίας, επηρεασμένος και

14 Περιοδικό Ελευθεροτυπίας , «Ιστορικά», 25 Ιουλίου 2002, σελ 3115 Η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 14 Νοεμβρίου και κατά τηΒ' Κυριακή των Νηστειών, αμέσως μετά από την Κυριακή της Ορθοδοξίας και σαν συνέχεια εκείνης, επειδή η νίκη επί των Θεωριών του Βαρλαάμ θεωρείται εφάμιλλη της νίκης κατά των εικονομάχων

10

από τον σχολαστικισμό16 του Θωμά του Ακινάτη17 απορρίπτειτην «αποδεικτική» μέθοδο των πατέρων, ενώ αποδέχεται την«διαλεκτική» μέθοδο των Ελλήνων φιλοσόφων, κάνοντας χρήσητης αριστοτελικής διαλεκτικής λογικής ( «Αφού μελετήσειςτον Πυθαγόρα, τον Πλάτωνα , τον Αριστοτέλη , τότε θαφτάσεις στη σύλληψη της αλήθειας»18) Συνεπώς, δέχεται τηνενότητα της αλήθειας , κτιστής και άκτιστης, καιυποστηρίζει ότι γι΄ αυτόν η μονή δυνατή γνώση του Θεούείναι η «εκ των κτισμάτων κατ΄αναλογίαν γνώσις». Ητελείωση του ανθρώπου δεν εξαρτάται από την τήρηση τωνεντολών, αλλά από τη γνώση, που απαλλάσσει τον άνθρωποαπό την άγνοια και την πλάνη. Θεωρεί την φιλοσοφία «δώρονΘεού» και τους φιλοσόφους «παρά θεώ πεφωτισμένους».

α2. Η θέση του Γρηγορίου Παλαμά και των ησυχαστών

Αντιθέτως, ο Παλαμάς και οι ησυχαστές υποστηρίζουνότι αρνούμενος ο Βαρλαάμ τους «αποδεικτικούς»συλλογισμούς καταντά τη θεολογία πιθανολογία, υπερεκτιμάτη φιλοσοφία και υποκαθιστά «την κατά τον Θεόνφιλοσοφίαν» με την κοσμική σοφία, αδιαφορεί για τοθεμέλιο της αλήθειας , που είναι η ίδια η εμπειρία ζωής .Υποστηρίζει ότι ο συνδυασμός θεολογίας και θεοπτίαςείναι η μόνη ορθόδοξη πατερική μέθοδος.

α3. Η μεθοδολογική διαφορά

Άρα , η πρώτη διαφορά είναι μεθοδολογική, αφού ηορθόδοξη θεολογία διέθετε και διαθέτει - σε αντίθεση με

16 Σχολαστικισμός ονομάζεται το φιλοσοφικό ρεύμα ή μαθησιακή μέθοδος η οποία αποσκοπούσε στη συμφιλίωση της φιλοσοφίας που αναπτύχθηκε απότους αρχαίους κλασικούς φιλοσόφους, όπως ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας, με την μεσαιωνική θεολογία και, γενικότερα, στην ερμηνεία των φυσικών φαινομένων με βάση τις χριστιανικές αρχές.

17 Άγιος Θωμάς Ακινάτης, Τ.Δ. (επίσης Θωμάς του Ακουΐν ή Ακουΐνο) (περ. 1225 - 7 Μαρτίου 1274) ήταν Ιταλός ιερέας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο Τάγμα των Δομινικανών, και σημαντικός φιλόσοφος και θεολόγος, εκπρόσωπος της σχολής του σχολαστικισμού.

18 Β.Τατάκης, «Η Ελληνική και Πατερική φιλοσοφία», (Αθήνα : Εκδοτικός οίκος Αρμός, 2000) σελ.124

11

τη δυτική σχολαστική - διπλή θεολογική μεθοδολογία, τηχαρισματική, η οποία αναφέρεται στο άκτιστο και τηνεπιστημονική , η οποία αναφέρεται στο κτιστό, πουλειτουργούν συμπληρωματικά. Γι’ αυτό και δεν επιθυμείη θύραθεν σοφία να είναι υπηρέτρια ή κυρίαρχη στηνθεολογία, αλλά η γνώση εκείνη που ασχολείται με τηνκτίση και με οτιδήποτε απ’ αυτή την περιοχή της κτίσηςπου έχει σχέση προς τη θεολογία19

α4. Η λογική αντίφαση της σχολαστικής θεολογίας

Το οξύμωρο της όλης αντιπαράθεσης είναι ότι ενώ ησχολαστική θεολογία υπερασπίζεται τη διαλεκτική και τονορθολογισμό στα πλαίσια της θεολογικής της ανάλυσης,αντιθέτως γίνεται αδιάλλακτη, ανορθολογική , «δογματική»,όταν προσεγγίζει τις φυσικές επιστήμες, αφού η λογοκρατίααναιρείται ! 20 (Ο Αριστοτέλης αποτελεί γι΄ αυτόν το χώροαυθεντία)

β. Η ψυχοσωματική μέθοδος της προσευχής και η κατηγορία περί«ομφαλοψυχίας»

Ο Βαρλαάμ μετά από σύντομη παραμονή και επιδερμικήγνωριμία του ησυχασμού κοντά σε απλοϊκούς μοναχούςσκανδαλίστηκε από όσα του είπαν και επετέθη κατά τηςνοεράς προσευχής.

β3. Η ΝΟΕΡΑ ΠΡΟΣΕΥΧΗ

Η «Προσευχή του Ιησού», ή «Ευχή» που έλεγαν και λένεοι μοναχοί στο Άγιο Όρος, (με τη βοήθεια τουκομποσκοινιού) με την οποία μπορεί να προσευχηθεί και οοποιοσδήποτε πιστός, συνίσταται στις λέξεις: «ΚύριεΙησού Χριστέ, Υιέ Θεού, ελέησον με τον αμαρτωλό». Πολλάέχουν γραφτεί για την συγκεκριμένη προσευχή, και ακόμαπερισσότερα έχουν βιωθεί μέσω αυτής. Λέγεται επίσης και«Καρδιακή Προσευχή». Η μέθοδος, η «τεχνική» πουχρησιμοποιεί δεν αποτελεί αυτοσκοπό αλλά μέσο για τηνεπίτευξη της προσοχής ή νήψης21 , που αποτελεί απαραίτητη19 Ν. Ματσούκας, «Δογματική και Συμβολική θεολογία», (Θεσσαλονίκη : ΕκδόσειςΠουρναράς, τομ πρώτος, σελ). 140.20 Ν. Ματσούκας, όπ. παρ. σελ 15221 Γ.Γρηγοριάτου, «Η σημασία της νήψεως στον αγώνα για την θέωση», ομιλία, Κοζάνη 2006, στο διαδίκτυο (ημερομηνία ανάκτησης 23 -12-2009)

12

προϋπόθεση για την προσευχή. Στα χέρια όμωςακαλλιέργητων μοναχών θα μπορούσε να πάρει δυσανάλογησπουδαιότητα. Οι άγιοι Πατέρες ονομάζουν την προσευχήαυτή τέχνη τεχνών22

β4. Η ιστορίας της

Ο Ευάγριος ο Ποντικός, έζησε τον 4ο αιώνα, είναιαυτός που καλύτερα από κάθε άλλο διατύπωσε το δόγμαεκείνο για την προσευχή , που στην συνέχεια θα επηρεάσειόλους μετέπειτα ησυχαστές. Γι’ αυτόν η προσευχή είναιμια «ανάβαση του νου στο θεό23». Η νοερά προσευχήαποτελεί τον σκοπό και τη δικαίωση της ησυχαστικής ζωής,αφού αποκαθιστά τη «φυσική» σχέση του εκπεπτωκότοςανθρώπου με τον Θεό. Στα τέλη του ίδιου αιώνα η προσευχήαποκτά χριστοκεντρικότητα και εγκαταλείπει τοννεοπλατωνικό διανοουμενισμό του Ευαγρίου, για τον οποίοκαι καταδικάστηκε από την Εκκλησία24 στην Ε’ ΟικουμενικήΣύνοδο ως Ωριγενιστής, , από ένα άγνωστο συγγραφές πουχρησιμοποίησε το όνομα του αγίου Μακαρίου. Μεγάλοιδιδάσκαλοι της καρδιακής προσευχής αναδείχτηκανξεχωριστοί πνευματικοί άνθρωποι, και Πατέρες, όπως οάγιος Διάδοχος Φωτικής, ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος,που πρότεινε να συνδεθεί η αναπνοή του πιστού με τοόνομα του Ιησού. Στη συνέχεια ο Συμεών ο νέος θεολόγος,που έζησε τον 11ο αιώνα, ο πιο πρωτότυπος θεολόγος τουβυζαντίου25, μίλησε για το όραμα του ακτίστου φωτός. Οιμοναχοί Νικηφόρος ο Καλαβρός και ο Γρηγόριος ο Σιναίτης

22 Μωυσή Μοναχού Αγιορείτου, «Η ησυχαστική παράδοση στο Άγιον Όρος από τονΆγιο Γρηγόριο Παλαμά έως σήμερα» στο διαδικτυακό

τόπο(http://www.oodegr.com/oode/istoria/ekklisia/isyx_par_athw_apo_Palama.htm 13-12-09

23 Ι. Μεγιέντορφ, «Η Βυζαντινή κληρονομιά στην ορθόδοξη εκκλησία», (Αθήνα, Εκδοτικός οίκος Αρμός, 1990 ) σελ 208

24 Γ. Φλορόφσκι, «Ευάγριος ο Ποντικός», Ιστορία του μοναχισμού, στοδιαδικτυακό τόπο :http://www.oodegr.com/oode/sygrafeis/evagrios_pontikos_1.htm(ημερομηνία ανάκτησης : 11- 1-2010)

25 Β. Τατάκης, «Η ελληνική πατερική και βυζαντινή φιλοσοφία», (Αθήνα , Εκδόσεις Αρμός) σελ 116

13

έφεραν τον ησυχασμό στο Άγιο Όρος26. Ο ΓρηγόριοςΠαλαμάς , (πρώτο μισό 14ου αιώνα) στάθηκε ο υπέρμαχος τηςνοεράς προσευχής και ο κατεξοχήν θεωρητικός τουησυχασμού. Ο Νικόλαος Καβάσιλας, τέλος, διευκόλυνε τηνδιάδοσή της «προσευχής του Ιησού» και στην ευρύτερηκοινωνία, υποστηρίζοντας ότι μπορεί κανείς να τηνεπικαλεστεί χωρίς να εγκαταλείψει την καθημερινότητά του,αφού «ο θεός είναι καλός και θα έρθει κοντά μας, έστω κιαν εμείς είμαστε κακοί»27

β5. Οι κατηγορίες του Βαρλαάμ για την προσευχή

Ο Βαρλαάμ κατηγορεί τους μοναχούς ότι με τηνπροσευχή περιορίζουν τον νου τους μέσα στο σώμα τους, ενώπρέπει να τον ωθούν προς τα έξω (διακρίνει το νου από τοσώμα , όπως ο Πλάτωνας) και ότι η προσευχή δε σχετίζεταιμε τη συμμετοχή του σώματος, αφού είναι ξένη εμπειρίαπρος αυτό και άυλη28.

β6. Ορθόδοξη προσευχή

Αγνοεί όμως ο Καλαβρός ότι η καρδιά είναι η έδρα τηςχάριτος και εκεί βάθρο και ο νους, γι’ αυτό σκοπός τουπιστού είναι η θεραπεία του νου, και η επαναφορά του στηκαρδιά. Η ψυχοσωματική μέθοδος προσευχής είναι αποδεκτήδογματικά, αφού και το σώμα αγιάστηκε μετά την ενσάρκωσητου Σωτήρος και συνεπώς μπορεί και αυτό να γίνει δεκτικότης θείας χάριτος.

γ. Όλα τα δώρα που προσφέρει ο Θεός είναι κτιστά

γ1. Κτιστό το φως που βλέπουν οι ησυχαστές

Εδώ ,ίσως, βρίσκεται και η σοβαρότερη29 απόκλιση τωνδύο δογμάτων. Το φως που βλέπουν οι μοναχοί , ισχυριζότανο Βαρλαάμ, ήταν κτιστό, όπως άλλωστε και το Θαβώριο.Αρνούμενος κάθε Θεοφάνεια πιστεύει ότι από τα θεϊκά26 Β Τατάκης, όπ. παρ. σελ 121 27 Β. Τατάκης, όπ. παρ. σελ 12728 Δ. Κούτσουρης, «Η λειτουργία του συνοδικού συστήματος κατά την περίοδο των ησυχαστικών ερίδων», (Αθήνα : Βιβλιοθήκη Σ.Ι.Θ, διατριβή148, 1995) σελ.3229 Β. Τατάκης, «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Αθήνα : Εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών, 1980), τόμ. Θ, σελ. 365.

14

κτιστά δώρα μπορούμε να θεολογήσουμε και να αναχθούμεσε ανώτερες μορφές θεογνωσίας. Δεν κάνει διάκριση, όπωςάλλωστε και η δυτική εκκλησία, μεταξύ ενεργειών καιουσίας του Θεού.

γ2. Το άκτιστον φως

Ο Γρηγόριος Παλαμάς υπερασπίστηκε την πατερικήπαράδοση διακηρύσσοντας ότι το άκτιστον φως είναι«αυτοπικόν και αυτονόητον»30 Η θεία ουσία , ο θείοςγνόφος, είναι απρόσιτη και ακατάληπτη από τον άνθρωπο,ενώ η ενέργειά Του είναι καταληπτή , υπό προϋποθέσεις.Όταν επιτυγχάνεται αυτή η συνάντηση, Θεού και ανθρώπου,κτιστού και ακτίστου, όπου ο Θεός συγκαταβαίνει προς τονάνθρωπο και ο άνθρωπος υπεραναβαίνει προς το Θεό, οάνθρωπος μεταμορφώνεται , αφού αποκτά κατά χάρη θεϊκέςιδιότητες, χωρίς όμως να παύσει να είναι κτιστός31. Αυτήείναι η γλυκύτατη ένθεη ζωή.

γ3. Τα στάδια της θεώσεωςΑυτή η θεωτική ενέργεια του Θεού ενεργεί σε στάδια,

δηλαδή βαθμηδόν, σύμφωνα με τον πατέρα Ιωάννη Ρωμανίδη.Στο πρώτο στάδιο Της λέγεται και είναι απλή «έλλαμψις»32.Οι πάσχοντες την έλλαμψη της δόξης του Θεού είναι οιελλαμφθέντες. Αυτή διαρκεί για λίγο. Μετά έρχεται τοδεύτερο στάδιο, κατά το οποίο μιλούμε για θέα του ακτίστουΦωτός. Οι πάσχοντες την θέα του ακτίστου Φωτός είναι οιθεωθέντες. Και μετά έρχεται το τρίτο και ανώτερο στάδιοτων τελείων, κατά το οποίο μιλούμε για διαρκή θέα. Αυτέςείναι οι ταξινομήσεις της εμπειρίας της θεωτικήςενεργείας του Θεού33.

δ. Η λύση του ησυχαστικού ζητήματος

30 Ν. Ματσούκα, όπ. παρ, σελ 16731 Π. Χρήστου, «Εκκλησιαστική Γραμματολογία», (Θεσσαλονίκη : Εκδοτικός οίκος Κυρομάνος, 2005) σελ 46.32 Έλλαμψις ετυμολογικά από το ρήμα ελλάμπω (=η λάμψη που γίνεται στο εσωτερικό κάποιου, (ειδικλότ) ο φωτισμός της ψυχής από το Θεό, ΛεξικόΜπαμπινιώτη, (Αθήνα : Εκδόσεις Κέντρο Λεξικολογίας, 2002) σελ 588.33 I. Ρωμανίδης, «Περί μεσαιωνικής φιλοσοφίας και της σχολαστικής θεολογίας» (Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Παρακαταθήκη, 2004) στο διαδίκτυο(ημερομηνία ανάκτησης 2-1- 2010)

15

Το ησυχαστικό ζήτημα επιλύθηκε από την Θ΄Οικουμενική Σύνοδος , που συγκλήθηκε το 1341, 1349 , 1351και το 136834 μ.Χ. και θεωρήθηκε μία, γιατί ασχολήθηκε μετο ίδιο θέμα, αυτό δηλαδή του ησυχασμού. Αυτή αποφάσισενα καταδικάσει :

1. τον Αυγουστινιασμό, όπως αυτός παρουσιάσθηκε από τονΒαρλαάμ τον Καλαβρό και τον Ακίνδυνο, την  άποψηπερί αποκάλυψης μέσω κτιστών συμβόλων και φωτισμένηςόρασης, 

2. την διδασκαλία πως οι ιδιότητες του Θεού είναιίδιες με την ουσία Του,  

3. εκείνους που νομίζουν πως το φως της Μεταμορφώσεωςτου Χριστού ήταν ένα δημιουργημένο φαινόμενο καιδεν πιστεύουν ότι το θείο Φως είναι η άκτιστη Χάριςκαι Ενέργεια του Θεού, η οποία προέρχεται από τηνουσία του Θεού και  τέλος

4. αυτούς που δεν αναγνωρίζουν την αδιαίρετη διάκρισηανάμεσα στην ουσία του Θεού και την ενέργεια τουΘεού και που αρνούνται πως η ενέργεια Του είναιάκτιστη, όπως και εκείνους που ισχυρίζονται πως ηΘεία Ουσία κοινωνείται.35  

V . ΕΡΜΗΝΕΙΑ

Αναζητώντας κανείς τους ουσιαστικούς λόγους αυτήςτης ιδεολογικής – δογματικής αντιπαράθεσης διαπιστώνειότι δεν υπάρχει ομοφωνία στις προσεγγίσεις που γίνονται.

α1. Διαφορές πολιτιστικών προτύπων του ύστερου ΒυζαντίουΜια άποψη υποστηρίζει ότι στη σύγκρουση του

ησυχασμού διαφαίνεται μια αντιπαράθεση μεταξύ34 Σ. Πορτελάνος, «Ο ορθόδοξος ησυχασμός ως σημείο έριδας», στο Μ.Μπέγζος,,Σ.Πορτελάνος, Α.Καριωτόγλου, Γ. Μεταλληνός,, «Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά», ( Πάτρα: Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002), τόμ. β, 91-92.

35 T. R. Valentine, «Οι Σύνοδοι», μελέτη, στο δικτυακό τόπο :http://www.oodegr.com/oode/dogma/synodoi/oles1.htm (ημερομηνίαανάκτησης 11- 1- 2010)

16

διαφορετικών πολιτιστικών προτύπων, μεταξύ των οποίωνβρίσκεται η κοινωνία του ύστερου Βυζαντίου : αφενός αυτότης στροφής προς τη Δύση και του διαλόγου με τα εκείδιαμορφούμενα ρεύματα, ήδη αναπτύσσεται ο ανθρωπισμός καιη γοτθική τέχνη, που εκκοσμικεύουν τα θρησκευτικά θέματα36

αφετέρου αυτό της περιχαράκωσης της σε μια ιδιαίτερηπαράδοση, διακρινόμενη και από μια θεολογική προσέγγιση«αποδεικτική», στην οποία θα θεμελιωθεί και η ανατολικήορθοδοξία37.

α2. Αντιπαράθεση ορθόδοξης ανατολής και φραγκολατινικής δύσηςΜια άλλη προσέγγιση εκτιμά ότι υφέρπει μια

πνευματική σύγκρουση μεταξύ της ορθόδοξης ελληνικήςανατολής και της φραγκολατινικής38 δύσης, γιατί ο Βαρλαάμυπήρξε οπαδός της φραγκολατινικής σχολαστικής παράδοσης,που επεδίωξε να την επιβάλει στην ανατολή39. Είχεπροηγηθεί το οριστικό σχίσμα του 105440 , η πρώτη καικαθοριστική άλωση της Αυτοκρατορίας από τους Δυτικούς το1204 και μέσω της σχολαστικής φιλοσοφίας, του δούρειουίππου της δύσης, που είχε κυριαρχήσει και στη θεολογικήσκέψη, επιδιώχτηκε να αλωθεί και ιδεολογικά η ορθόδοξηελληνική ανατολή. Αυτή η προσπάθεια συνεχίστηκε και μετάτην ίδρυση του νεοελληνικού κράτους το 1830 απόδυτικίζοντες στοχαστές , όπως ο Κοραής41. 36 Ν. Αγκαβανάκη, «Επίτομος γενική ιστορία»», (Αθήνα : εκδόσεις Ν. Αγκαβανάκης 1974) σελ 347.37 Κ. Μουστάκας, «Εκκλησιαστικές έριδες την περίοδο των Παλαιολόγων» (Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, 2008) στο δικτυακό τόπο : http://www.fhw.gr/fhw/ (ημερομηνία ανάκτησης 11-1-2010)

38 Ι. Φούντα, «Σύγκρουση ορθοδόξου πατερικής θεολογίας και αυγουστινείου φραγκολατινικής παραδόσεως», (Δημητσάνα: Εκδόσεις Ιεράςμητροπόλεως Γόρτυνος και Μεγαλουπόλεως, 2007) στο διαδικτυακό χώρο http://www.oodegr.com/oode/papismos/istoriko_dogmatika/avgoust_foundas.htm (Ημερομηνία ανάκτησης 6 - 1 -10)

39 Γ. Μεταλληνός, «Η σπουδαιότητα του ησυχασμού στην ιστορία του γένους» στο διαδικτυακό τόπο : http://www.oodegr.com/oode/orthod/praktikes/isixasmos1.htm (ημερομηνία ανάκτησης 15-12-09)

40 Ι. Καραγιαννόπουλος, «Ιστορία Βυζαντινού κράτους» Τόμ.β ( Θεσσαλονίκη : Εκδοτικός οίκος Σάκκουλα, 1981), σελ. 541.41 Γ. Μεταλληνός, όπ.παρ.

17

α3. Η νοσταλγία της ελληνικής κλασικής παράδοσης Έχει αναπτυχθεί επίσης και η άποψη ότι ο Βαρλαάμ

ήταν νοσταλγός42 του ελληνικού πολιτισμού, που ταύτισε τηφιλοσοφία με τη θεολογία,43 και όχι ένας ύπουλος ουνίτης.

α4. Μεθοδολογική η διαφοράΕπίσης η εκτίμηση ότι η σύγκρουση ήταν καθαρά

δογματική – μεθοδολογική44, αφού οι δυτικοί απέρριπταν τηνδιπλή ορθόδοξη θεολογική μεθοδολογία, την χαρισματική καιτην επιστημονική.

α5. Η προβληματική προσωπικότητα του Βαρλαάμ Υπάρχει, τέλος , και η προσέγγιση εκείνη που

αποδίδει την ευθύνη στην προβληματική προσωπικότητα τουίδιου του Βαρλαάμ, ο οποίος με την ξεχωριστή του μόρφωσηείχε γοητεύσει τους Βυζαντινούς, γι’ αυτό και τουανατέθηκαν σημαντικοί ρόλοι [καθηγητής στο Πανεπιστήμιοτης Κωνσταντινούπολης επί Ανδρονίκου Γ΄ με τη βοήθεια τουδομέστικου Ι.Κατακουζηνού, εκπρόσωπος των ορθοδόξων σεθεολογικές αποστολές (Αβινιόν)]. Έδειξε όμως υπέρμετροεγωισμό και υπεροψία και αυτά προκάλεσαν τουςβυζαντινούς λόγιους και τον ορθόδοξο κλήρο, όπως ακόμακαι τους ίδιους τους φίλους του45, τον Γρηγόριο Ακίνδυνοκαι τον Νικηφόρο Γρηγορά. Βέβαια δεν είναι δυνατόν νααποδοθεί ένα τόσο περίπλοκο και σοβαρό γεγονός, πουκαταπόνησε την βυζαντινή - και όχι μόνο - κοινωνία, σεένα άτομο αποκλειστικά.

VI . ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

42 Δ. Κούτσουρης, «Η λειτουργία του συνοδικού συστήματος κατά την περίοδο των ησυχαστικών ερίδων», (Αθήνα : Βιβλιοθήκη Σ.Ι.Θ, διατριβή148, 1995) σελ.27

43 Π. Χρήστου, όπ. παρ. σελ 57-5844 Ν. Ματσούκας, «Δογματική και Συμβολική θεολογία», (Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Πουρναράς, τόμ. πρώτος,) σελ 157 - 180

45 Β. Φειδάς, «Βαρλαάμ ο Καλαβρός», ΤΟ ΒΗΜΑ Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, έκδοσησυνεργασίας : grande Encyclopedie Larousse, EncyclopaediaBritannica, ΕκδοτικόςΟργανισμός Πάπυρος, Τομ 13, (Αθήνα 1997), 306 .

18

Ίσως η απάντηση για τα αίτια της ρήξης αυτής ναμην ήταν μόνο μία από της παραπάνω απόψεις πουαναπτύχθηκαν, αλλά να αποτέλεσαν όλες συναίτιά της.Εξάλλου η πραγματικότητα είναι κάτι το ιδιαίτερα σύνθετοκαι έτσι πρέπει να προσεγγίζεται.

Αν μπορούμε να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις σε σχέσημε την ησυχαστική έριδα, θα επισημαίναμε τα εξής:

α1. Καθοριστικός ο χρόνος εμφάνισής τουΑυτή συμβαίνει σε μια καθοριστική χρονική στιγμή για

την ιστορία του Βυζαντίου, τον 14ο αιώνα. Μεταξύ δηλαδήτης ανάκτησης της Κωνσταντινούπολης από τους «Λατίνους»το 1261 από τον Μιχαήλ Παλαιολόγο και της τουρκικήςάλωσης του 1453. Άρα, το Βυζάντιο, η ελληνική, πλέον,αυτοκρατορία, είχε «στοχοποιηθεί» τόσο από τη δύση όσοκαι από την ανατολή.

α2. Πολιτική πρόθεσηΤο 1274 , λίγα χρόνια μετά την ανάκτηση της

Κωνσταντινούπολης, στη σύνοδο της Λυών επικυρώθηκε μεν ηένωση των εκκλησιών από τους εκπροσώπους του Βυζαντινούαυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄, όπως και το 1369, όταν ο ΙωάννηςΕ΄ ο Παλαιολόγος46 υπέγραψε στη Ρώμη την υποταγή του στηνΡωμαιοκαθολική εκκλησία και στη σύνοδο της Φεράρας –Φλωρεντίας, όπου το 1439 υπογράφτηκε επίσημα ο «Όρος τηςΕνώσεως»47 από όλους τους ορθόδοξους κληρικούς εκτός απότον Μητροπολίτη Εφέσου, τον Μάρκο τον Ευγενικό48,παρέμειναν όμως «χάρτινες» συμφωνίες, αφού δεν μπόρεσαννα εφαρμοστούν στην πράξη. Άρα, διαφαίνεται πολιτικήπρόθεση για την ένωση των εκκλησιών, κάτι που ευνοούσειδιαίτερα τις παπικές φιλοδοξίες, αλλά και αντίσταση απότον κλήρο και το λαό για την ακύρωσή της στην πράξη.

α3. Αρνησίθρησκοι Οι περισσότεροι από τους πρωταγωνιστές της

αντιησυχαστικής μερίδας προσχώρησαν στον Καθολικισμό καιδεν διαφοροποιήθηκαν, αποστασιοποιήθηκαν απλώς από την

46 J. Norwich, «Σύντομη Ιστορία του Βυζαντίου», (Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Γκοβόστη, 1999) σελ. 532.47 J. Norwich, όπ. παρ. σελ 55548 Β. Φειδάς,, όπ. παρ. τόμος40, σελ.345 -346

19

επίσημη Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως ο Βαρλαάμ, ο ΔημήτριοςΚυδώνης , ο Ιωάννης Κυπαρισσιώτης49 και ο Μανουήλ Καλέκας.Άρα, βρισκόντουσαν ιδεολογικά – δογματικά πλησιέστεραπρος την Ρωμαιοκαθολική εκκλησία παρά προς την Ορθοδοξία.

α4. Όχι «εύκολες» γενικεύσειςΔεν θα πρέπει να ταυτιστούν οι ησυχαστές με τους

ανθενωτικούς, έστω και αν ήταν η πλειοψηφία τους, ούτεοι αντιησυχαστές με τους ενωτικούς, αφού ο ΝικηφόροςΓρηγοράς ήταν αντίθετος σε κάθε συζήτηση με τη δυτικήεκκλησία.

α5. Ο «δημοκρατικός» ησυχασμός

Ενώ ο ησυχασμός υποστηρίχτηκε από τις ανώτερεςκοινωνικές τάξεις του βυζαντίου, αυτοκράτορες καιαριστοκρατία, και αντιπαρατάχτηκε στους Ζηλωτές τηςΘεσσαλονίκης50, που είχαν «λαϊκό» έρεισμα, οι απόψεις πουυποστήριζε ήταν ιδιαίτερα «δημοκρατικές», αφού η θέασητου Θεού δεν συνδεόταν με καμία μορφής ανώτερη γνώση καιμάλιστα φιλοσοφική, όπως υποστήριζε ο σχολαστικισμός,αλλά μόνο με ακλόνητη πίστη και «καθαρή» καρδιά. Αυτέςτις προϋποθέσεις μπορούσε να τις διαθέτει οοποιοσδήποτε.

α6. Η δύναμη του μοναχισμού

Η νίκη των ησυχαστών επιβεβαιώνει τη δύναμή και τηνεπιρροή που ασκούσαν σε ολόκληρη την βυζαντινή κοινωνίαο μοναχισμός, στο αυτοκρατορικό περιβάλλον, στηναριστοκρατία, στους διανοούμενους, στα μεσαία στρώματακαι στο λαό. Υπήρξε η δεύτερη μεγάλη του νίκη μετά απόεκείνη της εικονομαχίας.

α7. Διεύρυνση της απόστασης

49 Π. Χρήστου, ‘Εκκλησιαστική Γραμματολογία», (Θεσσαλονίκη : Εκδοτικόςοίκος Κυρομάνος, 2005) σελ 65.

50 Β. Φειδάς, «Ζηλωτές», ΤΟ ΒΗΜΑ Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, έκδοσησυνεργασίας : grande Encyclopedie Larousse, EncyclopaediaBritannica, ΕκδοτικόςΟργανισμός Πάπυρος, Τομ 26, (Αθήνα 1997), 45 -46.

20

Διευρύνεται ακόμα περισσότερο το χάσμα μεταξύ τηςορθόδοξης ελληνικής ανατολής και της ρωμαιοκαθολικήςδύσης. Ο ησυχασμός θα αποτελέσει, πλέον, δογματική«σημαία» της ορθοδοξίας και θα θελήσει να παίξει έναευρύτερο πνευματικό ρόλο στα πλαίσια των ορθοδόξων λαώνκαι κυρίως του ελληνικού. Κυρίαρχη φιλοδοξία του : ναμην αλωθούν οι ορθόδοξες κοινωνίες από τα δυτικάπρότυπα.

VII . ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Θα μου επιτρέψετε να ολοκληρώσω την εργασία μου μεένα παράδειγμα. Αν ζητούσαμε πληροφορίες για ένα πρόσωπο,ποιον θα εμπιστευόμαστε περισσότερο : αυτόν που τουείναι γνωστός και γείτονας ή κάποιον που τον ξέρει απότην επιστολογραφία του στις εφημερίδες ; Προσωπικά θαεπέλεγα ανεπιφύλακτα αυτόν που του είναι γνωστός καιγείτονας. Έτσι, νομίζω – παρά το «στρογγυλεμένο»παράδειγμα που αναφέρθηκε - ότι επιβάλλει η «ψυχρή»αριστοτελική λογική να απαντήσουμε και στα διλήμματα πουτέθηκαν στη διάρκεια της ησυχαστικής έριδας. Οιαπαντήσεις που δόθηκαν από τους Πατέρες ήταν θεοφώτιστεςκαι γι΄ αυτό πλήρεις. Μόνο η κακοδοξία, η προκατάληψηκαι η έπαρση δεν επέτρεπαν και δεν επιτρέπουν σε κάποιουςνα το αντιληφτούν.

21

VIII. ΤΕΛΙΚΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΑΤΑΛΟΣΟΣ

1. Μπαμπινιώτης, Γ. «Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας», (Αθήνα: Εκδόσεις : Κέντρο λεξικολογίας, 2002)

2. Hofmann, J. «Ετυμολογικόν λεξικόν της αρχαίας ελληνικής» (Αθήνα 1974)

3. Φειδάς, B «Μοναχισμός», ΤΟ ΒΗΜΑ Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα,έκδοση συνεργασίας : grande Encyclopedie Larousse,EncyclopaediaBritannica, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, Τομ. 42,(Αθήνα 1997), 309-310 .

4. Παπαρηγόπουλος, K. «Ιστορία του Ελληνικού έθνους», (Αθήνα : Εκδοτικός οίκος Ελευθερουδάκη, τομ.5, σελ 191 -194.

5. Χριστοφορίδης, B. «Οι ησυχαστικές έριδες κατά τον ΙΔ αιώνα» (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Παρατηρητής, 1993), σελ 13-30.

6. Τατάκης, Β. «Η Ελληνική και Πατερική φιλοσοφία», (Αθήνα :Εκδοτικός οίκος Αρμός, 2000) σελ.116 – 128

7. Ματσούκας, Ν. «Δογματική και Συμβολική θεολογία», (Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Πουρναράς, τομ πρώτος, σελ). 137 - 180.

8. Μεγιέντορφ, Ι. «Η Βυζαντινή κληρονομιά στην ορθόδοξη εκκλησία», (Αθήνα, Εκδοτικός οίκος Αρμός, 1990 ) σελ 189-240

9. Κούτσουρης, Δ.«Η λειτουργία του συνοδικού συστήματος κατάτην περίοδο των ησυχαστικών ερίδων», (Αθήνα : ΒιβλιοθήκηΣ.Ι.Θ, διατριβή 148, 1995) σελ.26 – 42

10. Τατάκης, Β. «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Αθήνα : Εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών, 1980), τόμ. Θ, σελ. 348 – 371.

11. Χρήστου, Π. ‘Εκκλησιαστική Γραμματολογία», (Θεσσαλονίκη : Εκδοτικός οίκος Κυρομάνος, 2005) σελ 42 – 56.

12. Β. Φειδάς, «Βαρλαάμ ο Καλαβρός», οπ. παρ. σελ. 30613. Πορτελάνος, Σ «Ο ορθόδοξος ησυχασμός ως σημείο έριδας»,

στο Μ.Μπέγζος,,Σ.Πορτελάνος, Α.Καριωτόγλου, Γ. Μεταλληνός,, «Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά», ( Πάτρα: Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002), τόμ. β, 84 -95..

14. Α. Παναγιώτου, «Ησυχαστικά Α΄», (Αθήνα : Εκδοτικόςοίκος Π.Κυριακίδη, 2006)

15. Αγκαβανάκης, Ν. «Επίτομος γενική ιστορία»», (Αθήνα : εκδόσεις Ν. Αγκαβανάκης 1974)

16. Καραγιαννόπουλος, Ι.«Ιστορία Βυζαντινού κράτους» Τόμ.β (Θεσσαλονίκη : Εκδοτικός οίκος Σάκκουλα, 1981), σελ. 530 -541.

17. Norwich, J.«Σύντομη Ιστορία του Βυζαντίου», (Αθήνα: Εκδοτικός οίκος Γκοβόστη, 1999) σελ. 529 – 538.

18. Μεταλληνός, Γ. «Η σπουδαιότητα του ησυχασμού στην ιστορία του γένους» στο διαδικτυακό τόπο :

22

http://www.oodegr.com/oode/orthod/praktikes/isixasmos1.htm (ημερομηνία ανάκτησης 15-12-09)

19. Φούντα, Ι. «Σύγκρουση ορθοδόξου πατερικής θεολογίαςκαι αυγουστινείου φραγκολατινικής παραδόσεως», (Δημητσάνα: Εκδόσεις Ιεράς μητροπόλεως Γόρτυνος και Μεγαλουπόλεως, 2007) στο διαδικτυακό χώρο http://www.oodegr.com/oode/papismos/istoriko_dogmatika/avgoust_foundas.htm (Ημερομηνία ανάκτησης 6 - 1 -10)

20. T. R. Valentine, «Οι Σύνοδοι», μελέτη, στο δικτυακότόπο : http://www.oodegr.com/oode/dogma/synodoi/oles1.htm(ημερομηνία ανάκτησης 11- 1- 2010)

21. Φλορόφσκι, Γ. «Ευάγριος ο Ποντικός», Ιστορία τουμοναχισμού, στο διαδικτυακό τόπο :http://www.oodegr.com/oode/sygrafeis/evagrios_pontikos_1.htm (ημερομηνία ανάκτησης : 11- 1-2010)

22. Μωυσή Μοναχού Αγιορείτου, «Η ησυχαστική παράδοση στο Άγιον Όρος από τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά έως σήμερα» στο διαδικτυακό τόπο(http://www.oodegr.com/oode/istoria/ekklisia/isyx_par_athw_apo_Palama.htm 13-12-09

23. Ρωμανίδης, Ι. «Περί μεσαιωνικής φιλοσοφίας και της σχολαστικής θεολογίας» (Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Παρακαταθήκη, 2004) στο διαδίκτυο (ημερομηνία ανάκτησης 2-1-2010)

24. Ιερόν Ησυχαστήριον Παντοκράτορος, «Περίμοναχισμού», στο διαδικτυακό τόπο:http://www.impantokratoros.gr/14726ACB.el.aspx(ημερομηνία ανάκτησης 2-1- 2010)

25. Περιοδικό Ελευθεροτυπίας , «Ιστορικά», 25 Ιουλίου 2002

26. Γρηγοριάτου,Γ «Η σημασία της νήψεως στον αγώνα για την θέωση», ομιλία, Κοζάνη 2006, στο διαδίκτυο (ημερομηνία ανάκτησης 23 -12-2009)

Εργασία του μεταπτυχιακού φοιτητή : Ψάλτη Ηρακλή , Α.Μ60424

23

24