H ΑΝΑ∆ΥΣΗ ΤΗΣ ΕΚΤΟΣ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (1870-

1912): ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΙ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΕΣ ΚΑΙ

Ι∆ΙΩΤΙΚΕΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ

Αλεξάνδρα Γερόλυµπου

Οι µορφέ και οι διαδικασίε µε τι οποίε επεκτείνονται οι πόλει κατά την

διάρκεια τη τουρκοκρατία είναι ένα ενδιαφέρον θέµα µε διάφορε πτυχέ

που δεν έχουν διερευνηθεί διεξοδικά. Εποικιστικέ πολιτικέ, θέµατα εσωτε-

ρική ασφάλεια, ενδοαστικέ συγκρούσει κυριαρχούν ή συσκοτίζουν την

χωρική διάσταση του θέµατο. Από τον 19ο αιώνα πάντω, η υποστηριγµένη

µε µεταρρυθµίσει διαδικασία ‘εξευρωπασµού’ τη Οθωµανική αυτοκρατο-

ρία επιδρά κατ’ εξοχήν στην ανάπτυξη των αστικών χώρων. O εξαστισµό

τη κοινωνική και οικονοµική ζωή και ο εµπλουτισµό των πόλεων µε νέ-

ου κατοίκου, θα επιδράσουν άµεσα στην επέκτασή του, προδιαγράφοντα

εν πολλοί και την σηµερινή µορφή του.

Το κείµενο χωρίζεται σε τρία µέρη. Το πρώτο περιέχει µια σύντοµη αναδρο-

µή στην επίσηµη οθωµανική πολιτική απέναντι στι επεκτάσει πριν και µετά

από τι Οθωµανικέ Μεταρρυθµίσει, και εστιάζει στo θεσµικό πλαίσιο που

διαµορφώνεται από τα µέσα του 19ου αι. Στο δεύτερο εξετάζεται συνοπτικά

η επέκταση τη Θεσσαλονίκη εκτό των τειχών και στο τρίτο παρακολου-

θείται η στάση τη µεγάλη αστική ιδιοκτησία απέναντι στην ταχύρρυθµη

αστικοποίηση µε έµφαση στι πρωτοβουλίε των εταιρειών και των µελών

τη οικογένεια Αλλατίνι.

Όπω προκύπτει από την έρευνα, η ανάληψη πρωτοβουλιών για την επέκτα-

ση των πόλεων αντιµετωπίζεται από την οθωµανική διοίκηση σε θεσµικό

επίπεδο ω ιδιωτική- επιχειρηµατική υπόθεση. Η δηµοτική αυτοδιοίκηση που

συγκροτείται µετά το 1870 δεν έχει αρµοδιότητε σχεδιασµού των επεκτάσε-

ων, αλλά µόνον κατ' αρχήν ελέγχου των ιδιωτικών προτάσεων, που εγκρίνο-

νται από την κεντρική εξουσία και µάλιστα από το Υπουργείο Εµπορίου.

Ωστόσο στην Θεσσαλονίκη η δηµαρχία θα δηµοσιοποιήσει ένα πρώτο σχέδιο

επέκταση τη πόλη στα 1889 και ένα επόµενο 20 χρόνια αργότερα, στα

1909-10. Στο πλαίσιο αυτό κινητοποιούνται µέλη των µειονοτικών οµάδων

που βλέπουν την δυνατότητα να επενδύσουν στην πολεοδόµηση αγροτικών

εκτάσεων και συγχρόνω να αποκτήσουν βελτιωµένου χώρου κατοικία

και επαγγελµατικών εγκαταστάσεων σε περιβάλλοντα που προσιδιάζουν

καλύτερα στι απαιτήσει του. Ενώ η µουσουλµανική οικονοµική ελίτ δεν

παραµένει αδιάφορη απέναντι στι µεγάλε υπεραξίε που δηµιουργούνται

από τη µετατροπή αγροτική γη σε αστική.

Εικ 1. Το φρούριο του Βόλου, τα Παλιά και ο σχεδιασµό του Νέου Βόλου από χριστια-

νού εµπόρου το 1841 (Πρωθυπουργικό αρχείο Κωνσταντινούπολη, επιχρωµατισµό

από τη συγγραφέα)

Α Λ Ε Ξ Α Ν ∆ Ρ Α Γ Ε Ρ Ο Λ Υ Μ Π Ο Υ

59

Οι διαδικασίε επέκταση είναι διαφορετικέ ανάλογα µε την ύπαρξη ή όχι

περιτείχιση τη πόλη. Όπω είναι γνωστό τείχη δεν υπήρχαν πάντα. Στι

περισσότερε περιπτώσει οι πόλει είχαν επεκταθεί πέρα από τι βυζαντινέ

οχυρώσει, οι οποίε, όταν παρέµεναν, λειτουργούσαν ω όρια µεταξύ των

γειτονιών των εθνοτήτων. Αντίθετα οι παράκτιε πόλει, κυρίω δε λιµάνια

όπω η Θεσσαλονίκη, η Καβάλα, ο Βόλο, ήταν αυστηρά περιορισµένε εντό

των τειχών, για λόγου οικονοµικού και αστυνοµικού ελέγχου1.

Μέχρι την κήρυξη των Μεταρρυθµίσεων (1839, 1856) ο έλεγχο τη επέκτα-

ση των πόλεων είχε απασχολήσει τι οθωµανικέ αρχέ και ω πρόβληµα

εθνοθρησκευτικό, καθώ τι περισσότερε φορέ η εγκατάσταση σε νέα εδά-

φη στι παρυφέ των οικισµών είχε την αφετηρία τη σε πρωτοβουλίε µη-

µουσουλµάνων. Από τον 18ο αιώνα διαδοχικέ εντολέ τη Πύλη απαγόρευ-

αν αυστηρά την αγορά ή κατασκευή κατοικιών εκτό των τειχών σε χριστια-

νού και εβραίου.

Από το 1828 σηµειώνεται µια αλλαγή στην αντιµετώπιση του ζητήµατο.

Ένα ειδικό διάταγµα, αφού κάνει µια γενική επισκόπηση των προηγούµενων

απαγορεύσεων, αναφέροντα περιεχόµενα και χρονολογίε, περιγράφει την

διαδικασία µε την οποία µια οµάδα χριστιανών αρµενίων, των οποίων οι

κατοικίε είχαν καεί σε πυρκαγιά, ζήτησαν και έλαβαν αυτοκρατορική άδεια

για να εγκατασταθούν στο Παγκάλτι, µια άκτιστη περιοχή κοντά στο Ορτά-

κιο, και µάλιστα να εκµεταλλευθούν την δηµιουργία τη νέα συνοικία κα-

τασκευάζοντα και πουλώντα κατοικίε και σε τρίτου που επιθυµούσαν να

εγκατασταθούν στην περιοχή2. Η άδεια κάλυπτε µια εκτεταµένη περιοχή πε-

ρίπου 27 εκταρίων χωρισµένη σε 18-20 οικοδοµικά τετράγωνα, µε 10 λεωφό-

ρου πλάτου 20 µέτρων (οδόστρωµα 15,20 και πεζοδρόµια 2,30µ), ενώ οι

δευτερεύοντε δρόµοι δεν ξεπερνούσαν το πλάτο 6.2 µ.

Αντίστοιχα το 1841, εκπονείται (το παλαιότερο ίσω) σχέδιο επέκταση για

την δηµιουργία του Νέου Βόλου, που ζήτησαν και πέτυχαν οι χριστιανοί έ-

µποροι τη Θεσσαλία3. ( Εικ. 1)

Από την εµπειρία που αποκτάται χάρη στην αντιµετώπιση ειδικών περιπτώ-

σεων, διατυπώνονται οι διατάξει που εντάσσονται στον πρώτο οικοδοµικό

κανονισµό των οθωµανικών µεταρρυθµίσεων του 1848. Με το άρθρο 9 ορίζε-

ται ότι: «Εντό και εκτό τη πρωτεύουσα και στα εδάφη των τριών προα-

στίων (Eγιούπ, Γαλατά και Σκούταρι), η οικοδόµηση λίθινων χανίων, κα-

θώ επίση λίθινων και ξύλινων κατοικιών, καταστηµάτων και λοιπών οι-

κοδοµών, σε κτήµατα (γαίε) και σε κήπου όπου δεν υπήρχαν προηγουµέ-

νω νεκροταφεία (µνηµεία), χωρί άλλο κώλυµα, θα υπόκειται στην έκδοση

υψηλού αυτοκρατορικού διατάγµατο»4. Χωρί να το διατυπώνει ρητά, ο

νόµο θεωρεί την δηµιουργία νέα συνοικία σε παρθένο έδαφο ω αντικεί-

µενο ιδιωτική πρωτοβουλία και δραστηριότητα και περιορίζεται να ελέγ-

χει την νέα οικοδόµηση.

H Α Ν Α ∆ Υ Σ Η Τ Η Σ Ε Κ Τ Ο Σ Τ Ω Ν Τ Ε Ι Χ Ω Ν Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

60

Ο επόµενο (δεύτερο) πολεοδοµικό νόµο, του 1864, διασαφηνίζει τι δια-

δικασίε στο ίδιο πνεύµα, µε µια ενδιαφέρουσα προσθήκη: «Σε περίπτωση

κατά την οποία ένα πρόσωπο ή µια εταιρεία επιθυµεί να εγκαταστήσει /

δηµιουργήσει µια νέα συνοικία (κατασκευάζοντα κτίρια σε εκτάσει και

κήπου πάνω στου οποίου δεν υπάρχουν ίχνη προηγούµενων κατα-

σκευών), οφείλει να εκπονήσει προηγουµένω ένα σχέδιο τη συνοικία

αυτή και να το παρουσιάσει στο υπουργείο Εµπορίου. Το Υπουργείο θα

εξετάσει σε συνεργασία µε αρµόδιε υπηρεσίε και αρχέ το εάν η ‘επέκταση’

είναι πρόσφορη, καθώ και τα πλεονεκτήµατα και τα µειονεκτήµατα του

σχεδίου και αφού θα έχει προσδιορίσει τι κατάλληλε συνθήκε για το δη-

µόσιο συµφέρον, θα υποβάλει το εν λόγω σχέδιο, µαζί µε την έκθεσή του

στην Υψηλή Πύλη. Η έγκριση του σχεδίου και η οικοδόµηση τη συνοικία

υπόκεινται σε ειδικό αυτοκρατορικό διάταγµα. Σε περίπτωση οικοδόµηση

κτιρίων πάνω σε αδόµητα οικόπεδα που ανήκουν στο ∆ηµόσιο είτε σε βα-

κούφια, τα κτίρια θεωρούνται ιδιοκτησίε και υπόκειται στην καταβολή

ενοικίου για την χρήση του εδάφου» 5.

Χαρακτηριστικό παράδειγµα επέκταση µε βάση τι διατάξει του νόµου

αυτού είναι η δηµιουργία τη συνοικία του Αγίου Ιωάννη στην Καβάλα,

εκτό των τειχών.

Έτσι λοιπόν βαθµιαία προσδιορίζεται η διαδικασία µε την οποία δηµιουρ-

γείται µια καινούργια συνοικία στην πόλη:

1. Εναπόκειται στην ιδιωτική πρωτοβουλία να ξεκινήσει την διαδικασία.

2. Απαιτείται να εκπονηθεί ένα σχέδιο.

3. Εισάγεται η έννοια του δηµοσίου συµφέροντο και µελετώνται τα υπέρ

και τα κατά.

4. Η έγκριση παρέχεται µε Αυτοκρατορικό ∆ιάταγµα. Αρµόδιο φορέα πα-

ραµένει το Υπουργείο Εµπορίου. Παραδόξω, και παρά τον επίσηµο προσ-

διορισµό των αρµοδιοτήτων τη δηµοτική αυτοδιοίκηση στι επαρχίε µε

τον νόµο του 1877, στι οποίε περιλαµβάνεται ο πολεοδοµικό έλεγχο τη

πόλη, οι επεκτάσει των πόλεων δεν περιήλθαν υπό τον έλεγχο των ∆ήµων.

Ορισµένε ενδιαφέρουσε αλλαγέ θα γίνουν µε τον τρίτο πολεοδοµικό νόµο

που επιβάλλεται το 1882. Με το άρθρο 166 ορίζεται ότι η ιδιοκτησία τη γη

σε περίπτωση δηµιουργία µια νέα συνοικία υπόκειται σε εισφορά σε γη

για την οικοδόµηση ενό σχολείου και ενό αστυνοµικού σταθµού. Επίση οι

επιχειρηµατίε- ιδιοκτήτε υποχρεούνται να κατασκευάσουν ένα πλήρε δί-

κτυο για τα οικιακά λήµµατα και να καταβάλουν στην Νοµαρχία 4 παράδε

ανά τετραγωνικό πήχη, για να χρηµατοδοτηθεί η κατασκευή λίθινων οδο-

στρωµάτων. Αφού συµφωνηθεί η χωροθέτηση του σχολείου και του σταθµού,

ένα σχέδιο συµπληρωµένο µε τι χαράξει των δρόµων υποβάλλεται στο Υ-

πουργείο Εσωτερικών και το σχέδιο εγκρίνεται µε Αυτοκρατορικό ∆ιάταγ-

µα. Μικρή λεπτοµέρεια: Τα άφλεκτα υλικά που έχουν επιβληθεί στι οικοδο-

µέ τη παλιά πόλη δεν είναι υποχρεωτικά στι νέε συνοικίε.

Εικ. 2. Προοπτικό σχέδιο τη Θεσσαλονίκη από την πλευρά τη θά-λασσα (χαρακτικό 1850 περίπου, συλλογή Κ. Σταµάτη).

Εικ. 3. Σχέδιο τη προκυµαία τη Θεσσαλονίκη. Πρόοδο των έργων, 1871 (Πρωθυπουργικό αρχείο Κωνσταντινούπολη, επιχρωµατισµό

από τη συγγραφέα)

Εικ. 4. Κατεδάφιση ανατολικού τείχου, χάραξη λεωφόρου Χαµιντιέ, ανέγερση ‘σουλτανικών’ οικοδοµών (επεξεργασίε συγγραφέα)

H Α Ν Α ∆ Υ Σ Η Τ Η Σ Ε Κ Τ Ο Σ Τ Ω Ν Τ Ε Ι Χ Ω Ν Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

62

Η επέκταση τη Θεσσαλονίκη εκτό των τειχών. Είναι γνωστό ότι η πόλη

ήταν πλήρω περιτειχισµένη και η εγκατάσταση στα περίχωρα απαγορευό-

ταν. Σε χάρτε που απεικονίζουν την Θεσσαλονίκη διακρίνονται έξω από τα

τείχη στρατιωτικέ εγκαταστάσει, νεκροταφεία και ποικίλε φυσικέ δια-

µορφώσει αλλά όχι στοιχεία µόνιµη εγκατάσταση. (Εικ. 2) Η εντυπωσιακή

πληθυσµιακή αύξηση που η πόλη γνώρισε µετά από το 1870 εκδηλώθηκε µε

πολλαπλέ πρωτοβουλίε επέκταση, που αποκτούν στο πλαίσιο τη οθωµα-

νική πολεοδοµία των µεταρρυθµίσεων, χαρακτήρα υποδείγµατο.

Η πρώτη επέκταση τη πόλη σχεδιάζεται προ την θάλασσα και συνεπάγε-

ται την κατεδάφιση του παραθαλάσσιου τείχου και την δηµιουργία προκυ-

µαία µε επιχωµατώσει. Η πρωτοβουλία και η πραγµατοποίηση τη προήλ-

θαν από την κεντρική διοίκηση, αλλά χωρί δηµόσια χρηµατοδότηση. Το οι-

κονοµικό σχέδιο έπρεπε να πραγµατοποιηθεί µε όρου ιδιωτική οικονοµία

και να είναι κερδοφόρο. Επιστρατεύθηκε η εµπειρία τη Σµύρνη και στην

Θεσσαλονίκη διορίστηκε βαλή ο Σαµπρί πασά, πρώην βαλή τη Σµύρνη,

που ξεκίνησε το έργο από το 1869 µε µελετητή τον Ρόκκο Βιτάλη7, γνωστό

µηχανικό τη Σµύρνη. Ο Βιτάλη ήρθε στην Θεσσαλονίκη µαζί µε τον Σα-

µπρί νωρί το 1869. Μελέτησε το έργο και υπήρξε ενθουσιώδη υποστηρικτή

του καθώ ήταν βέβαιο ότι το µέλλον του λιµανιού τη Θεσσαλονίκη προ-

µηνυόταν λαµπρό, κυρίω λόγω του ανοίγµατο τη διώρυγα του Σουέζ.

(Εικ.3)8. Μετρήσει επί του σχεδίου υπό κλίµακα έδειξαν ότι ουσιαστικά

προστέθηκε γη έκταση 9 εκταρίων, εκ των οποίων το 50% ήταν ιδιωτικά

οικόπεδα.

∆εύτερη επέκταση σηµειώνεται στα ανατολικά το 1879, µε την κατεδάφιση

του ανατολικού τείχου και την ανάληψη µια µεικτή επέµβαση, όπου ένα

τµήµα αφορούσε την δηµόσια γη γύρω από το τείχο, ενώ δύο άλλα τµήµατα

αφορούσαν ιδιωτική γη και γη βακουφική (Εικ. 4)9. Σε εφαρµογή του νόµου

1864, το σχέδιο ανώνυµου µηχανικού προτείνει την ένταξη στο σχέδιο πόλη

και την ανοικοδόµηση 7,5 εκταρίων µε παράλληλη χάραξη, κατά µήκο του

τείχου πάνω στην δηµόσια γη του Μπουλβάρ Χαµιδιέ, τη σηµερινή οδού

Εθνική Αµύνη. Το σχέδιο περιέχει επεξηγηµατικό κείµενο του µηχανικού

που δηλώνει ότι ακολουθεί τι ρυθµίσει του νόµου του 1864. 20 χρόνια αρ-

γότερα, το 1899, η γη που ανήκει σε ιδιώτη (5 εκτάρια) έχει ανοικοδοµηθεί,

καθώ και η δυτική πλευρά του Μπουλβάρ Χαµιδιέ (0,5 εκτ.), όπω δείχνουν

οι αποτυπώσει σε κλίµακα 1:500, που βρίσκονται επίση στο αρχείο του ∆ή-

µου.

Γύρω στα 1880, η ∆ηµαρχία είναι έτοιµη να αναλάβει πολεοδοµικέ πρωτο-

βουλίε. Με την βοήθεια στρατιωτικών µηχανικών και επί κεφαλή τον δη-

µοµηχανικό Αντουάν Βερνιέσκι ετοιµάζει το σχέδιο τη εντό των τειχών

πόλη10. Το σχέδιο αυτό δεν περιλαµβάνει την ανατολική επέκταση και το

Μπουλβάρ Χαµιδιέ, είτε διότι είναι λίγο προγενέστερο του 1879, είτε διότι ο

∆ήµο δεν έχει αρµοδιότητα σχεδιασµού των επεκτάσεων και η πρόταση για

το Μπουλβάρ Χαµιδιέ δεν έχει εγκριθεί ακόµη.

Α Λ Ε Ξ Α Ν ∆ Ρ Α Γ Ε Ρ Ο Λ Υ Μ Π Ο Υ

63

Με την έκδοση του Νόµου του 1882 (βλ. ανωτέρω), οι πρωτοβουλίε πολλα-

πλασιάζονται. Αν και µεταξύ 1879 και 1884 δεν υπάρχουν στοιχεία για πε-

ραιτέρω επέκταση του σχεδίου πόλεω, γνωρίζουµε ότι οικοδοµική δραστη-

ριότητα, κυρίω οικοδόµηση εξοχικών σπιτιών έξω από τα ανατολικά τείχη

είχε σηµειωθεί από το 1878 και µετά. Στα 1884 ζητείται για πρώτη φορά από

τη δηµαρχία η εκπόνηση σχεδίου για την περιοχή των Πύργων (ή Eξοχών)

ώστε να µην κτισθεί άναρχα, και συγχρόνω η δηµιουργία δικτύων ύδρευση,

δηµόσιου φωτισµού κλπ.11.

Κι ενώ το σχέδιο ετοιµάζεται, ξεκινά το 1887 (άγνωστο από ποιόν φορέα-

υποθέτουµε από την κεντρική διοίκηση), η επέκταση στην θάλασσα µε επι-

χωµάτωση τη παραλία από τον Λευκό Πύργο ω το Mύλο του Aλλατίνι,

που βρισκόταν στη θέση όπου αργότερα εγκαταστάθηκε η Ηλεκτρική Εται-

ρεία. (Εικ. 5) Το έργο άρχισε να κατασκευάζεται το 189012. ∆ιαθέτουµε ένα

κτηµατολογικό σχεδιάγραµµα του 1902, µεταφρασµένο στα ελληνικά µε χρο-

νολογία 1916.

Εικ. 5α (άνω). Eπιχωµάτωση και οικοπεδοποίηση από Λευκό Πύρ-γο ω οδό Παρα-σκευοπούλου 1902 (ΚΕ∆ 1916). Εικ. 5β (κάτω). Άποψη τη επιχωµάτω-ση, 1920 (Κέ-ντρο Ιστορία Θεσσαλονίκη)

H Α Ν Α ∆ Υ Σ Η Τ Η Σ Ε Κ Τ Ο Σ Τ Ω Ν Τ Ε Ι Χ Ω Ν Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

64

Η πολεοδοµική σύλληψη τη επιχωµάτωση είναι απλή. Μια λωρίδα γη ξε-

κινά από τον Λευκό Πύργο και φθάνει µέχρι περίπου την σηµερινή οδό Πα-

ρασκευοπούλου. Εχει µήκο 1300 µ., ένα µέσο πλάτο 50-80 µ. και συνολική

επιφάνεια περί τα 9 εκτάρια ιδιωτική γη. Η λωρίδα τρέχει κατά µήκο τη

οδού των Εξοχών (σηµερινή λεωφόρο Βασιλίσση Όλγα) και διαιρείται κά-

θετα προ την ακτογραµµή σε 55 οικόπεδα, καθένα από τα οποία καλύπτει

όλο το πλάτο τη. Στο σχέδιο του 1902 αρκετά από αυτά είναι ανοικοδοµη-

µένα, ενώ περιέχονται ενδιαφέροντα στοιχεία για του πρώτου οικιστέ:

Από τα ονόµατα που είναι σηµειωµένα επάνω στα οικόπεδα του σχεδίου, 11

ανήκουν σε µουσουλµάνου, αρκετοί εκ των οποίων είναι αξιωµατούχοι του

στρατού, 8 σε χριστιανού και 7 σε εβραίου. Τέσσερα οικόπεδα είναι δηµο-

τικά, 3 ανήκουν σε ξένου υπηκόου (µεταξύ των οποίων και στον αρχιτέ-

κτονα Πιέρρο Αριγκόνι) και για τα υπόλοιπα δεν καθορίζεται η ιδιοκτησία.

Μόνον 9 οικόπεδα ανήκουν σε ήδη ιδιοκτήτε στην απέναντι µεριά τη λεω-

φόρου των Εξοχών. Μεγάλη έκταση καταλαµβάνουν τα οικόπεδα των κλη-

ρονόµων του Αχµέτ Ρασίµ πασά· λιγότερη του Μεχµέτ πασά. Α επισηµά-

νουµε ότι οι κάθετοι δρόµοι χαράσσονται µέχρι την θάλασσα επιτρέποντα

κατά µήκο του την περαιτέρω κατάτµηση των οικοπέδων. Στο σχέδιο πα-

ρατηρείται µια τέτοια περίπτωση επί τη οδού Έδισσον: Οικόπεδο του Αθα-

νασίου Σωσσίδη έχει χωρισθεί σε 8 επί µέρου τµήµατα, µε σπίτια µε µεσο-

τοιχίε ανοικοδοµηµένα επάνω του.

Τελικά όµω το επιχωµατωµένο τµήµα γη µόνον κατά το ήµισυ θα παραµεί-

νει στα χέρια ιδιωτών. Σε µια λωρίδα µήκου 650 µέτρων που ξεκινά από τον

Λευκό Πύργο, θα αλλάξει πολλέ φορέ χρήση. Αρχικά µε κατοικίε, θα χρη-

σιµοποιηθεί κυρίω για χρήσει αναψυχή αλλά και αποθήκευση κλπ.. Αρ-

γότερα και σε εφαρµογή του σχεδίου Εµπράρ µετά την πυρκαγιά, θα αποδο-

θεί στο πάρκο του Λευκού Πύργου, αφού καθαρισθεί σταδιακά από όλα τα

πρόχειρα ή µόνιµα κτίσµατα που έφερε. Καθώ στο κοµµάτι αυτό υπήρχαν

ιδιοκτησίε µουσουλµάνων, είναι προφανέ ότι περιήλθαν ω ανταλλάξιµε

στο ελληνικό δηµόσιο και έτσι (ευκολότερα) αποδόθηκε σε δηµόσια χρήση.

Το 1889 το σχέδιο τη δηµαρχία για την ανατολική περιοχή είναι έτοιµο. Το

σχέδιο βρέθηκε στα βρετανικά αρχεία και περιλαµβάνει επεκτάσει 60 εκτα-

ρίων δυτικά του ιστορικού πυρήνα και 235 περίπου εκταρίων ανατολικά,

διπλασιάζοντα ουσιαστικά την έκταση τη πόλη. (Εικ. 6) Πρόκειται για

επέκταση που προτρέχει κατά πολύ των διαµορφωµένων αναγκών, όπω

αποδεικνύει εξ άλλου και η αραιή δόµηση τη ανατολική περιοχή που, αρ-

κετά χρόνια µετά, κατά την απογραφή του 1913, δεν υπερέβαινε του 25.349

κατοίκου, δηλαδή το 16% του συνόλου τη Θεσσαλονίκη (157.889). Το σχέ-

διο υπογράφεται από τον Αχιλλέα Kαµπανάκη, "πρώην αρχιµηχανικό τη

δηµαρχία", και έχει τυπωθεί στο Πέρα µε άδεια του Υπουργείου Παιδεία.

Περιλαµβάνει ένα εκτενέ υπόµνηµα µε 160 σηµεία ενδιαφέροντο, κυρίω

στην πόλη εντό των τειχών. Στην ανατολική περιοχή αναφέρονται µόνον 3,

ο µύλο και το κεραµείο Αλλατίνι και το προξενείο Νορβηγία και Σουηδία.

Α Λ Ε Ξ Α Ν ∆ Ρ Α Γ Ε Ρ Ο Λ Υ Μ Π Ο Υ

65

H γρήγορη εξέλιξη τη ανατολική συνοικία, που ονοµάσθηκε Xαµιδιέ προ

τιµήν του Σουλτάνου Aβδούλ Xαµίτ, είναι σηµαντικό κεφάλαιο στην ιστο-

ρία τη 'σύγχρονη' πόλη13. Όπω και στι περιπτώσει του Βόλου και τη

Καβάλα λίγο παλαιότερα, δηµιουργείται µια νέα αστική περιοχή, χωρί τι

χωρικέ και ιστορικέ δεσµεύσει που επιβάλουν οι παλιοί παραδοσιακοί

πυρήνε. Νέε χρήσει έρχονται να εγκατασταθούν λόγω τη κενή γη –

διστακτικά στην αρχή-, νέε µορφέ οργάνωση και κατάληψη του χώρου

αναπτύσσονται. Όχι τυχαία, την ίδια χρονιά (1889) υπογράφεται σύµβαση

για την εγκατάσταση συγκοινωνία µε ιππήλατα τραµ στην πόλη, που ξεκί-

νησαν την λειτουργία του τον Μάιο του 1893, αναβαθµίζοντα σηµαντικά

την ανατολική συνοικία.

Ο παραδοσιακό διαχωρισµό κατά θρήσκευµα ή εθνοτκή προέλευση που

εξακολουθεί να χαρακτηρίζει το παλιό κέντρο, εδώ δεν ισχύει. Οι κάτοικοι

προέρχονται από όλε τι κοινότητε που ζουν στην πόλη και γειτονεύουν

ανεµπόδιστα µεταξύ του. Π.χ. στην πλέον πυκνοδοµηµένη συνοικία τη Α-

γία Τριάδα, όπου πολυπληθέστερη οµάδα είναι οι Εβραίοι (36,3%), έπο-

νται οι Μουσουλµάνοι (32,5%) και τρίτοι έρχονται οι Χριστιανοί (24,2%),

υπάρχει µόνον ο οµώνυµο ναό (από το 1884?) και αργότερα θα κτισθεί και

το Γενί Τζαµί (1900-1902). Στην γειτονική συνοικία όπου βρισκόταν η συνα-

γωγή Μπετ Σαούλ, οι Χριστιανοί αποτελούσαν το 45,8% του πληθυσµού, οι

Μουσουλµάνοι το 19%, οι Βούλγαροι το 16,7% και οι Εβραίοι το 13,80%14.

Στι νέε συνοικίε θα οικοδοµηθούν βιοµηχανικά κτίρια που απασχολούν

πολυάριθµο εργατικό προσωπικό, νοσηλευτικά ιδρύµατα και σχολεία -

ιδιωτικά και κοινοτικά. Σε αντίθεση όµω µε την Καβάλα και τον Βόλο, ό-

που οι οικονοµικέ δραστηριότητε θα µετατοπισθούν από του περιτειχι-

σµένου ιστορικού πυρήνε στα καινούργια τµήµατα των πόλεων, το κέντρο

τη Θεσσαλονίκη κρατά την ακτινοβολία του και επιτυγχάνει να προσελκύ-

σει και να στεγάσει τι νέε πολυάριθµε επιχειρηµατικέ δραστηριότητε.

Έτσι καταφέρνει να ανανεωθεί και το ίδιο.

Εικ. 6. Σχέδιο τη δηµοτική αρχή Θεσσαλονίκη 1889. Κέντρο και επεκτά-σει (Ιδιωτική συλ-λογή). Ανατολικό προάστιο: [1] 1879 επέκταση Μπουλ-βάρ Χαµιδιέ (Εθνι-κή Αµύνη - Αγγε-λάκη). [2] 1889 δη-µιουργία συνοικία Χαµιδιέ, όριο χεί-µαρρο Μπουγιούκ Ντερέ, σηµερινή οδό Γραβιά. [3]. ∆εν έχει ρυµοτοµη-θεί ο χώρο ανατο-λικά τη οδού Γρα-βιά (1888-1911 περιοχή Αλλατίνι)

H Α Ν Α ∆ Υ Σ Η Τ Η Σ Ε Κ Τ Ο Σ Τ Ω Ν Τ Ε Ι Χ Ω Ν Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

66

Στη δυτική πλευρά τη πόλη ένα εντελώ κανονικό ορθογωνικό πλέγµα

δρόµων σχεδιάζεται βορείω των σιδηροδροµικών γραµµών σε µήκο 1200

µέτρων και πλάτο 500. Ανατολικά το σχέδιο παρουσιάζει σχετική σχεδια-

στική ποικιλία καθώ οι βασικέ οδικέ αρτηρίε ακολουθούν υπάρχοντε

αγροτικού δρόµου. Aφού ενσωµατώσει την πρώτη επέκταση του 1879

(Μπουλβάρ Χαµιντιέ – Εθνική Αµύνη) και αφήσει έναν µεγάλο ελεύθερο

χώρο για τι στρατιωτικέ εγκαταστάσει, η νέα ρυµοτοµία σχεδιάζεται επί-

ση µε αρκετή κανονικότητα στην περιοχή ανάµεσα στου χειµάρρου Kισλά

Nτερεσί (ή Ηλεκτρική Εταιρεία) και Nτεφτερντάρ (ή τη Παλιά

Kαραντίνα)15. Πιο νότια προτείνεται ένα σχετικά ορθογωνικό δίκτυο για

του βασικού δρόµου που σταµατά πριν από τον χείµαρρο Μπουγιούκ

Ντερέ (ή Charnaud, περίπου στην οδό Γραβιά στα δυτικά τη σηµερινή ο-

δού 25η Μαρτίου, η οποία τότε δεν υπήρχε ω χάραξη). Ανατολικότερα ση-

µειώνεται η θέση του Μύλου Αλλατίνι, εν µέσω κήπων και αγρών.

Η πυρκαγιά του 1890 επιταχύνει την ανάπτυξη του ανατολικού προαστίου,

όπου, όπω εξ άλλου και στο δυτικό προάστιο, καταγράφεται η µοναδική

οργανωµένη εγκατάσταση κοινωνική κατοικία στην Θ., που πραγµατοποι-

είται από την Ισραηλιτική κοινότητα για του πληγέντε από την πυρκαγιά

του 1890 κατοίκου του κέντρου. Εκτό των ορίων τη επέκταση η λειτουρ-

γία του µύλου Αλλατίνι και η εγκατάσταση γραµµή τραµ µήκου 3,5 χλµ.

από τον Λευκό Πύργο και µέχρι την βίλλα Αλλατίνι που είναι και το τελευ-

ταίο κτίριο τη πόλη, θα ενθαρρύνουν την ανοικοδόµηση του προαστίου.

Επόµενο βήµα για τον σχεδιασµό τη ανατολική επέκταση είναι οι χάρτε

γνωστοί ω ‘ακουαρέλε’ που εκπονούνται µεταξύ 1898 και 1900 (Εικ. 7).

Μια ευρεία περιοχή, από το ανατολικό τείχο ω το Ντεπό και από την θά-

λασσα ω περίπου την νέα Εγνατία, την Παπάφη και την Αγ. ∆ηµητρίου,

αποτυπώνεται σε 69 πινακίδε, στην οποία 212 εκτάρια είναι ρυµοτοµηµένα

και έτοιµα προ ανοικοδόµηση, ενώ τα υπόλοιπα δεν προορίζονται για πο-

λεοδόµηση (δεν περιλαµβάνεται στην καταµέτρηση το ‘ρήγµα’ µε στρατιωτι-

κέ εγκαταστάσει και νεκροταφεία.). Αν και οι ακουαρέλε περιέχουν την

περιοχή πέρα από τον χείµαρρο Μπουγιούκ Ντερέ (ή Charnaud, όπου είχε

σταµατήσει ο χάρτη του Καµπανάκη) και µέχρι την βίλλα Αλλατίνι, δεν την

ρυµοτοµούν και αρκούνται στο να δείχνουν περιβόλια και κήπου. Κανένα

αστικό δρόµο δεν εµφανίζεται στα σηµεία αυτά, και την ίδια εικόνα εµφα-

νίζει ο συνολικό χάρτη τη Θεσσαλονίκη που περιλαµβάνεται στι εκδόσει

των Σαλναµέ µεταξύ 1900 και 1905 και αναµφίβολα βασίζεται στι ακουαρέ-

λε.

Α Λ Ε Ξ Α Ν ∆ Ρ Α Γ Ε Ρ Ο Λ Υ Μ Π Ο Υ

67

∆εν είναι σαφέ για ποιόν ακριβώ λόγο εκπονήθηκαν οι ακουαρέλε σε κλί-

µακα 1:500 που φυλάσσονται στο αρχείο του ∆ήµου και αφορούν τι δύο

εκτό των τειχών περιοχέ τη πόλη. Το στυλ τη σχεδίαση είναι µάλλον

εικαστικό και δεν προδεάζει ω έργο τοπογράφου καθώ δεν επιτρέπει κα-

ταµετρήσει οικοπέδων µε ακρίβεια (τουλάχιστον στα φύλλα τη ανατολική

περιοχή).

Ωστόσο σε προσεκτικότερη εξέταση των φύλλων διακρίνονται επάνω του,

µε υπερβολικά ελαφριά γραµµή µολυβιού, προτάσει για νέα ρυµοτοµία…

κατά πάσα πιθανότητα λίγο µεταγενέστερε από την αρχική αποτύπωση.

(Εικ. 8)

Εικ. 7. 1898-1900. Κήποι και αγροί α-νατολικά τη οδού Γραβιά. Σηµειώνεται µε εστιγµένη γραµµή η µεταγενέστερη χά-ραξη τη οδού Αλλα-τίνι-Σοφούλη (Αρ-χείο ∆ήµου Θεσσαλο-νίκη, ΕΚΕΧΑΚ)

Εικ. 8. Περιοχή Αλλατίνι. Σύν-θεση φύλλων αποτύπωση 1898-1900 και τονισµό τη προτεινόµενη νέα ρυµοτοµία (Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκη, ΕΚΕΧΑΚ)

H Α Ν Α ∆ Υ Σ Η Τ Η Σ Ε Κ Τ Ο Σ Τ Ω Ν Τ Ε Ι Χ Ω Ν Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

68

Εδώ εµφανίζεται για πρώτη φορά η χάραξη τη οδού Σοφούλη ή, όπω ήταν

γνωστή µέχρι πρόσφατα, τη λεωφόρου ή µπουλβάρ Αλλατίνι. Είναι τελείω

σαφέ ότι πρόκειται για νέα χάραξη, καθώ για την διάνοιξη τη διασταύ-

ρωση µε την Βασιλίσση Όλγα θα χρειαστεί να γκρεµιστούν δύο οικοδοµέ.

Όπω φαίνεται επίση σε άλλο σχέδιο, η οδό Σοφούλη ή Αλλατίνι δεν στα-

µατούσε στην διασταύρωση µε την Β. Όλγα αλλά συνέχιζε προ τα πάνω. Ο

προστάµενο τη τοπογραφική υπηρεσία του Υπουργείου Γεωργία Ε.

Στάµου, σε γραπτή γνωµάτευση το 1956, προσδιόριζε την δηµιουργία τη

οδού µεταξύ 1904 και 1905.

Σύµφωνα µε στοιχεία που δηµοσίευσε ο Β. ∆ηµητριάδη, το 1906 αποφασί-

στηκε η περαιτέρω επέκταση του σχεδίου στην ανατολική περιοχή16 και η

διεύθυνση τεχνικών υπηρεσιών τη ∆ηµαρχία ανέλαβε την τοπογράφηση

και την ρυµοτόµηση των νέων περιοχών του σχεδίου. Το 1909-10 ήταν έτοιµη

σειρά 40 πινακίδων 1.30 Χ 0.70, σε κλίµακα 1:500 (χάρτε Βernasconi σύµ-

φωνα µε την ανορθόγραφη σηµείωση επάνω σε ένα από τα φύλλα) και το

1911, µε αυτοκρατορικό φιρµάνι, ορίστηκαν τα όρια τη νέα συνοικία.

(Εικ. 10). Υποθέτουµε ότι µε το φιρµάνι αυτό εγκρίθηκε ουσιαστικά η ένταξη

τη περιοχή στο σχέδιο πόλη. ∆υστυχώ είναι σχεδόν αδύνατον να καθορί-

σουµε τα όρια αυτά σε χάρτη µόνον από το κείµενο του φιρµανίου, ένα δείγ-

µα του οποίου εξηγεί το γιατί:

«…Τα όρια τη συνοικία Χαµιδιέ άρχονται από το Καλιάι Μπαλιά (Ανω Φρού-ριο) προ το µέρο Σειχ Σου, περιλαµβάνοντα εντό αυτών το µέρο τούτο, διή-κουσι προ το οροπέδιον Κιρί-Χανέ (Χορδοποιείον), διερχόµενα δε τούτο και παρακολουθούντα κατά µήκο την οδόν ταύτην την οδόν Μααδέµ-λατοµείου, φθάνουσιν ει το µέρο των Τριών Βρύσεων (Ουτ Τσεσµελέρ), εκείθεν δε προ τον χείµαρρον Καπουτζίδων και από τη διατοµή του χειµάρρου τούτου µετά τη οδού διήκουσι προ τον Μέγα Πλάτανον. Εκείθεν δε παρακολουθούντα το ρεύµα του αυτού χειµάρρου κατέρχονται προ την λεωφόρον Κασσάνδρα και από του σηµείου διασταυρώσεω του χειµάρρου τούτου µετά τη λεωφόρου Κασσάνδρα, παρακολουθούντα την οδόν ταύτην και διερχόµενα προ τη Ξηρο-κρήνη (Κουρού Τσεσµέ) φθάνουσιν καθέτω προ τον χείµαρρον Καπουτζίδων, εκείθεν διευθύνονται προ το µέρο ένθα εξάγουσι χώµα δια το εργοστάσιον πλίνθων και κεράµων του Αλλατίνι. Ει το σηµείον τούτον αφίνοντα το λατο-µείον τούτο εκτό τη οροθετική γραµµή, παρακολουθούσι την προ το ∆αλιάν (τόπο αλιεία ιχθύων) άγουσαν οδόν και φθάνουσι ει την υπό το όνοµα Τσαού γνωστήν οδόν εκείθεν δε προ το άκρον αγρών ∆ηµητρίου Καρτάλη και Φρειδερίκου και εκείθεν προ την λεωφόρον Σέδε. Από τη οδού ταύτη στρε-φόµενα προ τα αριστερά παρακολουθούσι επί µικρόν την οδόν ταύτην και έ-πειτα στρεφόµενα προ τα δεξιά, δια µέσου τη αµπέλου του Ναλµπάντ (πετα-λωτού) Χατζή Αχµέτ και του αγρού του Σαούλ Γιακό και παρακολουθούντα το οροπέδιον Καρά-πουρνού, φθάνουν δια τη υπαρχούση οδού ει την παραλίαν παρακολουθούντα δε την οδόν ταύτην, εγκαταλείπουσιν έξω τη οροθετική γραµµή τα προ αριστερά κείµενα µέρη»17.

Στο τελευταίο αυτό οθωµανικό σχέδιο τη Θεσσαλονίκη του 1911 ενσωµα-

τώνεται, σύµφωνα µε την υπόθεση εργασία που θα υποστηρίξω στη συνέ-

χεια, το σχέδιο ιδιωτική πολεοδόµηση που έγινε επί των ιδιοκτησιών Αλ-

λατίνι. (Εικ. 9, 10 και 11)

Εικ. 9. Σχέδιο του Μύλου Αλλατίνι και των γηπέδων περί αυτών, κλίμακα 1:1000 Εικονίζονται: Με κόκκινο η βίλλα και ο μύλος Αλλατίνι Με κεραμιδί οι ιδιοκτησίες Αλλατίνι Με ελαφρύ ροζ πρώην και πιθανές ιδιοκτησίες Αλλατίνι Με κίτρινο καφενεία, και με πράσινο-λαδί το αμαξοστάσιο (Ντεπό) των τραμ (Ιδιωτική συλλογή. Επεξεργασία χρωματική και καθαρισμός του σχεδίου Σ. Αλεξιάδου και Α. Γερόλυμπου)

Εικ. 10α. Περιοχή Αλλατίνι, σχέδιο επέκταση 1909-1910. Με κόκ-κινο σηµειώνονται ο Μύλο, η Βίλλα και η διασταύρωση λεωφό-ρων Αλλατίνι και Αλεξάνδρα. (Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκη, ΕΚΕΧΑΚ)

Εικ. 10β. Γαλλικό χάρτη 1916. Οι ιδιοκτησίε Αλλατίνι παραµέ-νουν αδόµητε. Χρησιµοποιούνται για την υποστήριξη τη αεροπο-ρία. Η κατοικία Ραχµί µπέη έχει µετατραπεί σε λέσχη αεροπόρων

Εικ. 11. Ανατολικό προάστιο (Χαµιδιέ). Σχέδια επέκτα-ση (1909- 1910 κόκκινο) και 1919 (λευκό)

Α Λ Ε Ξ Α Ν ∆ Ρ Α Γ Ε Ρ Ο Λ Υ Μ Π Ο Υ

71

Η ρυµοτόµηση των ιδιοκτησιών Αλλατίνι. Η ιδέα για την µικρή αυτή µελέτη

προέκυψε από µια σειρά συµπτώσεων και ένα ερώτηµα. Ερευνώντα για ε-

ντελώ διαφορετικού λόγου αρχιτεκτονική τεκµηρίωση ή προσωπικού

ενδιαφέροντο τέσσερι διαφορετικέ περιπτώσει µεταβίβαση οικοπέδων

που βρίσκονται στι οδού 25η Μαρτίου, Βαφοπούλου, Σοφούλη και Λογο-

θέτη, φάνηκε ότι µεταξύ 1900 και 1910 όλα τα οικόπεδα όπω και τα όµορα

ανήκαν στην οικογένεια (σε φυσικά πρόσωπα) ή στι Εταιρείε Αλλατίνι.

Πράγµατι µεγάλη κινητικότητα για την µετατροπή τη αγροτική γη σε α-

στική παρατηρείται γύρω στα 1900. Τα φύλλα των ακουαρελών περιλαµβά-

νουν την περιοχή µέχρι το Ντεπό των τραµ, δείχνοντα απλώ περιβόλια και

ελάχιστου δρόµου, που στην πραγµατικότητα είναι στενά περάσµατα και

µονοπάτια. ∆ειγµατοληπτικέ έρευνε στο υποθηκοφυλακείο (βλ. πιο κάτω)

έδειξαν ότι προ του 1905 τα περισσότερα από αυτά τα οικόπεδα ανήκαν

στου Αλλατίνι.

Το αποδεικτικό υλικό που σταδιακά συγκεντρώθηκε περιλαµβάνει χαρτο-

γραφικά ντοκουµέντα, γνωστά και άγνωστα, καθώ και έρευνα σε συµβό-

λαια αγορά (Γιαρµολίνσκι, Ζάννα, Σερετάκη, Κεχαγιά και άλλων], πράξει

τακτοποιήσεω οικοπέδων, σχεδιαγράµµατα και σχετικά έγγραφα στα αρ-

χεία του ΚΙΘ και του ΕΛΙΑ, καθώ και τη ΚΕ∆. Παράλληλα σειρά γραπτών

ντοκουµέντων ερµηνεύουν, κατά την πράξη εφαρµογή των κτηµατολογικών

στοιχείων στο έδαφο, τον τρόπο µε τον οποίο αντιµετωπίσθηκε η περιοχή.

Το ερώτηµα που φυσιολογικά προκύπτει είναι εάν οι Αλλατίνι, έχοντα συ-

γκεντρώσει µεγάλε εκτάσει γη σε µια περιοχή δίπλα στην θάλασσα και

στι παρυφέ τη κατοικηµένη συνοικία Χαµιδιέ, σκόπευαν να προχωρή-

σουν σε ιδιωτική ρυµοτόµηση και οικοπεδοποίηση. Στόχο του ιδιωτικού

σχεδιασµού θα ήταν η παροχή βελτιωµένων χώρων κατοικία και επαγγελ-

µατικών εγκαταστάσεων σε περιβάλλοντα που προσιδίαζαν καλύτερα στι

απαιτήσει του και απέδιδαν υψηλότερε υπεραξίε για την επένδυσή του.

Την υπόθεση υποστηρίζει και η επέκταση τη ιππήλατη γραµµή του τραµ

πέρα από τον χείµαρρο Μπουγιούκ Ντερέ (πέραν του οποίου δεν υπήρχε

ρυµοτοµία), µε την ολοκλήρωση τη γέφυρα που επέτρεψε την συνέχιση τη

γραµµή µέχρι το Ντεπό των τραµ και την εξυπηρέτηση του Μύλου αλλά και

τη βίλλα Αλλατίνι. Η "κοµψή" δηµαρχιακή γέφυρα, έργο του αρχιτέκτονα

M. Mοσχονά "έξωθεν του Παραδείσου-Σαρνώ", εγκαινιάστηκε µε πανηγυρι-

κή τελετή, παρουσία του δηµάρχου Xαµδί και του δηµοτικού µηχανικού

Mενεξέ τον Aπριλιο του 189418.

ΟΙ Αλλατίνι υπήρξαν η πιο επιφανή οικογένεια στη Θεσσαλονίκη, επί κε-

φαλή τη οικονοµική και κοινωνική ζωή στην πόλη από τι αρχέ του

19ου αιώνα. Η πιο εύστοχη και περιεκτική αποτίµηση τη συνεισφορά του

ανήκει στον Edgar Morin, όταν αναφέρει του Λιβορνέζου ω «την οµάδα

των εξιταλισµένων εβραίων (Μοντιάνο, Αλλατίνι, Τόρρε, Μπερεσί, κλπ)

[…] που έφεραν στην Θεσσαλονίκη συγχρόνω τον 18ο και τον 19ο αιώνα»:

H Α Ν Α ∆ Υ Σ Η Τ Η Σ Ε Κ Τ Ο Σ Τ Ω Ν Τ Ε Ι Χ Ω Ν Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

72

βιοµηχανία, τραπεζική πίστη, σχολεία, πληθώρα επιχειρηµατικών δραστηρι-

οτήτων και τεράστια κτηµατική περιουσία19.

Οι Αλλατίνι προέβλεψαν την δυναµική εξάπλωση τη πόλη και αγόρασαν

από νωρί γη –στο όνοµα των µελών τη οικογένεια ή µέσω των εταιρειών

που έλεγχαν-, µε στόχο να σχηµατίσουν µια ενιαία έκταση ώστε να την ρυ-

µοτοµήσουν κατά τον πλέον επιθυµητό τρόπο και να την εντάξουν στο σχέ-

διο πόλη υπό εκπόνηση. Οι ιδιοκτησίε του εντοπίζονται στην περιοχή του

ανατολικού προαστίου πιθανώ από την οδό Γραβιά µέχρι τα όρια του Μύ-

λου Αλλατίνι και σίγουρα στο τµήµα από το Μπουλβάρ Αλλατίνι µέχρι την

οδό Μοσχονησίων και από την Βασιλίσση Όλγα ω την οδό Αργοναυτών

προ το Καραµπουρνάκι, µια έκταση που υπερβαίνει τα 40 εκτάρια. Α θυ-

µηθούµε ότι η περιοχή αυτή ονοµαζόταν µέχρι πριν από µερικά χρόνια Αλ-

λατίνι ή Ντεπό (από το dépot - αποθήκη των τραµ), ενώ η οδό Σοφούλη

πρωτονοµάστηκε οδό Αλλατίνι, όπω και η στάση του λεωφορείου επί τη

οδού Ανθέων. Είναι κρίµα που έχουν αλλάξει όλε οι σχετικέ ονοµασίε, µε

αποτέλεσµα οι νεώτεροι να αγνοούν ένα σηµαντικό κοµµάτι τη ιστορία τη

πόλη.

Η υπόθεση ότι οι Αλλατίνι προχωρούν σε ιδιωτική πολεοδόµηση γίνεται βε-

βαιότητα χάρη σε στοιχεία που βρέθηκαν στο αρχείο γνωστού τοπογράφου.

Πρόκειται για ένα σχέδιο µε τίτλο Plan du Moulin Allatini et des terrains en-

vironnants (Σχέδιο του Μύλου Αλλατίνι και των γηπέδων περί αυτόν) σε

κλίµακα 1:1000, που περιλαµβάνει τµήµα των ιδιοκτησιών Αλλατίνι ανατο-

λικά του Μύλου, µε χάραξη τη προτεινόµενη νέα ρυµοτοµία. (Εικ. 9)

Ο χάρτη αυτό, σε κακή κατάσταση και δυσανάγνωστο, είναι αχρονολόγη-

το και ανυπόγραφο, ενώ όλε οι αναγραφέ είναι στην γαλλική γλώσσα20.

Η χρονολόγηση του χάρτη πιθανολογείται µεταξύ 1900 (αµέσω µετά τι α-

κουαρέλε) και 1906 (όπου σε µετάφραση τίτλου ιδιοκτησία Αλλατίνι από

τουρκικό κτηµατολόγιο, η Σοφούλη-Αλλατίνι αναγράφεται ω «νεωστί ανε-

ωγµένη οδό»).

Συντάκτη του χάρτη θα µπορούσε να είναι ο µηχανικό του ∆ήµου Μιε-

τσισλαβ Γιαρµολίνσκι, ο οποίο εµφανίζεται ω ιδιοκτήτη γη στην περιοχή

σε έγγραφα και πράξει τακτοποιήσεων. Η εγγονή του Γιαρµολίνσκι κα Μα-

ρία Ζαβιτσιάνου το θεωρεί εξαιρετικά πιθανό καθώ γνώριζε ότι η εν λόγω

ιδιοκτησία δόθηκε ω αµοιβή στον µηχανικό από του Αλλατίνι για υπηρεσί-

ε που είχε προσφέρει στην οικογένεια.

Στο σχέδιο αυτό η ρυµοτοµία οργανώνεται πάνω σε δύο βασικού δρόµου.

Ο ένα, το Μπουλβάρ Αλλατίνι, µε πλάτο 20 µ. είναι παράλληλο προ την

ακτογραµµή ενώ συνεχίζεται και πέρα από την διασταύρωση µε την λεωφ

Βασιλίσση Όλγα. Ο δεύτερο, η οδό Αλεξάνδρα, µε πλάτο επίση 20 µ.,

σηµειώνεται στον χάρτη ω «rue descendante à la mer, …partant de la porte de

la maison Allatini» (δρόµο που κατεβαίνει στην θάλασσα και ξεκινά από

την πύλη τη βίλλα Αλλατίνι). Η χάραξη είναι ενδιαφέρουσα καθώ βρίσκε-

Α Λ Ε Ξ Α Ν ∆ Ρ Α Γ Ε Ρ Ο Λ Υ Μ Π Ο Υ

73

ται στον άξονα τη βίλλα Αλλατίνι, θυµίζοντα τι ποµπικέ οδού. Μυστή-

ριο παραµένει η ονοµασία τη ω οδού Αλεξάνδρα21. Τα δυο βουλεβάρτα,

φυτεµένα µε δενδροστοιχίε, διασταυρώνονται δηµιουργώντα µια πλατεία.

Οι υπόλοιποι δρόµοι έχουν όλοι πλάτο 6-15 µέτρων. Ορίζουν 30 περίπου

οικοδοµικά τετράγωνα, διαστάσεων από 50 Χ 50 έω 50 Χ 100, που φέρουν

το καθένα ένα γράµµα του λατινικού αλφαβήτου και καλλιγραφικά τι λέ-

ξει Possession Allatini.

Ελάχιστε οικοπεδοποιήσει εµφανίζονται και σηµειώνονται ω ιδιοκτησίε

Ραχµί µπέη, Αbram Abastado, Saporta, Felix Amar, Morpurgo και

Jarmolinski, ενώ στην τρίγωνη οικοδοµική νησίδα επί τη οδού Θέρµη (σηµ.

Ανθέων) διευκρινίζεται : “ Ολόκληρο το τρίγωνο είναι κτισµένο µε διάφορε

κατοικίε». Σε γκρίζα πλαίσια εµφανίζονται µετρήσει εµβαδών, ενδεχοµένω

για τον υπολογισµό τη εισφορά σε γη.

Αρκετέ αναγραφέ πάνω στο σχέδιο παρέχουν ενδιαφέρουσε πληροφορίε

για την περιοχή. Π.χ.. το ρέµα αποκαλείται ποταµό (fleuve) . Σηµαίνεται ει-

δικά η στενή οδό που οδηγεί στον Μύλο του Αλλατίνι, και υποδεικνύεται

µέχρι ποιού σηµείου έχει κατασκευαστεί το βουλεβάρτο Αλλατίνι (µε την

λέξη construit).

Στην περιοχή, επί τη οδού Σέδε (προέκταση τη Βασιλίσση Όλγα) υπάρ-

χουν τέσσερα καφενεία. Τα δύο βρίσκονται απέναντι από το Ντεπό των

τραµ. Τα άλλα δύο (καφέ Φλόκα και καφέ Μοδιάνο) βρίσκονται στο ανατο-

λικό όριο των ιδιοκτησιών Αλλατίνι.

Ειδική σηµείωση γίνεται για την ιδιοκτησία του επιφανού Θεσσαλονικιού

Ραχµί Μπεη, απόγονου τη οικογένεια Εβρενό, σηµαντικού παράγοντα του

κινήµατο Ένωση και Πρόοδο, βουλευτή Θεσσαλονίκη. και µεταξύ 1913

και 1918 βαλή τη Σµύρνη, όπου επέδειξε αρκετή αυτονοµία στην συµπερι-

φορά του τα δύσκολα χρόνια µέχρι την εγκαθίδρυση τη ελληνική διοίκη-

ση. Ο Ραχµί έκτισε µια επιβλητική βίλλα την οποία πούλησε το 1912 στον Γ.

Αλλαρδέ. Η βίλλα µετατράπηκε σε λέσχη αεροπόρων µέχρι το 1918 και πέ-

ρασε στο ελληνικό δηµόσιο µε την ανταλλαγή. Κατά πληροφορίε όχι επιβε-

βαιωµένε, το εντυπωσιακό αυτό κτίριο κάηκε στην δεκαετία του 1950 από

αµέλεια. Στην θέση του εγκαταστάθηκε ο σύλλογο αποφοίτων του Κολλεγί-

ου Ανατόλια, και το οικόπεδο ανοικοδοµήθηκε στην δεκαετία 1970.

Οι διαδροµέ των µεταβιβάσεων αναδεικνύουν ενδιαφέροντα στοιχεία, όπω

δείχνουν µερικά τυχαία παραδείγµατα:

1. Σύµφωνα µε το ταπί 254 / βιβλίο Ιανουαρίου 1324 =190922 του τουρκικού

Κτηµατολογίου ∆ιοικήσεω Θεσσαλονίκη, το οικόπεδο που βρίσκεται στην

συνοικία Χαµιδιέ, στο Μικρό Καραµπουρνού, και περιγράφεται ω αγρό εκ

του βακουφίου Μακµπούλ Ιµπραχίµ πασά, µεταβιβάστηκε στην κα Ελένη

Γιαρµολίνσκι, από τον Γουίδο Αλλατίνι. Η έκτασή του είναι 2.500 πήχει ;;

(δυσανάγνωστε λέξει) και συνορεύει: ανατολικά και βορείω µε ιδιοκτησίε

H Α Ν Α ∆ Υ Σ Η Τ Η Σ Ε Κ Τ Ο Σ Τ Ω Ν Τ Ε Ι Χ Ω Ν Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

74

Αλλατίνι, δυτικά µε ‘νεωστί ανοιγµένον δρόµον’ και νοτίω µε θάλασσα.

Στον Γουίδο Αλλατίνι είχε περιέλθει το 1904 µε το ταπί 110 / ∆εκεµβρίου

1320 = 1904).

Στο επόµενο παράδειγµα κάνουν την εµφάνισή του οι εταιρείε: Το 1906 η

οικογένεια Αλλατίνι ιδρύει την Κτηµατική Εταιρεία τη Ανατολή. Μέσω

αυτή τα µέλη τη µεταβιβάζουν την κτηµατική του περιουσία µέχρι το 1911,

εκτό του Μύλου και του Κεραµοποιείου, στην Οθωµανική Εταιρεία Γεωρ-

γία και Βελτιώσεων, ιδιοκτησία Ι. Φερνάντε και Αλφρέντο Μισραχί, η ο-

ποία µετατρέπεται στην Ανώνυµο Κτηµατική και Γεωργική Εταιρεία µετά το

191223.

2. Σύµφωνα µε το βιβλίο 622 / Νοεµβρίου 1326 =1910 του τουρκικού Κτηµα-

τολογίου ∆ιοικήσεω Θεσσαλονίκη, το οικόπεδο που βρίσκεται στην συνοι-

κία Χαµιδιέ, οδό Τούζλα (Αλυκή), και περιγράφεται ω αγρό εκ του βα-

κουφίου Μακµπούλ Ιµπραχίµ πασά, ανήκει στην Ανώνυµο Οθωµανική Ε-

ταιρεία Γεωργία και Βελτιώσεων, στην οποία πωλήθηκε από του Ευγένιο

∆εµπουσιάν και Κάρολο Ποδεσών. Η έκτασή του είναι 20 στρέµµατα … (δυ-

σανάγνωστη λέξη) και συνορεύει: ανατολικά µε ‘νεωστί ανοιγείσα οδόν’, δυ-

τικά µε θάλασσα, βορείω µε ‘νεωστί ανοιγείσα οδόν’ και νοτίω µε πρώην

ιδιοκτησία Φρειδερίκου Σαρνώ, νυν Γιακό Σαούλ. Στου πωλητέ είχε πε-

ριέλθει το 1909 (ταπιά 88 και 128 / Ιούνιο 1325 =1909) 24.

3. Την ίδια χρονιά (1910) οι ίδιοι Ποδεσών και ∆εµπουσιάν πωλούν στην

ίδια εταιρεία και άλλο οικόπεδο.

ΠΙΝ. Ι Οικόπεδο στη θέση Κίντρα /ή Κλάπα, συνοικία Χαµιντιέ

Χρόνο Κάτοχο-πωλητή

Αγοραστή Στοιχεία οικοπέδου

Αξία Συµβόλαιο

1882 Πωλ Dar-blay

3.100 τ. πηχ.

Αγορά µε ταπί 75/Νοεµβ.1298=1882

1903 Μωύ Αλλα-τίνι

146/Αυγ. 1319=1903

1904 Μωύ Αλ-λατίνι

Γουίδο Αλλατίνι

103/∆εκ. 1320=1904

1909 Γουίδο Αλλατίνι

Καρ. Ποδε-σών + Ευγ. ∆εµπουσιάν

76 και 118/Ιουνίου 1325=1909

1910 Καρ. Πο-δεσών + Ευγ. ∆ε-µπουσιάν

Aν Οθωµ Ετ Βελτιώσεων + Γεωργία (Αλλατίνι)

616/Νοεµβ. 1326=1910

4. Ένα ενδιαφέρον παράδειγµα είναι η οικοπεδοποίηση στι παρυ-

φέ τη οδού 25η Μαρτίου (που χαράχθηκε µετά το 1925). Οι διαδοχικέ

αγοραπωλησίε εµφανίζονται στον πίνακα ΙΙ και παρακολουθούν τον

Α Λ Ε Ξ Α Ν ∆ Ρ Α Γ Ε Ρ Ο Λ Υ Μ Π Ο Υ

75

σχεδιασµό τη πόλη. Η τελική οικοπεδοποίηση προσαρµόζεται στι ρυθ-

µίσει και την ρυµοτοµία του σχεδίου των Εξοχών του 1925.

ΠΙΝ. ΙΙ Οικόπεδο στι οδού 25η Μαρτίου, Πιττακού, Ανθέων, µε όρια

Μύλο Αλλατίνι

Χρόνο Κάτοχο/πωλητή Αγοραστή Στοιχεία οικοπέδου

Αξία Συµβόλαιο

1906 Γουίδο Αλλατίνι 4 παλαιά στρέµµατα, συνορεύει ανατ. µε οικόπεδα Μπέζα, πρώην Αλλατίνι

Εκ κληρονο-µιά ταπί 386/1322 (1906)

1922 Γουίδο Αλλατίνι πληρεξ. Μ.∆. Μορπούργο

Αλβ. Μπερι-σί για την ΑΒΕΕ* (Αλ-λατίνι)

5.819 τ. πήχ. 11.638 δρχ.

συµβόλαιο 15936 /6.10.1922

1924 Αλβ. Μπερισί για την ΑΒΕΕ*

Μορπούργο και Μπρο-γλύ για την ΑΒΕΕ*

5.819 τ.πηχ. συνορεύει Α΄ µε οικόπεδα πρώ-ην Μπέζα, νυν ΑΒΕΕ*

11.638 δρχ.

συµβόλαιο 18826/18.1.1924

1924 Συνένωση µε οικόπεδο πρώ-ην Μπέζα, αγο-ρά συνορεύο-ντο οικοπέδου Λαζαριστών από Σαούλ Μο-διάνο

1924 Μορπούργο και Μπρογλύ για την ΑΒΕΕ*

∆αυίδ Α-βραάµ Μπενρουµπή

6.650 τ.µ. (11.638,87 τε-κτονικών πήχ.).

180.000 δρχ.

συµβόλαιο 19208/1924

1924-1926

ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΝΕΑΣ ΡΥΜΟΤΟΜΙΑΣ ΕΞΟΧΩΝ, το ακίνητο µειώνε-ται σε 4.921 τ.µ. Κατάτµηση και οικοπεδοποίηση

1926 ∆αυίδ Αβραάµ Μπενρουµπή

Ευριπίδη Κεχαγιά

Τµήµα του αρ-χικού οικοπέ-δου, 618,15 τ.µ. πωλείται αδό-µητο και ανοι-κοδοµείται

145.233 δρχ.

συµβόλαιο 24769/18.3.1926

*Ανώνυµο Βιοµηχανική και Εµπορική Εταιρεία των επιχειρήσεων Αλλατίνι

5. Αν και συχνά µε ελλιπή στοιχεία, οι ιδιοκτησιακέ αλλαγέ στην περιοχή

εικονογραφούν τι φανερέ ή λανθάνουσε αλλαγέ στην πόλη. Μια εύγλωτ-

τη εικόνα παρέχουν οι µεταβιβάσει του οικοπέδου που βρίσκεται επί τη

οδού Σοφούλη και τη θάλασσα και συνορεύει προ βορρά µε το οικόπεδο

στο οποίο οικοδοµήθηκαν 4 κτίσµατα, τα αποκαλούµενα ‘Κονιορδέικα’. Στα

H Α Ν Α ∆ Υ Σ Η Τ Η Σ Ε Κ Τ Ο Σ Τ Ω Ν Τ Ε Ι Χ Ω Ν Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

76

µέσα του 19ου αιώνα το οικόπεδο αυτό υπήρξε τµήµα αγρού τη βακουφική

Κλάπα, στην θέση Τούζλα, που είχε ο Απτή µπέη, γιο του Βεχάπ. Παρα-

χωρείται πρώτα στον Αγριµποζού Χατζή Γιουσούφ και στου γιού του. Με-

τά θάνατον δίνεται ω αδέσποτο µε πλειστηριασµό:

- Ένα τµήµα του περιέρχεται στον Μεχµέτ αγά του Εµίν, που πουλά

στην Ορώ Μπενβενίστη, αυτή στον Χαρί µπέη του Αχµέτ (γύρω στα 1860),

και αυτό στον Ιζέτ µπέη, από τον οποίο περιέρχεται στον Γουίδο Αλλατίνι.

- Το υπόλοιπο αγοράζεται από την Τερέζα Ιωάννου Αντωνίου, η οποία

το µεταβιβάζει στον Π. Κεχαγιά.

1883 Ο Παναγιώτη Κεχαγιά του Μανώλη, µεγαλοκτηµατία από του Κα-

πουτζήδε, πουλάει στην Θεανώ Νικολάου Παπαδοπούλου.

1883 Θεανώ πουλάει στον ∆ηµήτριο Μαρούλη Περουσάν, γερµανό υπήκοο.

1899 Περουσάν κληροδοτεί στα τέκνα του.

1899 Κληρονόµοι Περουσάν πωλούν στον Χρίστο, γιο του Λιάκου εκ Κορυ-

τσά,

1900 που πουλάει στον Γεώργιο Μενεξέ, αρχιµηχανικό του ∆ήµου Θεσσαλο-

νίκη.

1901 Μενεξέ πουλάει στον Αλφρέδο Αλλατίνι.

1905 Α. Αλλατίνι χωρίζει στην µέση: Πουλάει το µισό στον Ραχµί πασά που

αγοράζει το 1905 (όταν γίνεται η διάνοιξη τη οδού Αλλατίνι), κτίζει µέγα-

ρο και το πουλάει το 1912 στον Ζωρζ Αλλαρδέ.

1905 Α. Αλλατίνι πουλάει το άλλο µισό στι κόρε του.

1910 Άννα και Έδµα Α. Αλλατίνι πωλούν στον Γουίδο Αλλατίνι.

1912 Γουίδο Αλλατίνι πουλά στον Ραχµί µπέη, που πουλά στον Ζωρζ Αλ-

λαρδέ, 1912.

1912-1940. Η πολεοδόµηση τη περιοχή Αλλατίνι ενσωµατώνεται στο

οθωµανικό σχέδιο του 1910-1911 και παραµένει µε την ίδια µορφή στο

σχέδιο που κυρώνει προσωρινά η ελληνική διοίκηση τη πόλη το 1919.

(Εικ. 10, 11) Το τελευταίο, γνωστό ω «Χάρτη τη πόλεω Θεσσαλονίκη

– Τµηµάτων Βαρδαρίου, Εσωτερική πόλεω- Καλαµαριά», εκπονήθηκε

από το λεγόµενο τότε Μηχανικό Τµήµα τη ∆ηµαρχία Θεσσαλονίκη σε

κλίµακα 1: 1000, και αποτελείται από 27 φύλλα, από τα οποία υπάρχουν

20. Τα υπ’ αριθµό 24 και 25 αφορούν την περιοχή Αλλατίνι.

Το σχέδιο αυτό προσαρµοζόταν στην υπάρχουσα κατάσταση, ενσωµάτω-

νε µερικέ περαιτέρω επεκτάσει, και προχωρούσε στη ρυµοτόµηση τη

περιοχή Αλλατίνι, όπω εµφανιζόταν στο σχέδιο του 1910-11. Πάντω

τόσο η πόλη όσο και η περιοχή Αλλατίνι ελάχιστα οικοδοµήθηκαν στην

Α Λ Ε Ξ Α Ν ∆ Ρ Α Γ Ε Ρ Ο Λ Υ Μ Π Ο Υ

77

δύσκολη περίοδο 1912-1918, (Α΄ παγκόσµιο πόλεµο και πυρκαγιά), ό-

πω φαίνεται και στο σχέδιο του γαλλικού στρατού του 1916. Πάνω στα

οικόπεδα του Μπουλβάρ Αλλατίνι οι σύµµαχοι εγκατέστησαν στο µεγα-

λύτερο µέρο του αεροδρόµιο και νοσοκοµείο συµµάχων, ενώ ο πύργο

του Ραχµί µπέη µετατράπηκε όπω είδαµε σε ενδιαίτηµα των αξιωµατικών

τη αεροπορία (Villa des aviators).

Μετά την καταστροφή του ιστορικού κέντρου το 1917, η ∆ιεθνή Επιτρο-

πή του νέου σχεδίου τη Θεσσαλονίκη δεν αρκέστηκε στα λεπτοµερή

σχέδια τη για το ιστορικό κέντρο και την πυρίκαυστο. Παράλληλα επε-

ξεργάστηκε ένα συνολικό σχέδιο για την Θεσσαλονίκη και τι επεκτάσει

τη που έφθανε µέχρι το σηµ. στρατόπεδο Κόδρα. Έτσι το 1921 το ‘ξεπε-

ρασµένο’ πλέον σχέδιο του 1919 ακυρώνεται25 και εν όψει τη ένταξη του

ανατολικού προαστίου σε νέο σχέδιο, ξεκινά µια λεπτοµερή αποτύπωση

τη υπάρχουσα κατάσταση, στην οποία ελάχιστο τµήµα τη περιοχή

Αλλατίνι εµφανίζεται καθώ είναι σχεδόν αδόµητη.

Με υπόβαθρο την υπάρχουσα κατάσταση και οδηγό τι προτάσει Ε-

µπράρ για το σύνολο τη πόλη θα ξεκινήσει η εκπόνηση του Σχεδίου Πό-

λεω των Εξοχών, που στον τίτλο του αναφέρεται ρητά στην Έπαυλη Αλ-

λατίνι.26 Το σχέδιο αυτό σταµατά στο νότιο όριο τη Βίλλα (σηµ. οδό

Αδριανουπόλεω). (Εικ. 12)

Το µεγαλύτερο τµήµα των ιδιοκτησιών Αλλατίνι θα βρεθεί να διέπεται

από τι ρυθµίσει του γειτονικού σχεδίου για το Μικρό Καραµπουρνού

(Εικ. 13). Μετά την έγκριση του σχεδίου στα 1926, η Ανώνυµη Κτηµατική

και Γεωργική Εταιρεία πραγµατοποιεί ένα ενδιαφέρον εγχείρηµα οικοπε-

δοποίηση µε όρια τι οδού Αδριανουπόλεω, Κασοµούλη, Τάκη Οικονο-

µίδη και καθηγητού Ρουσσίδου27. Η γη είχε περιέλθει στην εταιρεία δυνά-

µει των ταπίων υπ’ αριθ. 623 και 638 βιβλίου Νοεµβρίου 1326=1910 και

παρέµενε αδόµητη. Η εταιρεία την χώρισε σε 4 µεγάλα οικοδοµικά τετρά-

γωνα (µε διαστάσει 90 µ. επί διάφορα πλάτη) χωρισµένα σε 50 οικόπεδα,

και χάραξε 15 επί πλέον οικόπεδα σε τρει διπλανέ οικοδοµικέ νησίδε,

εν όλω 65. (Εικ. 14) Μετά από συνεννοήσει 6µελή επιτροπή εργαζοµένων

στου σιδηροδρόµου µε εκπρόσωπο τον ∆ηµοσθένη Γ. Μανώλη, αγοράζει

την γη για λογαριασµό 65 οικογενειών σιδηροδροµικών υπαλλήλων. Τα

µεγέθη των οικοπέδων κυµαίνονταν από 300 έω 670 τ.µ. επιτρέποντα να

κτισθούν σπίτια σε κήπου, σε µια απλόχωρη προαστιακή µορφή. Η άνεση

και το ευρύ πλάτο των δρόµων εκπλήσσουν ευχάριστα, ενώ η δόµηση µε

µονοκατοικίε που πύκνωσε την δεκαετία του 1950, δηµιούργησε µια ω-

ραία γειτονιά µε κατάφυτου κήπου και σε ορισµένε περιπτώσει µε αρ-

χιτεκτονική που ακολουθούσε τι αρχέ του µοντέρνου κινήµατο.

Εικ. 12. Νέον σχέ-διον ρυμοτομίας τμήματος Εξοχών από Λευκού Πύρ-γου μέχρι της επαύ-λεως Αλλατίνι, 1925 (εντός κόκκι-νου κύκλου η έπαυλις και ο Μύ-λος) (Αρχείο ΥΠΕ-ΧΩ∆Ε)

Εικ. 13. Σχέδιο Καλαμαριάς, 1926. Σημειώνο-νται η Βίλλα Αλ-λατίνι και τα οι-κοδομικά τετρά-γωνα που πουλή-θηκαν στους υ-παλλήλους των σιδηροδρόμων (Αρχείο ΥΠΕΧΩ-∆Ε)

Εικ. 14. Σχέδιο οικοπεδοποίησης από την Ανώνυμο Κτηματική και Γεωργική Εταιρεία Ε-

Εικ. 15. Kτήματα Αλλατίνι στην Πυλαία, 1935 (ΚΕ∆, ΕΚΕΧΑΚ)

H Α Ν Α ∆ Υ Σ Η Τ Η Σ Ε Κ Τ Ο Σ Τ Ω Ν Τ Ε Ι Χ Ω Ν Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

80

Το τέλο τη ιστορία γράφεται στην δεκαετία 1930. Στα χρόνια αυτά, οι

µεγάλε αδόµητε περιαστικέ ιδιοκτησίε θα ενταχθούν σε προγράµµατα

απαλλοτρίωση για την προσφυγική εγκατάσταση. Ιδιοκτησίε Αλλατίνι

στην Άνω Τούµπα και δυτικά τη Σοφούλη (Καλαµαριά και Αρετσού), θα

δεσµευθούν προ απαλλοτρίωση. Παρά τι διεκδικήσει του για υψηλό-

τερε τιµέ, που προποθέτουν δίκε µέσα στην δεκαετία του 30, φαίνεται

πω οι δραστηριότητε τη Εταιρεία ατονούν, ενώ το 1935 θα τεθεί υπό

εκκαθάριση.

Την ίδια χρονιά εκδηλώνεται µια από τι τελευταίε προσπάθειε για την

αξιοποίηση των πολυάριθµων ιδιοκτησιών τη. Από έγγραφα που βρί-

σκονται στο αρχείο του δικηγόρου των εταιρειών Αλλατίνι, φαίνεται ότι,

προφανώ στηριγµένη στην εµπειρία τη από πολεοδόµηση και οικοπε-

δοποιήσει, η Εταιρεία Αλλατίνι ζητά από την ∆ηµαρχία την επέκταση

του σχεδίου πόλεω πέρα από Άνω Τούµπα, προ την Πυλαία, (Εικ. 15),

ώστε πολλοί ‘µικροεπαγγελµατίε’ που ζητούν να αγοράσουν µικρά οικό-

πεδα, να µπορέσουν να αποκατασταθούν. Η Εταιρεία διαθέτει µεγάλε

εκτάσει (28 κτήµατα) που ξεπερνούν τα 750 στρέµµατα σύµφωνα µε τι

τοπογραφήσει Φιλιππίδη και φυσιολογικά προσβλέπει στην πολεοδόµη-

σή του28. ∆εν γνωρίζουµε πάντω αν οι διαδικασίε αυτέ προχώρησαν,

ούτε καν αν το έγγραφο αυτό εστάλη.

Η παρακολούθηση των ιδιοκτησιακών µεταβολών στην περιοχή από το

1850 ω το µεσοπόλεµο αποκαλύπτει πολύµορφε αλλαγέ σε µια έντονα

µεταβατική περίοδο. Η µεγάλη πληθυσµιακή αύξηση τη πόλη κυρίω

στην πρώτη δεκαετία του 1900, προσελκύει από νωρί ζωηρό επενδυτικό

ενδιαφέρον. Ξένοι υπήκοοι, Μακεδόνε και Θεσσαλονικεί - χριστιανοί,

εβραίοι και µουσουλµάνοι - αγοράζουν γη για να επιτύχουν υπεραξίε και

δευτερευόντω για να κατοικήσουν. Σε πολυσέλιδο υπόµνηµά του το

1956, ο Ε. Στάµου, επιθεωρητή τη Τοπογραφική Υπηρεσία, ξεδιπλώνει

όλε τι διεργασίε που οδήγησαν στον µετασχηµατισµό µια ελώδου α-

σταθού περιοχή µε το όνοµα Τούζλα = Αλυκή, σε µια καλά σχεδιασµένη

γειτονιά τη Θεσσαλονίκη.

Παρακολουθώντα τι διαδροµέ των µεταβιβάσεων σε τρία µόνον οικό-

πεδα που για µια επταετία ανήκουν στον έγκριτο µουσουλµάνο βουλευτή

Θεσσαλονίκη Ραχµί Εβρενό ζαντέ µπέη, ο ερευνητή βλέπει να παρελαύ-

νει µπροστά του ο σύνθετο, πολύπλοκο κόσµο τη Θεσσαλονίκη και οι

επενδυτικέ του κινήσει στο γύρισµα του αιώνα. Εµπλέκονται πολυµήχα-

νοι Ευρωπαίοι όπω ο Πωλ Νταρµπλαί, οι Κάρολο Ποδεσών και Ευγένι-

ο ∆εµπουσιάν, ο Ζωρζ Αλλαρδέ, χριστιανοί καπουτζηδιανοί κτηµατίε,

αγρότε και αριστοκράτε µουσουλµάνοι, εκπρόσωποι των νεώτερων α-

στικών στρωµάτων (µηχανικοί, επιχειρηµατίε, οινοποιοί…), συνεταιρι-

σµένοι µικροµεσαίοι και πρόσφυγε, και οι πάντα κυρίαρχοι του παιχνι-

διού Αλλατίνι.

Α Λ Ε Ξ Α Ν ∆ Ρ Α Γ Ε Ρ Ο Λ Υ Μ Π Ο Υ

81

Η παλιά Τούζλα θα µετατραπεί σταδιακά σε κοµψό τόπο κατοικία (πύρ-

γοι µέσα σε κήπου), για ιδιοκτήτε όπω ο Ραχµί, ευρωπαίοι, οικογένειε

Αµάρ, Φερνάντε, Σαπόρτα, Ζάννα, Γραµµατικάκη, Κονιόρδου κλπ). (Eικ.

16) Τα υψηλότερα εισοδήµατα προτιµούν τα οικόπεδα µεταξύ οδού Αλ-

λατίνι και θάλασσα, δίπλα στο νερό και µε θέα το όµορφο τοπίο τη

Θεσσαλονίκη. Στην απέναντι µεριά τη Αλλατίνι-Σοφούλη, θα εγκατα-

σταθούν µετά την παρένθεση του πολέµου (οπότε κατά το µεγαλύτερο

µέρο τη µετατρέπεται σε αεροδρόµιο και νοσοκοµείο) και την άφιξη των

προσφύγων, µεσαία στρώµατα (συγκρότηµα Ουζιέλ, σιδηροδροµικοί) και

πρόσφυγε, σε γη που θα απαλλοτριωθεί από το ελληνικό κράτο, όλοι σε

οικόπεδα Αλλατίνι.

Ανάλογα καταγράφονται αλλαγέ στην δοµή τη ιδιοκτησία. Ξεκινώντα

από βακουφική γη, θα διαιρεθεί σε πολλά αγροτεµάχια µε διάφορου ιδι-

οκτήτε, που θα ενοποιήσουν ξανά οι Αλλατίνι για να σχηµατίσουν κα-

νονικά οικοδοµικά τετράγωνα και στην συνέχεια να τα κατατµήσουν α-

νάλογα µε τι ανάγκε και τι δυνατότητε τη κοινωνία τη πόλη. Αν

και το ιδιωτικό σχέδιο δεν πραγµατοποιήθηκε στο σύνολό του, ωστόσο

πιστεύω ότι οφείλουµε στην παρέµβαση των Αλλατίνι µια από τι πιο κα-

λοσχεδιασµένε περιοχέ τη πόλη.

Εικ. 16. H οδό Αλλατίνι το 1916. Αριστερά διακρίνονται η βίλλα του Ραχµί µπέη, δεξιά στο βάθο η Κάζα Μπιάνκα τη οικογένεια Φερνάντε (Ιδιωτική συλλογή)

Eυχαριστίε οφείλονται στου νοµικού Αλέκο Σταµούλο, Καλλιόπη Περρωτή

και Πετρο Ζορµπά για την βοήθεια στο υποθηκοφυλακείο, στον Ε. Χεκίµογλου

για την υπόδειξη του αρχείου Σταθάκη, στην Εφη Χατζηγώγου και τον Βασίλη

Κολώνα για την βοήθεια στην ανεύρεση άγνωστων τοπογραφικών ντοκουµέ-

ντων, την Σωσώ Αλεξιάδου για την επεξεργασία ορισµένων χαρτών, και στου

Μαργαρίτα Καλαφάτη και Γιώργο Κουµαρίδη του ΕΛΙΑ, Ανέστη Στεφανίδη

του ΚΙΘ, και Νιοβη Πλούτογλου του ΕΚΕΧΑΚ, για την πάντα εξαιρετική βοή-

θεια και συνεργασία.

H Α Ν Α ∆ Υ Σ Η Τ Η Σ Ε Κ Τ Ο Σ Τ Ω Ν Τ Ε Ι Χ Ω Ν Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ

82

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 A. Kαραδήµου Γερόλυµπου, Μεταξύ Ανατολή και ∆ύση. Θεσσαλονίκη και

βορειοελλαδικέ πόλει στο τέλο του 19ου αιώνα. University Studio Press (Αθήνα

1997), Θεσσαλονίκη 2004, 64-65. 2 ∆ιάταγµα 8/17 Ιανουαρίου 1828. S. Yerasimos, "La règlementation urbaine ottomane (XVIe-XXe siècles)" in Α. Borie, Ρ. Pinon, S. Yerasimos: L'occidentalisation d'Istanbul

au XIXe siècle, Ecole d'Architecture de Paris-La Défense, Paris 1992, σελ. 25-28, και Z.

Celik, The Remaking of Istanbul; Portrait of an Ottoman City in the 19th Century, Se-

attle and London, 1986. 3 Βλ. την αναλυτική παρουσίαση τη επέκταση του Βόλου, όπω και τη Καβάλα στην συνέχεια, στο Καραδήµου Γερόλυµπου, ό.π., 2004.

4 Πλήρε κείµενο στα ελληνικά του Κανονισµού των οικοδοµών 1264/1848 (Ebniye Nizamnamesi) περιλαµβάνεται στο Καραδήµου Γερόλυµπου, ό. π., 2004, 207-210.

5 Oθωµανικοί Kώδικε, ήτοι Συλλογή απάντων των Nόµων, Kανονισµών,

διαταγµάτων και Oδηγιών τη Oθωµανική Aυτοκρατορία. Eκδ. ∆ηµ. Nικολα˙δου,

Kωνσταντινούπολι 1869, 809-824.

6 Oθωµανικοί Kώδικε, ήτοι Συλλογή των εν ενεργεία Nόµων τη Oθωµανική

Aυτοκρατορία. Eκδ. ∆ηµ. Nικολα˙δου, Kωνσταντινούπολι 1891, τοµ. 3, 1891, σελ.

3120 (en Grec). 7 Γνωρίζουµε τον Polycarpe Antoine Vitali, µηχανικό που πέθανε το 1865 και το έργο του συνεχίστηκε από τον γιό του (χωρί αναφορά ονόµατο) που είχε κάνει σπουδέ στην Γαλλία, σύµφωνα µε τον γάλλο πρόξενο La Μure, βλ. Pierre Pinon, "Résidences de France dans l'Empire Ottoman: notes sur l'architecture domestique" in Les Villes

dans l'empire Ottoman: Activités et Sociétés, tome II, Editions CNRS, 47-85. Στον Ε-

µπορικό Οδηγό τη Σµύρνη του 1888, σελ. 169, αναφέρεται ω µηχανικό τη Εται-ρεία του λιµένο ο Π. Α. Βιτάλη (;), ενώ στην σελ. 213 σηµειώνονται οι αρχιτέκτονε Π. Βιτάλη και Ρόκκο Βιτάλη, ιδιαίτερα γνωστοί στην Σµύρνη. 8 Για περισσότερε πληροφορίε και στοιχεία σχετικά µε τι επεκτάσει τη Θεσσαλο-νίκη, βλ. Καραδήµου Γερόλυµπου, ό. π., 2004. Πηγή των σχεδίων: Πρωθυπουργικό

αρχείο Κωνσταντινούπολη, Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκη και ανασχεδίαση τη συγγραφέω µε βάση τι ακουαρέλε του 1900 (αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκη ). 9 Την ίδια χρονιά, 1879, εκπονείται σχέδιο για την περιοχή του λιµανιού και τη αγο-ρά των Λαδάδικων (επίση εκτό τειχών) που υπογράφεται από τον πολωνό µηχα-νικό Γιαρµολίνσκι. 10 Βλ. Α. Καραδήµου Γερόλυµπου, "Πρώιµε πολεοδοµικέ πρωτοβουλίε τη δηµοτι-κή αρχή και το πρώτο ‘σχέδιο πόλεω' στη Θεσσαλονίκη (1870-1880). Θεσσαλονί-

κη, τόµο 4ο, Επιστηµονική Επετηρίδα Κέντρου Ιστορία Θεσσαλονίκη, Θεσσαλο-

νίκη 1994, 151-177. 11 Για την δηµιουργία τη πρώτη, µεγάλη εκτό των τειχών συνοικία τη Θεσσαλονίκη, που ονοµάσθηκε Xαµιντιέ, υπάρχει η εκτενή µονογραφική µελέτη του B. Kολώνα, H εκτό των τειχών επέκταση τη Θεσσαλονίκη. Eικονογραφία τη

συνοικία Xαµηδιέ (1885-1912), ∆ιδακτορική διατριβή, τµήµα Aρχιτεκτόνων,

Aριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκη, 1991, που ερευνά την πολεοδοµική και αρχιτεκτονική διαµόρφωσή τη.

12 Φάρο 1174/2.9.1887 και 1452/22.8.1890. O Μύλο Αλλατίνι βρισκόταν ακόµη στην

παραθαλάσσια περιοχή δίπλα στου στρατώνε, βλ. Kολώνα 1991:30. Η οδό Βασι-λέω Γεωργίου ονοµαζόταν οδό Μύλου Αλλατίνι για ένα διάστηµα. Το κτηµατολο-γικό διάγραµµα τη επιχωµάτωση βρίσκεται στο αρχείο τη Κτηµατική Υπηρεσία του ∆ηµοσίου, νοµού Θεσσαλονίκη

13 "Αυτοκρατορική αδεία, η εν τη ηµετέρα πόλει συνοικισθείσα νέα συνοικία, ωνο-

µάσθη Xαµηδιέ εκ του ονόµατο τη A.A.M. του Σουλτάνου", Φάρο 1201/9.11.1887.

Α Λ Ε Ξ Α Ν ∆ Ρ Α Γ Ε Ρ Ο Λ Υ Μ Π Ο Υ

83

O Kολώνα, ό. π., 1991 τοποθετεί την χρονολογία γεννήσεω τη συνοικία στα 1885,

όταν εµφανίζεται για πρώτη φορά στα τουρκικά φορολογικά βιβλία Hulasa. 14 Σύµφωνα µε την απογραφή του 1913, βλ. Β. ∆ηµητριάδη, "O πληθυσµό τη Θεσ-σαλονίκη και η ελληνική κοινότητά τη το 1913", Mακεδονικά 23 (1983).

15 Για τι ονοµασίε των χειµάρρων και τον εντοπισµό του βλ. ∆ηµητριάδη ό. π., 1983, 218-223.

16 ∆ηµητριάδη, ό. π., 1983, 223. Σύµφωνα µε την εφηµερίδα Αλήθεια τη 11.11.1906

από πολλέ πλευρέ εζητείτο να διευρυνθεί το σχέδιο τη ανατολική πλευρά. Βλ. επίση Πολύφυλλοι χάρτε, στο αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκη. 17 ∆ηµητριάδη, ό. π., 1983, 471-472. Για την ιδιοκτησία του Σαούλ Γιακό, βλ. στην συνέχεια του κειµένου, στο δεύτερο παράδειγµα για τι µεταβιβάσει. 18 Καραδήµου Γερόλυµπου, ό. π., 2004.

19 Edgar Morin, Ο Βιντάλ και οι δικοί του, Εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2011, 101-

104.

20 Μικρό απόσπασµα του ίδιου ντοκουµέντου, ευανάγνωστο, είχαν δηµοσιεύσει οι Β. Κολώνα και Λ. Παπαµατθαιάκη, Ο αρχιτέκτονα Β. Ποζέλλι. Το έργο του στη Θεσ-

σαλονίκη του 19ου αιώνα, Παρατηρητή, Θεσσαλονίκη 1980.

21 Η αντίστοιχη λεωφόρο Αλεξάνδρα στην Αθήνα οφείλει το όνοµά τη στην πρι-γκίπισσα Αλεξάνδρα, κόρη του Γεωργίου Α’ και τη Όλγα, που πέθανε σε ηλικία 22 ετών, το 1891. 22 Βλ. έγγραφο Μεταφραστικού Γραφείου Θεσσαλονίκη (ιδιωτική συλλογή). 23 Σύµφωνα µε διευκρίνιση του Ε. Χεκίµογλου (για την οποία τον ευχαριστώ) οι α-νώνυµε εταιρείε υποχρεώνονται να εµφανίζουν εικονικού ιδιοκτήτε, καθώ ο σχε-τικό οθωµανικό νόµο παραµένει ατελή. Βλ. επίση Κέντρο Ιστορία Θεσσαλονί-κη, αρχείο δικηγόρου Ι. Σταθάκη, φάκελο 9, υποφ. 4, έγγρ 21. 24 Βλ. έγγραφο Μεταφραστικού Γραφείου Θεσσαλονίκη (ιδιωτική συλλογή). 25 Χάρτη τη πόλεω Θεσσαλονίκη – Τµηµάτων Βαρδαρίου, Εσωτερική πόλεω- Καλαµαριά. Εγκρίνεται µε το ∆. 24.3.1919 ΦΕΚ 74 (Α) 3.4.1919. Ακυρώνεται µε το Σχέδιο Εµπράρ τη εντό των τειχών πόλη ∆. 24.9.1921, ΦΕΚ 184 (Α) 30.9.1921 (για το κέντρο) και µε τα 24.9.1921 (2) ∆/Σ (για την ανατολική περιοχή). 26 Νέον Σχέδιον Ρυµοτοµία. Τµήµα Εξοχών, από Λευκού Πύργου µέχρι τη Επαύλε-ω Αλλατίνη. ΦΕΚ 24 (Α) 29.1.1925. 27 Ένα σύντοµο ιστορικό προκύπτει από το συµβόλαιο ΝΓ 212 /1.2.1929, υπ’ αριθ. 1418. 28 Π. Σαββα˙δη, «Η αποτύπωση Φιλιππίδη στην άλλοτε κτηµατική περιοχή Πυλαία και η σηµασία τη», στο Κτηµατικέ Ιστορίε, έκδοση ΕΚΕΧΑΚ, ∆ήµο Θεσσαλονί-

κη και Κτηµ. Εταιρεία ∆ηµοσίου, Θεσσαλονίκη 2008, 67-84.