ΤΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΤΕΤΡΑΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΤΗΣ ΚΟΡΙΤΣΑΣ

(Κώδικας Κοριτσάς 93)

Andi Reumlmbeci amp Sokol Ccedilunga

Επιστημονική επιμέλεια Αγαμέμνων Τσελίκας

ΑΘΗΝΑ 2012

ISBN σετ 978-960-464-353-0

Eacute Γραφή 73

Ϛacute Βιβλιοδεσία ndash στάχωση 78

Ζacute Σημειώματα 85

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ndash ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ

Ιωάννης Βιταλιώτης Andi Reumlmbeci Sokol Ccedilunga

Ηacute Εικονογράφηση ndash διακόσμηση 87

Θacute Η χρονολόγηση των μικρογραφιών των Ευαγγελιστών στον Κώδικα Κοριτσάς 93 95

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΠΑΛΑΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΚΑΤΑ

ΛΟΥΚΑΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ Andi Reumlmbeci Sokol Ccedilunga

Ιacute Μέθοδος έκδοσης 119

ΙΑacute Το κείμενο του κατά Λουκάν Ευαγγελίου σε παλαιογραφική μεταγραφή 121

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Τιράνων και πάσης Αλβανίας κ Αναστασίου 11

Προλογικό σημείωμα της Διευθύντρια της Γενικής Διεύθυνσης των Αρχείων της Αλβανίας καθ κυρίας Nevila Nika 14

Προλογικό σημείωμα του Γενικού Γραμματέα της Inter confessional Βιβλικής Εταιρείας της Αλβανίας κ Altin Hysi 16

Προλογικό σημείωμα του κ Αγαμέμνονα Τσελίκα Προϊσταμένου του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ 18

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΚΕΙΜΕΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΛΑΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΤΑΣΗ

Andi Reumlmbeci Sokol Ccedilunga

Αacute Η Μακεδονική Αναγέννηση και ο Κώδικας της Κοριτσάς 93 21

Βacute Οι χειρόγραφοι κώδικες του Γενικού Αρχείου του Αλβανικού Κράτους και ο Κώδικας της Κοριτσάς 93 31

Γacute Το βυζαντινό Τετραευαγγέλιο και ο Κώδικας της Κοριτσάς 93 39

Δacute Κωδικολογική εξέταση 59

86 87

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ndash ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ

Ιωάννης Βιταλιώτης Andi Reumlmbeci Sokol Ccedilunga

Ηacute Εικονογράφηση ndash διακόσμηση

Tο εικονογραφημένο βιβλίο συνιστά ένα αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας της βυζαντινής τέχνης ουσιώδες συ-μπλήρωμα της μνημειακής ζωγραφικής και της ζωγραφι-κής των φορητών εικόνων καθώς και βασικό συστατικό στοιχείο του βυζαντινού πολιτισμού Η σχέση κειμένου και εικόνας αναφορικά με το είδος του χειρογράφου τη χρήση του τον καλλιτέχνη τον χορηγό τον τελικό αποδέκτη τη χρήση του αλλά ακόμη και στο της αισθη-τικής έχει μια ιδιαίτερη σπουδαιότητα Ειδικά τα ndash συ-χνότατα αναπαραγόμενα - χειρόγραφα των Ευαγγελίων είτε αυτά του συνεχούς (Τετραευαγγέλια) είτε αυτά του εκλογαδικού κείμενου (λειτουργικά Ευαγγέλια ή Ευαγ-γελιστάρια) προσφέρουν αρκετές φορές μία πλούσια και πολυσήμαντη εικονογράφηση131 Οι κώδικες αυτοί

131 Για την εικονογράφηση των Ευαγγελίων βλ Millet G Recherches sur lrsquoiconographie de lrsquoEvangile σσ 4-14 Weitzmann K Das Evangeli-en σσ 93-98 ο ίδιος Lectionary Morgan 639 σσ 353-378 ο ίδιος The Narrative σσ 247-270 Tsuji S Byzantine Lectionary Illustration σσ 34-39 Nelson R The Iconography of Preface and Miniature in the

τοῦ Σκινούρη ἐν τῆ | ἀγία μο(ν)ῆ τ(ῆς) Περιβλέ-πτου εἰς (ὑπέρπυρα) σταθμῶν [καacute] | ἀπὸ ltτὸνgt τιμιώτ(ατον) (μονα)χ(ὸν) καὶ χαρτοφύλακα κὺρ Λουκᾶ ἥν καὶ | μετὰ θάνατ(όν) μου ἀφίημι

φ 305v Ο αριθμός αχκη ο οποίος δεν φαίνεται να αντι-στοιχεί σε χρονολογία

φ 309r + Ἐγὸ ὁ πάπὰσ Βασίλοἴς ἔγραψα | τοῦ(το) τὸ χἀρτὴν καὶ ευλογηται Αμίν

Ἄρον οὕν σοῦ πάτερ ὀφθαλμοὺσ καὶ ἤδε τα | σα τέκνα κείκλω παρισταμ(ένα)

88 89

κτονήματα που θυμίζουν επίσης κιβώρια με κιγκλίδωμα να κλείνει το διάκενο μεταξύ των κιόνων εικονίζονται στη μικρογραφία του φύλλου 9r Στο φύλλο 4v βλέπουμε τοξωτό οικοδόμημα στην οροφή του οποίου υψώνεται ημισφαιρικός θόλος και από το οποίο κρέμεται βήλο Στο φύλλο 6r η επίστεψη μοιάζει να μιμείται σειρά θωρακίων από φράγμα πρεσβυτερίου με τρεις παρεμβαλλόμενους κηροστάτες Στη μικρογραφία του φύλλου 6v διακρίνεται κιγκλίδωμα με ένα τρίβηλο άνοιγμα στη μέση που αποδί-δει δύο συνεχόμενα κιβώρια από όπου κρέμονται βήλα Κάτω από το μεσαίο τόξο εικονίζεται πτηνό Στα φύλλα 7r και 8v πλούσια διακοσμημένα βήλα κρέμονται από κιο-νίσκους ενώ στο φύλλο 7r το διάχωρο που σχηματίζεται μεταξύ των βήλων και της κυρτής επιφάνειας του κάθε ενός από τα δύο υποκείμενα τόξα καταλαμβάνεται από ζεύγος αντωπών πτηνών σε καστανέρυθρο χρώμα (τα δύο από αυτά με φωτοστέφανο) Παρόμοιο πτηνό εικονίζεται και στο φύλλο 4v στο διάκενο μεταξύ των δύο τόξων που επιστέφουν τους κανόνες ενώ στο αντίστοιχο άνοιγμα στο φύλλο 6v απαντάται άγγελος επίσης αποδοσμένος σε μονοχρωμία

Β Μικρογραφίες Ευαγγελιστών Οι Ευαγγελιστές ει-κονίζονται όλοι σε χρυσό κάμπο και καθιστοί σε στά-ση τριών τετάρτων Φορούν ασπρογάλαζο χιτώνα και ανοιχτό ρόδινο ιμάτιο Και στις τέσσερεις μικρογραφίες ακολουθείται με μικρές παραλλαγές ο ίδιος εικονογρα-φικός τύπος του Ευαγγελιστού-γραφέως όπου ένα ανοι-χτό βιβλίο με απόσπασμα από την αρχή του αντίστοιχου

διαθέτουν κοινά εικονογραφικά και κυρίως διακοσμη-τικά στοιχεία με άλλα θρησκευτικά ή και κοσμικά χειρό-γραφα της εποχής Εντούτοις οι κανόνες αντιστοιχίας του Ευσεβίου Καισαρείας λειτουργώντας στη χειρό-γραφη παράδοση ως συμπληρωματική προσθήκη στο ευαγγελικό κείμενο έδωσαν ώθηση στη δημιουργία και την ανάπτυξη ενός πλούσιου συστήματος διακόσμησης που αποτελεί ίδιο γνώρισμα των χειρογράφων των Ευ-αγγελίων

Α Κανόνες Αντιστοιχίας Σε έξι φύλλα συγκεκριμένα στα 4r-9r απεικονίζονται οι κανόνες αντιστοιχίας των Ευ-αγγελίων (κανόνες Ευσεβίου) Σε κάθε μία από τις πα-ραπάνω μικρογραφίες οι κανόνες περικλείονται μεταξύ τριών γραπτών κιόνων που απολήγουν σε κιονόκρανα και σχηματίζουν δίλοβο τοξωτό άνοιγμα Σε άλλες μικρογρα-φίες οι κίονες είναι πράσινου χρώματος και σε άλλες κα-στανέρυθρου Τα τόξα τα κιονόκρανα και οι επικεφαλίδες αποδίδονται με χρυσογραφία Σε όλα σχεδόν τα φύλλα κύριο στοιχείο της επίστεψης της κιονοστοιχίας αποτελεί σειρά από ποικίλα αρχιτεκτονήματα ή αρχιτεκτονικά μορ-φολογικά στοιχεία από τα οποία συχνά κρέμονται βήλα (εξαιρείται το φύλλο 8r όπου στην επίστεψη εικονίζονται δύο αντωπά παγώνια εκατέρωθεν ενός σύνθετου ανθι-κού κοσμήματος) Τα κιβώρια με τις κρεμαστές κανδήλες των φύλλου 4r και 5v παραπέμπουν σε ναό Δύο αρχιτε-

Byzantine Gospel Book New York 1980middot Καδάς Σ Η εικονογρά-φηση των Ευαγγελισταρίων σσ 54-67

90 91

φ 225v Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης είναι καθιστός σε θρόνο πανομοιότυπο σχεδόν με αυτόν του Λουκά και έχει υψωμένο το δεξί χέρι σε χει-ρονομία ευλογίας ή ομιλίας Στρέφει το κεφάλι προς το άνω δεξιό μέρος της σύνθεσης όπου εικονίζεται το χέρι του Θεού να τον ευλογεί μέσα από ακανόνιστο τεταρτοκύκλιο Στους δύο κώδικες διαβάζουμε την αρχή του 1ου στίχου αντίστοιχου Ευαγγελίου (Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν)

Γ Επίτιτλα και Πρωτογράμματα Τη διακόσμηση του Κώδικα της Κοριτσάς 93 τη συμπληρώνουν έξι πιόσχημα επίτιτλα με καστανέρυθρο περίγραμμα και πέντε πρω-τογράμματα Στο χρωματολόγιο κυριαρχεί το χρυσό ενώ συνδυαστικά απαντάται επίσης το καστανέρυθρο το βαθυπράσινο και το κυανό Τα επίτιτλα βρίσκονται στην αρχή των Ευαγγελίων του Ματθαίου (φ 13r) του Μάρκου (φ 93r) του Λουκά (φ 142r) και του Ιωάννη (φ 226r) καθώς και της Επιστολής του Ευσεβίου (φ 2r) και του πίνακα κεφαλαίων του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου (φ 10r) Στην Επιστολή του Ευσεβίου και στα τέσσερα Ευαγγέλια τα πιόσχημα επίτιτλα λειτουργούν συμπλη-ρωματικά ως προς το κείμενο σχηματίζοντας την άνω κεραία του σταυρού ενώ οι άλλες τρεις σχηματίζονται από το ίδιο το κείμενο Ταινιοειδές διακοσμητικό επί-τιτλο κοσμεί την αρχή του πίνακα κεφαλαίων του κατά Μάρκου Ευαγγελίου (φ 90r) και δύο άλλα διακοσμητικά επίτιτλα απαντώνται στην αρχή των πινάκων κεφαλαίων

Ευαγγελίου (γραμμένο με χρυσά κεφαλαία γράμματα) βρίσκεται ανοιχτό στα γόνατα του γραφέως και το άλ-λο επίσης ανοιχτό και με το ίδιο ακριβώς απόσπασμα σε παρακείμενο αναλόγιο Δεξιά μπροστά από το ανα-λόγιο είναι τοποθετημένο χαμηλό ορθογώνιο γραφείο με τα εργαλεία γραφής καθώς και ανοιχτό καλάθι για την τοποθέτηση των χειρογράφων (το τελευταίο μοτίβο απουσιάζει από τη μικρογραφία του Λουκά) φ 12v Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος σε στοχαστική

στάση κάθεται σε θρόνο με κοίλο ερεισίνω-το και ελικοειδείς διακοσμητικές απολήξεις Τα πόδια του πατούν σε υποπόδιο Στα δύο κώδικες διαβάζουμε παραλλαγμένο τον 1ο στίχο από το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (Βί-βλος γενέσεως Ἰησοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ αντί του ορθού υἱοῦ Δαβίδ υἱοῦ Αβραάμ)

φ 92v Ο Ευαγγελιστής Μάρκος κάθεται σε θρόνο παρόμοιο με αυτόν του Ματθαίου και εμβα-πτίζει τη γραφίδα στο μελανοδοχείο Στους δύο κώδικες της μικρογραφίας απαντάται ο 1ος στίχος από το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο (Ἀρχὴ τοῦ εὐαγγελίου Ἰησοῦ Χριστοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ)

φ 141v Ο Ευαγγελιστής Λουκάς κάθεται σε κάθισμα όπου στη θέση του ερεισίνωτου έχουμε ένα κρεμασμένο βήλο Στους δύο κώδικες δια-βάζουμε την αρχή του 1ου στίχου του Κα-τά Λουκάν Ευαγγελίου (Ἐπειδήπερ πολλοὶ ἐπεχείρησαν ἀνατάξασθαι)

92 93

εγγράφονται ρόδακες με αμυγδαλοειδή στοιχεία διαγωνίως τοποθετημένα (Mandelrosette) Τα τρία ορθογώνια διάχωρα περικλείουν το καθένα από έξι εφαπτόμενους κύκλους Δύο ανθεμοειδή στα άνω ακρωτήριο Πρωτόγραμμα Α με ελικο-ειδή ταινία γύρω από το δεξιό σκέλος

φ 139r Επίτιτλο σε μορφή κύκλου από όπου εκφύονται αντικριστά δύο ελισσόμενοι βλαστοί απολήγο-ντας σε καρδιόσχημο

φ 142r Πιόσχημο επίτιτλο Διάκοσμος με σηρικούς τρο-χούς που περικλείουν ανθεμοειδές Τρίφυλλα στα διάκενα ωοειδείς απολήξεις στα ακρωτή-ρια Πρωτόγραμμα Ε με τη μορφή φυτικού κο-σμήματος

φ 224r Επίτιτλο χωρίς πλαίσιο και κομμένο από πάνω κατά τη στάχωση Έχει τη μορφή βλαστών με ημιανθέμια που απολήγουν σε κάθε πλευρά σε καρδιόσχημο (φύλλο κισσού) Δύο παγώνια συμμετρικά τοποθετημένα στο άνω μέρος του βλαστού τσιμπούν τα καρδιόσχημα

φ 226r Πιόσχημο επίτιτλο με πλέγμα ρόμβων και τε-τράφυλλα άνθη συμμετρικά τοποθετημένα Στα ακρωτήρια ανθεμοειδή Πρωτόγραμμα Ε με προβαλλόμενο χέρι να σχηματίζει την οριζό-ντια κεραία

φ 282r Ταινιοειδές επίτιτλο σε ερυθρό χρώμα Διάκο-σμος με σειρά από τρίγωνα που περικλείουν ανθεμοειδή Ανθεμοειδή στην επίστεψη και τις τέσσερεις γωνίες

του κατά Λουκάν (φ 139r) και του κατά Ιωάννην (φ 224r) Τα γεωμετρικά και φυτικά σχέδια των επιτίτλων αναπτύσσονται πάνω σε διαφανές κυανό ή βαθυπράσινο βάθος Τα περίτεχνα πρωτογράμματα ακολουθούν σε γενικές γραμμές το ύφος των επιτίτλων Τα επίτιτλα από το φύλλο 282r και εξής πολύ απλούστερης μορφολογίας ανήκουν σε μεταγενέστερη προσθήκη στο αρχικό χειρό-γραφο όπως αναφέρθηκε πιο πάνω φ 2r Πιόσχημο επίτιτλο Το εσωτερικό του κοσμείται με

ελικοειδή βλαστό από τον οποίο φύονται ημιανθέ-μια και καρδιόσχημα Καστανέρυθρες κουκίδες και ακανόνιστα σχήματα σε βαθύ πράσινο χρώ-μα γεμίζουν το βάθος Αμυγδαλοειδή κοσμήματα στα ακρωτήρια Πρωτόγραμμα Α όπου η δεξιά κεραία αποτελείται από τέσσερα διάχωρα και η αριστερή κεραία απολήγει σε καρδιόσχημο

φ 10r Πιόσχημο επίτιτλο Το εσωτερικό του κοσμείται με πλέγμα ρόμβων που περικλείουν κόσμημα σχήματος Χ Αμυγδαλοειδή κοσμήματα στα ακρωτήρια

φ 13r Πιόσχημο επίτιτλο Διάκοσμος με σηρικούς τροχούς σε διπλή σειρά Ανθεμοειδή στα άνω ακρωτήρια Πρωτόγραμμα Β όπου η κάθετη κεραία σχηματίζεται από εναλλαγή ρόμβων με φυλλοειδές κόσμημα

φ 90r Ταινιοειδές επίτιτλο Διάκοσμος από αλυσιδωτή ταινία

φ 93r Πιόσχημο επίτιτλο Χωρίζεται σε επτά διάχωρα από τα οποία στα τέσσερα γωνιακά τετράγωνα

94 95

φάση πρόκειται για έργο αρκετά καλού ζωγράφου με διακριτές πάντως μορφοπλαστικές αδυναμίες Η φιλο-τέχνησή τους σε κωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο της πρώτης παλαιολόγειας περιόδου (ύστερος 13ος αι ) είναι πιθανή αν και αναπόδεικτη Η διαφορά στην τεχνοτρο-πία μεταξύ των παραστάσεων των Ευαγγελιστών και του λοιπού διακόσμου έχει προκαλέσει συζητήσεις αναφο-ρικά με τη χρονολόγηση των πρώτων όπως θα δούμε λεπτομερέστερα στη συνέχεια Τον ύστερο 13ο αιώνα χρονολογείται και ο λιτός διάκοσμος των φύλλων του συναξαρίου και του μηνολογίου τα οποία προστέθηκαν αργότερα στο αρχικό χειρόγραφο

Θacute Η χρονολόγηση των μικρογραφιών των Ευαγγελιστών στον Κώδικα Κοριτσάς 93

Ο κώδικας Κοριτσάς 93 χρονολογήθηκε ως ενιαίο σύνο-λο από τον Theofan Popa στα τέλη του 12ου αιώνα134 και από τον Roderic L Mullen στον 13ο αιώνα135 Η πρώτη αναχρονολόγηση του Τετρεαυαγγέλου με βάση την πα-ραδοχή δύο διαφορετικών φάσεων στη διακόσμησή του τον 10ο και τον 13ο αιώνα αντίστοιχα προτάθηκε από τον Αγαμέμνονα Τσελίκα στα επεξηγηματικά κείμενα της έκθεσης Βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα στην

134 Popa Th Miniatura σσ 57-59 135 Mullen R L Doreumlshkrime biblike σ 227

φφ 286v 288v 293r 295v Ταινιοειδή επίτιτλα ερυθρού και μαύρου χρώματος σε μορφή κυματίου τα οποία απολήγουν σε ερυθρά τρίφυλλα

296-308 Διάσπαρτα μικρά κοσμήματα σε μορφή ημιαν-θεμίων και κόμβων με ερυθρό κάμπο και μαύ-ρο περίγραμμα

Δ Γενικές παρατηρήσεις Ο διάκοσμος του Κώδικα Κοριτσάς 93 συνολικά θεωρούμενος διακρίνεται για τη στυλιστική ανομοιογένειά του ως αποτέλεσμα των διαφορετικών φάσεων γραφής και διακόσμησής του Οι κανόνες αντιστοιχίας τα επίτιτλα και τα πρωτογράμ-ματα του Τετρευαγγέλου στοιχεία που ανήκουν στην πρώτη φάση του κώδικα διακρίνονται για την αρκετά εκτεταμένη χρήση χρυσογραφίας σε συνδυασμό με άλλα χρώματα όπως τα καστανέρυθρο το βαθυπράσινο και το κυανό Η τεχνοτροπία τους παρουσιάζει αναλογίες με την ομάδα κωδίκων γνωστή ως Blau-Gold-Ornamentgruppe (κατά την ορολογία του Kurt Weitzmann132) η οποία θε-ωρείται ότι σχετίζεται με εργαστήρια της Πρωτεύουσας του τέλους του 9ου και των αρχών του 10ου αιώνα Στον πρώιμο 10ο αιώνα και στην Κωνσταντινούπολη ή την γύρω περιοχή παραπέμπουν διακοσμητικά θέματα όπως ο ρόδακας με τα αμυγδαλοειδή στοιχεία (Mandelrosette) και τα ημιανθέμια133 Όσον αφορά στις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών που προστέθηκαν σε πολύ μεταγενέστερη

132 Weitzmann Κ Die byzantinische Buchmalerei σ 7-8 133 Weitzmann Κ όπ σ 40-41 εικ 36-37b

96 97

Αντίθετα στον κώδικα Κοριτσάς 93 ο καλλιτέχνης εν-διαφέρεται μεν να αποδώσει τον όγκο αλλά το κάνει με τρόπο λιγότερο ελεύθερο και ζωγραφικόmiddot η φόρμα είναι περισσότερο αυστηρά δομημένη όχι μόνο στο πρόσωπο και τα γυμνά μέρη του σώματος αλλά και στα ενδύματα Τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά υποχωρούν σε σύ-γκριση με τους Ευαγγελιστές στο παρισινό χειρόγραφο

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε συ-σχετίζοντας τις μορφές του χειρογράφου της Κοριτσάς με αυτές άλλων χειρογράφων που χρονολογούνται στα μέσα του 10ου αιώνα (δηλαδή πλησιέστερα προς τη χρο-νολόγηση της διακόσμησης του παραπάνω κώδικα που προτείνει η Α Džurova) όπως το Τετραευαγγέλιο της Σταυρονικήτα (κώδ 43)139 και αυτό της Εθνικής Βιβλιο-θήκης της Ελλάδος (κώδ 56)140

Ειδικά η μορφή του Ιωάννη στον κώδικα της Κορι-τσάς φαίνεται να παραπέμπει αρκετά στην εξέλιξη της ζωγραφικής της πρώιμης παλαιολόγειας περιόδου προς το λεγόμενο laquoογκηρό στυλraquo του τέλους του 13ου και των αρχών του 14ου αιώνα Λαμπρό δείγμα του τελευταίου στη ζωγραφική των χειρογράφων αποτελεί το Τετραε-

139 Για τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στον κώδικα Σταυρονι-κήτα 43 βλ Weitzmann K Die byzantinische Buchmalerei πίν XXX εικ 169-172 Επίσης Χρήστου Π κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Δrsquo εικ 352 353 (Λουκάς και Ιωάννης)

140 Για τις μορφές των Ευαγγελιστών στον κώδικα 56 της στην Αθήνα (μέσα 10ου αιώνα ή λίγο αργότερα) βλ Weitzmann Κ Die byzanti-nische Buchmalerei πίν XXVII εικ 151-152 (Ματθαίος Μάρκος) και Μαραβᾶ-Χατζηνικολάου Ἀ Τουφεξῆ-Πάσχου Χ Κατάλογος μικρογραφιῶν τ Αrsquo εικ 3-6

Αλβανία136 Από την άλλη η βουλγάρα βυζαντινολόγος και ιστορικός της τέχνης Axinia Džurova αντιπρότεινε την ταυτόχρονη διακόσμηση του συνόλου του Τετραευαγγελί-ου τοποθετώντας και τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στις δύο πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα με βάση laquoτον τύπο γραφής την απόδοση των Κανόνων αντιστοιχίας των Ευαγγελίων το κόσμημα και τις μικρογραφίεςraquo137

Η παραπάνω πρώιμη χρονολόγηση των πορτραίτων των Ευαγγελιστών είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί με βάση παρατηρήσεις τόσο τεχνοτροπικές όσο και εικονογρα-φικές Πιο συγκεκριμένα συγκρίνοντας τις παραπάνω μικρογραφίες με αντίστοιχες απεικονίσεις Ευαγγελιστών σε χειρόγραφα που χρονολογούνται με ασφάλεια στο δεύ-τερο μισό του 10ου αιώνα όπως το εξαιρετικής τέχνης Τετραυεάγγελο Paris Gr 70 του έτους 964138 έργο προ-φανώς εργαστηρίου της Πρωτεύουσας διαπιστώνουμε ουσιώδεις τεχνοτροπικές διαφορές Στο Τετραευαγγέλιο του Παρισιού το πλάσιμο των προσώπων αλλά και των ενδυμάτων είναι πολύ πιο ελεύθερο και ζωγραφικό με καταφανή αναγωγή στην ελληνορωμαϊκή παράδοση όπως ακριβώς συνηθίζεται σε εικονογραφημένα χειρό-γραφα της περιόδου της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo

136 Η έκθεση Doreumlshkrime Bizantine dhe Pasbizantine neuml Shqipeumlri πρω-τοπαρουσιάστηκε στα Τίρανα το 2010 και στη συνέχεια ταξίδεψε σε διάφορες πόλεις της Αλβανίας

137 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90 Βλ επίσης Džurova Α Le Rayonnement de Byzance σ 32

138 Spatharakis I Corpus v 2 εικ 38 40middot Treacutesors de Byzance αρ 17 εικ σελ 16

98 99

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε αντι-παραβάλλοντας τη ζωγραφική του κώδικα της Κοριτσάς με τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών στο Τετραευαγγέ-λιο Barocci 31 (Oxford Bodleian Library) που τοποθετείται στο τέλος του 13ου αιώνα και ανάγεται σε πολύ καλό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης (μαζί με μία ομάδα άλλων χειρογράφων)145 όπως και με τις μορφές των Ευ-αγγελιστών στον κώδικα Α 46 της Μεγίστης Λαύρας Ο τελευταίος χρονολογείται με ακρίβεια στο έτος 1335 και έχει διαπιστωθεί ότι ο ανώνυμος καλλιτέχνης επιστρέφει σε πρότυπα παλαιότερα κατά μία γενιά δηλαδή σε αυτά των χρόνων αμέσως προ του 1300146

Η χρήση τύπων της περιόδου των Μακεδόνων συγκε-κριμένα της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo του 10ου αιώνα στα χρόνια των Παλαιολόγων είναι ένα φαινόμενο από παλαιά γνωστό και έχει μάλιστα προκαλέσει λανθασμένες πρώιμες χρονολογήσεις147 Το πλέον γνωστό ίσως παρά-δειγμα τέτοιας επιστροφής στα κλασικιστικά πρότυπα του 10ου αιώνα όχι μόνο από την άποψη της εικονογραφίας αλλά και της τεχνοτροπίας είναι το Ψαλτήριο Pal Gr 381 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού (περ 1300)148 του οποίου οι μικρογραφίες αντιγράφουν αυτές του διάσημου Ψαλτηρίου των Παρισίων (Paris Gr 139) Άλλο εξαίρετο

145 Buchthal H Belting H Patronage σ 112-113 και πίν 8-11 146 Buchthal H amp Belting H όπ σ 30 και εικ πίν 86a-bmiddot Cutler A

The Aristocratic Psalters in Byzantium σ 83-85 147 Βλ σχετικά Buchthal H Belting H Patronage σ 17-18 148 Βelting Η Zum Palatina-Psalter σ 17-38 Βλ επίσης Plotzek J M

Surmann U (ed ) Liturgie und Andacht im Mittelalter σ 144-147

υαγγέλιο Ιβήρων 5141 Εδώ βέβαια το πορτραίτο του Ιωάννη είναι πιο πλαστικά αποδοσμένο και δίνει περισ-σότερο την αίσθηση του όγκου σε σχέση με το αντίστοιχο πορτραίτο στον κώδικα της Κοριτσάς

Στυλιστικές ομοιότητες - παρά τη διαφορετική τυπολο-γία (εικονογραφία) - μπορούμε να εντοπίσουμε μεταξύ των μορφών του κώδικα της Κοριτσάς και του πορτραίτου του Λουκά στο χειρόγραφο Ζ 34 Sup της Αμβροσιανής Βιβλι-οθήκης του Μιλάνου142 (Πραξαπόστολος και Τετραευαγ-γέλιο) που γράφτηκε το 1289 από κάποιον Γεώργιο για τον γνωστό λόγιο μητροπολίτη Νικηφόρο Μοσχόπουλο πρόε-δρο Κρήτης και Μονεμβασίας Επίσης η μορφή του Λουκά από τον κώδικα Dd 9 69 της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Cambridge (Τετραευαγγέλιο και Αποκάλυψη) χρονολο-γούμενο στο έτος 1297143 παρουσιάζει αξιοπρόσεκτες ανα-λογίες με αυτήν του κώδικα της Κοριτσάς παρά τη μάλλον συνοπτικότερη απόδοση και τη συγκριτικά κάπως κατώτε-ρη ποιότητα της ζωγραφικής στο τελευταίο χειρόγραφο Ο Λουκάς του χειρογράφου Κοριτσάς 93 παρουσιάζει επίσης μία έκδηλη τεχνοτροπική συγγένεια με τον απόστολο Ιούδα από τον κώδικα Τάφου 37 (Καινή Διαθήκη) του Ελληνορ-θόδοξου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ο οποίος χρονολογεί-ται κατά προσέγγιση μεταξύ 1225 και 1275144

141 Πελεκανίδης Σ κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Βrsquo εικ 19 33 (Μάρκος και Ιωάννης)

142 Spatharakis Ι Corpus fig 364 143 Spatharakis Ι Corpus fig 381 144 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογράφων

αρ 11 εικ 25

100 101

πορτραίτα των Ευαγγελιστών στον κώδικα της Κοριτσάς δεν φαίνεται να ταιριάζουν μορφολογικά στο χαρακτή-ρα της κεφαλαιογράμματης γραφής του 10ου αιώνα Ως παραδείγματα αναφέρουμε τις αντίστοιχες επιγραφές στο προαναφερθέν χειρόγραφο του Παρισιού αλλά και αυτές του Τετραευαγγελίου αρ 949 της μονής Βατοπεδίου του έτους 948 όπως και του Πραξαπόστολου της Βιέννης Vind Theol Gr 302 που χρονολογείται μεταξύ 944 και 956152 και του λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρί-ου) κώδ 204 της Μονής Σινά που αποδίδεται σε κωνστα-ντινουπολίτικο εργαστήριο της εποχής γύρω στο 1000153

Με βάση τα παραπάνω πιστεύουμε ότι μία χρονολόγη-ση των μικρογραφιών των τεσσάρων Ευαγγελιστών στον κώδικα Κοριτσάς 93 στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα ή το αργότερο στα χρόνια γύρω στο 1300 μπορεί να θεωρηθεί απολύτως εύλογη Η προσθήκη στο αρχικό χειρόγραφο των προσωπογραφιών των Ευαγγελιστών σε συνδυασμό με την προσθήκη παραπομπών μηνολο-γίου και συναξαρίου επίσης χρονολογούμενων τον 13ο αιώνα αποτελούν σοβαρές ενδείξεις για την εκ νέου χρή-ση του Τετραευαγγέλου ως λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρίου) και κατά συνέπεια για την εκ νέου αξιοποίηση του χειρογράφου τον ύστερο 13ο αιώνα

152 Spatharakis Ι Corpus fig 24 (Τετραευάγγελο Βατοπεδίου) fig 22 (Πραξαπόστολος Βιέννης)

153 Weitzmann K Galavaris G The Monastery of Saint Catherine v 1 έγχρ πίν V-VI εικ 96-99

δείγμα ανάκλησης προτύπων της laquoμακεδονικής Αναγέν-νησηςraquo αποτελεί το Ψαλτήριο Τάφου 51 (Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων) του οποίου ο διάκοσμος επί-σης αντιγράφει το Ψαλτήριο των Παρισίων149 Ανάλογη τάση εκφράζει το Τετραευαγγέλιο αρ 118 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος το οποίο κοσμείται με εξαίρε-της τέχνης και κλασικιστικού ύφους πορτραίτα των Ευαγ-γελιστών όπως συμβαίνει άλλωστε και με το χειρόγραφο Ιβήρων 5 που μνημονεύσαμε πιο πάνω Το Τετραευαγ-γέλιο της Αθήνας τοποθετείται στα μέσα του 13ου αιώ-να από τις Άννα Μαραβά-Χατζηνικολάου και Χριστίνα Τουφεξή-Πάσχου ίσως όμως να μπορεί να χρονολογηθεί και λίγο μετά δηλαδή το 1261 όταν ανακαταλαμβάνεται η Κωνσταντινούπολη από τους Βυζαντινούς150

H Α Džurova αν και χρονολογεί τον κώδικα της Κορι-τσάς στον 10ο αιώνα αναγνωρίζει πως η εικονογραφία του ευαγγελιστή Ιωάννη όπου εμφανίζεται με την κε-φαλή να είναι στραμμένη προς τα επάνω δηλωτική της θεοπνευστίας του είναι εντελώς ασυνήθιστη για τον 10ο αιώνα και μάλιστα η ίδια παραδέχεται ότι δεν υπάρχουν ανάλογα παραδείγματα τόσο πρώιμα151

Από την άποψη της παλαιογραφίας επίσης είναι δυνα-τόν να επισημανθεί ότι οι επιγραφές που συνοδεύουν τα

149 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογρά-φων αρ 17 σσ 74-77

150 Μαραβά-Χατζηνικολάου Α και Τουφεξή-Πάσχου Χ Κατάλο-γος μικρογραφιών τ Βrsquo αρ 5 σ 43-51 και εικ 66 68 70 73 (για τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών)

151 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90

Eacute Γραφή 73

Ϛacute Βιβλιοδεσία ndash στάχωση 78

Ζacute Σημειώματα 85

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ndash ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ

Ιωάννης Βιταλιώτης Andi Reumlmbeci Sokol Ccedilunga

Ηacute Εικονογράφηση ndash διακόσμηση 87

Θacute Η χρονολόγηση των μικρογραφιών των Ευαγγελιστών στον Κώδικα Κοριτσάς 93 95

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΠΑΛΑΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΚΑΤΑ

ΛΟΥΚΑΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ Andi Reumlmbeci Sokol Ccedilunga

Ιacute Μέθοδος έκδοσης 119

ΙΑacute Το κείμενο του κατά Λουκάν Ευαγγελίου σε παλαιογραφική μεταγραφή 121

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Τιράνων και πάσης Αλβανίας κ Αναστασίου 11

Προλογικό σημείωμα της Διευθύντρια της Γενικής Διεύθυνσης των Αρχείων της Αλβανίας καθ κυρίας Nevila Nika 14

Προλογικό σημείωμα του Γενικού Γραμματέα της Inter confessional Βιβλικής Εταιρείας της Αλβανίας κ Altin Hysi 16

Προλογικό σημείωμα του κ Αγαμέμνονα Τσελίκα Προϊσταμένου του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ 18

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΚΕΙΜΕΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΛΑΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΤΑΣΗ

Andi Reumlmbeci Sokol Ccedilunga

Αacute Η Μακεδονική Αναγέννηση και ο Κώδικας της Κοριτσάς 93 21

Βacute Οι χειρόγραφοι κώδικες του Γενικού Αρχείου του Αλβανικού Κράτους και ο Κώδικας της Κοριτσάς 93 31

Γacute Το βυζαντινό Τετραευαγγέλιο και ο Κώδικας της Κοριτσάς 93 39

Δacute Κωδικολογική εξέταση 59

86 87

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ndash ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ

Ιωάννης Βιταλιώτης Andi Reumlmbeci Sokol Ccedilunga

Ηacute Εικονογράφηση ndash διακόσμηση

Tο εικονογραφημένο βιβλίο συνιστά ένα αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας της βυζαντινής τέχνης ουσιώδες συ-μπλήρωμα της μνημειακής ζωγραφικής και της ζωγραφι-κής των φορητών εικόνων καθώς και βασικό συστατικό στοιχείο του βυζαντινού πολιτισμού Η σχέση κειμένου και εικόνας αναφορικά με το είδος του χειρογράφου τη χρήση του τον καλλιτέχνη τον χορηγό τον τελικό αποδέκτη τη χρήση του αλλά ακόμη και στο της αισθη-τικής έχει μια ιδιαίτερη σπουδαιότητα Ειδικά τα ndash συ-χνότατα αναπαραγόμενα - χειρόγραφα των Ευαγγελίων είτε αυτά του συνεχούς (Τετραευαγγέλια) είτε αυτά του εκλογαδικού κείμενου (λειτουργικά Ευαγγέλια ή Ευαγ-γελιστάρια) προσφέρουν αρκετές φορές μία πλούσια και πολυσήμαντη εικονογράφηση131 Οι κώδικες αυτοί

131 Για την εικονογράφηση των Ευαγγελίων βλ Millet G Recherches sur lrsquoiconographie de lrsquoEvangile σσ 4-14 Weitzmann K Das Evangeli-en σσ 93-98 ο ίδιος Lectionary Morgan 639 σσ 353-378 ο ίδιος The Narrative σσ 247-270 Tsuji S Byzantine Lectionary Illustration σσ 34-39 Nelson R The Iconography of Preface and Miniature in the

τοῦ Σκινούρη ἐν τῆ | ἀγία μο(ν)ῆ τ(ῆς) Περιβλέ-πτου εἰς (ὑπέρπυρα) σταθμῶν [καacute] | ἀπὸ ltτὸνgt τιμιώτ(ατον) (μονα)χ(ὸν) καὶ χαρτοφύλακα κὺρ Λουκᾶ ἥν καὶ | μετὰ θάνατ(όν) μου ἀφίημι

φ 305v Ο αριθμός αχκη ο οποίος δεν φαίνεται να αντι-στοιχεί σε χρονολογία

φ 309r + Ἐγὸ ὁ πάπὰσ Βασίλοἴς ἔγραψα | τοῦ(το) τὸ χἀρτὴν καὶ ευλογηται Αμίν

Ἄρον οὕν σοῦ πάτερ ὀφθαλμοὺσ καὶ ἤδε τα | σα τέκνα κείκλω παρισταμ(ένα)

88 89

κτονήματα που θυμίζουν επίσης κιβώρια με κιγκλίδωμα να κλείνει το διάκενο μεταξύ των κιόνων εικονίζονται στη μικρογραφία του φύλλου 9r Στο φύλλο 4v βλέπουμε τοξωτό οικοδόμημα στην οροφή του οποίου υψώνεται ημισφαιρικός θόλος και από το οποίο κρέμεται βήλο Στο φύλλο 6r η επίστεψη μοιάζει να μιμείται σειρά θωρακίων από φράγμα πρεσβυτερίου με τρεις παρεμβαλλόμενους κηροστάτες Στη μικρογραφία του φύλλου 6v διακρίνεται κιγκλίδωμα με ένα τρίβηλο άνοιγμα στη μέση που αποδί-δει δύο συνεχόμενα κιβώρια από όπου κρέμονται βήλα Κάτω από το μεσαίο τόξο εικονίζεται πτηνό Στα φύλλα 7r και 8v πλούσια διακοσμημένα βήλα κρέμονται από κιο-νίσκους ενώ στο φύλλο 7r το διάχωρο που σχηματίζεται μεταξύ των βήλων και της κυρτής επιφάνειας του κάθε ενός από τα δύο υποκείμενα τόξα καταλαμβάνεται από ζεύγος αντωπών πτηνών σε καστανέρυθρο χρώμα (τα δύο από αυτά με φωτοστέφανο) Παρόμοιο πτηνό εικονίζεται και στο φύλλο 4v στο διάκενο μεταξύ των δύο τόξων που επιστέφουν τους κανόνες ενώ στο αντίστοιχο άνοιγμα στο φύλλο 6v απαντάται άγγελος επίσης αποδοσμένος σε μονοχρωμία

Β Μικρογραφίες Ευαγγελιστών Οι Ευαγγελιστές ει-κονίζονται όλοι σε χρυσό κάμπο και καθιστοί σε στά-ση τριών τετάρτων Φορούν ασπρογάλαζο χιτώνα και ανοιχτό ρόδινο ιμάτιο Και στις τέσσερεις μικρογραφίες ακολουθείται με μικρές παραλλαγές ο ίδιος εικονογρα-φικός τύπος του Ευαγγελιστού-γραφέως όπου ένα ανοι-χτό βιβλίο με απόσπασμα από την αρχή του αντίστοιχου

διαθέτουν κοινά εικονογραφικά και κυρίως διακοσμη-τικά στοιχεία με άλλα θρησκευτικά ή και κοσμικά χειρό-γραφα της εποχής Εντούτοις οι κανόνες αντιστοιχίας του Ευσεβίου Καισαρείας λειτουργώντας στη χειρό-γραφη παράδοση ως συμπληρωματική προσθήκη στο ευαγγελικό κείμενο έδωσαν ώθηση στη δημιουργία και την ανάπτυξη ενός πλούσιου συστήματος διακόσμησης που αποτελεί ίδιο γνώρισμα των χειρογράφων των Ευ-αγγελίων

Α Κανόνες Αντιστοιχίας Σε έξι φύλλα συγκεκριμένα στα 4r-9r απεικονίζονται οι κανόνες αντιστοιχίας των Ευ-αγγελίων (κανόνες Ευσεβίου) Σε κάθε μία από τις πα-ραπάνω μικρογραφίες οι κανόνες περικλείονται μεταξύ τριών γραπτών κιόνων που απολήγουν σε κιονόκρανα και σχηματίζουν δίλοβο τοξωτό άνοιγμα Σε άλλες μικρογρα-φίες οι κίονες είναι πράσινου χρώματος και σε άλλες κα-στανέρυθρου Τα τόξα τα κιονόκρανα και οι επικεφαλίδες αποδίδονται με χρυσογραφία Σε όλα σχεδόν τα φύλλα κύριο στοιχείο της επίστεψης της κιονοστοιχίας αποτελεί σειρά από ποικίλα αρχιτεκτονήματα ή αρχιτεκτονικά μορ-φολογικά στοιχεία από τα οποία συχνά κρέμονται βήλα (εξαιρείται το φύλλο 8r όπου στην επίστεψη εικονίζονται δύο αντωπά παγώνια εκατέρωθεν ενός σύνθετου ανθι-κού κοσμήματος) Τα κιβώρια με τις κρεμαστές κανδήλες των φύλλου 4r και 5v παραπέμπουν σε ναό Δύο αρχιτε-

Byzantine Gospel Book New York 1980middot Καδάς Σ Η εικονογρά-φηση των Ευαγγελισταρίων σσ 54-67

90 91

φ 225v Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης είναι καθιστός σε θρόνο πανομοιότυπο σχεδόν με αυτόν του Λουκά και έχει υψωμένο το δεξί χέρι σε χει-ρονομία ευλογίας ή ομιλίας Στρέφει το κεφάλι προς το άνω δεξιό μέρος της σύνθεσης όπου εικονίζεται το χέρι του Θεού να τον ευλογεί μέσα από ακανόνιστο τεταρτοκύκλιο Στους δύο κώδικες διαβάζουμε την αρχή του 1ου στίχου αντίστοιχου Ευαγγελίου (Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν)

Γ Επίτιτλα και Πρωτογράμματα Τη διακόσμηση του Κώδικα της Κοριτσάς 93 τη συμπληρώνουν έξι πιόσχημα επίτιτλα με καστανέρυθρο περίγραμμα και πέντε πρω-τογράμματα Στο χρωματολόγιο κυριαρχεί το χρυσό ενώ συνδυαστικά απαντάται επίσης το καστανέρυθρο το βαθυπράσινο και το κυανό Τα επίτιτλα βρίσκονται στην αρχή των Ευαγγελίων του Ματθαίου (φ 13r) του Μάρκου (φ 93r) του Λουκά (φ 142r) και του Ιωάννη (φ 226r) καθώς και της Επιστολής του Ευσεβίου (φ 2r) και του πίνακα κεφαλαίων του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου (φ 10r) Στην Επιστολή του Ευσεβίου και στα τέσσερα Ευαγγέλια τα πιόσχημα επίτιτλα λειτουργούν συμπλη-ρωματικά ως προς το κείμενο σχηματίζοντας την άνω κεραία του σταυρού ενώ οι άλλες τρεις σχηματίζονται από το ίδιο το κείμενο Ταινιοειδές διακοσμητικό επί-τιτλο κοσμεί την αρχή του πίνακα κεφαλαίων του κατά Μάρκου Ευαγγελίου (φ 90r) και δύο άλλα διακοσμητικά επίτιτλα απαντώνται στην αρχή των πινάκων κεφαλαίων

Ευαγγελίου (γραμμένο με χρυσά κεφαλαία γράμματα) βρίσκεται ανοιχτό στα γόνατα του γραφέως και το άλ-λο επίσης ανοιχτό και με το ίδιο ακριβώς απόσπασμα σε παρακείμενο αναλόγιο Δεξιά μπροστά από το ανα-λόγιο είναι τοποθετημένο χαμηλό ορθογώνιο γραφείο με τα εργαλεία γραφής καθώς και ανοιχτό καλάθι για την τοποθέτηση των χειρογράφων (το τελευταίο μοτίβο απουσιάζει από τη μικρογραφία του Λουκά) φ 12v Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος σε στοχαστική

στάση κάθεται σε θρόνο με κοίλο ερεισίνω-το και ελικοειδείς διακοσμητικές απολήξεις Τα πόδια του πατούν σε υποπόδιο Στα δύο κώδικες διαβάζουμε παραλλαγμένο τον 1ο στίχο από το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (Βί-βλος γενέσεως Ἰησοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ αντί του ορθού υἱοῦ Δαβίδ υἱοῦ Αβραάμ)

φ 92v Ο Ευαγγελιστής Μάρκος κάθεται σε θρόνο παρόμοιο με αυτόν του Ματθαίου και εμβα-πτίζει τη γραφίδα στο μελανοδοχείο Στους δύο κώδικες της μικρογραφίας απαντάται ο 1ος στίχος από το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο (Ἀρχὴ τοῦ εὐαγγελίου Ἰησοῦ Χριστοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ)

φ 141v Ο Ευαγγελιστής Λουκάς κάθεται σε κάθισμα όπου στη θέση του ερεισίνωτου έχουμε ένα κρεμασμένο βήλο Στους δύο κώδικες δια-βάζουμε την αρχή του 1ου στίχου του Κα-τά Λουκάν Ευαγγελίου (Ἐπειδήπερ πολλοὶ ἐπεχείρησαν ἀνατάξασθαι)

92 93

εγγράφονται ρόδακες με αμυγδαλοειδή στοιχεία διαγωνίως τοποθετημένα (Mandelrosette) Τα τρία ορθογώνια διάχωρα περικλείουν το καθένα από έξι εφαπτόμενους κύκλους Δύο ανθεμοειδή στα άνω ακρωτήριο Πρωτόγραμμα Α με ελικο-ειδή ταινία γύρω από το δεξιό σκέλος

φ 139r Επίτιτλο σε μορφή κύκλου από όπου εκφύονται αντικριστά δύο ελισσόμενοι βλαστοί απολήγο-ντας σε καρδιόσχημο

φ 142r Πιόσχημο επίτιτλο Διάκοσμος με σηρικούς τρο-χούς που περικλείουν ανθεμοειδές Τρίφυλλα στα διάκενα ωοειδείς απολήξεις στα ακρωτή-ρια Πρωτόγραμμα Ε με τη μορφή φυτικού κο-σμήματος

φ 224r Επίτιτλο χωρίς πλαίσιο και κομμένο από πάνω κατά τη στάχωση Έχει τη μορφή βλαστών με ημιανθέμια που απολήγουν σε κάθε πλευρά σε καρδιόσχημο (φύλλο κισσού) Δύο παγώνια συμμετρικά τοποθετημένα στο άνω μέρος του βλαστού τσιμπούν τα καρδιόσχημα

φ 226r Πιόσχημο επίτιτλο με πλέγμα ρόμβων και τε-τράφυλλα άνθη συμμετρικά τοποθετημένα Στα ακρωτήρια ανθεμοειδή Πρωτόγραμμα Ε με προβαλλόμενο χέρι να σχηματίζει την οριζό-ντια κεραία

φ 282r Ταινιοειδές επίτιτλο σε ερυθρό χρώμα Διάκο-σμος με σειρά από τρίγωνα που περικλείουν ανθεμοειδή Ανθεμοειδή στην επίστεψη και τις τέσσερεις γωνίες

του κατά Λουκάν (φ 139r) και του κατά Ιωάννην (φ 224r) Τα γεωμετρικά και φυτικά σχέδια των επιτίτλων αναπτύσσονται πάνω σε διαφανές κυανό ή βαθυπράσινο βάθος Τα περίτεχνα πρωτογράμματα ακολουθούν σε γενικές γραμμές το ύφος των επιτίτλων Τα επίτιτλα από το φύλλο 282r και εξής πολύ απλούστερης μορφολογίας ανήκουν σε μεταγενέστερη προσθήκη στο αρχικό χειρό-γραφο όπως αναφέρθηκε πιο πάνω φ 2r Πιόσχημο επίτιτλο Το εσωτερικό του κοσμείται με

ελικοειδή βλαστό από τον οποίο φύονται ημιανθέ-μια και καρδιόσχημα Καστανέρυθρες κουκίδες και ακανόνιστα σχήματα σε βαθύ πράσινο χρώ-μα γεμίζουν το βάθος Αμυγδαλοειδή κοσμήματα στα ακρωτήρια Πρωτόγραμμα Α όπου η δεξιά κεραία αποτελείται από τέσσερα διάχωρα και η αριστερή κεραία απολήγει σε καρδιόσχημο

φ 10r Πιόσχημο επίτιτλο Το εσωτερικό του κοσμείται με πλέγμα ρόμβων που περικλείουν κόσμημα σχήματος Χ Αμυγδαλοειδή κοσμήματα στα ακρωτήρια

φ 13r Πιόσχημο επίτιτλο Διάκοσμος με σηρικούς τροχούς σε διπλή σειρά Ανθεμοειδή στα άνω ακρωτήρια Πρωτόγραμμα Β όπου η κάθετη κεραία σχηματίζεται από εναλλαγή ρόμβων με φυλλοειδές κόσμημα

φ 90r Ταινιοειδές επίτιτλο Διάκοσμος από αλυσιδωτή ταινία

φ 93r Πιόσχημο επίτιτλο Χωρίζεται σε επτά διάχωρα από τα οποία στα τέσσερα γωνιακά τετράγωνα

94 95

φάση πρόκειται για έργο αρκετά καλού ζωγράφου με διακριτές πάντως μορφοπλαστικές αδυναμίες Η φιλο-τέχνησή τους σε κωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο της πρώτης παλαιολόγειας περιόδου (ύστερος 13ος αι ) είναι πιθανή αν και αναπόδεικτη Η διαφορά στην τεχνοτρο-πία μεταξύ των παραστάσεων των Ευαγγελιστών και του λοιπού διακόσμου έχει προκαλέσει συζητήσεις αναφο-ρικά με τη χρονολόγηση των πρώτων όπως θα δούμε λεπτομερέστερα στη συνέχεια Τον ύστερο 13ο αιώνα χρονολογείται και ο λιτός διάκοσμος των φύλλων του συναξαρίου και του μηνολογίου τα οποία προστέθηκαν αργότερα στο αρχικό χειρόγραφο

Θacute Η χρονολόγηση των μικρογραφιών των Ευαγγελιστών στον Κώδικα Κοριτσάς 93

Ο κώδικας Κοριτσάς 93 χρονολογήθηκε ως ενιαίο σύνο-λο από τον Theofan Popa στα τέλη του 12ου αιώνα134 και από τον Roderic L Mullen στον 13ο αιώνα135 Η πρώτη αναχρονολόγηση του Τετρεαυαγγέλου με βάση την πα-ραδοχή δύο διαφορετικών φάσεων στη διακόσμησή του τον 10ο και τον 13ο αιώνα αντίστοιχα προτάθηκε από τον Αγαμέμνονα Τσελίκα στα επεξηγηματικά κείμενα της έκθεσης Βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα στην

134 Popa Th Miniatura σσ 57-59 135 Mullen R L Doreumlshkrime biblike σ 227

φφ 286v 288v 293r 295v Ταινιοειδή επίτιτλα ερυθρού και μαύρου χρώματος σε μορφή κυματίου τα οποία απολήγουν σε ερυθρά τρίφυλλα

296-308 Διάσπαρτα μικρά κοσμήματα σε μορφή ημιαν-θεμίων και κόμβων με ερυθρό κάμπο και μαύ-ρο περίγραμμα

Δ Γενικές παρατηρήσεις Ο διάκοσμος του Κώδικα Κοριτσάς 93 συνολικά θεωρούμενος διακρίνεται για τη στυλιστική ανομοιογένειά του ως αποτέλεσμα των διαφορετικών φάσεων γραφής και διακόσμησής του Οι κανόνες αντιστοιχίας τα επίτιτλα και τα πρωτογράμ-ματα του Τετρευαγγέλου στοιχεία που ανήκουν στην πρώτη φάση του κώδικα διακρίνονται για την αρκετά εκτεταμένη χρήση χρυσογραφίας σε συνδυασμό με άλλα χρώματα όπως τα καστανέρυθρο το βαθυπράσινο και το κυανό Η τεχνοτροπία τους παρουσιάζει αναλογίες με την ομάδα κωδίκων γνωστή ως Blau-Gold-Ornamentgruppe (κατά την ορολογία του Kurt Weitzmann132) η οποία θε-ωρείται ότι σχετίζεται με εργαστήρια της Πρωτεύουσας του τέλους του 9ου και των αρχών του 10ου αιώνα Στον πρώιμο 10ο αιώνα και στην Κωνσταντινούπολη ή την γύρω περιοχή παραπέμπουν διακοσμητικά θέματα όπως ο ρόδακας με τα αμυγδαλοειδή στοιχεία (Mandelrosette) και τα ημιανθέμια133 Όσον αφορά στις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών που προστέθηκαν σε πολύ μεταγενέστερη

132 Weitzmann Κ Die byzantinische Buchmalerei σ 7-8 133 Weitzmann Κ όπ σ 40-41 εικ 36-37b

96 97

Αντίθετα στον κώδικα Κοριτσάς 93 ο καλλιτέχνης εν-διαφέρεται μεν να αποδώσει τον όγκο αλλά το κάνει με τρόπο λιγότερο ελεύθερο και ζωγραφικόmiddot η φόρμα είναι περισσότερο αυστηρά δομημένη όχι μόνο στο πρόσωπο και τα γυμνά μέρη του σώματος αλλά και στα ενδύματα Τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά υποχωρούν σε σύ-γκριση με τους Ευαγγελιστές στο παρισινό χειρόγραφο

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε συ-σχετίζοντας τις μορφές του χειρογράφου της Κοριτσάς με αυτές άλλων χειρογράφων που χρονολογούνται στα μέσα του 10ου αιώνα (δηλαδή πλησιέστερα προς τη χρο-νολόγηση της διακόσμησης του παραπάνω κώδικα που προτείνει η Α Džurova) όπως το Τετραευαγγέλιο της Σταυρονικήτα (κώδ 43)139 και αυτό της Εθνικής Βιβλιο-θήκης της Ελλάδος (κώδ 56)140

Ειδικά η μορφή του Ιωάννη στον κώδικα της Κορι-τσάς φαίνεται να παραπέμπει αρκετά στην εξέλιξη της ζωγραφικής της πρώιμης παλαιολόγειας περιόδου προς το λεγόμενο laquoογκηρό στυλraquo του τέλους του 13ου και των αρχών του 14ου αιώνα Λαμπρό δείγμα του τελευταίου στη ζωγραφική των χειρογράφων αποτελεί το Τετραε-

139 Για τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στον κώδικα Σταυρονι-κήτα 43 βλ Weitzmann K Die byzantinische Buchmalerei πίν XXX εικ 169-172 Επίσης Χρήστου Π κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Δrsquo εικ 352 353 (Λουκάς και Ιωάννης)

140 Για τις μορφές των Ευαγγελιστών στον κώδικα 56 της στην Αθήνα (μέσα 10ου αιώνα ή λίγο αργότερα) βλ Weitzmann Κ Die byzanti-nische Buchmalerei πίν XXVII εικ 151-152 (Ματθαίος Μάρκος) και Μαραβᾶ-Χατζηνικολάου Ἀ Τουφεξῆ-Πάσχου Χ Κατάλογος μικρογραφιῶν τ Αrsquo εικ 3-6

Αλβανία136 Από την άλλη η βουλγάρα βυζαντινολόγος και ιστορικός της τέχνης Axinia Džurova αντιπρότεινε την ταυτόχρονη διακόσμηση του συνόλου του Τετραευαγγελί-ου τοποθετώντας και τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στις δύο πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα με βάση laquoτον τύπο γραφής την απόδοση των Κανόνων αντιστοιχίας των Ευαγγελίων το κόσμημα και τις μικρογραφίεςraquo137

Η παραπάνω πρώιμη χρονολόγηση των πορτραίτων των Ευαγγελιστών είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί με βάση παρατηρήσεις τόσο τεχνοτροπικές όσο και εικονογρα-φικές Πιο συγκεκριμένα συγκρίνοντας τις παραπάνω μικρογραφίες με αντίστοιχες απεικονίσεις Ευαγγελιστών σε χειρόγραφα που χρονολογούνται με ασφάλεια στο δεύ-τερο μισό του 10ου αιώνα όπως το εξαιρετικής τέχνης Τετραυεάγγελο Paris Gr 70 του έτους 964138 έργο προ-φανώς εργαστηρίου της Πρωτεύουσας διαπιστώνουμε ουσιώδεις τεχνοτροπικές διαφορές Στο Τετραευαγγέλιο του Παρισιού το πλάσιμο των προσώπων αλλά και των ενδυμάτων είναι πολύ πιο ελεύθερο και ζωγραφικό με καταφανή αναγωγή στην ελληνορωμαϊκή παράδοση όπως ακριβώς συνηθίζεται σε εικονογραφημένα χειρό-γραφα της περιόδου της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo

136 Η έκθεση Doreumlshkrime Bizantine dhe Pasbizantine neuml Shqipeumlri πρω-τοπαρουσιάστηκε στα Τίρανα το 2010 και στη συνέχεια ταξίδεψε σε διάφορες πόλεις της Αλβανίας

137 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90 Βλ επίσης Džurova Α Le Rayonnement de Byzance σ 32

138 Spatharakis I Corpus v 2 εικ 38 40middot Treacutesors de Byzance αρ 17 εικ σελ 16

98 99

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε αντι-παραβάλλοντας τη ζωγραφική του κώδικα της Κοριτσάς με τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών στο Τετραευαγγέ-λιο Barocci 31 (Oxford Bodleian Library) που τοποθετείται στο τέλος του 13ου αιώνα και ανάγεται σε πολύ καλό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης (μαζί με μία ομάδα άλλων χειρογράφων)145 όπως και με τις μορφές των Ευ-αγγελιστών στον κώδικα Α 46 της Μεγίστης Λαύρας Ο τελευταίος χρονολογείται με ακρίβεια στο έτος 1335 και έχει διαπιστωθεί ότι ο ανώνυμος καλλιτέχνης επιστρέφει σε πρότυπα παλαιότερα κατά μία γενιά δηλαδή σε αυτά των χρόνων αμέσως προ του 1300146

Η χρήση τύπων της περιόδου των Μακεδόνων συγκε-κριμένα της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo του 10ου αιώνα στα χρόνια των Παλαιολόγων είναι ένα φαινόμενο από παλαιά γνωστό και έχει μάλιστα προκαλέσει λανθασμένες πρώιμες χρονολογήσεις147 Το πλέον γνωστό ίσως παρά-δειγμα τέτοιας επιστροφής στα κλασικιστικά πρότυπα του 10ου αιώνα όχι μόνο από την άποψη της εικονογραφίας αλλά και της τεχνοτροπίας είναι το Ψαλτήριο Pal Gr 381 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού (περ 1300)148 του οποίου οι μικρογραφίες αντιγράφουν αυτές του διάσημου Ψαλτηρίου των Παρισίων (Paris Gr 139) Άλλο εξαίρετο

145 Buchthal H Belting H Patronage σ 112-113 και πίν 8-11 146 Buchthal H amp Belting H όπ σ 30 και εικ πίν 86a-bmiddot Cutler A

The Aristocratic Psalters in Byzantium σ 83-85 147 Βλ σχετικά Buchthal H Belting H Patronage σ 17-18 148 Βelting Η Zum Palatina-Psalter σ 17-38 Βλ επίσης Plotzek J M

Surmann U (ed ) Liturgie und Andacht im Mittelalter σ 144-147

υαγγέλιο Ιβήρων 5141 Εδώ βέβαια το πορτραίτο του Ιωάννη είναι πιο πλαστικά αποδοσμένο και δίνει περισ-σότερο την αίσθηση του όγκου σε σχέση με το αντίστοιχο πορτραίτο στον κώδικα της Κοριτσάς

Στυλιστικές ομοιότητες - παρά τη διαφορετική τυπολο-γία (εικονογραφία) - μπορούμε να εντοπίσουμε μεταξύ των μορφών του κώδικα της Κοριτσάς και του πορτραίτου του Λουκά στο χειρόγραφο Ζ 34 Sup της Αμβροσιανής Βιβλι-οθήκης του Μιλάνου142 (Πραξαπόστολος και Τετραευαγ-γέλιο) που γράφτηκε το 1289 από κάποιον Γεώργιο για τον γνωστό λόγιο μητροπολίτη Νικηφόρο Μοσχόπουλο πρόε-δρο Κρήτης και Μονεμβασίας Επίσης η μορφή του Λουκά από τον κώδικα Dd 9 69 της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Cambridge (Τετραευαγγέλιο και Αποκάλυψη) χρονολο-γούμενο στο έτος 1297143 παρουσιάζει αξιοπρόσεκτες ανα-λογίες με αυτήν του κώδικα της Κοριτσάς παρά τη μάλλον συνοπτικότερη απόδοση και τη συγκριτικά κάπως κατώτε-ρη ποιότητα της ζωγραφικής στο τελευταίο χειρόγραφο Ο Λουκάς του χειρογράφου Κοριτσάς 93 παρουσιάζει επίσης μία έκδηλη τεχνοτροπική συγγένεια με τον απόστολο Ιούδα από τον κώδικα Τάφου 37 (Καινή Διαθήκη) του Ελληνορ-θόδοξου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ο οποίος χρονολογεί-ται κατά προσέγγιση μεταξύ 1225 και 1275144

141 Πελεκανίδης Σ κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Βrsquo εικ 19 33 (Μάρκος και Ιωάννης)

142 Spatharakis Ι Corpus fig 364 143 Spatharakis Ι Corpus fig 381 144 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογράφων

αρ 11 εικ 25

100 101

πορτραίτα των Ευαγγελιστών στον κώδικα της Κοριτσάς δεν φαίνεται να ταιριάζουν μορφολογικά στο χαρακτή-ρα της κεφαλαιογράμματης γραφής του 10ου αιώνα Ως παραδείγματα αναφέρουμε τις αντίστοιχες επιγραφές στο προαναφερθέν χειρόγραφο του Παρισιού αλλά και αυτές του Τετραευαγγελίου αρ 949 της μονής Βατοπεδίου του έτους 948 όπως και του Πραξαπόστολου της Βιέννης Vind Theol Gr 302 που χρονολογείται μεταξύ 944 και 956152 και του λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρί-ου) κώδ 204 της Μονής Σινά που αποδίδεται σε κωνστα-ντινουπολίτικο εργαστήριο της εποχής γύρω στο 1000153

Με βάση τα παραπάνω πιστεύουμε ότι μία χρονολόγη-ση των μικρογραφιών των τεσσάρων Ευαγγελιστών στον κώδικα Κοριτσάς 93 στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα ή το αργότερο στα χρόνια γύρω στο 1300 μπορεί να θεωρηθεί απολύτως εύλογη Η προσθήκη στο αρχικό χειρόγραφο των προσωπογραφιών των Ευαγγελιστών σε συνδυασμό με την προσθήκη παραπομπών μηνολο-γίου και συναξαρίου επίσης χρονολογούμενων τον 13ο αιώνα αποτελούν σοβαρές ενδείξεις για την εκ νέου χρή-ση του Τετραευαγγέλου ως λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρίου) και κατά συνέπεια για την εκ νέου αξιοποίηση του χειρογράφου τον ύστερο 13ο αιώνα

152 Spatharakis Ι Corpus fig 24 (Τετραευάγγελο Βατοπεδίου) fig 22 (Πραξαπόστολος Βιέννης)

153 Weitzmann K Galavaris G The Monastery of Saint Catherine v 1 έγχρ πίν V-VI εικ 96-99

δείγμα ανάκλησης προτύπων της laquoμακεδονικής Αναγέν-νησηςraquo αποτελεί το Ψαλτήριο Τάφου 51 (Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων) του οποίου ο διάκοσμος επί-σης αντιγράφει το Ψαλτήριο των Παρισίων149 Ανάλογη τάση εκφράζει το Τετραευαγγέλιο αρ 118 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος το οποίο κοσμείται με εξαίρε-της τέχνης και κλασικιστικού ύφους πορτραίτα των Ευαγ-γελιστών όπως συμβαίνει άλλωστε και με το χειρόγραφο Ιβήρων 5 που μνημονεύσαμε πιο πάνω Το Τετραευαγ-γέλιο της Αθήνας τοποθετείται στα μέσα του 13ου αιώ-να από τις Άννα Μαραβά-Χατζηνικολάου και Χριστίνα Τουφεξή-Πάσχου ίσως όμως να μπορεί να χρονολογηθεί και λίγο μετά δηλαδή το 1261 όταν ανακαταλαμβάνεται η Κωνσταντινούπολη από τους Βυζαντινούς150

H Α Džurova αν και χρονολογεί τον κώδικα της Κορι-τσάς στον 10ο αιώνα αναγνωρίζει πως η εικονογραφία του ευαγγελιστή Ιωάννη όπου εμφανίζεται με την κε-φαλή να είναι στραμμένη προς τα επάνω δηλωτική της θεοπνευστίας του είναι εντελώς ασυνήθιστη για τον 10ο αιώνα και μάλιστα η ίδια παραδέχεται ότι δεν υπάρχουν ανάλογα παραδείγματα τόσο πρώιμα151

Από την άποψη της παλαιογραφίας επίσης είναι δυνα-τόν να επισημανθεί ότι οι επιγραφές που συνοδεύουν τα

149 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογρά-φων αρ 17 σσ 74-77

150 Μαραβά-Χατζηνικολάου Α και Τουφεξή-Πάσχου Χ Κατάλο-γος μικρογραφιών τ Βrsquo αρ 5 σ 43-51 και εικ 66 68 70 73 (για τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών)

151 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90

86 87

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ndash ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ

Ιωάννης Βιταλιώτης Andi Reumlmbeci Sokol Ccedilunga

Ηacute Εικονογράφηση ndash διακόσμηση

Tο εικονογραφημένο βιβλίο συνιστά ένα αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας της βυζαντινής τέχνης ουσιώδες συ-μπλήρωμα της μνημειακής ζωγραφικής και της ζωγραφι-κής των φορητών εικόνων καθώς και βασικό συστατικό στοιχείο του βυζαντινού πολιτισμού Η σχέση κειμένου και εικόνας αναφορικά με το είδος του χειρογράφου τη χρήση του τον καλλιτέχνη τον χορηγό τον τελικό αποδέκτη τη χρήση του αλλά ακόμη και στο της αισθη-τικής έχει μια ιδιαίτερη σπουδαιότητα Ειδικά τα ndash συ-χνότατα αναπαραγόμενα - χειρόγραφα των Ευαγγελίων είτε αυτά του συνεχούς (Τετραευαγγέλια) είτε αυτά του εκλογαδικού κείμενου (λειτουργικά Ευαγγέλια ή Ευαγ-γελιστάρια) προσφέρουν αρκετές φορές μία πλούσια και πολυσήμαντη εικονογράφηση131 Οι κώδικες αυτοί

131 Για την εικονογράφηση των Ευαγγελίων βλ Millet G Recherches sur lrsquoiconographie de lrsquoEvangile σσ 4-14 Weitzmann K Das Evangeli-en σσ 93-98 ο ίδιος Lectionary Morgan 639 σσ 353-378 ο ίδιος The Narrative σσ 247-270 Tsuji S Byzantine Lectionary Illustration σσ 34-39 Nelson R The Iconography of Preface and Miniature in the

τοῦ Σκινούρη ἐν τῆ | ἀγία μο(ν)ῆ τ(ῆς) Περιβλέ-πτου εἰς (ὑπέρπυρα) σταθμῶν [καacute] | ἀπὸ ltτὸνgt τιμιώτ(ατον) (μονα)χ(ὸν) καὶ χαρτοφύλακα κὺρ Λουκᾶ ἥν καὶ | μετὰ θάνατ(όν) μου ἀφίημι

φ 305v Ο αριθμός αχκη ο οποίος δεν φαίνεται να αντι-στοιχεί σε χρονολογία

φ 309r + Ἐγὸ ὁ πάπὰσ Βασίλοἴς ἔγραψα | τοῦ(το) τὸ χἀρτὴν καὶ ευλογηται Αμίν

Ἄρον οὕν σοῦ πάτερ ὀφθαλμοὺσ καὶ ἤδε τα | σα τέκνα κείκλω παρισταμ(ένα)

88 89

κτονήματα που θυμίζουν επίσης κιβώρια με κιγκλίδωμα να κλείνει το διάκενο μεταξύ των κιόνων εικονίζονται στη μικρογραφία του φύλλου 9r Στο φύλλο 4v βλέπουμε τοξωτό οικοδόμημα στην οροφή του οποίου υψώνεται ημισφαιρικός θόλος και από το οποίο κρέμεται βήλο Στο φύλλο 6r η επίστεψη μοιάζει να μιμείται σειρά θωρακίων από φράγμα πρεσβυτερίου με τρεις παρεμβαλλόμενους κηροστάτες Στη μικρογραφία του φύλλου 6v διακρίνεται κιγκλίδωμα με ένα τρίβηλο άνοιγμα στη μέση που αποδί-δει δύο συνεχόμενα κιβώρια από όπου κρέμονται βήλα Κάτω από το μεσαίο τόξο εικονίζεται πτηνό Στα φύλλα 7r και 8v πλούσια διακοσμημένα βήλα κρέμονται από κιο-νίσκους ενώ στο φύλλο 7r το διάχωρο που σχηματίζεται μεταξύ των βήλων και της κυρτής επιφάνειας του κάθε ενός από τα δύο υποκείμενα τόξα καταλαμβάνεται από ζεύγος αντωπών πτηνών σε καστανέρυθρο χρώμα (τα δύο από αυτά με φωτοστέφανο) Παρόμοιο πτηνό εικονίζεται και στο φύλλο 4v στο διάκενο μεταξύ των δύο τόξων που επιστέφουν τους κανόνες ενώ στο αντίστοιχο άνοιγμα στο φύλλο 6v απαντάται άγγελος επίσης αποδοσμένος σε μονοχρωμία

Β Μικρογραφίες Ευαγγελιστών Οι Ευαγγελιστές ει-κονίζονται όλοι σε χρυσό κάμπο και καθιστοί σε στά-ση τριών τετάρτων Φορούν ασπρογάλαζο χιτώνα και ανοιχτό ρόδινο ιμάτιο Και στις τέσσερεις μικρογραφίες ακολουθείται με μικρές παραλλαγές ο ίδιος εικονογρα-φικός τύπος του Ευαγγελιστού-γραφέως όπου ένα ανοι-χτό βιβλίο με απόσπασμα από την αρχή του αντίστοιχου

διαθέτουν κοινά εικονογραφικά και κυρίως διακοσμη-τικά στοιχεία με άλλα θρησκευτικά ή και κοσμικά χειρό-γραφα της εποχής Εντούτοις οι κανόνες αντιστοιχίας του Ευσεβίου Καισαρείας λειτουργώντας στη χειρό-γραφη παράδοση ως συμπληρωματική προσθήκη στο ευαγγελικό κείμενο έδωσαν ώθηση στη δημιουργία και την ανάπτυξη ενός πλούσιου συστήματος διακόσμησης που αποτελεί ίδιο γνώρισμα των χειρογράφων των Ευ-αγγελίων

Α Κανόνες Αντιστοιχίας Σε έξι φύλλα συγκεκριμένα στα 4r-9r απεικονίζονται οι κανόνες αντιστοιχίας των Ευ-αγγελίων (κανόνες Ευσεβίου) Σε κάθε μία από τις πα-ραπάνω μικρογραφίες οι κανόνες περικλείονται μεταξύ τριών γραπτών κιόνων που απολήγουν σε κιονόκρανα και σχηματίζουν δίλοβο τοξωτό άνοιγμα Σε άλλες μικρογρα-φίες οι κίονες είναι πράσινου χρώματος και σε άλλες κα-στανέρυθρου Τα τόξα τα κιονόκρανα και οι επικεφαλίδες αποδίδονται με χρυσογραφία Σε όλα σχεδόν τα φύλλα κύριο στοιχείο της επίστεψης της κιονοστοιχίας αποτελεί σειρά από ποικίλα αρχιτεκτονήματα ή αρχιτεκτονικά μορ-φολογικά στοιχεία από τα οποία συχνά κρέμονται βήλα (εξαιρείται το φύλλο 8r όπου στην επίστεψη εικονίζονται δύο αντωπά παγώνια εκατέρωθεν ενός σύνθετου ανθι-κού κοσμήματος) Τα κιβώρια με τις κρεμαστές κανδήλες των φύλλου 4r και 5v παραπέμπουν σε ναό Δύο αρχιτε-

Byzantine Gospel Book New York 1980middot Καδάς Σ Η εικονογρά-φηση των Ευαγγελισταρίων σσ 54-67

90 91

φ 225v Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης είναι καθιστός σε θρόνο πανομοιότυπο σχεδόν με αυτόν του Λουκά και έχει υψωμένο το δεξί χέρι σε χει-ρονομία ευλογίας ή ομιλίας Στρέφει το κεφάλι προς το άνω δεξιό μέρος της σύνθεσης όπου εικονίζεται το χέρι του Θεού να τον ευλογεί μέσα από ακανόνιστο τεταρτοκύκλιο Στους δύο κώδικες διαβάζουμε την αρχή του 1ου στίχου αντίστοιχου Ευαγγελίου (Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν)

Γ Επίτιτλα και Πρωτογράμματα Τη διακόσμηση του Κώδικα της Κοριτσάς 93 τη συμπληρώνουν έξι πιόσχημα επίτιτλα με καστανέρυθρο περίγραμμα και πέντε πρω-τογράμματα Στο χρωματολόγιο κυριαρχεί το χρυσό ενώ συνδυαστικά απαντάται επίσης το καστανέρυθρο το βαθυπράσινο και το κυανό Τα επίτιτλα βρίσκονται στην αρχή των Ευαγγελίων του Ματθαίου (φ 13r) του Μάρκου (φ 93r) του Λουκά (φ 142r) και του Ιωάννη (φ 226r) καθώς και της Επιστολής του Ευσεβίου (φ 2r) και του πίνακα κεφαλαίων του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου (φ 10r) Στην Επιστολή του Ευσεβίου και στα τέσσερα Ευαγγέλια τα πιόσχημα επίτιτλα λειτουργούν συμπλη-ρωματικά ως προς το κείμενο σχηματίζοντας την άνω κεραία του σταυρού ενώ οι άλλες τρεις σχηματίζονται από το ίδιο το κείμενο Ταινιοειδές διακοσμητικό επί-τιτλο κοσμεί την αρχή του πίνακα κεφαλαίων του κατά Μάρκου Ευαγγελίου (φ 90r) και δύο άλλα διακοσμητικά επίτιτλα απαντώνται στην αρχή των πινάκων κεφαλαίων

Ευαγγελίου (γραμμένο με χρυσά κεφαλαία γράμματα) βρίσκεται ανοιχτό στα γόνατα του γραφέως και το άλ-λο επίσης ανοιχτό και με το ίδιο ακριβώς απόσπασμα σε παρακείμενο αναλόγιο Δεξιά μπροστά από το ανα-λόγιο είναι τοποθετημένο χαμηλό ορθογώνιο γραφείο με τα εργαλεία γραφής καθώς και ανοιχτό καλάθι για την τοποθέτηση των χειρογράφων (το τελευταίο μοτίβο απουσιάζει από τη μικρογραφία του Λουκά) φ 12v Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος σε στοχαστική

στάση κάθεται σε θρόνο με κοίλο ερεισίνω-το και ελικοειδείς διακοσμητικές απολήξεις Τα πόδια του πατούν σε υποπόδιο Στα δύο κώδικες διαβάζουμε παραλλαγμένο τον 1ο στίχο από το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (Βί-βλος γενέσεως Ἰησοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ αντί του ορθού υἱοῦ Δαβίδ υἱοῦ Αβραάμ)

φ 92v Ο Ευαγγελιστής Μάρκος κάθεται σε θρόνο παρόμοιο με αυτόν του Ματθαίου και εμβα-πτίζει τη γραφίδα στο μελανοδοχείο Στους δύο κώδικες της μικρογραφίας απαντάται ο 1ος στίχος από το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο (Ἀρχὴ τοῦ εὐαγγελίου Ἰησοῦ Χριστοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ)

φ 141v Ο Ευαγγελιστής Λουκάς κάθεται σε κάθισμα όπου στη θέση του ερεισίνωτου έχουμε ένα κρεμασμένο βήλο Στους δύο κώδικες δια-βάζουμε την αρχή του 1ου στίχου του Κα-τά Λουκάν Ευαγγελίου (Ἐπειδήπερ πολλοὶ ἐπεχείρησαν ἀνατάξασθαι)

92 93

εγγράφονται ρόδακες με αμυγδαλοειδή στοιχεία διαγωνίως τοποθετημένα (Mandelrosette) Τα τρία ορθογώνια διάχωρα περικλείουν το καθένα από έξι εφαπτόμενους κύκλους Δύο ανθεμοειδή στα άνω ακρωτήριο Πρωτόγραμμα Α με ελικο-ειδή ταινία γύρω από το δεξιό σκέλος

φ 139r Επίτιτλο σε μορφή κύκλου από όπου εκφύονται αντικριστά δύο ελισσόμενοι βλαστοί απολήγο-ντας σε καρδιόσχημο

φ 142r Πιόσχημο επίτιτλο Διάκοσμος με σηρικούς τρο-χούς που περικλείουν ανθεμοειδές Τρίφυλλα στα διάκενα ωοειδείς απολήξεις στα ακρωτή-ρια Πρωτόγραμμα Ε με τη μορφή φυτικού κο-σμήματος

φ 224r Επίτιτλο χωρίς πλαίσιο και κομμένο από πάνω κατά τη στάχωση Έχει τη μορφή βλαστών με ημιανθέμια που απολήγουν σε κάθε πλευρά σε καρδιόσχημο (φύλλο κισσού) Δύο παγώνια συμμετρικά τοποθετημένα στο άνω μέρος του βλαστού τσιμπούν τα καρδιόσχημα

φ 226r Πιόσχημο επίτιτλο με πλέγμα ρόμβων και τε-τράφυλλα άνθη συμμετρικά τοποθετημένα Στα ακρωτήρια ανθεμοειδή Πρωτόγραμμα Ε με προβαλλόμενο χέρι να σχηματίζει την οριζό-ντια κεραία

φ 282r Ταινιοειδές επίτιτλο σε ερυθρό χρώμα Διάκο-σμος με σειρά από τρίγωνα που περικλείουν ανθεμοειδή Ανθεμοειδή στην επίστεψη και τις τέσσερεις γωνίες

του κατά Λουκάν (φ 139r) και του κατά Ιωάννην (φ 224r) Τα γεωμετρικά και φυτικά σχέδια των επιτίτλων αναπτύσσονται πάνω σε διαφανές κυανό ή βαθυπράσινο βάθος Τα περίτεχνα πρωτογράμματα ακολουθούν σε γενικές γραμμές το ύφος των επιτίτλων Τα επίτιτλα από το φύλλο 282r και εξής πολύ απλούστερης μορφολογίας ανήκουν σε μεταγενέστερη προσθήκη στο αρχικό χειρό-γραφο όπως αναφέρθηκε πιο πάνω φ 2r Πιόσχημο επίτιτλο Το εσωτερικό του κοσμείται με

ελικοειδή βλαστό από τον οποίο φύονται ημιανθέ-μια και καρδιόσχημα Καστανέρυθρες κουκίδες και ακανόνιστα σχήματα σε βαθύ πράσινο χρώ-μα γεμίζουν το βάθος Αμυγδαλοειδή κοσμήματα στα ακρωτήρια Πρωτόγραμμα Α όπου η δεξιά κεραία αποτελείται από τέσσερα διάχωρα και η αριστερή κεραία απολήγει σε καρδιόσχημο

φ 10r Πιόσχημο επίτιτλο Το εσωτερικό του κοσμείται με πλέγμα ρόμβων που περικλείουν κόσμημα σχήματος Χ Αμυγδαλοειδή κοσμήματα στα ακρωτήρια

φ 13r Πιόσχημο επίτιτλο Διάκοσμος με σηρικούς τροχούς σε διπλή σειρά Ανθεμοειδή στα άνω ακρωτήρια Πρωτόγραμμα Β όπου η κάθετη κεραία σχηματίζεται από εναλλαγή ρόμβων με φυλλοειδές κόσμημα

φ 90r Ταινιοειδές επίτιτλο Διάκοσμος από αλυσιδωτή ταινία

φ 93r Πιόσχημο επίτιτλο Χωρίζεται σε επτά διάχωρα από τα οποία στα τέσσερα γωνιακά τετράγωνα

94 95

φάση πρόκειται για έργο αρκετά καλού ζωγράφου με διακριτές πάντως μορφοπλαστικές αδυναμίες Η φιλο-τέχνησή τους σε κωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο της πρώτης παλαιολόγειας περιόδου (ύστερος 13ος αι ) είναι πιθανή αν και αναπόδεικτη Η διαφορά στην τεχνοτρο-πία μεταξύ των παραστάσεων των Ευαγγελιστών και του λοιπού διακόσμου έχει προκαλέσει συζητήσεις αναφο-ρικά με τη χρονολόγηση των πρώτων όπως θα δούμε λεπτομερέστερα στη συνέχεια Τον ύστερο 13ο αιώνα χρονολογείται και ο λιτός διάκοσμος των φύλλων του συναξαρίου και του μηνολογίου τα οποία προστέθηκαν αργότερα στο αρχικό χειρόγραφο

Θacute Η χρονολόγηση των μικρογραφιών των Ευαγγελιστών στον Κώδικα Κοριτσάς 93

Ο κώδικας Κοριτσάς 93 χρονολογήθηκε ως ενιαίο σύνο-λο από τον Theofan Popa στα τέλη του 12ου αιώνα134 και από τον Roderic L Mullen στον 13ο αιώνα135 Η πρώτη αναχρονολόγηση του Τετρεαυαγγέλου με βάση την πα-ραδοχή δύο διαφορετικών φάσεων στη διακόσμησή του τον 10ο και τον 13ο αιώνα αντίστοιχα προτάθηκε από τον Αγαμέμνονα Τσελίκα στα επεξηγηματικά κείμενα της έκθεσης Βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα στην

134 Popa Th Miniatura σσ 57-59 135 Mullen R L Doreumlshkrime biblike σ 227

φφ 286v 288v 293r 295v Ταινιοειδή επίτιτλα ερυθρού και μαύρου χρώματος σε μορφή κυματίου τα οποία απολήγουν σε ερυθρά τρίφυλλα

296-308 Διάσπαρτα μικρά κοσμήματα σε μορφή ημιαν-θεμίων και κόμβων με ερυθρό κάμπο και μαύ-ρο περίγραμμα

Δ Γενικές παρατηρήσεις Ο διάκοσμος του Κώδικα Κοριτσάς 93 συνολικά θεωρούμενος διακρίνεται για τη στυλιστική ανομοιογένειά του ως αποτέλεσμα των διαφορετικών φάσεων γραφής και διακόσμησής του Οι κανόνες αντιστοιχίας τα επίτιτλα και τα πρωτογράμ-ματα του Τετρευαγγέλου στοιχεία που ανήκουν στην πρώτη φάση του κώδικα διακρίνονται για την αρκετά εκτεταμένη χρήση χρυσογραφίας σε συνδυασμό με άλλα χρώματα όπως τα καστανέρυθρο το βαθυπράσινο και το κυανό Η τεχνοτροπία τους παρουσιάζει αναλογίες με την ομάδα κωδίκων γνωστή ως Blau-Gold-Ornamentgruppe (κατά την ορολογία του Kurt Weitzmann132) η οποία θε-ωρείται ότι σχετίζεται με εργαστήρια της Πρωτεύουσας του τέλους του 9ου και των αρχών του 10ου αιώνα Στον πρώιμο 10ο αιώνα και στην Κωνσταντινούπολη ή την γύρω περιοχή παραπέμπουν διακοσμητικά θέματα όπως ο ρόδακας με τα αμυγδαλοειδή στοιχεία (Mandelrosette) και τα ημιανθέμια133 Όσον αφορά στις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών που προστέθηκαν σε πολύ μεταγενέστερη

132 Weitzmann Κ Die byzantinische Buchmalerei σ 7-8 133 Weitzmann Κ όπ σ 40-41 εικ 36-37b

96 97

Αντίθετα στον κώδικα Κοριτσάς 93 ο καλλιτέχνης εν-διαφέρεται μεν να αποδώσει τον όγκο αλλά το κάνει με τρόπο λιγότερο ελεύθερο και ζωγραφικόmiddot η φόρμα είναι περισσότερο αυστηρά δομημένη όχι μόνο στο πρόσωπο και τα γυμνά μέρη του σώματος αλλά και στα ενδύματα Τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά υποχωρούν σε σύ-γκριση με τους Ευαγγελιστές στο παρισινό χειρόγραφο

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε συ-σχετίζοντας τις μορφές του χειρογράφου της Κοριτσάς με αυτές άλλων χειρογράφων που χρονολογούνται στα μέσα του 10ου αιώνα (δηλαδή πλησιέστερα προς τη χρο-νολόγηση της διακόσμησης του παραπάνω κώδικα που προτείνει η Α Džurova) όπως το Τετραευαγγέλιο της Σταυρονικήτα (κώδ 43)139 και αυτό της Εθνικής Βιβλιο-θήκης της Ελλάδος (κώδ 56)140

Ειδικά η μορφή του Ιωάννη στον κώδικα της Κορι-τσάς φαίνεται να παραπέμπει αρκετά στην εξέλιξη της ζωγραφικής της πρώιμης παλαιολόγειας περιόδου προς το λεγόμενο laquoογκηρό στυλraquo του τέλους του 13ου και των αρχών του 14ου αιώνα Λαμπρό δείγμα του τελευταίου στη ζωγραφική των χειρογράφων αποτελεί το Τετραε-

139 Για τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στον κώδικα Σταυρονι-κήτα 43 βλ Weitzmann K Die byzantinische Buchmalerei πίν XXX εικ 169-172 Επίσης Χρήστου Π κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Δrsquo εικ 352 353 (Λουκάς και Ιωάννης)

140 Για τις μορφές των Ευαγγελιστών στον κώδικα 56 της στην Αθήνα (μέσα 10ου αιώνα ή λίγο αργότερα) βλ Weitzmann Κ Die byzanti-nische Buchmalerei πίν XXVII εικ 151-152 (Ματθαίος Μάρκος) και Μαραβᾶ-Χατζηνικολάου Ἀ Τουφεξῆ-Πάσχου Χ Κατάλογος μικρογραφιῶν τ Αrsquo εικ 3-6

Αλβανία136 Από την άλλη η βουλγάρα βυζαντινολόγος και ιστορικός της τέχνης Axinia Džurova αντιπρότεινε την ταυτόχρονη διακόσμηση του συνόλου του Τετραευαγγελί-ου τοποθετώντας και τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στις δύο πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα με βάση laquoτον τύπο γραφής την απόδοση των Κανόνων αντιστοιχίας των Ευαγγελίων το κόσμημα και τις μικρογραφίεςraquo137

Η παραπάνω πρώιμη χρονολόγηση των πορτραίτων των Ευαγγελιστών είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί με βάση παρατηρήσεις τόσο τεχνοτροπικές όσο και εικονογρα-φικές Πιο συγκεκριμένα συγκρίνοντας τις παραπάνω μικρογραφίες με αντίστοιχες απεικονίσεις Ευαγγελιστών σε χειρόγραφα που χρονολογούνται με ασφάλεια στο δεύ-τερο μισό του 10ου αιώνα όπως το εξαιρετικής τέχνης Τετραυεάγγελο Paris Gr 70 του έτους 964138 έργο προ-φανώς εργαστηρίου της Πρωτεύουσας διαπιστώνουμε ουσιώδεις τεχνοτροπικές διαφορές Στο Τετραευαγγέλιο του Παρισιού το πλάσιμο των προσώπων αλλά και των ενδυμάτων είναι πολύ πιο ελεύθερο και ζωγραφικό με καταφανή αναγωγή στην ελληνορωμαϊκή παράδοση όπως ακριβώς συνηθίζεται σε εικονογραφημένα χειρό-γραφα της περιόδου της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo

136 Η έκθεση Doreumlshkrime Bizantine dhe Pasbizantine neuml Shqipeumlri πρω-τοπαρουσιάστηκε στα Τίρανα το 2010 και στη συνέχεια ταξίδεψε σε διάφορες πόλεις της Αλβανίας

137 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90 Βλ επίσης Džurova Α Le Rayonnement de Byzance σ 32

138 Spatharakis I Corpus v 2 εικ 38 40middot Treacutesors de Byzance αρ 17 εικ σελ 16

98 99

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε αντι-παραβάλλοντας τη ζωγραφική του κώδικα της Κοριτσάς με τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών στο Τετραευαγγέ-λιο Barocci 31 (Oxford Bodleian Library) που τοποθετείται στο τέλος του 13ου αιώνα και ανάγεται σε πολύ καλό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης (μαζί με μία ομάδα άλλων χειρογράφων)145 όπως και με τις μορφές των Ευ-αγγελιστών στον κώδικα Α 46 της Μεγίστης Λαύρας Ο τελευταίος χρονολογείται με ακρίβεια στο έτος 1335 και έχει διαπιστωθεί ότι ο ανώνυμος καλλιτέχνης επιστρέφει σε πρότυπα παλαιότερα κατά μία γενιά δηλαδή σε αυτά των χρόνων αμέσως προ του 1300146

Η χρήση τύπων της περιόδου των Μακεδόνων συγκε-κριμένα της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo του 10ου αιώνα στα χρόνια των Παλαιολόγων είναι ένα φαινόμενο από παλαιά γνωστό και έχει μάλιστα προκαλέσει λανθασμένες πρώιμες χρονολογήσεις147 Το πλέον γνωστό ίσως παρά-δειγμα τέτοιας επιστροφής στα κλασικιστικά πρότυπα του 10ου αιώνα όχι μόνο από την άποψη της εικονογραφίας αλλά και της τεχνοτροπίας είναι το Ψαλτήριο Pal Gr 381 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού (περ 1300)148 του οποίου οι μικρογραφίες αντιγράφουν αυτές του διάσημου Ψαλτηρίου των Παρισίων (Paris Gr 139) Άλλο εξαίρετο

145 Buchthal H Belting H Patronage σ 112-113 και πίν 8-11 146 Buchthal H amp Belting H όπ σ 30 και εικ πίν 86a-bmiddot Cutler A

The Aristocratic Psalters in Byzantium σ 83-85 147 Βλ σχετικά Buchthal H Belting H Patronage σ 17-18 148 Βelting Η Zum Palatina-Psalter σ 17-38 Βλ επίσης Plotzek J M

Surmann U (ed ) Liturgie und Andacht im Mittelalter σ 144-147

υαγγέλιο Ιβήρων 5141 Εδώ βέβαια το πορτραίτο του Ιωάννη είναι πιο πλαστικά αποδοσμένο και δίνει περισ-σότερο την αίσθηση του όγκου σε σχέση με το αντίστοιχο πορτραίτο στον κώδικα της Κοριτσάς

Στυλιστικές ομοιότητες - παρά τη διαφορετική τυπολο-γία (εικονογραφία) - μπορούμε να εντοπίσουμε μεταξύ των μορφών του κώδικα της Κοριτσάς και του πορτραίτου του Λουκά στο χειρόγραφο Ζ 34 Sup της Αμβροσιανής Βιβλι-οθήκης του Μιλάνου142 (Πραξαπόστολος και Τετραευαγ-γέλιο) που γράφτηκε το 1289 από κάποιον Γεώργιο για τον γνωστό λόγιο μητροπολίτη Νικηφόρο Μοσχόπουλο πρόε-δρο Κρήτης και Μονεμβασίας Επίσης η μορφή του Λουκά από τον κώδικα Dd 9 69 της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Cambridge (Τετραευαγγέλιο και Αποκάλυψη) χρονολο-γούμενο στο έτος 1297143 παρουσιάζει αξιοπρόσεκτες ανα-λογίες με αυτήν του κώδικα της Κοριτσάς παρά τη μάλλον συνοπτικότερη απόδοση και τη συγκριτικά κάπως κατώτε-ρη ποιότητα της ζωγραφικής στο τελευταίο χειρόγραφο Ο Λουκάς του χειρογράφου Κοριτσάς 93 παρουσιάζει επίσης μία έκδηλη τεχνοτροπική συγγένεια με τον απόστολο Ιούδα από τον κώδικα Τάφου 37 (Καινή Διαθήκη) του Ελληνορ-θόδοξου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ο οποίος χρονολογεί-ται κατά προσέγγιση μεταξύ 1225 και 1275144

141 Πελεκανίδης Σ κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Βrsquo εικ 19 33 (Μάρκος και Ιωάννης)

142 Spatharakis Ι Corpus fig 364 143 Spatharakis Ι Corpus fig 381 144 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογράφων

αρ 11 εικ 25

100 101

πορτραίτα των Ευαγγελιστών στον κώδικα της Κοριτσάς δεν φαίνεται να ταιριάζουν μορφολογικά στο χαρακτή-ρα της κεφαλαιογράμματης γραφής του 10ου αιώνα Ως παραδείγματα αναφέρουμε τις αντίστοιχες επιγραφές στο προαναφερθέν χειρόγραφο του Παρισιού αλλά και αυτές του Τετραευαγγελίου αρ 949 της μονής Βατοπεδίου του έτους 948 όπως και του Πραξαπόστολου της Βιέννης Vind Theol Gr 302 που χρονολογείται μεταξύ 944 και 956152 και του λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρί-ου) κώδ 204 της Μονής Σινά που αποδίδεται σε κωνστα-ντινουπολίτικο εργαστήριο της εποχής γύρω στο 1000153

Με βάση τα παραπάνω πιστεύουμε ότι μία χρονολόγη-ση των μικρογραφιών των τεσσάρων Ευαγγελιστών στον κώδικα Κοριτσάς 93 στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα ή το αργότερο στα χρόνια γύρω στο 1300 μπορεί να θεωρηθεί απολύτως εύλογη Η προσθήκη στο αρχικό χειρόγραφο των προσωπογραφιών των Ευαγγελιστών σε συνδυασμό με την προσθήκη παραπομπών μηνολο-γίου και συναξαρίου επίσης χρονολογούμενων τον 13ο αιώνα αποτελούν σοβαρές ενδείξεις για την εκ νέου χρή-ση του Τετραευαγγέλου ως λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρίου) και κατά συνέπεια για την εκ νέου αξιοποίηση του χειρογράφου τον ύστερο 13ο αιώνα

152 Spatharakis Ι Corpus fig 24 (Τετραευάγγελο Βατοπεδίου) fig 22 (Πραξαπόστολος Βιέννης)

153 Weitzmann K Galavaris G The Monastery of Saint Catherine v 1 έγχρ πίν V-VI εικ 96-99

δείγμα ανάκλησης προτύπων της laquoμακεδονικής Αναγέν-νησηςraquo αποτελεί το Ψαλτήριο Τάφου 51 (Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων) του οποίου ο διάκοσμος επί-σης αντιγράφει το Ψαλτήριο των Παρισίων149 Ανάλογη τάση εκφράζει το Τετραευαγγέλιο αρ 118 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος το οποίο κοσμείται με εξαίρε-της τέχνης και κλασικιστικού ύφους πορτραίτα των Ευαγ-γελιστών όπως συμβαίνει άλλωστε και με το χειρόγραφο Ιβήρων 5 που μνημονεύσαμε πιο πάνω Το Τετραευαγ-γέλιο της Αθήνας τοποθετείται στα μέσα του 13ου αιώ-να από τις Άννα Μαραβά-Χατζηνικολάου και Χριστίνα Τουφεξή-Πάσχου ίσως όμως να μπορεί να χρονολογηθεί και λίγο μετά δηλαδή το 1261 όταν ανακαταλαμβάνεται η Κωνσταντινούπολη από τους Βυζαντινούς150

H Α Džurova αν και χρονολογεί τον κώδικα της Κορι-τσάς στον 10ο αιώνα αναγνωρίζει πως η εικονογραφία του ευαγγελιστή Ιωάννη όπου εμφανίζεται με την κε-φαλή να είναι στραμμένη προς τα επάνω δηλωτική της θεοπνευστίας του είναι εντελώς ασυνήθιστη για τον 10ο αιώνα και μάλιστα η ίδια παραδέχεται ότι δεν υπάρχουν ανάλογα παραδείγματα τόσο πρώιμα151

Από την άποψη της παλαιογραφίας επίσης είναι δυνα-τόν να επισημανθεί ότι οι επιγραφές που συνοδεύουν τα

149 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογρά-φων αρ 17 σσ 74-77

150 Μαραβά-Χατζηνικολάου Α και Τουφεξή-Πάσχου Χ Κατάλο-γος μικρογραφιών τ Βrsquo αρ 5 σ 43-51 και εικ 66 68 70 73 (για τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών)

151 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90

88 89

κτονήματα που θυμίζουν επίσης κιβώρια με κιγκλίδωμα να κλείνει το διάκενο μεταξύ των κιόνων εικονίζονται στη μικρογραφία του φύλλου 9r Στο φύλλο 4v βλέπουμε τοξωτό οικοδόμημα στην οροφή του οποίου υψώνεται ημισφαιρικός θόλος και από το οποίο κρέμεται βήλο Στο φύλλο 6r η επίστεψη μοιάζει να μιμείται σειρά θωρακίων από φράγμα πρεσβυτερίου με τρεις παρεμβαλλόμενους κηροστάτες Στη μικρογραφία του φύλλου 6v διακρίνεται κιγκλίδωμα με ένα τρίβηλο άνοιγμα στη μέση που αποδί-δει δύο συνεχόμενα κιβώρια από όπου κρέμονται βήλα Κάτω από το μεσαίο τόξο εικονίζεται πτηνό Στα φύλλα 7r και 8v πλούσια διακοσμημένα βήλα κρέμονται από κιο-νίσκους ενώ στο φύλλο 7r το διάχωρο που σχηματίζεται μεταξύ των βήλων και της κυρτής επιφάνειας του κάθε ενός από τα δύο υποκείμενα τόξα καταλαμβάνεται από ζεύγος αντωπών πτηνών σε καστανέρυθρο χρώμα (τα δύο από αυτά με φωτοστέφανο) Παρόμοιο πτηνό εικονίζεται και στο φύλλο 4v στο διάκενο μεταξύ των δύο τόξων που επιστέφουν τους κανόνες ενώ στο αντίστοιχο άνοιγμα στο φύλλο 6v απαντάται άγγελος επίσης αποδοσμένος σε μονοχρωμία

Β Μικρογραφίες Ευαγγελιστών Οι Ευαγγελιστές ει-κονίζονται όλοι σε χρυσό κάμπο και καθιστοί σε στά-ση τριών τετάρτων Φορούν ασπρογάλαζο χιτώνα και ανοιχτό ρόδινο ιμάτιο Και στις τέσσερεις μικρογραφίες ακολουθείται με μικρές παραλλαγές ο ίδιος εικονογρα-φικός τύπος του Ευαγγελιστού-γραφέως όπου ένα ανοι-χτό βιβλίο με απόσπασμα από την αρχή του αντίστοιχου

διαθέτουν κοινά εικονογραφικά και κυρίως διακοσμη-τικά στοιχεία με άλλα θρησκευτικά ή και κοσμικά χειρό-γραφα της εποχής Εντούτοις οι κανόνες αντιστοιχίας του Ευσεβίου Καισαρείας λειτουργώντας στη χειρό-γραφη παράδοση ως συμπληρωματική προσθήκη στο ευαγγελικό κείμενο έδωσαν ώθηση στη δημιουργία και την ανάπτυξη ενός πλούσιου συστήματος διακόσμησης που αποτελεί ίδιο γνώρισμα των χειρογράφων των Ευ-αγγελίων

Α Κανόνες Αντιστοιχίας Σε έξι φύλλα συγκεκριμένα στα 4r-9r απεικονίζονται οι κανόνες αντιστοιχίας των Ευ-αγγελίων (κανόνες Ευσεβίου) Σε κάθε μία από τις πα-ραπάνω μικρογραφίες οι κανόνες περικλείονται μεταξύ τριών γραπτών κιόνων που απολήγουν σε κιονόκρανα και σχηματίζουν δίλοβο τοξωτό άνοιγμα Σε άλλες μικρογρα-φίες οι κίονες είναι πράσινου χρώματος και σε άλλες κα-στανέρυθρου Τα τόξα τα κιονόκρανα και οι επικεφαλίδες αποδίδονται με χρυσογραφία Σε όλα σχεδόν τα φύλλα κύριο στοιχείο της επίστεψης της κιονοστοιχίας αποτελεί σειρά από ποικίλα αρχιτεκτονήματα ή αρχιτεκτονικά μορ-φολογικά στοιχεία από τα οποία συχνά κρέμονται βήλα (εξαιρείται το φύλλο 8r όπου στην επίστεψη εικονίζονται δύο αντωπά παγώνια εκατέρωθεν ενός σύνθετου ανθι-κού κοσμήματος) Τα κιβώρια με τις κρεμαστές κανδήλες των φύλλου 4r και 5v παραπέμπουν σε ναό Δύο αρχιτε-

Byzantine Gospel Book New York 1980middot Καδάς Σ Η εικονογρά-φηση των Ευαγγελισταρίων σσ 54-67

90 91

φ 225v Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης είναι καθιστός σε θρόνο πανομοιότυπο σχεδόν με αυτόν του Λουκά και έχει υψωμένο το δεξί χέρι σε χει-ρονομία ευλογίας ή ομιλίας Στρέφει το κεφάλι προς το άνω δεξιό μέρος της σύνθεσης όπου εικονίζεται το χέρι του Θεού να τον ευλογεί μέσα από ακανόνιστο τεταρτοκύκλιο Στους δύο κώδικες διαβάζουμε την αρχή του 1ου στίχου αντίστοιχου Ευαγγελίου (Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν)

Γ Επίτιτλα και Πρωτογράμματα Τη διακόσμηση του Κώδικα της Κοριτσάς 93 τη συμπληρώνουν έξι πιόσχημα επίτιτλα με καστανέρυθρο περίγραμμα και πέντε πρω-τογράμματα Στο χρωματολόγιο κυριαρχεί το χρυσό ενώ συνδυαστικά απαντάται επίσης το καστανέρυθρο το βαθυπράσινο και το κυανό Τα επίτιτλα βρίσκονται στην αρχή των Ευαγγελίων του Ματθαίου (φ 13r) του Μάρκου (φ 93r) του Λουκά (φ 142r) και του Ιωάννη (φ 226r) καθώς και της Επιστολής του Ευσεβίου (φ 2r) και του πίνακα κεφαλαίων του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου (φ 10r) Στην Επιστολή του Ευσεβίου και στα τέσσερα Ευαγγέλια τα πιόσχημα επίτιτλα λειτουργούν συμπλη-ρωματικά ως προς το κείμενο σχηματίζοντας την άνω κεραία του σταυρού ενώ οι άλλες τρεις σχηματίζονται από το ίδιο το κείμενο Ταινιοειδές διακοσμητικό επί-τιτλο κοσμεί την αρχή του πίνακα κεφαλαίων του κατά Μάρκου Ευαγγελίου (φ 90r) και δύο άλλα διακοσμητικά επίτιτλα απαντώνται στην αρχή των πινάκων κεφαλαίων

Ευαγγελίου (γραμμένο με χρυσά κεφαλαία γράμματα) βρίσκεται ανοιχτό στα γόνατα του γραφέως και το άλ-λο επίσης ανοιχτό και με το ίδιο ακριβώς απόσπασμα σε παρακείμενο αναλόγιο Δεξιά μπροστά από το ανα-λόγιο είναι τοποθετημένο χαμηλό ορθογώνιο γραφείο με τα εργαλεία γραφής καθώς και ανοιχτό καλάθι για την τοποθέτηση των χειρογράφων (το τελευταίο μοτίβο απουσιάζει από τη μικρογραφία του Λουκά) φ 12v Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος σε στοχαστική

στάση κάθεται σε θρόνο με κοίλο ερεισίνω-το και ελικοειδείς διακοσμητικές απολήξεις Τα πόδια του πατούν σε υποπόδιο Στα δύο κώδικες διαβάζουμε παραλλαγμένο τον 1ο στίχο από το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (Βί-βλος γενέσεως Ἰησοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ αντί του ορθού υἱοῦ Δαβίδ υἱοῦ Αβραάμ)

φ 92v Ο Ευαγγελιστής Μάρκος κάθεται σε θρόνο παρόμοιο με αυτόν του Ματθαίου και εμβα-πτίζει τη γραφίδα στο μελανοδοχείο Στους δύο κώδικες της μικρογραφίας απαντάται ο 1ος στίχος από το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο (Ἀρχὴ τοῦ εὐαγγελίου Ἰησοῦ Χριστοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ)

φ 141v Ο Ευαγγελιστής Λουκάς κάθεται σε κάθισμα όπου στη θέση του ερεισίνωτου έχουμε ένα κρεμασμένο βήλο Στους δύο κώδικες δια-βάζουμε την αρχή του 1ου στίχου του Κα-τά Λουκάν Ευαγγελίου (Ἐπειδήπερ πολλοὶ ἐπεχείρησαν ἀνατάξασθαι)

92 93

εγγράφονται ρόδακες με αμυγδαλοειδή στοιχεία διαγωνίως τοποθετημένα (Mandelrosette) Τα τρία ορθογώνια διάχωρα περικλείουν το καθένα από έξι εφαπτόμενους κύκλους Δύο ανθεμοειδή στα άνω ακρωτήριο Πρωτόγραμμα Α με ελικο-ειδή ταινία γύρω από το δεξιό σκέλος

φ 139r Επίτιτλο σε μορφή κύκλου από όπου εκφύονται αντικριστά δύο ελισσόμενοι βλαστοί απολήγο-ντας σε καρδιόσχημο

φ 142r Πιόσχημο επίτιτλο Διάκοσμος με σηρικούς τρο-χούς που περικλείουν ανθεμοειδές Τρίφυλλα στα διάκενα ωοειδείς απολήξεις στα ακρωτή-ρια Πρωτόγραμμα Ε με τη μορφή φυτικού κο-σμήματος

φ 224r Επίτιτλο χωρίς πλαίσιο και κομμένο από πάνω κατά τη στάχωση Έχει τη μορφή βλαστών με ημιανθέμια που απολήγουν σε κάθε πλευρά σε καρδιόσχημο (φύλλο κισσού) Δύο παγώνια συμμετρικά τοποθετημένα στο άνω μέρος του βλαστού τσιμπούν τα καρδιόσχημα

φ 226r Πιόσχημο επίτιτλο με πλέγμα ρόμβων και τε-τράφυλλα άνθη συμμετρικά τοποθετημένα Στα ακρωτήρια ανθεμοειδή Πρωτόγραμμα Ε με προβαλλόμενο χέρι να σχηματίζει την οριζό-ντια κεραία

φ 282r Ταινιοειδές επίτιτλο σε ερυθρό χρώμα Διάκο-σμος με σειρά από τρίγωνα που περικλείουν ανθεμοειδή Ανθεμοειδή στην επίστεψη και τις τέσσερεις γωνίες

του κατά Λουκάν (φ 139r) και του κατά Ιωάννην (φ 224r) Τα γεωμετρικά και φυτικά σχέδια των επιτίτλων αναπτύσσονται πάνω σε διαφανές κυανό ή βαθυπράσινο βάθος Τα περίτεχνα πρωτογράμματα ακολουθούν σε γενικές γραμμές το ύφος των επιτίτλων Τα επίτιτλα από το φύλλο 282r και εξής πολύ απλούστερης μορφολογίας ανήκουν σε μεταγενέστερη προσθήκη στο αρχικό χειρό-γραφο όπως αναφέρθηκε πιο πάνω φ 2r Πιόσχημο επίτιτλο Το εσωτερικό του κοσμείται με

ελικοειδή βλαστό από τον οποίο φύονται ημιανθέ-μια και καρδιόσχημα Καστανέρυθρες κουκίδες και ακανόνιστα σχήματα σε βαθύ πράσινο χρώ-μα γεμίζουν το βάθος Αμυγδαλοειδή κοσμήματα στα ακρωτήρια Πρωτόγραμμα Α όπου η δεξιά κεραία αποτελείται από τέσσερα διάχωρα και η αριστερή κεραία απολήγει σε καρδιόσχημο

φ 10r Πιόσχημο επίτιτλο Το εσωτερικό του κοσμείται με πλέγμα ρόμβων που περικλείουν κόσμημα σχήματος Χ Αμυγδαλοειδή κοσμήματα στα ακρωτήρια

φ 13r Πιόσχημο επίτιτλο Διάκοσμος με σηρικούς τροχούς σε διπλή σειρά Ανθεμοειδή στα άνω ακρωτήρια Πρωτόγραμμα Β όπου η κάθετη κεραία σχηματίζεται από εναλλαγή ρόμβων με φυλλοειδές κόσμημα

φ 90r Ταινιοειδές επίτιτλο Διάκοσμος από αλυσιδωτή ταινία

φ 93r Πιόσχημο επίτιτλο Χωρίζεται σε επτά διάχωρα από τα οποία στα τέσσερα γωνιακά τετράγωνα

94 95

φάση πρόκειται για έργο αρκετά καλού ζωγράφου με διακριτές πάντως μορφοπλαστικές αδυναμίες Η φιλο-τέχνησή τους σε κωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο της πρώτης παλαιολόγειας περιόδου (ύστερος 13ος αι ) είναι πιθανή αν και αναπόδεικτη Η διαφορά στην τεχνοτρο-πία μεταξύ των παραστάσεων των Ευαγγελιστών και του λοιπού διακόσμου έχει προκαλέσει συζητήσεις αναφο-ρικά με τη χρονολόγηση των πρώτων όπως θα δούμε λεπτομερέστερα στη συνέχεια Τον ύστερο 13ο αιώνα χρονολογείται και ο λιτός διάκοσμος των φύλλων του συναξαρίου και του μηνολογίου τα οποία προστέθηκαν αργότερα στο αρχικό χειρόγραφο

Θacute Η χρονολόγηση των μικρογραφιών των Ευαγγελιστών στον Κώδικα Κοριτσάς 93

Ο κώδικας Κοριτσάς 93 χρονολογήθηκε ως ενιαίο σύνο-λο από τον Theofan Popa στα τέλη του 12ου αιώνα134 και από τον Roderic L Mullen στον 13ο αιώνα135 Η πρώτη αναχρονολόγηση του Τετρεαυαγγέλου με βάση την πα-ραδοχή δύο διαφορετικών φάσεων στη διακόσμησή του τον 10ο και τον 13ο αιώνα αντίστοιχα προτάθηκε από τον Αγαμέμνονα Τσελίκα στα επεξηγηματικά κείμενα της έκθεσης Βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα στην

134 Popa Th Miniatura σσ 57-59 135 Mullen R L Doreumlshkrime biblike σ 227

φφ 286v 288v 293r 295v Ταινιοειδή επίτιτλα ερυθρού και μαύρου χρώματος σε μορφή κυματίου τα οποία απολήγουν σε ερυθρά τρίφυλλα

296-308 Διάσπαρτα μικρά κοσμήματα σε μορφή ημιαν-θεμίων και κόμβων με ερυθρό κάμπο και μαύ-ρο περίγραμμα

Δ Γενικές παρατηρήσεις Ο διάκοσμος του Κώδικα Κοριτσάς 93 συνολικά θεωρούμενος διακρίνεται για τη στυλιστική ανομοιογένειά του ως αποτέλεσμα των διαφορετικών φάσεων γραφής και διακόσμησής του Οι κανόνες αντιστοιχίας τα επίτιτλα και τα πρωτογράμ-ματα του Τετρευαγγέλου στοιχεία που ανήκουν στην πρώτη φάση του κώδικα διακρίνονται για την αρκετά εκτεταμένη χρήση χρυσογραφίας σε συνδυασμό με άλλα χρώματα όπως τα καστανέρυθρο το βαθυπράσινο και το κυανό Η τεχνοτροπία τους παρουσιάζει αναλογίες με την ομάδα κωδίκων γνωστή ως Blau-Gold-Ornamentgruppe (κατά την ορολογία του Kurt Weitzmann132) η οποία θε-ωρείται ότι σχετίζεται με εργαστήρια της Πρωτεύουσας του τέλους του 9ου και των αρχών του 10ου αιώνα Στον πρώιμο 10ο αιώνα και στην Κωνσταντινούπολη ή την γύρω περιοχή παραπέμπουν διακοσμητικά θέματα όπως ο ρόδακας με τα αμυγδαλοειδή στοιχεία (Mandelrosette) και τα ημιανθέμια133 Όσον αφορά στις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών που προστέθηκαν σε πολύ μεταγενέστερη

132 Weitzmann Κ Die byzantinische Buchmalerei σ 7-8 133 Weitzmann Κ όπ σ 40-41 εικ 36-37b

96 97

Αντίθετα στον κώδικα Κοριτσάς 93 ο καλλιτέχνης εν-διαφέρεται μεν να αποδώσει τον όγκο αλλά το κάνει με τρόπο λιγότερο ελεύθερο και ζωγραφικόmiddot η φόρμα είναι περισσότερο αυστηρά δομημένη όχι μόνο στο πρόσωπο και τα γυμνά μέρη του σώματος αλλά και στα ενδύματα Τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά υποχωρούν σε σύ-γκριση με τους Ευαγγελιστές στο παρισινό χειρόγραφο

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε συ-σχετίζοντας τις μορφές του χειρογράφου της Κοριτσάς με αυτές άλλων χειρογράφων που χρονολογούνται στα μέσα του 10ου αιώνα (δηλαδή πλησιέστερα προς τη χρο-νολόγηση της διακόσμησης του παραπάνω κώδικα που προτείνει η Α Džurova) όπως το Τετραευαγγέλιο της Σταυρονικήτα (κώδ 43)139 και αυτό της Εθνικής Βιβλιο-θήκης της Ελλάδος (κώδ 56)140

Ειδικά η μορφή του Ιωάννη στον κώδικα της Κορι-τσάς φαίνεται να παραπέμπει αρκετά στην εξέλιξη της ζωγραφικής της πρώιμης παλαιολόγειας περιόδου προς το λεγόμενο laquoογκηρό στυλraquo του τέλους του 13ου και των αρχών του 14ου αιώνα Λαμπρό δείγμα του τελευταίου στη ζωγραφική των χειρογράφων αποτελεί το Τετραε-

139 Για τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στον κώδικα Σταυρονι-κήτα 43 βλ Weitzmann K Die byzantinische Buchmalerei πίν XXX εικ 169-172 Επίσης Χρήστου Π κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Δrsquo εικ 352 353 (Λουκάς και Ιωάννης)

140 Για τις μορφές των Ευαγγελιστών στον κώδικα 56 της στην Αθήνα (μέσα 10ου αιώνα ή λίγο αργότερα) βλ Weitzmann Κ Die byzanti-nische Buchmalerei πίν XXVII εικ 151-152 (Ματθαίος Μάρκος) και Μαραβᾶ-Χατζηνικολάου Ἀ Τουφεξῆ-Πάσχου Χ Κατάλογος μικρογραφιῶν τ Αrsquo εικ 3-6

Αλβανία136 Από την άλλη η βουλγάρα βυζαντινολόγος και ιστορικός της τέχνης Axinia Džurova αντιπρότεινε την ταυτόχρονη διακόσμηση του συνόλου του Τετραευαγγελί-ου τοποθετώντας και τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στις δύο πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα με βάση laquoτον τύπο γραφής την απόδοση των Κανόνων αντιστοιχίας των Ευαγγελίων το κόσμημα και τις μικρογραφίεςraquo137

Η παραπάνω πρώιμη χρονολόγηση των πορτραίτων των Ευαγγελιστών είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί με βάση παρατηρήσεις τόσο τεχνοτροπικές όσο και εικονογρα-φικές Πιο συγκεκριμένα συγκρίνοντας τις παραπάνω μικρογραφίες με αντίστοιχες απεικονίσεις Ευαγγελιστών σε χειρόγραφα που χρονολογούνται με ασφάλεια στο δεύ-τερο μισό του 10ου αιώνα όπως το εξαιρετικής τέχνης Τετραυεάγγελο Paris Gr 70 του έτους 964138 έργο προ-φανώς εργαστηρίου της Πρωτεύουσας διαπιστώνουμε ουσιώδεις τεχνοτροπικές διαφορές Στο Τετραευαγγέλιο του Παρισιού το πλάσιμο των προσώπων αλλά και των ενδυμάτων είναι πολύ πιο ελεύθερο και ζωγραφικό με καταφανή αναγωγή στην ελληνορωμαϊκή παράδοση όπως ακριβώς συνηθίζεται σε εικονογραφημένα χειρό-γραφα της περιόδου της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo

136 Η έκθεση Doreumlshkrime Bizantine dhe Pasbizantine neuml Shqipeumlri πρω-τοπαρουσιάστηκε στα Τίρανα το 2010 και στη συνέχεια ταξίδεψε σε διάφορες πόλεις της Αλβανίας

137 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90 Βλ επίσης Džurova Α Le Rayonnement de Byzance σ 32

138 Spatharakis I Corpus v 2 εικ 38 40middot Treacutesors de Byzance αρ 17 εικ σελ 16

98 99

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε αντι-παραβάλλοντας τη ζωγραφική του κώδικα της Κοριτσάς με τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών στο Τετραευαγγέ-λιο Barocci 31 (Oxford Bodleian Library) που τοποθετείται στο τέλος του 13ου αιώνα και ανάγεται σε πολύ καλό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης (μαζί με μία ομάδα άλλων χειρογράφων)145 όπως και με τις μορφές των Ευ-αγγελιστών στον κώδικα Α 46 της Μεγίστης Λαύρας Ο τελευταίος χρονολογείται με ακρίβεια στο έτος 1335 και έχει διαπιστωθεί ότι ο ανώνυμος καλλιτέχνης επιστρέφει σε πρότυπα παλαιότερα κατά μία γενιά δηλαδή σε αυτά των χρόνων αμέσως προ του 1300146

Η χρήση τύπων της περιόδου των Μακεδόνων συγκε-κριμένα της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo του 10ου αιώνα στα χρόνια των Παλαιολόγων είναι ένα φαινόμενο από παλαιά γνωστό και έχει μάλιστα προκαλέσει λανθασμένες πρώιμες χρονολογήσεις147 Το πλέον γνωστό ίσως παρά-δειγμα τέτοιας επιστροφής στα κλασικιστικά πρότυπα του 10ου αιώνα όχι μόνο από την άποψη της εικονογραφίας αλλά και της τεχνοτροπίας είναι το Ψαλτήριο Pal Gr 381 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού (περ 1300)148 του οποίου οι μικρογραφίες αντιγράφουν αυτές του διάσημου Ψαλτηρίου των Παρισίων (Paris Gr 139) Άλλο εξαίρετο

145 Buchthal H Belting H Patronage σ 112-113 και πίν 8-11 146 Buchthal H amp Belting H όπ σ 30 και εικ πίν 86a-bmiddot Cutler A

The Aristocratic Psalters in Byzantium σ 83-85 147 Βλ σχετικά Buchthal H Belting H Patronage σ 17-18 148 Βelting Η Zum Palatina-Psalter σ 17-38 Βλ επίσης Plotzek J M

Surmann U (ed ) Liturgie und Andacht im Mittelalter σ 144-147

υαγγέλιο Ιβήρων 5141 Εδώ βέβαια το πορτραίτο του Ιωάννη είναι πιο πλαστικά αποδοσμένο και δίνει περισ-σότερο την αίσθηση του όγκου σε σχέση με το αντίστοιχο πορτραίτο στον κώδικα της Κοριτσάς

Στυλιστικές ομοιότητες - παρά τη διαφορετική τυπολο-γία (εικονογραφία) - μπορούμε να εντοπίσουμε μεταξύ των μορφών του κώδικα της Κοριτσάς και του πορτραίτου του Λουκά στο χειρόγραφο Ζ 34 Sup της Αμβροσιανής Βιβλι-οθήκης του Μιλάνου142 (Πραξαπόστολος και Τετραευαγ-γέλιο) που γράφτηκε το 1289 από κάποιον Γεώργιο για τον γνωστό λόγιο μητροπολίτη Νικηφόρο Μοσχόπουλο πρόε-δρο Κρήτης και Μονεμβασίας Επίσης η μορφή του Λουκά από τον κώδικα Dd 9 69 της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Cambridge (Τετραευαγγέλιο και Αποκάλυψη) χρονολο-γούμενο στο έτος 1297143 παρουσιάζει αξιοπρόσεκτες ανα-λογίες με αυτήν του κώδικα της Κοριτσάς παρά τη μάλλον συνοπτικότερη απόδοση και τη συγκριτικά κάπως κατώτε-ρη ποιότητα της ζωγραφικής στο τελευταίο χειρόγραφο Ο Λουκάς του χειρογράφου Κοριτσάς 93 παρουσιάζει επίσης μία έκδηλη τεχνοτροπική συγγένεια με τον απόστολο Ιούδα από τον κώδικα Τάφου 37 (Καινή Διαθήκη) του Ελληνορ-θόδοξου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ο οποίος χρονολογεί-ται κατά προσέγγιση μεταξύ 1225 και 1275144

141 Πελεκανίδης Σ κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Βrsquo εικ 19 33 (Μάρκος και Ιωάννης)

142 Spatharakis Ι Corpus fig 364 143 Spatharakis Ι Corpus fig 381 144 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογράφων

αρ 11 εικ 25

100 101

πορτραίτα των Ευαγγελιστών στον κώδικα της Κοριτσάς δεν φαίνεται να ταιριάζουν μορφολογικά στο χαρακτή-ρα της κεφαλαιογράμματης γραφής του 10ου αιώνα Ως παραδείγματα αναφέρουμε τις αντίστοιχες επιγραφές στο προαναφερθέν χειρόγραφο του Παρισιού αλλά και αυτές του Τετραευαγγελίου αρ 949 της μονής Βατοπεδίου του έτους 948 όπως και του Πραξαπόστολου της Βιέννης Vind Theol Gr 302 που χρονολογείται μεταξύ 944 και 956152 και του λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρί-ου) κώδ 204 της Μονής Σινά που αποδίδεται σε κωνστα-ντινουπολίτικο εργαστήριο της εποχής γύρω στο 1000153

Με βάση τα παραπάνω πιστεύουμε ότι μία χρονολόγη-ση των μικρογραφιών των τεσσάρων Ευαγγελιστών στον κώδικα Κοριτσάς 93 στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα ή το αργότερο στα χρόνια γύρω στο 1300 μπορεί να θεωρηθεί απολύτως εύλογη Η προσθήκη στο αρχικό χειρόγραφο των προσωπογραφιών των Ευαγγελιστών σε συνδυασμό με την προσθήκη παραπομπών μηνολο-γίου και συναξαρίου επίσης χρονολογούμενων τον 13ο αιώνα αποτελούν σοβαρές ενδείξεις για την εκ νέου χρή-ση του Τετραευαγγέλου ως λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρίου) και κατά συνέπεια για την εκ νέου αξιοποίηση του χειρογράφου τον ύστερο 13ο αιώνα

152 Spatharakis Ι Corpus fig 24 (Τετραευάγγελο Βατοπεδίου) fig 22 (Πραξαπόστολος Βιέννης)

153 Weitzmann K Galavaris G The Monastery of Saint Catherine v 1 έγχρ πίν V-VI εικ 96-99

δείγμα ανάκλησης προτύπων της laquoμακεδονικής Αναγέν-νησηςraquo αποτελεί το Ψαλτήριο Τάφου 51 (Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων) του οποίου ο διάκοσμος επί-σης αντιγράφει το Ψαλτήριο των Παρισίων149 Ανάλογη τάση εκφράζει το Τετραευαγγέλιο αρ 118 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος το οποίο κοσμείται με εξαίρε-της τέχνης και κλασικιστικού ύφους πορτραίτα των Ευαγ-γελιστών όπως συμβαίνει άλλωστε και με το χειρόγραφο Ιβήρων 5 που μνημονεύσαμε πιο πάνω Το Τετραευαγ-γέλιο της Αθήνας τοποθετείται στα μέσα του 13ου αιώ-να από τις Άννα Μαραβά-Χατζηνικολάου και Χριστίνα Τουφεξή-Πάσχου ίσως όμως να μπορεί να χρονολογηθεί και λίγο μετά δηλαδή το 1261 όταν ανακαταλαμβάνεται η Κωνσταντινούπολη από τους Βυζαντινούς150

H Α Džurova αν και χρονολογεί τον κώδικα της Κορι-τσάς στον 10ο αιώνα αναγνωρίζει πως η εικονογραφία του ευαγγελιστή Ιωάννη όπου εμφανίζεται με την κε-φαλή να είναι στραμμένη προς τα επάνω δηλωτική της θεοπνευστίας του είναι εντελώς ασυνήθιστη για τον 10ο αιώνα και μάλιστα η ίδια παραδέχεται ότι δεν υπάρχουν ανάλογα παραδείγματα τόσο πρώιμα151

Από την άποψη της παλαιογραφίας επίσης είναι δυνα-τόν να επισημανθεί ότι οι επιγραφές που συνοδεύουν τα

149 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογρά-φων αρ 17 σσ 74-77

150 Μαραβά-Χατζηνικολάου Α και Τουφεξή-Πάσχου Χ Κατάλο-γος μικρογραφιών τ Βrsquo αρ 5 σ 43-51 και εικ 66 68 70 73 (για τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών)

151 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90

90 91

φ 225v Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης είναι καθιστός σε θρόνο πανομοιότυπο σχεδόν με αυτόν του Λουκά και έχει υψωμένο το δεξί χέρι σε χει-ρονομία ευλογίας ή ομιλίας Στρέφει το κεφάλι προς το άνω δεξιό μέρος της σύνθεσης όπου εικονίζεται το χέρι του Θεού να τον ευλογεί μέσα από ακανόνιστο τεταρτοκύκλιο Στους δύο κώδικες διαβάζουμε την αρχή του 1ου στίχου αντίστοιχου Ευαγγελίου (Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν)

Γ Επίτιτλα και Πρωτογράμματα Τη διακόσμηση του Κώδικα της Κοριτσάς 93 τη συμπληρώνουν έξι πιόσχημα επίτιτλα με καστανέρυθρο περίγραμμα και πέντε πρω-τογράμματα Στο χρωματολόγιο κυριαρχεί το χρυσό ενώ συνδυαστικά απαντάται επίσης το καστανέρυθρο το βαθυπράσινο και το κυανό Τα επίτιτλα βρίσκονται στην αρχή των Ευαγγελίων του Ματθαίου (φ 13r) του Μάρκου (φ 93r) του Λουκά (φ 142r) και του Ιωάννη (φ 226r) καθώς και της Επιστολής του Ευσεβίου (φ 2r) και του πίνακα κεφαλαίων του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου (φ 10r) Στην Επιστολή του Ευσεβίου και στα τέσσερα Ευαγγέλια τα πιόσχημα επίτιτλα λειτουργούν συμπλη-ρωματικά ως προς το κείμενο σχηματίζοντας την άνω κεραία του σταυρού ενώ οι άλλες τρεις σχηματίζονται από το ίδιο το κείμενο Ταινιοειδές διακοσμητικό επί-τιτλο κοσμεί την αρχή του πίνακα κεφαλαίων του κατά Μάρκου Ευαγγελίου (φ 90r) και δύο άλλα διακοσμητικά επίτιτλα απαντώνται στην αρχή των πινάκων κεφαλαίων

Ευαγγελίου (γραμμένο με χρυσά κεφαλαία γράμματα) βρίσκεται ανοιχτό στα γόνατα του γραφέως και το άλ-λο επίσης ανοιχτό και με το ίδιο ακριβώς απόσπασμα σε παρακείμενο αναλόγιο Δεξιά μπροστά από το ανα-λόγιο είναι τοποθετημένο χαμηλό ορθογώνιο γραφείο με τα εργαλεία γραφής καθώς και ανοιχτό καλάθι για την τοποθέτηση των χειρογράφων (το τελευταίο μοτίβο απουσιάζει από τη μικρογραφία του Λουκά) φ 12v Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος σε στοχαστική

στάση κάθεται σε θρόνο με κοίλο ερεισίνω-το και ελικοειδείς διακοσμητικές απολήξεις Τα πόδια του πατούν σε υποπόδιο Στα δύο κώδικες διαβάζουμε παραλλαγμένο τον 1ο στίχο από το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (Βί-βλος γενέσεως Ἰησοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ αντί του ορθού υἱοῦ Δαβίδ υἱοῦ Αβραάμ)

φ 92v Ο Ευαγγελιστής Μάρκος κάθεται σε θρόνο παρόμοιο με αυτόν του Ματθαίου και εμβα-πτίζει τη γραφίδα στο μελανοδοχείο Στους δύο κώδικες της μικρογραφίας απαντάται ο 1ος στίχος από το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο (Ἀρχὴ τοῦ εὐαγγελίου Ἰησοῦ Χριστοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ)

φ 141v Ο Ευαγγελιστής Λουκάς κάθεται σε κάθισμα όπου στη θέση του ερεισίνωτου έχουμε ένα κρεμασμένο βήλο Στους δύο κώδικες δια-βάζουμε την αρχή του 1ου στίχου του Κα-τά Λουκάν Ευαγγελίου (Ἐπειδήπερ πολλοὶ ἐπεχείρησαν ἀνατάξασθαι)

92 93

εγγράφονται ρόδακες με αμυγδαλοειδή στοιχεία διαγωνίως τοποθετημένα (Mandelrosette) Τα τρία ορθογώνια διάχωρα περικλείουν το καθένα από έξι εφαπτόμενους κύκλους Δύο ανθεμοειδή στα άνω ακρωτήριο Πρωτόγραμμα Α με ελικο-ειδή ταινία γύρω από το δεξιό σκέλος

φ 139r Επίτιτλο σε μορφή κύκλου από όπου εκφύονται αντικριστά δύο ελισσόμενοι βλαστοί απολήγο-ντας σε καρδιόσχημο

φ 142r Πιόσχημο επίτιτλο Διάκοσμος με σηρικούς τρο-χούς που περικλείουν ανθεμοειδές Τρίφυλλα στα διάκενα ωοειδείς απολήξεις στα ακρωτή-ρια Πρωτόγραμμα Ε με τη μορφή φυτικού κο-σμήματος

φ 224r Επίτιτλο χωρίς πλαίσιο και κομμένο από πάνω κατά τη στάχωση Έχει τη μορφή βλαστών με ημιανθέμια που απολήγουν σε κάθε πλευρά σε καρδιόσχημο (φύλλο κισσού) Δύο παγώνια συμμετρικά τοποθετημένα στο άνω μέρος του βλαστού τσιμπούν τα καρδιόσχημα

φ 226r Πιόσχημο επίτιτλο με πλέγμα ρόμβων και τε-τράφυλλα άνθη συμμετρικά τοποθετημένα Στα ακρωτήρια ανθεμοειδή Πρωτόγραμμα Ε με προβαλλόμενο χέρι να σχηματίζει την οριζό-ντια κεραία

φ 282r Ταινιοειδές επίτιτλο σε ερυθρό χρώμα Διάκο-σμος με σειρά από τρίγωνα που περικλείουν ανθεμοειδή Ανθεμοειδή στην επίστεψη και τις τέσσερεις γωνίες

του κατά Λουκάν (φ 139r) και του κατά Ιωάννην (φ 224r) Τα γεωμετρικά και φυτικά σχέδια των επιτίτλων αναπτύσσονται πάνω σε διαφανές κυανό ή βαθυπράσινο βάθος Τα περίτεχνα πρωτογράμματα ακολουθούν σε γενικές γραμμές το ύφος των επιτίτλων Τα επίτιτλα από το φύλλο 282r και εξής πολύ απλούστερης μορφολογίας ανήκουν σε μεταγενέστερη προσθήκη στο αρχικό χειρό-γραφο όπως αναφέρθηκε πιο πάνω φ 2r Πιόσχημο επίτιτλο Το εσωτερικό του κοσμείται με

ελικοειδή βλαστό από τον οποίο φύονται ημιανθέ-μια και καρδιόσχημα Καστανέρυθρες κουκίδες και ακανόνιστα σχήματα σε βαθύ πράσινο χρώ-μα γεμίζουν το βάθος Αμυγδαλοειδή κοσμήματα στα ακρωτήρια Πρωτόγραμμα Α όπου η δεξιά κεραία αποτελείται από τέσσερα διάχωρα και η αριστερή κεραία απολήγει σε καρδιόσχημο

φ 10r Πιόσχημο επίτιτλο Το εσωτερικό του κοσμείται με πλέγμα ρόμβων που περικλείουν κόσμημα σχήματος Χ Αμυγδαλοειδή κοσμήματα στα ακρωτήρια

φ 13r Πιόσχημο επίτιτλο Διάκοσμος με σηρικούς τροχούς σε διπλή σειρά Ανθεμοειδή στα άνω ακρωτήρια Πρωτόγραμμα Β όπου η κάθετη κεραία σχηματίζεται από εναλλαγή ρόμβων με φυλλοειδές κόσμημα

φ 90r Ταινιοειδές επίτιτλο Διάκοσμος από αλυσιδωτή ταινία

φ 93r Πιόσχημο επίτιτλο Χωρίζεται σε επτά διάχωρα από τα οποία στα τέσσερα γωνιακά τετράγωνα

94 95

φάση πρόκειται για έργο αρκετά καλού ζωγράφου με διακριτές πάντως μορφοπλαστικές αδυναμίες Η φιλο-τέχνησή τους σε κωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο της πρώτης παλαιολόγειας περιόδου (ύστερος 13ος αι ) είναι πιθανή αν και αναπόδεικτη Η διαφορά στην τεχνοτρο-πία μεταξύ των παραστάσεων των Ευαγγελιστών και του λοιπού διακόσμου έχει προκαλέσει συζητήσεις αναφο-ρικά με τη χρονολόγηση των πρώτων όπως θα δούμε λεπτομερέστερα στη συνέχεια Τον ύστερο 13ο αιώνα χρονολογείται και ο λιτός διάκοσμος των φύλλων του συναξαρίου και του μηνολογίου τα οποία προστέθηκαν αργότερα στο αρχικό χειρόγραφο

Θacute Η χρονολόγηση των μικρογραφιών των Ευαγγελιστών στον Κώδικα Κοριτσάς 93

Ο κώδικας Κοριτσάς 93 χρονολογήθηκε ως ενιαίο σύνο-λο από τον Theofan Popa στα τέλη του 12ου αιώνα134 και από τον Roderic L Mullen στον 13ο αιώνα135 Η πρώτη αναχρονολόγηση του Τετρεαυαγγέλου με βάση την πα-ραδοχή δύο διαφορετικών φάσεων στη διακόσμησή του τον 10ο και τον 13ο αιώνα αντίστοιχα προτάθηκε από τον Αγαμέμνονα Τσελίκα στα επεξηγηματικά κείμενα της έκθεσης Βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα στην

134 Popa Th Miniatura σσ 57-59 135 Mullen R L Doreumlshkrime biblike σ 227

φφ 286v 288v 293r 295v Ταινιοειδή επίτιτλα ερυθρού και μαύρου χρώματος σε μορφή κυματίου τα οποία απολήγουν σε ερυθρά τρίφυλλα

296-308 Διάσπαρτα μικρά κοσμήματα σε μορφή ημιαν-θεμίων και κόμβων με ερυθρό κάμπο και μαύ-ρο περίγραμμα

Δ Γενικές παρατηρήσεις Ο διάκοσμος του Κώδικα Κοριτσάς 93 συνολικά θεωρούμενος διακρίνεται για τη στυλιστική ανομοιογένειά του ως αποτέλεσμα των διαφορετικών φάσεων γραφής και διακόσμησής του Οι κανόνες αντιστοιχίας τα επίτιτλα και τα πρωτογράμ-ματα του Τετρευαγγέλου στοιχεία που ανήκουν στην πρώτη φάση του κώδικα διακρίνονται για την αρκετά εκτεταμένη χρήση χρυσογραφίας σε συνδυασμό με άλλα χρώματα όπως τα καστανέρυθρο το βαθυπράσινο και το κυανό Η τεχνοτροπία τους παρουσιάζει αναλογίες με την ομάδα κωδίκων γνωστή ως Blau-Gold-Ornamentgruppe (κατά την ορολογία του Kurt Weitzmann132) η οποία θε-ωρείται ότι σχετίζεται με εργαστήρια της Πρωτεύουσας του τέλους του 9ου και των αρχών του 10ου αιώνα Στον πρώιμο 10ο αιώνα και στην Κωνσταντινούπολη ή την γύρω περιοχή παραπέμπουν διακοσμητικά θέματα όπως ο ρόδακας με τα αμυγδαλοειδή στοιχεία (Mandelrosette) και τα ημιανθέμια133 Όσον αφορά στις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών που προστέθηκαν σε πολύ μεταγενέστερη

132 Weitzmann Κ Die byzantinische Buchmalerei σ 7-8 133 Weitzmann Κ όπ σ 40-41 εικ 36-37b

96 97

Αντίθετα στον κώδικα Κοριτσάς 93 ο καλλιτέχνης εν-διαφέρεται μεν να αποδώσει τον όγκο αλλά το κάνει με τρόπο λιγότερο ελεύθερο και ζωγραφικόmiddot η φόρμα είναι περισσότερο αυστηρά δομημένη όχι μόνο στο πρόσωπο και τα γυμνά μέρη του σώματος αλλά και στα ενδύματα Τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά υποχωρούν σε σύ-γκριση με τους Ευαγγελιστές στο παρισινό χειρόγραφο

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε συ-σχετίζοντας τις μορφές του χειρογράφου της Κοριτσάς με αυτές άλλων χειρογράφων που χρονολογούνται στα μέσα του 10ου αιώνα (δηλαδή πλησιέστερα προς τη χρο-νολόγηση της διακόσμησης του παραπάνω κώδικα που προτείνει η Α Džurova) όπως το Τετραευαγγέλιο της Σταυρονικήτα (κώδ 43)139 και αυτό της Εθνικής Βιβλιο-θήκης της Ελλάδος (κώδ 56)140

Ειδικά η μορφή του Ιωάννη στον κώδικα της Κορι-τσάς φαίνεται να παραπέμπει αρκετά στην εξέλιξη της ζωγραφικής της πρώιμης παλαιολόγειας περιόδου προς το λεγόμενο laquoογκηρό στυλraquo του τέλους του 13ου και των αρχών του 14ου αιώνα Λαμπρό δείγμα του τελευταίου στη ζωγραφική των χειρογράφων αποτελεί το Τετραε-

139 Για τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στον κώδικα Σταυρονι-κήτα 43 βλ Weitzmann K Die byzantinische Buchmalerei πίν XXX εικ 169-172 Επίσης Χρήστου Π κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Δrsquo εικ 352 353 (Λουκάς και Ιωάννης)

140 Για τις μορφές των Ευαγγελιστών στον κώδικα 56 της στην Αθήνα (μέσα 10ου αιώνα ή λίγο αργότερα) βλ Weitzmann Κ Die byzanti-nische Buchmalerei πίν XXVII εικ 151-152 (Ματθαίος Μάρκος) και Μαραβᾶ-Χατζηνικολάου Ἀ Τουφεξῆ-Πάσχου Χ Κατάλογος μικρογραφιῶν τ Αrsquo εικ 3-6

Αλβανία136 Από την άλλη η βουλγάρα βυζαντινολόγος και ιστορικός της τέχνης Axinia Džurova αντιπρότεινε την ταυτόχρονη διακόσμηση του συνόλου του Τετραευαγγελί-ου τοποθετώντας και τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στις δύο πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα με βάση laquoτον τύπο γραφής την απόδοση των Κανόνων αντιστοιχίας των Ευαγγελίων το κόσμημα και τις μικρογραφίεςraquo137

Η παραπάνω πρώιμη χρονολόγηση των πορτραίτων των Ευαγγελιστών είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί με βάση παρατηρήσεις τόσο τεχνοτροπικές όσο και εικονογρα-φικές Πιο συγκεκριμένα συγκρίνοντας τις παραπάνω μικρογραφίες με αντίστοιχες απεικονίσεις Ευαγγελιστών σε χειρόγραφα που χρονολογούνται με ασφάλεια στο δεύ-τερο μισό του 10ου αιώνα όπως το εξαιρετικής τέχνης Τετραυεάγγελο Paris Gr 70 του έτους 964138 έργο προ-φανώς εργαστηρίου της Πρωτεύουσας διαπιστώνουμε ουσιώδεις τεχνοτροπικές διαφορές Στο Τετραευαγγέλιο του Παρισιού το πλάσιμο των προσώπων αλλά και των ενδυμάτων είναι πολύ πιο ελεύθερο και ζωγραφικό με καταφανή αναγωγή στην ελληνορωμαϊκή παράδοση όπως ακριβώς συνηθίζεται σε εικονογραφημένα χειρό-γραφα της περιόδου της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo

136 Η έκθεση Doreumlshkrime Bizantine dhe Pasbizantine neuml Shqipeumlri πρω-τοπαρουσιάστηκε στα Τίρανα το 2010 και στη συνέχεια ταξίδεψε σε διάφορες πόλεις της Αλβανίας

137 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90 Βλ επίσης Džurova Α Le Rayonnement de Byzance σ 32

138 Spatharakis I Corpus v 2 εικ 38 40middot Treacutesors de Byzance αρ 17 εικ σελ 16

98 99

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε αντι-παραβάλλοντας τη ζωγραφική του κώδικα της Κοριτσάς με τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών στο Τετραευαγγέ-λιο Barocci 31 (Oxford Bodleian Library) που τοποθετείται στο τέλος του 13ου αιώνα και ανάγεται σε πολύ καλό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης (μαζί με μία ομάδα άλλων χειρογράφων)145 όπως και με τις μορφές των Ευ-αγγελιστών στον κώδικα Α 46 της Μεγίστης Λαύρας Ο τελευταίος χρονολογείται με ακρίβεια στο έτος 1335 και έχει διαπιστωθεί ότι ο ανώνυμος καλλιτέχνης επιστρέφει σε πρότυπα παλαιότερα κατά μία γενιά δηλαδή σε αυτά των χρόνων αμέσως προ του 1300146

Η χρήση τύπων της περιόδου των Μακεδόνων συγκε-κριμένα της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo του 10ου αιώνα στα χρόνια των Παλαιολόγων είναι ένα φαινόμενο από παλαιά γνωστό και έχει μάλιστα προκαλέσει λανθασμένες πρώιμες χρονολογήσεις147 Το πλέον γνωστό ίσως παρά-δειγμα τέτοιας επιστροφής στα κλασικιστικά πρότυπα του 10ου αιώνα όχι μόνο από την άποψη της εικονογραφίας αλλά και της τεχνοτροπίας είναι το Ψαλτήριο Pal Gr 381 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού (περ 1300)148 του οποίου οι μικρογραφίες αντιγράφουν αυτές του διάσημου Ψαλτηρίου των Παρισίων (Paris Gr 139) Άλλο εξαίρετο

145 Buchthal H Belting H Patronage σ 112-113 και πίν 8-11 146 Buchthal H amp Belting H όπ σ 30 και εικ πίν 86a-bmiddot Cutler A

The Aristocratic Psalters in Byzantium σ 83-85 147 Βλ σχετικά Buchthal H Belting H Patronage σ 17-18 148 Βelting Η Zum Palatina-Psalter σ 17-38 Βλ επίσης Plotzek J M

Surmann U (ed ) Liturgie und Andacht im Mittelalter σ 144-147

υαγγέλιο Ιβήρων 5141 Εδώ βέβαια το πορτραίτο του Ιωάννη είναι πιο πλαστικά αποδοσμένο και δίνει περισ-σότερο την αίσθηση του όγκου σε σχέση με το αντίστοιχο πορτραίτο στον κώδικα της Κοριτσάς

Στυλιστικές ομοιότητες - παρά τη διαφορετική τυπολο-γία (εικονογραφία) - μπορούμε να εντοπίσουμε μεταξύ των μορφών του κώδικα της Κοριτσάς και του πορτραίτου του Λουκά στο χειρόγραφο Ζ 34 Sup της Αμβροσιανής Βιβλι-οθήκης του Μιλάνου142 (Πραξαπόστολος και Τετραευαγ-γέλιο) που γράφτηκε το 1289 από κάποιον Γεώργιο για τον γνωστό λόγιο μητροπολίτη Νικηφόρο Μοσχόπουλο πρόε-δρο Κρήτης και Μονεμβασίας Επίσης η μορφή του Λουκά από τον κώδικα Dd 9 69 της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Cambridge (Τετραευαγγέλιο και Αποκάλυψη) χρονολο-γούμενο στο έτος 1297143 παρουσιάζει αξιοπρόσεκτες ανα-λογίες με αυτήν του κώδικα της Κοριτσάς παρά τη μάλλον συνοπτικότερη απόδοση και τη συγκριτικά κάπως κατώτε-ρη ποιότητα της ζωγραφικής στο τελευταίο χειρόγραφο Ο Λουκάς του χειρογράφου Κοριτσάς 93 παρουσιάζει επίσης μία έκδηλη τεχνοτροπική συγγένεια με τον απόστολο Ιούδα από τον κώδικα Τάφου 37 (Καινή Διαθήκη) του Ελληνορ-θόδοξου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ο οποίος χρονολογεί-ται κατά προσέγγιση μεταξύ 1225 και 1275144

141 Πελεκανίδης Σ κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Βrsquo εικ 19 33 (Μάρκος και Ιωάννης)

142 Spatharakis Ι Corpus fig 364 143 Spatharakis Ι Corpus fig 381 144 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογράφων

αρ 11 εικ 25

100 101

πορτραίτα των Ευαγγελιστών στον κώδικα της Κοριτσάς δεν φαίνεται να ταιριάζουν μορφολογικά στο χαρακτή-ρα της κεφαλαιογράμματης γραφής του 10ου αιώνα Ως παραδείγματα αναφέρουμε τις αντίστοιχες επιγραφές στο προαναφερθέν χειρόγραφο του Παρισιού αλλά και αυτές του Τετραευαγγελίου αρ 949 της μονής Βατοπεδίου του έτους 948 όπως και του Πραξαπόστολου της Βιέννης Vind Theol Gr 302 που χρονολογείται μεταξύ 944 και 956152 και του λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρί-ου) κώδ 204 της Μονής Σινά που αποδίδεται σε κωνστα-ντινουπολίτικο εργαστήριο της εποχής γύρω στο 1000153

Με βάση τα παραπάνω πιστεύουμε ότι μία χρονολόγη-ση των μικρογραφιών των τεσσάρων Ευαγγελιστών στον κώδικα Κοριτσάς 93 στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα ή το αργότερο στα χρόνια γύρω στο 1300 μπορεί να θεωρηθεί απολύτως εύλογη Η προσθήκη στο αρχικό χειρόγραφο των προσωπογραφιών των Ευαγγελιστών σε συνδυασμό με την προσθήκη παραπομπών μηνολο-γίου και συναξαρίου επίσης χρονολογούμενων τον 13ο αιώνα αποτελούν σοβαρές ενδείξεις για την εκ νέου χρή-ση του Τετραευαγγέλου ως λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρίου) και κατά συνέπεια για την εκ νέου αξιοποίηση του χειρογράφου τον ύστερο 13ο αιώνα

152 Spatharakis Ι Corpus fig 24 (Τετραευάγγελο Βατοπεδίου) fig 22 (Πραξαπόστολος Βιέννης)

153 Weitzmann K Galavaris G The Monastery of Saint Catherine v 1 έγχρ πίν V-VI εικ 96-99

δείγμα ανάκλησης προτύπων της laquoμακεδονικής Αναγέν-νησηςraquo αποτελεί το Ψαλτήριο Τάφου 51 (Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων) του οποίου ο διάκοσμος επί-σης αντιγράφει το Ψαλτήριο των Παρισίων149 Ανάλογη τάση εκφράζει το Τετραευαγγέλιο αρ 118 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος το οποίο κοσμείται με εξαίρε-της τέχνης και κλασικιστικού ύφους πορτραίτα των Ευαγ-γελιστών όπως συμβαίνει άλλωστε και με το χειρόγραφο Ιβήρων 5 που μνημονεύσαμε πιο πάνω Το Τετραευαγ-γέλιο της Αθήνας τοποθετείται στα μέσα του 13ου αιώ-να από τις Άννα Μαραβά-Χατζηνικολάου και Χριστίνα Τουφεξή-Πάσχου ίσως όμως να μπορεί να χρονολογηθεί και λίγο μετά δηλαδή το 1261 όταν ανακαταλαμβάνεται η Κωνσταντινούπολη από τους Βυζαντινούς150

H Α Džurova αν και χρονολογεί τον κώδικα της Κορι-τσάς στον 10ο αιώνα αναγνωρίζει πως η εικονογραφία του ευαγγελιστή Ιωάννη όπου εμφανίζεται με την κε-φαλή να είναι στραμμένη προς τα επάνω δηλωτική της θεοπνευστίας του είναι εντελώς ασυνήθιστη για τον 10ο αιώνα και μάλιστα η ίδια παραδέχεται ότι δεν υπάρχουν ανάλογα παραδείγματα τόσο πρώιμα151

Από την άποψη της παλαιογραφίας επίσης είναι δυνα-τόν να επισημανθεί ότι οι επιγραφές που συνοδεύουν τα

149 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογρά-φων αρ 17 σσ 74-77

150 Μαραβά-Χατζηνικολάου Α και Τουφεξή-Πάσχου Χ Κατάλο-γος μικρογραφιών τ Βrsquo αρ 5 σ 43-51 και εικ 66 68 70 73 (για τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών)

151 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90

92 93

εγγράφονται ρόδακες με αμυγδαλοειδή στοιχεία διαγωνίως τοποθετημένα (Mandelrosette) Τα τρία ορθογώνια διάχωρα περικλείουν το καθένα από έξι εφαπτόμενους κύκλους Δύο ανθεμοειδή στα άνω ακρωτήριο Πρωτόγραμμα Α με ελικο-ειδή ταινία γύρω από το δεξιό σκέλος

φ 139r Επίτιτλο σε μορφή κύκλου από όπου εκφύονται αντικριστά δύο ελισσόμενοι βλαστοί απολήγο-ντας σε καρδιόσχημο

φ 142r Πιόσχημο επίτιτλο Διάκοσμος με σηρικούς τρο-χούς που περικλείουν ανθεμοειδές Τρίφυλλα στα διάκενα ωοειδείς απολήξεις στα ακρωτή-ρια Πρωτόγραμμα Ε με τη μορφή φυτικού κο-σμήματος

φ 224r Επίτιτλο χωρίς πλαίσιο και κομμένο από πάνω κατά τη στάχωση Έχει τη μορφή βλαστών με ημιανθέμια που απολήγουν σε κάθε πλευρά σε καρδιόσχημο (φύλλο κισσού) Δύο παγώνια συμμετρικά τοποθετημένα στο άνω μέρος του βλαστού τσιμπούν τα καρδιόσχημα

φ 226r Πιόσχημο επίτιτλο με πλέγμα ρόμβων και τε-τράφυλλα άνθη συμμετρικά τοποθετημένα Στα ακρωτήρια ανθεμοειδή Πρωτόγραμμα Ε με προβαλλόμενο χέρι να σχηματίζει την οριζό-ντια κεραία

φ 282r Ταινιοειδές επίτιτλο σε ερυθρό χρώμα Διάκο-σμος με σειρά από τρίγωνα που περικλείουν ανθεμοειδή Ανθεμοειδή στην επίστεψη και τις τέσσερεις γωνίες

του κατά Λουκάν (φ 139r) και του κατά Ιωάννην (φ 224r) Τα γεωμετρικά και φυτικά σχέδια των επιτίτλων αναπτύσσονται πάνω σε διαφανές κυανό ή βαθυπράσινο βάθος Τα περίτεχνα πρωτογράμματα ακολουθούν σε γενικές γραμμές το ύφος των επιτίτλων Τα επίτιτλα από το φύλλο 282r και εξής πολύ απλούστερης μορφολογίας ανήκουν σε μεταγενέστερη προσθήκη στο αρχικό χειρό-γραφο όπως αναφέρθηκε πιο πάνω φ 2r Πιόσχημο επίτιτλο Το εσωτερικό του κοσμείται με

ελικοειδή βλαστό από τον οποίο φύονται ημιανθέ-μια και καρδιόσχημα Καστανέρυθρες κουκίδες και ακανόνιστα σχήματα σε βαθύ πράσινο χρώ-μα γεμίζουν το βάθος Αμυγδαλοειδή κοσμήματα στα ακρωτήρια Πρωτόγραμμα Α όπου η δεξιά κεραία αποτελείται από τέσσερα διάχωρα και η αριστερή κεραία απολήγει σε καρδιόσχημο

φ 10r Πιόσχημο επίτιτλο Το εσωτερικό του κοσμείται με πλέγμα ρόμβων που περικλείουν κόσμημα σχήματος Χ Αμυγδαλοειδή κοσμήματα στα ακρωτήρια

φ 13r Πιόσχημο επίτιτλο Διάκοσμος με σηρικούς τροχούς σε διπλή σειρά Ανθεμοειδή στα άνω ακρωτήρια Πρωτόγραμμα Β όπου η κάθετη κεραία σχηματίζεται από εναλλαγή ρόμβων με φυλλοειδές κόσμημα

φ 90r Ταινιοειδές επίτιτλο Διάκοσμος από αλυσιδωτή ταινία

φ 93r Πιόσχημο επίτιτλο Χωρίζεται σε επτά διάχωρα από τα οποία στα τέσσερα γωνιακά τετράγωνα

94 95

φάση πρόκειται για έργο αρκετά καλού ζωγράφου με διακριτές πάντως μορφοπλαστικές αδυναμίες Η φιλο-τέχνησή τους σε κωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο της πρώτης παλαιολόγειας περιόδου (ύστερος 13ος αι ) είναι πιθανή αν και αναπόδεικτη Η διαφορά στην τεχνοτρο-πία μεταξύ των παραστάσεων των Ευαγγελιστών και του λοιπού διακόσμου έχει προκαλέσει συζητήσεις αναφο-ρικά με τη χρονολόγηση των πρώτων όπως θα δούμε λεπτομερέστερα στη συνέχεια Τον ύστερο 13ο αιώνα χρονολογείται και ο λιτός διάκοσμος των φύλλων του συναξαρίου και του μηνολογίου τα οποία προστέθηκαν αργότερα στο αρχικό χειρόγραφο

Θacute Η χρονολόγηση των μικρογραφιών των Ευαγγελιστών στον Κώδικα Κοριτσάς 93

Ο κώδικας Κοριτσάς 93 χρονολογήθηκε ως ενιαίο σύνο-λο από τον Theofan Popa στα τέλη του 12ου αιώνα134 και από τον Roderic L Mullen στον 13ο αιώνα135 Η πρώτη αναχρονολόγηση του Τετρεαυαγγέλου με βάση την πα-ραδοχή δύο διαφορετικών φάσεων στη διακόσμησή του τον 10ο και τον 13ο αιώνα αντίστοιχα προτάθηκε από τον Αγαμέμνονα Τσελίκα στα επεξηγηματικά κείμενα της έκθεσης Βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα στην

134 Popa Th Miniatura σσ 57-59 135 Mullen R L Doreumlshkrime biblike σ 227

φφ 286v 288v 293r 295v Ταινιοειδή επίτιτλα ερυθρού και μαύρου χρώματος σε μορφή κυματίου τα οποία απολήγουν σε ερυθρά τρίφυλλα

296-308 Διάσπαρτα μικρά κοσμήματα σε μορφή ημιαν-θεμίων και κόμβων με ερυθρό κάμπο και μαύ-ρο περίγραμμα

Δ Γενικές παρατηρήσεις Ο διάκοσμος του Κώδικα Κοριτσάς 93 συνολικά θεωρούμενος διακρίνεται για τη στυλιστική ανομοιογένειά του ως αποτέλεσμα των διαφορετικών φάσεων γραφής και διακόσμησής του Οι κανόνες αντιστοιχίας τα επίτιτλα και τα πρωτογράμ-ματα του Τετρευαγγέλου στοιχεία που ανήκουν στην πρώτη φάση του κώδικα διακρίνονται για την αρκετά εκτεταμένη χρήση χρυσογραφίας σε συνδυασμό με άλλα χρώματα όπως τα καστανέρυθρο το βαθυπράσινο και το κυανό Η τεχνοτροπία τους παρουσιάζει αναλογίες με την ομάδα κωδίκων γνωστή ως Blau-Gold-Ornamentgruppe (κατά την ορολογία του Kurt Weitzmann132) η οποία θε-ωρείται ότι σχετίζεται με εργαστήρια της Πρωτεύουσας του τέλους του 9ου και των αρχών του 10ου αιώνα Στον πρώιμο 10ο αιώνα και στην Κωνσταντινούπολη ή την γύρω περιοχή παραπέμπουν διακοσμητικά θέματα όπως ο ρόδακας με τα αμυγδαλοειδή στοιχεία (Mandelrosette) και τα ημιανθέμια133 Όσον αφορά στις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών που προστέθηκαν σε πολύ μεταγενέστερη

132 Weitzmann Κ Die byzantinische Buchmalerei σ 7-8 133 Weitzmann Κ όπ σ 40-41 εικ 36-37b

96 97

Αντίθετα στον κώδικα Κοριτσάς 93 ο καλλιτέχνης εν-διαφέρεται μεν να αποδώσει τον όγκο αλλά το κάνει με τρόπο λιγότερο ελεύθερο και ζωγραφικόmiddot η φόρμα είναι περισσότερο αυστηρά δομημένη όχι μόνο στο πρόσωπο και τα γυμνά μέρη του σώματος αλλά και στα ενδύματα Τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά υποχωρούν σε σύ-γκριση με τους Ευαγγελιστές στο παρισινό χειρόγραφο

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε συ-σχετίζοντας τις μορφές του χειρογράφου της Κοριτσάς με αυτές άλλων χειρογράφων που χρονολογούνται στα μέσα του 10ου αιώνα (δηλαδή πλησιέστερα προς τη χρο-νολόγηση της διακόσμησης του παραπάνω κώδικα που προτείνει η Α Džurova) όπως το Τετραευαγγέλιο της Σταυρονικήτα (κώδ 43)139 και αυτό της Εθνικής Βιβλιο-θήκης της Ελλάδος (κώδ 56)140

Ειδικά η μορφή του Ιωάννη στον κώδικα της Κορι-τσάς φαίνεται να παραπέμπει αρκετά στην εξέλιξη της ζωγραφικής της πρώιμης παλαιολόγειας περιόδου προς το λεγόμενο laquoογκηρό στυλraquo του τέλους του 13ου και των αρχών του 14ου αιώνα Λαμπρό δείγμα του τελευταίου στη ζωγραφική των χειρογράφων αποτελεί το Τετραε-

139 Για τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στον κώδικα Σταυρονι-κήτα 43 βλ Weitzmann K Die byzantinische Buchmalerei πίν XXX εικ 169-172 Επίσης Χρήστου Π κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Δrsquo εικ 352 353 (Λουκάς και Ιωάννης)

140 Για τις μορφές των Ευαγγελιστών στον κώδικα 56 της στην Αθήνα (μέσα 10ου αιώνα ή λίγο αργότερα) βλ Weitzmann Κ Die byzanti-nische Buchmalerei πίν XXVII εικ 151-152 (Ματθαίος Μάρκος) και Μαραβᾶ-Χατζηνικολάου Ἀ Τουφεξῆ-Πάσχου Χ Κατάλογος μικρογραφιῶν τ Αrsquo εικ 3-6

Αλβανία136 Από την άλλη η βουλγάρα βυζαντινολόγος και ιστορικός της τέχνης Axinia Džurova αντιπρότεινε την ταυτόχρονη διακόσμηση του συνόλου του Τετραευαγγελί-ου τοποθετώντας και τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στις δύο πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα με βάση laquoτον τύπο γραφής την απόδοση των Κανόνων αντιστοιχίας των Ευαγγελίων το κόσμημα και τις μικρογραφίεςraquo137

Η παραπάνω πρώιμη χρονολόγηση των πορτραίτων των Ευαγγελιστών είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί με βάση παρατηρήσεις τόσο τεχνοτροπικές όσο και εικονογρα-φικές Πιο συγκεκριμένα συγκρίνοντας τις παραπάνω μικρογραφίες με αντίστοιχες απεικονίσεις Ευαγγελιστών σε χειρόγραφα που χρονολογούνται με ασφάλεια στο δεύ-τερο μισό του 10ου αιώνα όπως το εξαιρετικής τέχνης Τετραυεάγγελο Paris Gr 70 του έτους 964138 έργο προ-φανώς εργαστηρίου της Πρωτεύουσας διαπιστώνουμε ουσιώδεις τεχνοτροπικές διαφορές Στο Τετραευαγγέλιο του Παρισιού το πλάσιμο των προσώπων αλλά και των ενδυμάτων είναι πολύ πιο ελεύθερο και ζωγραφικό με καταφανή αναγωγή στην ελληνορωμαϊκή παράδοση όπως ακριβώς συνηθίζεται σε εικονογραφημένα χειρό-γραφα της περιόδου της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo

136 Η έκθεση Doreumlshkrime Bizantine dhe Pasbizantine neuml Shqipeumlri πρω-τοπαρουσιάστηκε στα Τίρανα το 2010 και στη συνέχεια ταξίδεψε σε διάφορες πόλεις της Αλβανίας

137 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90 Βλ επίσης Džurova Α Le Rayonnement de Byzance σ 32

138 Spatharakis I Corpus v 2 εικ 38 40middot Treacutesors de Byzance αρ 17 εικ σελ 16

98 99

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε αντι-παραβάλλοντας τη ζωγραφική του κώδικα της Κοριτσάς με τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών στο Τετραευαγγέ-λιο Barocci 31 (Oxford Bodleian Library) που τοποθετείται στο τέλος του 13ου αιώνα και ανάγεται σε πολύ καλό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης (μαζί με μία ομάδα άλλων χειρογράφων)145 όπως και με τις μορφές των Ευ-αγγελιστών στον κώδικα Α 46 της Μεγίστης Λαύρας Ο τελευταίος χρονολογείται με ακρίβεια στο έτος 1335 και έχει διαπιστωθεί ότι ο ανώνυμος καλλιτέχνης επιστρέφει σε πρότυπα παλαιότερα κατά μία γενιά δηλαδή σε αυτά των χρόνων αμέσως προ του 1300146

Η χρήση τύπων της περιόδου των Μακεδόνων συγκε-κριμένα της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo του 10ου αιώνα στα χρόνια των Παλαιολόγων είναι ένα φαινόμενο από παλαιά γνωστό και έχει μάλιστα προκαλέσει λανθασμένες πρώιμες χρονολογήσεις147 Το πλέον γνωστό ίσως παρά-δειγμα τέτοιας επιστροφής στα κλασικιστικά πρότυπα του 10ου αιώνα όχι μόνο από την άποψη της εικονογραφίας αλλά και της τεχνοτροπίας είναι το Ψαλτήριο Pal Gr 381 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού (περ 1300)148 του οποίου οι μικρογραφίες αντιγράφουν αυτές του διάσημου Ψαλτηρίου των Παρισίων (Paris Gr 139) Άλλο εξαίρετο

145 Buchthal H Belting H Patronage σ 112-113 και πίν 8-11 146 Buchthal H amp Belting H όπ σ 30 και εικ πίν 86a-bmiddot Cutler A

The Aristocratic Psalters in Byzantium σ 83-85 147 Βλ σχετικά Buchthal H Belting H Patronage σ 17-18 148 Βelting Η Zum Palatina-Psalter σ 17-38 Βλ επίσης Plotzek J M

Surmann U (ed ) Liturgie und Andacht im Mittelalter σ 144-147

υαγγέλιο Ιβήρων 5141 Εδώ βέβαια το πορτραίτο του Ιωάννη είναι πιο πλαστικά αποδοσμένο και δίνει περισ-σότερο την αίσθηση του όγκου σε σχέση με το αντίστοιχο πορτραίτο στον κώδικα της Κοριτσάς

Στυλιστικές ομοιότητες - παρά τη διαφορετική τυπολο-γία (εικονογραφία) - μπορούμε να εντοπίσουμε μεταξύ των μορφών του κώδικα της Κοριτσάς και του πορτραίτου του Λουκά στο χειρόγραφο Ζ 34 Sup της Αμβροσιανής Βιβλι-οθήκης του Μιλάνου142 (Πραξαπόστολος και Τετραευαγ-γέλιο) που γράφτηκε το 1289 από κάποιον Γεώργιο για τον γνωστό λόγιο μητροπολίτη Νικηφόρο Μοσχόπουλο πρόε-δρο Κρήτης και Μονεμβασίας Επίσης η μορφή του Λουκά από τον κώδικα Dd 9 69 της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Cambridge (Τετραευαγγέλιο και Αποκάλυψη) χρονολο-γούμενο στο έτος 1297143 παρουσιάζει αξιοπρόσεκτες ανα-λογίες με αυτήν του κώδικα της Κοριτσάς παρά τη μάλλον συνοπτικότερη απόδοση και τη συγκριτικά κάπως κατώτε-ρη ποιότητα της ζωγραφικής στο τελευταίο χειρόγραφο Ο Λουκάς του χειρογράφου Κοριτσάς 93 παρουσιάζει επίσης μία έκδηλη τεχνοτροπική συγγένεια με τον απόστολο Ιούδα από τον κώδικα Τάφου 37 (Καινή Διαθήκη) του Ελληνορ-θόδοξου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ο οποίος χρονολογεί-ται κατά προσέγγιση μεταξύ 1225 και 1275144

141 Πελεκανίδης Σ κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Βrsquo εικ 19 33 (Μάρκος και Ιωάννης)

142 Spatharakis Ι Corpus fig 364 143 Spatharakis Ι Corpus fig 381 144 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογράφων

αρ 11 εικ 25

100 101

πορτραίτα των Ευαγγελιστών στον κώδικα της Κοριτσάς δεν φαίνεται να ταιριάζουν μορφολογικά στο χαρακτή-ρα της κεφαλαιογράμματης γραφής του 10ου αιώνα Ως παραδείγματα αναφέρουμε τις αντίστοιχες επιγραφές στο προαναφερθέν χειρόγραφο του Παρισιού αλλά και αυτές του Τετραευαγγελίου αρ 949 της μονής Βατοπεδίου του έτους 948 όπως και του Πραξαπόστολου της Βιέννης Vind Theol Gr 302 που χρονολογείται μεταξύ 944 και 956152 και του λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρί-ου) κώδ 204 της Μονής Σινά που αποδίδεται σε κωνστα-ντινουπολίτικο εργαστήριο της εποχής γύρω στο 1000153

Με βάση τα παραπάνω πιστεύουμε ότι μία χρονολόγη-ση των μικρογραφιών των τεσσάρων Ευαγγελιστών στον κώδικα Κοριτσάς 93 στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα ή το αργότερο στα χρόνια γύρω στο 1300 μπορεί να θεωρηθεί απολύτως εύλογη Η προσθήκη στο αρχικό χειρόγραφο των προσωπογραφιών των Ευαγγελιστών σε συνδυασμό με την προσθήκη παραπομπών μηνολο-γίου και συναξαρίου επίσης χρονολογούμενων τον 13ο αιώνα αποτελούν σοβαρές ενδείξεις για την εκ νέου χρή-ση του Τετραευαγγέλου ως λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρίου) και κατά συνέπεια για την εκ νέου αξιοποίηση του χειρογράφου τον ύστερο 13ο αιώνα

152 Spatharakis Ι Corpus fig 24 (Τετραευάγγελο Βατοπεδίου) fig 22 (Πραξαπόστολος Βιέννης)

153 Weitzmann K Galavaris G The Monastery of Saint Catherine v 1 έγχρ πίν V-VI εικ 96-99

δείγμα ανάκλησης προτύπων της laquoμακεδονικής Αναγέν-νησηςraquo αποτελεί το Ψαλτήριο Τάφου 51 (Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων) του οποίου ο διάκοσμος επί-σης αντιγράφει το Ψαλτήριο των Παρισίων149 Ανάλογη τάση εκφράζει το Τετραευαγγέλιο αρ 118 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος το οποίο κοσμείται με εξαίρε-της τέχνης και κλασικιστικού ύφους πορτραίτα των Ευαγ-γελιστών όπως συμβαίνει άλλωστε και με το χειρόγραφο Ιβήρων 5 που μνημονεύσαμε πιο πάνω Το Τετραευαγ-γέλιο της Αθήνας τοποθετείται στα μέσα του 13ου αιώ-να από τις Άννα Μαραβά-Χατζηνικολάου και Χριστίνα Τουφεξή-Πάσχου ίσως όμως να μπορεί να χρονολογηθεί και λίγο μετά δηλαδή το 1261 όταν ανακαταλαμβάνεται η Κωνσταντινούπολη από τους Βυζαντινούς150

H Α Džurova αν και χρονολογεί τον κώδικα της Κορι-τσάς στον 10ο αιώνα αναγνωρίζει πως η εικονογραφία του ευαγγελιστή Ιωάννη όπου εμφανίζεται με την κε-φαλή να είναι στραμμένη προς τα επάνω δηλωτική της θεοπνευστίας του είναι εντελώς ασυνήθιστη για τον 10ο αιώνα και μάλιστα η ίδια παραδέχεται ότι δεν υπάρχουν ανάλογα παραδείγματα τόσο πρώιμα151

Από την άποψη της παλαιογραφίας επίσης είναι δυνα-τόν να επισημανθεί ότι οι επιγραφές που συνοδεύουν τα

149 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογρά-φων αρ 17 σσ 74-77

150 Μαραβά-Χατζηνικολάου Α και Τουφεξή-Πάσχου Χ Κατάλο-γος μικρογραφιών τ Βrsquo αρ 5 σ 43-51 και εικ 66 68 70 73 (για τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών)

151 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90

94 95

φάση πρόκειται για έργο αρκετά καλού ζωγράφου με διακριτές πάντως μορφοπλαστικές αδυναμίες Η φιλο-τέχνησή τους σε κωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο της πρώτης παλαιολόγειας περιόδου (ύστερος 13ος αι ) είναι πιθανή αν και αναπόδεικτη Η διαφορά στην τεχνοτρο-πία μεταξύ των παραστάσεων των Ευαγγελιστών και του λοιπού διακόσμου έχει προκαλέσει συζητήσεις αναφο-ρικά με τη χρονολόγηση των πρώτων όπως θα δούμε λεπτομερέστερα στη συνέχεια Τον ύστερο 13ο αιώνα χρονολογείται και ο λιτός διάκοσμος των φύλλων του συναξαρίου και του μηνολογίου τα οποία προστέθηκαν αργότερα στο αρχικό χειρόγραφο

Θacute Η χρονολόγηση των μικρογραφιών των Ευαγγελιστών στον Κώδικα Κοριτσάς 93

Ο κώδικας Κοριτσάς 93 χρονολογήθηκε ως ενιαίο σύνο-λο από τον Theofan Popa στα τέλη του 12ου αιώνα134 και από τον Roderic L Mullen στον 13ο αιώνα135 Η πρώτη αναχρονολόγηση του Τετρεαυαγγέλου με βάση την πα-ραδοχή δύο διαφορετικών φάσεων στη διακόσμησή του τον 10ο και τον 13ο αιώνα αντίστοιχα προτάθηκε από τον Αγαμέμνονα Τσελίκα στα επεξηγηματικά κείμενα της έκθεσης Βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα στην

134 Popa Th Miniatura σσ 57-59 135 Mullen R L Doreumlshkrime biblike σ 227

φφ 286v 288v 293r 295v Ταινιοειδή επίτιτλα ερυθρού και μαύρου χρώματος σε μορφή κυματίου τα οποία απολήγουν σε ερυθρά τρίφυλλα

296-308 Διάσπαρτα μικρά κοσμήματα σε μορφή ημιαν-θεμίων και κόμβων με ερυθρό κάμπο και μαύ-ρο περίγραμμα

Δ Γενικές παρατηρήσεις Ο διάκοσμος του Κώδικα Κοριτσάς 93 συνολικά θεωρούμενος διακρίνεται για τη στυλιστική ανομοιογένειά του ως αποτέλεσμα των διαφορετικών φάσεων γραφής και διακόσμησής του Οι κανόνες αντιστοιχίας τα επίτιτλα και τα πρωτογράμ-ματα του Τετρευαγγέλου στοιχεία που ανήκουν στην πρώτη φάση του κώδικα διακρίνονται για την αρκετά εκτεταμένη χρήση χρυσογραφίας σε συνδυασμό με άλλα χρώματα όπως τα καστανέρυθρο το βαθυπράσινο και το κυανό Η τεχνοτροπία τους παρουσιάζει αναλογίες με την ομάδα κωδίκων γνωστή ως Blau-Gold-Ornamentgruppe (κατά την ορολογία του Kurt Weitzmann132) η οποία θε-ωρείται ότι σχετίζεται με εργαστήρια της Πρωτεύουσας του τέλους του 9ου και των αρχών του 10ου αιώνα Στον πρώιμο 10ο αιώνα και στην Κωνσταντινούπολη ή την γύρω περιοχή παραπέμπουν διακοσμητικά θέματα όπως ο ρόδακας με τα αμυγδαλοειδή στοιχεία (Mandelrosette) και τα ημιανθέμια133 Όσον αφορά στις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών που προστέθηκαν σε πολύ μεταγενέστερη

132 Weitzmann Κ Die byzantinische Buchmalerei σ 7-8 133 Weitzmann Κ όπ σ 40-41 εικ 36-37b

96 97

Αντίθετα στον κώδικα Κοριτσάς 93 ο καλλιτέχνης εν-διαφέρεται μεν να αποδώσει τον όγκο αλλά το κάνει με τρόπο λιγότερο ελεύθερο και ζωγραφικόmiddot η φόρμα είναι περισσότερο αυστηρά δομημένη όχι μόνο στο πρόσωπο και τα γυμνά μέρη του σώματος αλλά και στα ενδύματα Τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά υποχωρούν σε σύ-γκριση με τους Ευαγγελιστές στο παρισινό χειρόγραφο

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε συ-σχετίζοντας τις μορφές του χειρογράφου της Κοριτσάς με αυτές άλλων χειρογράφων που χρονολογούνται στα μέσα του 10ου αιώνα (δηλαδή πλησιέστερα προς τη χρο-νολόγηση της διακόσμησης του παραπάνω κώδικα που προτείνει η Α Džurova) όπως το Τετραευαγγέλιο της Σταυρονικήτα (κώδ 43)139 και αυτό της Εθνικής Βιβλιο-θήκης της Ελλάδος (κώδ 56)140

Ειδικά η μορφή του Ιωάννη στον κώδικα της Κορι-τσάς φαίνεται να παραπέμπει αρκετά στην εξέλιξη της ζωγραφικής της πρώιμης παλαιολόγειας περιόδου προς το λεγόμενο laquoογκηρό στυλraquo του τέλους του 13ου και των αρχών του 14ου αιώνα Λαμπρό δείγμα του τελευταίου στη ζωγραφική των χειρογράφων αποτελεί το Τετραε-

139 Για τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στον κώδικα Σταυρονι-κήτα 43 βλ Weitzmann K Die byzantinische Buchmalerei πίν XXX εικ 169-172 Επίσης Χρήστου Π κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Δrsquo εικ 352 353 (Λουκάς και Ιωάννης)

140 Για τις μορφές των Ευαγγελιστών στον κώδικα 56 της στην Αθήνα (μέσα 10ου αιώνα ή λίγο αργότερα) βλ Weitzmann Κ Die byzanti-nische Buchmalerei πίν XXVII εικ 151-152 (Ματθαίος Μάρκος) και Μαραβᾶ-Χατζηνικολάου Ἀ Τουφεξῆ-Πάσχου Χ Κατάλογος μικρογραφιῶν τ Αrsquo εικ 3-6

Αλβανία136 Από την άλλη η βουλγάρα βυζαντινολόγος και ιστορικός της τέχνης Axinia Džurova αντιπρότεινε την ταυτόχρονη διακόσμηση του συνόλου του Τετραευαγγελί-ου τοποθετώντας και τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στις δύο πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα με βάση laquoτον τύπο γραφής την απόδοση των Κανόνων αντιστοιχίας των Ευαγγελίων το κόσμημα και τις μικρογραφίεςraquo137

Η παραπάνω πρώιμη χρονολόγηση των πορτραίτων των Ευαγγελιστών είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί με βάση παρατηρήσεις τόσο τεχνοτροπικές όσο και εικονογρα-φικές Πιο συγκεκριμένα συγκρίνοντας τις παραπάνω μικρογραφίες με αντίστοιχες απεικονίσεις Ευαγγελιστών σε χειρόγραφα που χρονολογούνται με ασφάλεια στο δεύ-τερο μισό του 10ου αιώνα όπως το εξαιρετικής τέχνης Τετραυεάγγελο Paris Gr 70 του έτους 964138 έργο προ-φανώς εργαστηρίου της Πρωτεύουσας διαπιστώνουμε ουσιώδεις τεχνοτροπικές διαφορές Στο Τετραευαγγέλιο του Παρισιού το πλάσιμο των προσώπων αλλά και των ενδυμάτων είναι πολύ πιο ελεύθερο και ζωγραφικό με καταφανή αναγωγή στην ελληνορωμαϊκή παράδοση όπως ακριβώς συνηθίζεται σε εικονογραφημένα χειρό-γραφα της περιόδου της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo

136 Η έκθεση Doreumlshkrime Bizantine dhe Pasbizantine neuml Shqipeumlri πρω-τοπαρουσιάστηκε στα Τίρανα το 2010 και στη συνέχεια ταξίδεψε σε διάφορες πόλεις της Αλβανίας

137 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90 Βλ επίσης Džurova Α Le Rayonnement de Byzance σ 32

138 Spatharakis I Corpus v 2 εικ 38 40middot Treacutesors de Byzance αρ 17 εικ σελ 16

98 99

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε αντι-παραβάλλοντας τη ζωγραφική του κώδικα της Κοριτσάς με τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών στο Τετραευαγγέ-λιο Barocci 31 (Oxford Bodleian Library) που τοποθετείται στο τέλος του 13ου αιώνα και ανάγεται σε πολύ καλό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης (μαζί με μία ομάδα άλλων χειρογράφων)145 όπως και με τις μορφές των Ευ-αγγελιστών στον κώδικα Α 46 της Μεγίστης Λαύρας Ο τελευταίος χρονολογείται με ακρίβεια στο έτος 1335 και έχει διαπιστωθεί ότι ο ανώνυμος καλλιτέχνης επιστρέφει σε πρότυπα παλαιότερα κατά μία γενιά δηλαδή σε αυτά των χρόνων αμέσως προ του 1300146

Η χρήση τύπων της περιόδου των Μακεδόνων συγκε-κριμένα της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo του 10ου αιώνα στα χρόνια των Παλαιολόγων είναι ένα φαινόμενο από παλαιά γνωστό και έχει μάλιστα προκαλέσει λανθασμένες πρώιμες χρονολογήσεις147 Το πλέον γνωστό ίσως παρά-δειγμα τέτοιας επιστροφής στα κλασικιστικά πρότυπα του 10ου αιώνα όχι μόνο από την άποψη της εικονογραφίας αλλά και της τεχνοτροπίας είναι το Ψαλτήριο Pal Gr 381 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού (περ 1300)148 του οποίου οι μικρογραφίες αντιγράφουν αυτές του διάσημου Ψαλτηρίου των Παρισίων (Paris Gr 139) Άλλο εξαίρετο

145 Buchthal H Belting H Patronage σ 112-113 και πίν 8-11 146 Buchthal H amp Belting H όπ σ 30 και εικ πίν 86a-bmiddot Cutler A

The Aristocratic Psalters in Byzantium σ 83-85 147 Βλ σχετικά Buchthal H Belting H Patronage σ 17-18 148 Βelting Η Zum Palatina-Psalter σ 17-38 Βλ επίσης Plotzek J M

Surmann U (ed ) Liturgie und Andacht im Mittelalter σ 144-147

υαγγέλιο Ιβήρων 5141 Εδώ βέβαια το πορτραίτο του Ιωάννη είναι πιο πλαστικά αποδοσμένο και δίνει περισ-σότερο την αίσθηση του όγκου σε σχέση με το αντίστοιχο πορτραίτο στον κώδικα της Κοριτσάς

Στυλιστικές ομοιότητες - παρά τη διαφορετική τυπολο-γία (εικονογραφία) - μπορούμε να εντοπίσουμε μεταξύ των μορφών του κώδικα της Κοριτσάς και του πορτραίτου του Λουκά στο χειρόγραφο Ζ 34 Sup της Αμβροσιανής Βιβλι-οθήκης του Μιλάνου142 (Πραξαπόστολος και Τετραευαγ-γέλιο) που γράφτηκε το 1289 από κάποιον Γεώργιο για τον γνωστό λόγιο μητροπολίτη Νικηφόρο Μοσχόπουλο πρόε-δρο Κρήτης και Μονεμβασίας Επίσης η μορφή του Λουκά από τον κώδικα Dd 9 69 της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Cambridge (Τετραευαγγέλιο και Αποκάλυψη) χρονολο-γούμενο στο έτος 1297143 παρουσιάζει αξιοπρόσεκτες ανα-λογίες με αυτήν του κώδικα της Κοριτσάς παρά τη μάλλον συνοπτικότερη απόδοση και τη συγκριτικά κάπως κατώτε-ρη ποιότητα της ζωγραφικής στο τελευταίο χειρόγραφο Ο Λουκάς του χειρογράφου Κοριτσάς 93 παρουσιάζει επίσης μία έκδηλη τεχνοτροπική συγγένεια με τον απόστολο Ιούδα από τον κώδικα Τάφου 37 (Καινή Διαθήκη) του Ελληνορ-θόδοξου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ο οποίος χρονολογεί-ται κατά προσέγγιση μεταξύ 1225 και 1275144

141 Πελεκανίδης Σ κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Βrsquo εικ 19 33 (Μάρκος και Ιωάννης)

142 Spatharakis Ι Corpus fig 364 143 Spatharakis Ι Corpus fig 381 144 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογράφων

αρ 11 εικ 25

100 101

πορτραίτα των Ευαγγελιστών στον κώδικα της Κοριτσάς δεν φαίνεται να ταιριάζουν μορφολογικά στο χαρακτή-ρα της κεφαλαιογράμματης γραφής του 10ου αιώνα Ως παραδείγματα αναφέρουμε τις αντίστοιχες επιγραφές στο προαναφερθέν χειρόγραφο του Παρισιού αλλά και αυτές του Τετραευαγγελίου αρ 949 της μονής Βατοπεδίου του έτους 948 όπως και του Πραξαπόστολου της Βιέννης Vind Theol Gr 302 που χρονολογείται μεταξύ 944 και 956152 και του λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρί-ου) κώδ 204 της Μονής Σινά που αποδίδεται σε κωνστα-ντινουπολίτικο εργαστήριο της εποχής γύρω στο 1000153

Με βάση τα παραπάνω πιστεύουμε ότι μία χρονολόγη-ση των μικρογραφιών των τεσσάρων Ευαγγελιστών στον κώδικα Κοριτσάς 93 στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα ή το αργότερο στα χρόνια γύρω στο 1300 μπορεί να θεωρηθεί απολύτως εύλογη Η προσθήκη στο αρχικό χειρόγραφο των προσωπογραφιών των Ευαγγελιστών σε συνδυασμό με την προσθήκη παραπομπών μηνολο-γίου και συναξαρίου επίσης χρονολογούμενων τον 13ο αιώνα αποτελούν σοβαρές ενδείξεις για την εκ νέου χρή-ση του Τετραευαγγέλου ως λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρίου) και κατά συνέπεια για την εκ νέου αξιοποίηση του χειρογράφου τον ύστερο 13ο αιώνα

152 Spatharakis Ι Corpus fig 24 (Τετραευάγγελο Βατοπεδίου) fig 22 (Πραξαπόστολος Βιέννης)

153 Weitzmann K Galavaris G The Monastery of Saint Catherine v 1 έγχρ πίν V-VI εικ 96-99

δείγμα ανάκλησης προτύπων της laquoμακεδονικής Αναγέν-νησηςraquo αποτελεί το Ψαλτήριο Τάφου 51 (Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων) του οποίου ο διάκοσμος επί-σης αντιγράφει το Ψαλτήριο των Παρισίων149 Ανάλογη τάση εκφράζει το Τετραευαγγέλιο αρ 118 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος το οποίο κοσμείται με εξαίρε-της τέχνης και κλασικιστικού ύφους πορτραίτα των Ευαγ-γελιστών όπως συμβαίνει άλλωστε και με το χειρόγραφο Ιβήρων 5 που μνημονεύσαμε πιο πάνω Το Τετραευαγ-γέλιο της Αθήνας τοποθετείται στα μέσα του 13ου αιώ-να από τις Άννα Μαραβά-Χατζηνικολάου και Χριστίνα Τουφεξή-Πάσχου ίσως όμως να μπορεί να χρονολογηθεί και λίγο μετά δηλαδή το 1261 όταν ανακαταλαμβάνεται η Κωνσταντινούπολη από τους Βυζαντινούς150

H Α Džurova αν και χρονολογεί τον κώδικα της Κορι-τσάς στον 10ο αιώνα αναγνωρίζει πως η εικονογραφία του ευαγγελιστή Ιωάννη όπου εμφανίζεται με την κε-φαλή να είναι στραμμένη προς τα επάνω δηλωτική της θεοπνευστίας του είναι εντελώς ασυνήθιστη για τον 10ο αιώνα και μάλιστα η ίδια παραδέχεται ότι δεν υπάρχουν ανάλογα παραδείγματα τόσο πρώιμα151

Από την άποψη της παλαιογραφίας επίσης είναι δυνα-τόν να επισημανθεί ότι οι επιγραφές που συνοδεύουν τα

149 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογρά-φων αρ 17 σσ 74-77

150 Μαραβά-Χατζηνικολάου Α και Τουφεξή-Πάσχου Χ Κατάλο-γος μικρογραφιών τ Βrsquo αρ 5 σ 43-51 και εικ 66 68 70 73 (για τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών)

151 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90

96 97

Αντίθετα στον κώδικα Κοριτσάς 93 ο καλλιτέχνης εν-διαφέρεται μεν να αποδώσει τον όγκο αλλά το κάνει με τρόπο λιγότερο ελεύθερο και ζωγραφικόmiddot η φόρμα είναι περισσότερο αυστηρά δομημένη όχι μόνο στο πρόσωπο και τα γυμνά μέρη του σώματος αλλά και στα ενδύματα Τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά υποχωρούν σε σύ-γκριση με τους Ευαγγελιστές στο παρισινό χειρόγραφο

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε συ-σχετίζοντας τις μορφές του χειρογράφου της Κοριτσάς με αυτές άλλων χειρογράφων που χρονολογούνται στα μέσα του 10ου αιώνα (δηλαδή πλησιέστερα προς τη χρο-νολόγηση της διακόσμησης του παραπάνω κώδικα που προτείνει η Α Džurova) όπως το Τετραευαγγέλιο της Σταυρονικήτα (κώδ 43)139 και αυτό της Εθνικής Βιβλιο-θήκης της Ελλάδος (κώδ 56)140

Ειδικά η μορφή του Ιωάννη στον κώδικα της Κορι-τσάς φαίνεται να παραπέμπει αρκετά στην εξέλιξη της ζωγραφικής της πρώιμης παλαιολόγειας περιόδου προς το λεγόμενο laquoογκηρό στυλraquo του τέλους του 13ου και των αρχών του 14ου αιώνα Λαμπρό δείγμα του τελευταίου στη ζωγραφική των χειρογράφων αποτελεί το Τετραε-

139 Για τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στον κώδικα Σταυρονι-κήτα 43 βλ Weitzmann K Die byzantinische Buchmalerei πίν XXX εικ 169-172 Επίσης Χρήστου Π κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Δrsquo εικ 352 353 (Λουκάς και Ιωάννης)

140 Για τις μορφές των Ευαγγελιστών στον κώδικα 56 της στην Αθήνα (μέσα 10ου αιώνα ή λίγο αργότερα) βλ Weitzmann Κ Die byzanti-nische Buchmalerei πίν XXVII εικ 151-152 (Ματθαίος Μάρκος) και Μαραβᾶ-Χατζηνικολάου Ἀ Τουφεξῆ-Πάσχου Χ Κατάλογος μικρογραφιῶν τ Αrsquo εικ 3-6

Αλβανία136 Από την άλλη η βουλγάρα βυζαντινολόγος και ιστορικός της τέχνης Axinia Džurova αντιπρότεινε την ταυτόχρονη διακόσμηση του συνόλου του Τετραευαγγελί-ου τοποθετώντας και τις μικρογραφίες των Ευαγγελιστών στις δύο πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα με βάση laquoτον τύπο γραφής την απόδοση των Κανόνων αντιστοιχίας των Ευαγγελίων το κόσμημα και τις μικρογραφίεςraquo137

Η παραπάνω πρώιμη χρονολόγηση των πορτραίτων των Ευαγγελιστών είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί με βάση παρατηρήσεις τόσο τεχνοτροπικές όσο και εικονογρα-φικές Πιο συγκεκριμένα συγκρίνοντας τις παραπάνω μικρογραφίες με αντίστοιχες απεικονίσεις Ευαγγελιστών σε χειρόγραφα που χρονολογούνται με ασφάλεια στο δεύ-τερο μισό του 10ου αιώνα όπως το εξαιρετικής τέχνης Τετραυεάγγελο Paris Gr 70 του έτους 964138 έργο προ-φανώς εργαστηρίου της Πρωτεύουσας διαπιστώνουμε ουσιώδεις τεχνοτροπικές διαφορές Στο Τετραευαγγέλιο του Παρισιού το πλάσιμο των προσώπων αλλά και των ενδυμάτων είναι πολύ πιο ελεύθερο και ζωγραφικό με καταφανή αναγωγή στην ελληνορωμαϊκή παράδοση όπως ακριβώς συνηθίζεται σε εικονογραφημένα χειρό-γραφα της περιόδου της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo

136 Η έκθεση Doreumlshkrime Bizantine dhe Pasbizantine neuml Shqipeumlri πρω-τοπαρουσιάστηκε στα Τίρανα το 2010 και στη συνέχεια ταξίδεψε σε διάφορες πόλεις της Αλβανίας

137 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90 Βλ επίσης Džurova Α Le Rayonnement de Byzance σ 32

138 Spatharakis I Corpus v 2 εικ 38 40middot Treacutesors de Byzance αρ 17 εικ σελ 16

98 99

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε αντι-παραβάλλοντας τη ζωγραφική του κώδικα της Κοριτσάς με τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών στο Τετραευαγγέ-λιο Barocci 31 (Oxford Bodleian Library) που τοποθετείται στο τέλος του 13ου αιώνα και ανάγεται σε πολύ καλό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης (μαζί με μία ομάδα άλλων χειρογράφων)145 όπως και με τις μορφές των Ευ-αγγελιστών στον κώδικα Α 46 της Μεγίστης Λαύρας Ο τελευταίος χρονολογείται με ακρίβεια στο έτος 1335 και έχει διαπιστωθεί ότι ο ανώνυμος καλλιτέχνης επιστρέφει σε πρότυπα παλαιότερα κατά μία γενιά δηλαδή σε αυτά των χρόνων αμέσως προ του 1300146

Η χρήση τύπων της περιόδου των Μακεδόνων συγκε-κριμένα της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo του 10ου αιώνα στα χρόνια των Παλαιολόγων είναι ένα φαινόμενο από παλαιά γνωστό και έχει μάλιστα προκαλέσει λανθασμένες πρώιμες χρονολογήσεις147 Το πλέον γνωστό ίσως παρά-δειγμα τέτοιας επιστροφής στα κλασικιστικά πρότυπα του 10ου αιώνα όχι μόνο από την άποψη της εικονογραφίας αλλά και της τεχνοτροπίας είναι το Ψαλτήριο Pal Gr 381 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού (περ 1300)148 του οποίου οι μικρογραφίες αντιγράφουν αυτές του διάσημου Ψαλτηρίου των Παρισίων (Paris Gr 139) Άλλο εξαίρετο

145 Buchthal H Belting H Patronage σ 112-113 και πίν 8-11 146 Buchthal H amp Belting H όπ σ 30 και εικ πίν 86a-bmiddot Cutler A

The Aristocratic Psalters in Byzantium σ 83-85 147 Βλ σχετικά Buchthal H Belting H Patronage σ 17-18 148 Βelting Η Zum Palatina-Psalter σ 17-38 Βλ επίσης Plotzek J M

Surmann U (ed ) Liturgie und Andacht im Mittelalter σ 144-147

υαγγέλιο Ιβήρων 5141 Εδώ βέβαια το πορτραίτο του Ιωάννη είναι πιο πλαστικά αποδοσμένο και δίνει περισ-σότερο την αίσθηση του όγκου σε σχέση με το αντίστοιχο πορτραίτο στον κώδικα της Κοριτσάς

Στυλιστικές ομοιότητες - παρά τη διαφορετική τυπολο-γία (εικονογραφία) - μπορούμε να εντοπίσουμε μεταξύ των μορφών του κώδικα της Κοριτσάς και του πορτραίτου του Λουκά στο χειρόγραφο Ζ 34 Sup της Αμβροσιανής Βιβλι-οθήκης του Μιλάνου142 (Πραξαπόστολος και Τετραευαγ-γέλιο) που γράφτηκε το 1289 από κάποιον Γεώργιο για τον γνωστό λόγιο μητροπολίτη Νικηφόρο Μοσχόπουλο πρόε-δρο Κρήτης και Μονεμβασίας Επίσης η μορφή του Λουκά από τον κώδικα Dd 9 69 της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Cambridge (Τετραευαγγέλιο και Αποκάλυψη) χρονολο-γούμενο στο έτος 1297143 παρουσιάζει αξιοπρόσεκτες ανα-λογίες με αυτήν του κώδικα της Κοριτσάς παρά τη μάλλον συνοπτικότερη απόδοση και τη συγκριτικά κάπως κατώτε-ρη ποιότητα της ζωγραφικής στο τελευταίο χειρόγραφο Ο Λουκάς του χειρογράφου Κοριτσάς 93 παρουσιάζει επίσης μία έκδηλη τεχνοτροπική συγγένεια με τον απόστολο Ιούδα από τον κώδικα Τάφου 37 (Καινή Διαθήκη) του Ελληνορ-θόδοξου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ο οποίος χρονολογεί-ται κατά προσέγγιση μεταξύ 1225 και 1275144

141 Πελεκανίδης Σ κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Βrsquo εικ 19 33 (Μάρκος και Ιωάννης)

142 Spatharakis Ι Corpus fig 364 143 Spatharakis Ι Corpus fig 381 144 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογράφων

αρ 11 εικ 25

100 101

πορτραίτα των Ευαγγελιστών στον κώδικα της Κοριτσάς δεν φαίνεται να ταιριάζουν μορφολογικά στο χαρακτή-ρα της κεφαλαιογράμματης γραφής του 10ου αιώνα Ως παραδείγματα αναφέρουμε τις αντίστοιχες επιγραφές στο προαναφερθέν χειρόγραφο του Παρισιού αλλά και αυτές του Τετραευαγγελίου αρ 949 της μονής Βατοπεδίου του έτους 948 όπως και του Πραξαπόστολου της Βιέννης Vind Theol Gr 302 που χρονολογείται μεταξύ 944 και 956152 και του λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρί-ου) κώδ 204 της Μονής Σινά που αποδίδεται σε κωνστα-ντινουπολίτικο εργαστήριο της εποχής γύρω στο 1000153

Με βάση τα παραπάνω πιστεύουμε ότι μία χρονολόγη-ση των μικρογραφιών των τεσσάρων Ευαγγελιστών στον κώδικα Κοριτσάς 93 στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα ή το αργότερο στα χρόνια γύρω στο 1300 μπορεί να θεωρηθεί απολύτως εύλογη Η προσθήκη στο αρχικό χειρόγραφο των προσωπογραφιών των Ευαγγελιστών σε συνδυασμό με την προσθήκη παραπομπών μηνολο-γίου και συναξαρίου επίσης χρονολογούμενων τον 13ο αιώνα αποτελούν σοβαρές ενδείξεις για την εκ νέου χρή-ση του Τετραευαγγέλου ως λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρίου) και κατά συνέπεια για την εκ νέου αξιοποίηση του χειρογράφου τον ύστερο 13ο αιώνα

152 Spatharakis Ι Corpus fig 24 (Τετραευάγγελο Βατοπεδίου) fig 22 (Πραξαπόστολος Βιέννης)

153 Weitzmann K Galavaris G The Monastery of Saint Catherine v 1 έγχρ πίν V-VI εικ 96-99

δείγμα ανάκλησης προτύπων της laquoμακεδονικής Αναγέν-νησηςraquo αποτελεί το Ψαλτήριο Τάφου 51 (Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων) του οποίου ο διάκοσμος επί-σης αντιγράφει το Ψαλτήριο των Παρισίων149 Ανάλογη τάση εκφράζει το Τετραευαγγέλιο αρ 118 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος το οποίο κοσμείται με εξαίρε-της τέχνης και κλασικιστικού ύφους πορτραίτα των Ευαγ-γελιστών όπως συμβαίνει άλλωστε και με το χειρόγραφο Ιβήρων 5 που μνημονεύσαμε πιο πάνω Το Τετραευαγ-γέλιο της Αθήνας τοποθετείται στα μέσα του 13ου αιώ-να από τις Άννα Μαραβά-Χατζηνικολάου και Χριστίνα Τουφεξή-Πάσχου ίσως όμως να μπορεί να χρονολογηθεί και λίγο μετά δηλαδή το 1261 όταν ανακαταλαμβάνεται η Κωνσταντινούπολη από τους Βυζαντινούς150

H Α Džurova αν και χρονολογεί τον κώδικα της Κορι-τσάς στον 10ο αιώνα αναγνωρίζει πως η εικονογραφία του ευαγγελιστή Ιωάννη όπου εμφανίζεται με την κε-φαλή να είναι στραμμένη προς τα επάνω δηλωτική της θεοπνευστίας του είναι εντελώς ασυνήθιστη για τον 10ο αιώνα και μάλιστα η ίδια παραδέχεται ότι δεν υπάρχουν ανάλογα παραδείγματα τόσο πρώιμα151

Από την άποψη της παλαιογραφίας επίσης είναι δυνα-τόν να επισημανθεί ότι οι επιγραφές που συνοδεύουν τα

149 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογρά-φων αρ 17 σσ 74-77

150 Μαραβά-Χατζηνικολάου Α και Τουφεξή-Πάσχου Χ Κατάλο-γος μικρογραφιών τ Βrsquo αρ 5 σ 43-51 και εικ 66 68 70 73 (για τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών)

151 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90

98 99

Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε αντι-παραβάλλοντας τη ζωγραφική του κώδικα της Κοριτσάς με τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών στο Τετραευαγγέ-λιο Barocci 31 (Oxford Bodleian Library) που τοποθετείται στο τέλος του 13ου αιώνα και ανάγεται σε πολύ καλό εργαστήριο της Κωνσταντινούπολης (μαζί με μία ομάδα άλλων χειρογράφων)145 όπως και με τις μορφές των Ευ-αγγελιστών στον κώδικα Α 46 της Μεγίστης Λαύρας Ο τελευταίος χρονολογείται με ακρίβεια στο έτος 1335 και έχει διαπιστωθεί ότι ο ανώνυμος καλλιτέχνης επιστρέφει σε πρότυπα παλαιότερα κατά μία γενιά δηλαδή σε αυτά των χρόνων αμέσως προ του 1300146

Η χρήση τύπων της περιόδου των Μακεδόνων συγκε-κριμένα της laquoμακεδονικής Αναγέννησηςraquo του 10ου αιώνα στα χρόνια των Παλαιολόγων είναι ένα φαινόμενο από παλαιά γνωστό και έχει μάλιστα προκαλέσει λανθασμένες πρώιμες χρονολογήσεις147 Το πλέον γνωστό ίσως παρά-δειγμα τέτοιας επιστροφής στα κλασικιστικά πρότυπα του 10ου αιώνα όχι μόνο από την άποψη της εικονογραφίας αλλά και της τεχνοτροπίας είναι το Ψαλτήριο Pal Gr 381 της Βιβλιοθήκης του Βατικανού (περ 1300)148 του οποίου οι μικρογραφίες αντιγράφουν αυτές του διάσημου Ψαλτηρίου των Παρισίων (Paris Gr 139) Άλλο εξαίρετο

145 Buchthal H Belting H Patronage σ 112-113 και πίν 8-11 146 Buchthal H amp Belting H όπ σ 30 και εικ πίν 86a-bmiddot Cutler A

The Aristocratic Psalters in Byzantium σ 83-85 147 Βλ σχετικά Buchthal H Belting H Patronage σ 17-18 148 Βelting Η Zum Palatina-Psalter σ 17-38 Βλ επίσης Plotzek J M

Surmann U (ed ) Liturgie und Andacht im Mittelalter σ 144-147

υαγγέλιο Ιβήρων 5141 Εδώ βέβαια το πορτραίτο του Ιωάννη είναι πιο πλαστικά αποδοσμένο και δίνει περισ-σότερο την αίσθηση του όγκου σε σχέση με το αντίστοιχο πορτραίτο στον κώδικα της Κοριτσάς

Στυλιστικές ομοιότητες - παρά τη διαφορετική τυπολο-γία (εικονογραφία) - μπορούμε να εντοπίσουμε μεταξύ των μορφών του κώδικα της Κοριτσάς και του πορτραίτου του Λουκά στο χειρόγραφο Ζ 34 Sup της Αμβροσιανής Βιβλι-οθήκης του Μιλάνου142 (Πραξαπόστολος και Τετραευαγ-γέλιο) που γράφτηκε το 1289 από κάποιον Γεώργιο για τον γνωστό λόγιο μητροπολίτη Νικηφόρο Μοσχόπουλο πρόε-δρο Κρήτης και Μονεμβασίας Επίσης η μορφή του Λουκά από τον κώδικα Dd 9 69 της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης του Cambridge (Τετραευαγγέλιο και Αποκάλυψη) χρονολο-γούμενο στο έτος 1297143 παρουσιάζει αξιοπρόσεκτες ανα-λογίες με αυτήν του κώδικα της Κοριτσάς παρά τη μάλλον συνοπτικότερη απόδοση και τη συγκριτικά κάπως κατώτε-ρη ποιότητα της ζωγραφικής στο τελευταίο χειρόγραφο Ο Λουκάς του χειρογράφου Κοριτσάς 93 παρουσιάζει επίσης μία έκδηλη τεχνοτροπική συγγένεια με τον απόστολο Ιούδα από τον κώδικα Τάφου 37 (Καινή Διαθήκη) του Ελληνορ-θόδοξου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων ο οποίος χρονολογεί-ται κατά προσέγγιση μεταξύ 1225 και 1275144

141 Πελεκανίδης Σ κ ά Οι Θησαυροί του Αγίου Όρους τ Βrsquo εικ 19 33 (Μάρκος και Ιωάννης)

142 Spatharakis Ι Corpus fig 364 143 Spatharakis Ι Corpus fig 381 144 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογράφων

αρ 11 εικ 25

100 101

πορτραίτα των Ευαγγελιστών στον κώδικα της Κοριτσάς δεν φαίνεται να ταιριάζουν μορφολογικά στο χαρακτή-ρα της κεφαλαιογράμματης γραφής του 10ου αιώνα Ως παραδείγματα αναφέρουμε τις αντίστοιχες επιγραφές στο προαναφερθέν χειρόγραφο του Παρισιού αλλά και αυτές του Τετραευαγγελίου αρ 949 της μονής Βατοπεδίου του έτους 948 όπως και του Πραξαπόστολου της Βιέννης Vind Theol Gr 302 που χρονολογείται μεταξύ 944 και 956152 και του λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρί-ου) κώδ 204 της Μονής Σινά που αποδίδεται σε κωνστα-ντινουπολίτικο εργαστήριο της εποχής γύρω στο 1000153

Με βάση τα παραπάνω πιστεύουμε ότι μία χρονολόγη-ση των μικρογραφιών των τεσσάρων Ευαγγελιστών στον κώδικα Κοριτσάς 93 στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα ή το αργότερο στα χρόνια γύρω στο 1300 μπορεί να θεωρηθεί απολύτως εύλογη Η προσθήκη στο αρχικό χειρόγραφο των προσωπογραφιών των Ευαγγελιστών σε συνδυασμό με την προσθήκη παραπομπών μηνολο-γίου και συναξαρίου επίσης χρονολογούμενων τον 13ο αιώνα αποτελούν σοβαρές ενδείξεις για την εκ νέου χρή-ση του Τετραευαγγέλου ως λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρίου) και κατά συνέπεια για την εκ νέου αξιοποίηση του χειρογράφου τον ύστερο 13ο αιώνα

152 Spatharakis Ι Corpus fig 24 (Τετραευάγγελο Βατοπεδίου) fig 22 (Πραξαπόστολος Βιέννης)

153 Weitzmann K Galavaris G The Monastery of Saint Catherine v 1 έγχρ πίν V-VI εικ 96-99

δείγμα ανάκλησης προτύπων της laquoμακεδονικής Αναγέν-νησηςraquo αποτελεί το Ψαλτήριο Τάφου 51 (Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων) του οποίου ο διάκοσμος επί-σης αντιγράφει το Ψαλτήριο των Παρισίων149 Ανάλογη τάση εκφράζει το Τετραευαγγέλιο αρ 118 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος το οποίο κοσμείται με εξαίρε-της τέχνης και κλασικιστικού ύφους πορτραίτα των Ευαγ-γελιστών όπως συμβαίνει άλλωστε και με το χειρόγραφο Ιβήρων 5 που μνημονεύσαμε πιο πάνω Το Τετραευαγ-γέλιο της Αθήνας τοποθετείται στα μέσα του 13ου αιώ-να από τις Άννα Μαραβά-Χατζηνικολάου και Χριστίνα Τουφεξή-Πάσχου ίσως όμως να μπορεί να χρονολογηθεί και λίγο μετά δηλαδή το 1261 όταν ανακαταλαμβάνεται η Κωνσταντινούπολη από τους Βυζαντινούς150

H Α Džurova αν και χρονολογεί τον κώδικα της Κορι-τσάς στον 10ο αιώνα αναγνωρίζει πως η εικονογραφία του ευαγγελιστή Ιωάννη όπου εμφανίζεται με την κε-φαλή να είναι στραμμένη προς τα επάνω δηλωτική της θεοπνευστίας του είναι εντελώς ασυνήθιστη για τον 10ο αιώνα και μάλιστα η ίδια παραδέχεται ότι δεν υπάρχουν ανάλογα παραδείγματα τόσο πρώιμα151

Από την άποψη της παλαιογραφίας επίσης είναι δυνα-τόν να επισημανθεί ότι οι επιγραφές που συνοδεύουν τα

149 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογρά-φων αρ 17 σσ 74-77

150 Μαραβά-Χατζηνικολάου Α και Τουφεξή-Πάσχου Χ Κατάλο-γος μικρογραφιών τ Βrsquo αρ 5 σ 43-51 και εικ 66 68 70 73 (για τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών)

151 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90

100 101

πορτραίτα των Ευαγγελιστών στον κώδικα της Κοριτσάς δεν φαίνεται να ταιριάζουν μορφολογικά στο χαρακτή-ρα της κεφαλαιογράμματης γραφής του 10ου αιώνα Ως παραδείγματα αναφέρουμε τις αντίστοιχες επιγραφές στο προαναφερθέν χειρόγραφο του Παρισιού αλλά και αυτές του Τετραευαγγελίου αρ 949 της μονής Βατοπεδίου του έτους 948 όπως και του Πραξαπόστολου της Βιέννης Vind Theol Gr 302 που χρονολογείται μεταξύ 944 και 956152 και του λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρί-ου) κώδ 204 της Μονής Σινά που αποδίδεται σε κωνστα-ντινουπολίτικο εργαστήριο της εποχής γύρω στο 1000153

Με βάση τα παραπάνω πιστεύουμε ότι μία χρονολόγη-ση των μικρογραφιών των τεσσάρων Ευαγγελιστών στον κώδικα Κοριτσάς 93 στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα ή το αργότερο στα χρόνια γύρω στο 1300 μπορεί να θεωρηθεί απολύτως εύλογη Η προσθήκη στο αρχικό χειρόγραφο των προσωπογραφιών των Ευαγγελιστών σε συνδυασμό με την προσθήκη παραπομπών μηνολο-γίου και συναξαρίου επίσης χρονολογούμενων τον 13ο αιώνα αποτελούν σοβαρές ενδείξεις για την εκ νέου χρή-ση του Τετραευαγγέλου ως λειτουργικού Ευαγγελίου (Ευαγγελισταρίου) και κατά συνέπεια για την εκ νέου αξιοποίηση του χειρογράφου τον ύστερο 13ο αιώνα

152 Spatharakis Ι Corpus fig 24 (Τετραευάγγελο Βατοπεδίου) fig 22 (Πραξαπόστολος Βιέννης)

153 Weitzmann K Galavaris G The Monastery of Saint Catherine v 1 έγχρ πίν V-VI εικ 96-99

δείγμα ανάκλησης προτύπων της laquoμακεδονικής Αναγέν-νησηςraquo αποτελεί το Ψαλτήριο Τάφου 51 (Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων) του οποίου ο διάκοσμος επί-σης αντιγράφει το Ψαλτήριο των Παρισίων149 Ανάλογη τάση εκφράζει το Τετραευαγγέλιο αρ 118 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος το οποίο κοσμείται με εξαίρε-της τέχνης και κλασικιστικού ύφους πορτραίτα των Ευαγ-γελιστών όπως συμβαίνει άλλωστε και με το χειρόγραφο Ιβήρων 5 που μνημονεύσαμε πιο πάνω Το Τετραευαγ-γέλιο της Αθήνας τοποθετείται στα μέσα του 13ου αιώ-να από τις Άννα Μαραβά-Χατζηνικολάου και Χριστίνα Τουφεξή-Πάσχου ίσως όμως να μπορεί να χρονολογηθεί και λίγο μετά δηλαδή το 1261 όταν ανακαταλαμβάνεται η Κωνσταντινούπολη από τους Βυζαντινούς150

H Α Džurova αν και χρονολογεί τον κώδικα της Κορι-τσάς στον 10ο αιώνα αναγνωρίζει πως η εικονογραφία του ευαγγελιστή Ιωάννη όπου εμφανίζεται με την κε-φαλή να είναι στραμμένη προς τα επάνω δηλωτική της θεοπνευστίας του είναι εντελώς ασυνήθιστη για τον 10ο αιώνα και μάλιστα η ίδια παραδέχεται ότι δεν υπάρχουν ανάλογα παραδείγματα τόσο πρώιμα151

Από την άποψη της παλαιογραφίας επίσης είναι δυνα-τόν να επισημανθεί ότι οι επιγραφές που συνοδεύουν τα

149 Βοκοτόπουλος Π Λ Μικρογραφίες των βυζαντινών χειρογρά-φων αρ 17 σσ 74-77

150 Μαραβά-Χατζηνικολάου Α και Τουφεξή-Πάσχου Χ Κατάλο-γος μικρογραφιών τ Βrsquo αρ 5 σ 43-51 και εικ 66 68 70 73 (για τις απεικονίσεις των Ευαγγελιστών)

151 Džurova Α Le Teacutetraeacutevangile Korccedileuml 93 σ 90