•• PERMBAJTJA

8 -- CJEOCRAFIA, LENDA E STUDIMIT, NDARJA DHE NDERLIDHJA ME SHKENCAT E TJERA 77 ------------------------ Forma dhe Madhesia e Tokes

76 SISTEMI DIELLOR DHE TOKA

27 Planetet satelitet dhe trupat e tjere qiellore

25 Rotacioni (Levizja e Tokes rreth Boshtit te vet)

26 Revolucioni (Levizja e Tokes rreth Diel lit)

28 Koha vendore (lokale) dhe zonale

30 PERMBAJTJA E HARTES

32 Paraqitja e Tokes ne Glob dhe Harte

32 Globi

34 Koordinatat Gjeografike dhe lartesia mbidetare

37 Elementet qe paraqiten ne ha rte

40 Orientimi i hartes dhe orientimi ne natyre

43 Percaktimi i vendndodhjes ne ha rte

45 Perberja dhe struktura e tokes

47 Mineralet dhe shkembinjte

50 ZHVILLIMI CJEOLOCJIK I KORES SE TOKES

54 Formimi i relievit ne Toke

55 Levizjet epirogjene dhe orogjene

56 Strukturat tektonike

58 Vullkanet

60 Termetet

60 Sizmografi

62 Proceset e jashtme

63 Alteri mi

64 Proceset e shpatit

66 Erozioni karstik

69 Veprimtaria e ujerave rrjedhese

Veprimtaria e akullnajave ----------------------------- 74

Veprimtaria e eres 77

Veprimtaria e valeve te detit 79

Klasifikimi i relievit 80

Roli i relievit ne veprimtarine e njeriut 82

Perberja dhe struktura e atmosferes 84

Rrezatimi diellor 86

Temperatura e ajrit 88

Shtypja e ajrit 90

Qarkullimet e ajrit ne atmosfere 92

Lageshtia e ajrit dhe reshjet atmosferike 95

Moti dhe klima 700

Ti pat klimatike ne Toke 707

HIDROSFERA 704

Hidrosfera 706

Cikli hidrologjik 706

Oqeanet dhe detet 707

Vetite fiziko-kimike te Detit boteror 707

Levizjet e ujit ne Detin boteror 709

Zhvillimi Bregdetar 777

Ujerat nentokesore 774

Lumenjte 778

Liqenet 727

BIOSFERA 724

POPULLSIA NE BOTE (TOKE) 730

Popullsia ne bote ne Toke 732

Strukturat e popullsise 736

Struktura e popullsise sipas gjinise dhe moshes 736

Struktura racore 738

739 Struktura etnike 747 ----------------------- Struktura ekonomike e popullsise

747 Struktura arsimore e popullsise

742 Levizjet e popullsise

746 Vendbanimet

752 Shtetet, grupimet politike, ekonomike, ushtarake, organizatat etj

754 Ekonomia

756 Kushtet gjeografike per zhvillimin e bujqesise

757 Ind ustria

758 Transporti

760 Turizmi

760 Tregtia

762 MJEDISI CJEOCRAFIK DHE RUAJTJA E Tll

764 Mjedisi gjeografik dhe ruajtja e tij

765 Ndikimi i njeriut ne mjedis

767 Ndryshimet klimatike

768 Shkrirja e akullnajave

768 Shfrytezimi i burimeve natyrore dhe problemet mjedisore

770 Rrezikimi i pyjeve

772 Problemet me ujin ne Toke

773 Menaxhimi i burimeve natyrore

Parathenie

Te dashur nxenes,

Njohurite e fituara me heret mbi natyren dhe shoqerine gjate klases se peste fillojne te zgje­

rohen dhe plotesohen ne kuader te lendes se gjeografise e cila eshte nje disipline e vegante

shkencore. Kjo shkence studion proceset dhe dukurite natyrore e shoqerore qe zhvillohen ne hapesire

dhe kohe. Ne kuader te kesaj lende nxenesit njihen me proceset dhe dukurite ne natyre dhe

ne shoqeri, bashkeveprimin ndermjet tyre dhe rolin e tyre ne transformimin e mjedisit natyror.

Permbajtja e tekstit eshte punuar duke ndjekur kurrikulen e gjeografise per klasen e gjashte e

cila sforcon atributin edukativ qe eshte objektiv po aq i rendesishem sa edhe nxenia e njohu­

rive mbi natyren dhe njerezit.

Njohurite gjeografike qe ofrohen nga autoret brenda tekstit ndjekin nje qasje bashkekohore e

cila i afteson nxenesit per ta kuptuar gjithesine dhe permbajtjen e saj, Token si planet, natyren

dhe mjedisin, njerezit dhe krijimtarine e tyre, bashkeveprimin ne mes njeriut dhe natyres etj.

Duke nxene keto njohuri nxenesit krijojne botekuptime te drejta mbi gjithesine dhe trupat

qiellore, krijimin e sistemit diellor dhe Tokes, proceset dhe dukurite te cilat shfaqen ne natyre,

rolin e njeriut ne transformimin e mjedisit natyror dhe pershtatjen e tij per nevoja te veta etj.

Permbajtja dhe njohurite brenda tekstit kane per synim perveg te tjerash te aftesojne nxenesit

per t'u orientuar ne natyre, per t'i perdorur hartat, per ta perceptuar me lehte hapesiren dhe

kuptuar qe mjedisi natyror eshte krijuar nga nje bashkeveprim dhe evolucion i gjate i ele­

menteve fizike dhe organike i cili megjithate eshte shume i cenueshem nga nderhyrjet e nje­

riut, prandaj si i tille duhet te ruhet dhe perparohet.

Po ashtu, duke nxene njohurite qe ofrohen ne tekst nxenesit, formesojne botekuptimet per

Token si shtepine e perbashket per tere qeniet e gjalla qe jetojne ne tee ne veganti per njerezit

te cilet duhen trajtuar te barabarte dhe te kene te drejtat e njejta per te shfrytezuar te mirat

qe ofron planeti yne, ta kuptojne diversitetin racor, etnik, fetar e kulturor si perparesi e vlere te

shtuar per mbare njerezimin ne bote.

Struktura e tekstit ndjek ne menyre te perpikte permbajtjen e planprogramit (kurrikules) per

klasen e 6-te ku jepen njohurite e gjeografise fizike, gjeografise shoqerore dhe aspekte te

bashkeveprimit njeri-natyre. Ne kuader te gdo njesie mesimore jepen edhe njohuri specifike

per dukuri dhe procese gjeografike te cilat kane per qellim te zgjojne kureshtjen, imagjinaten

dhe rrisin deshiren e vullnetin per gjeografine si lende mesimore.

Tekstin e shoqerojne shume harta, tabela, grafe dhe figura te cilat sherbejne per te ilustruar

same mire permbajtjen e tekstit. Te vetedijshem per mangesite eventuale, autoret mirepresin

verejtjet dhe sugjerimet, te cilat dote merren parasysh gjate ribotimit te tekstit.

Autoret

s

CJEOCRAFIA

6

8

Gjeografia, linda e studimit, ndarja dhe ndirlidhja me shkencat e tjera

Qysh ne koherat e lashta njeriu eshte perpjekur qe ta njohe sa me mire hapesiren ne te cilen ka jetuar. Me kalimin e kohes njeriu nisi ta zgjeroje horizontin gjeografik dhe tentoi te kuptoje ndodhite ne natyre dhe shoqeri. Ai filloi ta pershkruaje rre­thinen kurse ne muret e shpellave nisi te vizatoje objekte natyrore dhe motive nga veprimtaria e tij. Keto paraqesin njohurite e para gjeografike mbi rrethinen. Gjeografia eshte nje nder shkencat mete vjetra. Fjalen "gjeografi" per here te pare e ka perdorur filozofi grek Eratosteni rreth 2200 vite me pare. Kjo fjale e ka prejardh­jen nga gjuha e vjeter greke dhe perbehet prej dy fjaleve: geos - toke dhe grafein - pershkrim.

CJEOCRAFIA

GJEOCAAFIA REGJIONALE

Ndikimet dhe lidhjet ndermjet natyres dhe shoqerise

Objekti i studimit te gjeografise eshte hapesira, proceset dhe dukurite qe zhvillohen ne Toke. Hapesira gjeografike e Tokes perbehet prej kater mbeshtjellesve. Keto jane: litosfera, hidrosfera, atmosfera dhe biosfera. Litosfera eshte mbeshtjellesi i ngurte ose shkembor i cili quhet ndryshe korja eTokes. Hidrosfera eshte mbeshtjellesi ujor i Tokes i cili perfshin te gjitha oqeanet, detet, liqenet dhe lumenjte. Atmosfera eshte mbeshtjellesi i gazte ose ajror i Tokes dhe biosfera eshte mbeshtjellesi i Tokes qe perfshin boten e gjalle ne Toke. Te gjithe keta mbeshtjelles perbejne se bashku te ashtuquajturin mbeshtjelles gjeografik.

Si pas objektit te studimit gjeografia ndahet ne: gjeografine fizike, gjeografine sho­qerore dhe gjeografine regjionale. Gjeografia fizike merret me studimin e vec;orive

te mjedisit natyror ku bejne pjese: relievi, kli­ma, uji dhe bota e gjalle. Gjeografia shoqerore merret me studimin e popullsise, vendbani­meve dhe ekonomise, ndersa gjeografia reg­jionale studion ndikimet dhe lidhjet nderm­jet natyres dhe njeriut ne kuader te teresive te caktuara qe quhen regjione. Edhe pse gjeografia eshte disipline shkencore shume e gjere ajo shfrytezon edhe njohurite dhe tear­riturat shkencore te disiplinave te tjera shken­core si te astronomise e cila studion trupat qiellore, gjeologjise e cila studion mbesht­jellesin shkembor te Tokes, biologjise e cila studion boten e gjalle bimore dhe shtazore, demografise e cila studion popullsine, his­torise, arkeologjise, etnologjise etj. Gjeografia eshte shkence mbi hapesiren e cila na meson per vendet e ndryshme, poziten e tyre, karak­teristikat themelore natyrore dhe shoqerore. Ne e mesojme gjeografine per t'u njohur me poziten e Tokes dhe trupave te tjere qiellore ne

gjithesi. Toka njerezve u siguron kushtet dhe resurset per jete dhe pune. Duke u njohur me kushtet natyrore, verejme se te gjitha pjeset e planetit tone nuk kane kushte te njejta per jete, se disa hapesira jane me shume te banuara e disa me pak etj. Duke mesuar per boten ne te cilen jetojme, ne kultivojme virtytet e tolerances ndermjet njerezve dhe popujve, mesohemi te respektojme diversitetin e kulturave, te racave dhe te etnive.

Eratosteni

FORMADHE MADHESIAE TOKES

agelani vritet ii 27.IV.1521

. '1;.~ . .

Njerezit qysh ne koherat e lashta kane shfaqur interesimin per formen dhe madhesine e Tokes. Per shkak te mungeses se njohurive dhe horizontit te ngushte gjeografik ata dikur kishin bindje te gabuara per formen e Tokes. Disa e mendo­nin ate si nje pllake te rrafshet te rrethuar nga oqeani, kurse disa te tjere mendonin se ate e bartnin kafshet gjigante si balena, elefanti, breshka etj. ldeja per formen e rrumbullaket te Tokes haset te Pitagora qysh ne shekullin VI p.e.s. Deshmite e para shkencore per formen e rrumbullaket te Tokes i jep filozofi grekAristoteli ne shekullin IV p.e.s. Hija gjysmerrethore e cila shfaqet ne Hene me rastin e nxenies se pjeserishme te saj eshte nje nga desh­mite qe e permend Aristoteli. Ai ofron edhe nje deshmi tjeter per formen e rrumbullaket. Si pas tij nese udhetoni kah jugu ndryshon pamja e qiellit me yje, ashtu qe ne qiell paraqiten yje te reja, ndersa disa te tjera nuk duken me. Lundertari portugez Ferdinando Magelani nga viti 1519 deri ne vitin 1522 e beri udhetimin e pare rreth botes dhe desh­moi se Toka e ka formen e rrumbullaket. Duke lundruar prej lindjes kah perendimi ekspedita e tij arriti te kthehej ne ven­din e njete prej nga e kishte nisur udhetimin.

Rio de Zhaneiro 15.Xll.1519

___L_

...__

Udhetimi i Magelanit

Udhetimi mbaroi me 6 s~tator 1522

11

_.l_ Pamje e Tokes nga satelitet artificiale

_.l_ Vrojtimi i anijes si deshmi e

form es sferike te Tokes;

Toka: Siperfaqja: 51 o milione km2

Perimetri i Ekuatorit : 40 000 km Rrezja mesatare: 6 371 km

12

Perimetri meridional 40,008 km

,¥'r~ ,c-- Poli

Perimetri ekuatorial 40,075 km

Yerior

Poli verior

I \ I \

I \ 1 Ekuatori \ -- ~'-------------'-' --ii 12,756 km I \ I I E / \ .S2 I \ I

' """ I ' r- / '-, N ~ ,.. "'

........ _ -✓

P-◊ll jug;;

Pamjet e Tokes te marra nga satelitet artificiale jane deshmite me bindese per formen e rrumbullaket te Tokes. Prandaj forma e rrumbullaket e Tokes sot eshte nje e vertete te cilen e pranojne te gjithe.

Toka ne pole eshte pak e shtypur kurse ne ekuator eshte pak e fry­er, prandaj ajo ka formen e elipsoidit. Kjo forme eshte per shkak te rrotullimit te Tokes rreth boshtit te vet. Boshti i Tokes eshte nje vije e imagjinuar e cila kalon neper qendren e planetit duke bashkuar pol in verior dhe polin jugor.

Siperfaqja e vertete e Tokes eshtejo e rrafshet. Prandaj ajo nuk eshte nje elipsoid i perkryer, por ka formen e cila quhet gjeoid. Modeli i zvogeluar dhe i rrumbullaket quhet glob. Ekzistojne disa lloje te globeve te cilet ndermjet vete dallohen per nga permbajtja. Ne glob paraqitet shperndarja e kontineteve dhe oqeaneve ne Toke.

KONTINENT

UJE 29%

71%

T Rotacioni i Tokes

Toka, gjeoidi dhe elipsoidi

_L

Sfera

Qendra e elipsoidit

A E DINI SE?

Siperfaqja e Tokes eshte 51 o mi lion km2•

Uji ze 71 %, kurse toka 29% te planetit. Oqeanetjane masa te medha ujore ne Toke. Ekzistojne pese oqeane: Oqeani i Qete ose Paqesor, Oqeani Atlantik, Oqeani Indian, Oqeani i Ngrire i Veriut dhe Oqeani Jugor.

Masat mete med ha tokesore ndermjet oqeaneve quhen kontinente. Ekzistojne shtate kontinente. Keto jane: Evropa, Azia, Afrika, Amerika Veriore, Amerika Jugore, Australia dhe Antarktiku.

Pse po/et gjeografikejane me afer qendres se Tokes?

13

Oqeani i Ngrire i . Veriut

An tarktiku

_L Kontientet dhe oqeanet (burimi: Tarbuck et al, 2072)

• Nga tabela te punohet grafiku i siperfaqeve te kontinenteve

Australia Evropa Atarktiku AmerikaJ.

A E DINI SE?

Ne flamu11n oltmptk ndodhen pese 11athe te !tdhur me ngJyra te ndryshme te ct/at s1mbo/1z0Jne pese konttnentet e banuara ne Toke. Ame11ka Ve11ore dfie Jugo re paraqttet se bashku me nJe I reth, p_erdensa paraq1tet Antatkttku I c1/1 eshte I paf3anuar.

- Pyetje dhe detyra

1. Cili filozof i vjeter grek ofron deshmite e para per formen e rrumbullaket te Tokes?

2. C::ka eshte gjeoidi?

3. Permendi kontinentet e botes!

Azia

15

SISTEMI DIELLOR DHE TOKA

16

--Sistemi diellor dhe Toka

Shume heret te njerezit eshte zgjuar kureshtja per qiellin dhe dukurite ne te. Ki­nezet qysh para 5000 vjetesh kane vrojtuar fenomenet dhe dukurite ne qiell. Te­leskopin e pare per vrojtimin e qiellit e ka punuar astronomi italian Galileo Galilei qysh ne shekullin XVII. Gjithesia paraqet hapesiren e madhe dhe te pakufishme ne te cilen ndodhen nje numer i madh i trupave qiellore. Ne trupa qiellore bejne pjese: yjet, planetet,

satelitet, kometat, meteoret dhe asteroidet. Shkenca e cila merret me studimin e gjithesise dhe trupave qiellore quhet astronomi.

Gjithesia ka nje shtrirje te mad he dhe kufijte e saj nuk di hen. Distancat ndermjet trupave qiellore jane shume me te medha se distancat ndermjet vendeve ne Toke prandaj ato maten me vite drite. Nje vit drite paraqet distancen te cilen e kalon drita duke levizur me shpejtesi prej 300 000 km/s.

Yjet jane trupa qiellore te zjarrte ne gjendje te gazte. Ata rrezatojne drite dhe nxehtesi. Ylli me i afert i Tokes eshte Dielli i cili ndodhet mesatarisht 150 milione kilometra larg prej Tokes. Pas tij ylli tjeter me i afert eshte Proksima Kentauri, rreth 4,3 vite drite larg Tokes.

Yjetjane trupa qiellore qe kane madhesi dhe ngjyra te ndryshme. Ekzistojne yjet e verdha, te kuqe, te kaltra dhe te bard ha. Yjet e kuqe jane mete ftohta kurse yjet e kaltera jane mete ngrohta. Yjet me madhesi te vogel i quajme "Yje xhuxh-e" ndersa yjet e med ha i quajme "Yje gjigante': Yjet mete med ha per te cilat dihet deri sot e kane diametrin rreth 2 600 here mete madh se te Diel lit.

__ 7 · ·.· l¥ . . . . . • \

~'*· . ~--..:, ·r· . S1 quhen shkencetmet qe e stud10Jne gJJthesine?

... ;-1, .' GALILEO CiALILEI

.,J

Secili yll ne qiell i takon ndonje yjesie. Ne qiell ka gjithsej 88 yjesi, por te cilat nuk verehen nga te gjitha vendet e Tokes. Keshtu, per shembull banoret e Amerikes Jugore, Afrikes Jugore dhe Australise nuk mund te shohin yjesite qe i shohim ne nga Kosova dhe Evropa. Me bashkimin e yjeve mete ndritshme brenda nje yjesie krijohen formate cilat u perngjajne kafsheve te ndryshme, gjesendeve apo figurave njerezore. Yjesite mete njohura jane: Arusha e Madhe dhe Arusha e Vogel, Karroca, Virgjeresha, Shigjetari, Orioni etj.

19

HULUMTO

Hulumto duke vrojtuar qiellin gjate dites dhe

Ne yjesine e Arushes se Vogel ndodhet Ylli Polar. Gjate neteve te kthjelleta ne baze te ketij ylli mund te percaktohet drejtimi i veriut. Galaktikat jane sisteme yjore te cilat perbehen nga qindra miliar­da yje. Astronomet mendojne se ekzistojne rreth 100 miliarde galak­tika. Galaktika jone njihet si "Rruga e Qumeshtit': Ka rreth 200 miliarde yje, ndersa kur e veshtrojme gjate neteve te kthjelleta ajo ka pam­jen e nje mjegullnaje te zgjatur te cilen populli e ka quajtur "Kashta e Kumtrit" ose "Rruga e Qumesh­tit'~

Galaktikat kane forme dhe madhe­si te ndryshme. Ato mund te kene forme te spirales, eliptike dhe te c;rregullt. Shu mica e galaktikave kane forme eliptike. Galaktika jone ka forme spirale me diameter rreth 100 000 vite drite. Te gjitha trupat qiellore brenda galaktikes sone rrotullohen rreth qendres se saj. Ylli me i afert i Tokes eshte Diel Ii. Ne te zhvillohen reaksione kimike gjate te cilave lirohet sasi e mad­he e energjise. Drita prej Diel lit ne Toke arrin per 8 minuta. Ne siperfaqen e Diel lit temperatura arrin ne 6 ooo °C ndersa ne brendesine e tij ajo arrin deri ne 15 milione 0 C.

A E DINI SE?

Die/Ii perben 99.8% te mases se sistemit die/for. Perbehet pre) hidrogjenit me 73,4%, helium it me 25% dhe elemeneve te tjera me 7,6%. Hidrogjeni eshte gazi me i perhapur ne gjithesi. Nuk ka ngjyre dhe ere. Heltumi po ashtu eshte i pangjyre dhe nuk digjet.

20

Ku qendron dallimi ndermjet planeteve te brendshem dhe te jashtem?

Dielli me gravitetin e fuqishem i terheq planetet, satelitet, aster­oidet dhe kometat qe te rrotullohen rreth tij. Te gjithe keta trupa se bashku perbejne sistemin diellor. Planetet jane trupa qiellore te ftohte, me forme te rrumbullaket te cilet nuk kane drite dhe nxehtesi por ate e marrin prej Diel lit. Ata ne te njejten kohe rro­tullohen rreth boshtit te vet, rreth Diellit dhe se bashku me te rreth qendes se galaktikes.

Planetet, satelitet dhe trupat tjere qiellore Planetet e sistemit diellor jane: Merkuri, Venera, Toka, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani dhe Neptuni. Deri ne vitin 2006 edhe Plutoni eshte konsideruar si planet. Pas ketij viti astronomet per shkak te madhesise se vogel, te rrotullimit dhe te largesise nga Dielli, kane rene ne ujdi qe ate ta kategorizojne ne grupin e "Planeteve xhuxhe':

Sipas pozites ndaj Diellit, madhe­sise dhe perberjes, planetet nda­hen ne te brendshem dhe te jashtem. Planetet e brendshem jane me afer Diellit, jane me te vegjel dhe ndodhen ne gjendje te ngurte. Keta jane: Merkuri, Venera, Toka dhe Marsi. Planetet ejashtem jane mete medhenj, jane me larg Diel lit dhe ndodhen ne gjend­je te gazte. Keta jane: Jupiteri, Sat­urni, Urani dhe Neptuni.

Satelitet jane trupa qiellore te cilet rrotullohen rreth planeteve. Pamje nga s perfaqja e Marsit Ata mund te jene natyrore dhe artificiale. Satelitet natyrore jane

percjelles te planeteve. Keta jane trupa te ftohte qe rrotullohen rreth planeteve dhe se bashku me ta edhe rreth Diellit. Dy plan­etet e sistemit diellor qe nuk kane satelite jane Merkuri dhe Ven­era.

PERSERIT

Permendi trupat qiellore te

sistemit diellor.

A E DINI SE?

•

Fobosi eshte nje nga dy satelitet natyrore te Marsit. Ka forme te r;rreg ­ullt (foto). Sateliti tjeter i Marsit eshte Demasi.

21

Njeriu per qellime te ndryshme ka lansuar ne gjithesi edhe satelite artificiale. Ekzistojne satelite te ndryshem te cilet shfrytezohen per nevoja te studimit te klimes dhe parashikimit te motit, per studime astronomike, per percaktimin e sakte te oozites se njerezve ne Tokes, per nevoja ushtarake etj.

A E DINI SE?

Ne vtttn 2005 eshte re realtzuar udhettmt t pare tunsttk ne gJtthest. Ne dttet e sotme <;do tunst qe paguan 20 mt/tone dollare mund te udhetoJe me anue kozmtke ne gJtthest.

A E DINI SE?

Shume kratere ne Henejane emertuw sipas shkencetareve boterore. Mei njohuri eshte krateri i Njutonit i cili eshte i tile/le 7 250m.

Hena eshte sateliti i vetem natyror i Tokes. Ajo eshte larg Tokes 380 000 km. Hena eshte nje trup i erret, i ftohte dhe i ngurte, qe ndric;ohet nga Dielli. Hena nuk ka atmosfere. Siperfaqja e saj eshte jo e rrafshet, e mb­uluar me shume kratere te cilatjane krijuar nga godit­jet e meteoreve.

Per shkak te ndryshimit te vazhdueshem te pozites se Diel lit, te Tokes dhe te Henes, kete te fundit nee shohim ne forma te ndryshme te cilat quhen fazat e Henes. Keto jane: Hena e Re, Katershja e Pare, Hena e Plote, Katershja e Fundit. Kalimi nga nje faze ne fazen tjeter te Henes behet per 7 dite, 9 ore e 11 minuta. Ndersa Hena kalon neper kater fazat e lartper­mendura per 29 dite e 12 ore ose ben nje muaj kalendarik. Edhe Hena sikurse planetet dhe yjet ben disa lloj levizjesh. Ajo rrotullohet rreth boshtit te vet, rreth Tokes dhe se bash­ku me Token rreth Diel lit.

Hena rrotullohet rreth boshtit te vet per te njejten kohe per te cilen ajo rrotullohet rreth Tokes. Prandaj, gjate rrotullimit ajo gjithmone mete njejten ane eshte e kthyer kah Toka. Ne momentin kur Hena gjate rrugetimit te saj ndodhet nderm­jet Tokes dhe Diel lit, e pengon driten diellore per te arritur ne Toke. Kjo dukuri paraqitet rralle dhe zgjat vetem disa mo­mente dhe njihet si zenia apo Eklipsi i Diellit. KurToka ndod­het ndermjet Diel lit dhe Henes dhe e mbulon kete te fundit me hijen e saj atehere ndodh zenia ose Eklipsi i Henes.

EklipsiiDiellit

EklipsiiHenes

Fazat e eklipsit ti! Hifnifs

1 Eklipsi (zenia) i Diel/it dhe i Henes

----1 Fazat e Henes

23

Asteroidetjane trupa qiellore te erret dhe te ftohte, kane forme te c;rregullt dhe rrotullohen rreth Diellit. Mendohet se ka rreth 20 000 asteroide. Shumica e tyre ndodhen ndermjet Marsit dhe Jupiterit. Per nga madhesia ata mund te jene shume te ndryshem. Ka me diameter prej vetem disa dhjetera metra e deri ne disa qindra kilometra.

_l_

Kometat jane trupa qiellore te te cilet dallojme koken apo berthamen e kometes dhe bishtin e zgjatur. Prandaj ne popull quhen si "yjet pikuese': Koka e kometes per­behet nga perzierja e gazrave, pluhurit dhe copezave te ngurta. Kur i afrohen Diellit ato avullohen duke liruar nje pjese te gazrave dhe pluhurit. Nga keta avuj krijohet bishti i kometes.

MENDO

Form a e c;rregullt e asteroideve

_l_ Krateri i meteorit neArizona (ShBA)

24

Kometa me e njohur eshte Kometa e Hallejit. Ajo rro­tullohet rreth Diellit dhe here pas here i afrohet Tokes. Ne keto raste ajo mund te shihet me sy te lire. Kalimi i kesaj komete aferTokes behet c;do 76 vjet.

Meteoretjane copeza shkembore te madhesive te ndryshme qe jane krijuar nga shkaterrimi i kometave dhe asteroideve. Shpeshhere keta trupa nga hapesira nderplanetare depertojne ne atmos-feren e Tokes. Ne shumicen e rasteve, ata ne kontakt me ajrin digjen, ndersa rrallehere bien edhe ne Toke. Kur bien ne Toke atehere quhen meteorite.

- Pyetje dhe detyra

C::ka jane yjet?

Si ndahen planetet?

Cilatjane karakteristikat e planeteve te brendshem?

ROTACIONI (LEVIZJA E TOKES RRETH BOSHTIT TE VET)

AE DINI SE?

Bima e lulediellit quhet me kete emer sepse Ju/et e saj drejtohen kah Die/Ii dhe e percjellin prej lindjes kah perendimi.

Mendohet qe sumeret, nje popu/1 i vjeter i Mesopotamise, te paret filluan te matin kohen pothuajse ne menyre te njejte me ate qe ne e matim sot. lnstrumentet e para per matjen e kohes ishin oret

· e, ujore dhe te zallit.

Rotacioni eshte rrotullimi i Tokes rreth boshtit te vet. Toka nje rro­tullim e kryen per 24 ore. Kjo do te thote se Toka per nje dite e ben nje rrotullim per 360°. Ajo rrotullohet prej perendimit kah lindja.

Te gjitha pikat ne siperfaqen e saj rrotullohen ne drejtim te lindjes, por jo me shpejtesi te njejte. Me shpejt rrotullohen pikat qe ndodhen ne ekuator, kurse duke shkuar kah polet shpejtesia e rrotullimit vjen duke u zvogeluar. Pasojat e rotacionit jane: nder­rimi i dites dhe i nates, levizja e dukshme ditore e Diel lit dhe koha lokale (diellore).

Gjate rotacionit rrezet diellore ndric;ojne vetem gjysmesferen e cila eshte e kthyer kah Dielli. Ne kete gjysemsfere eshte dita,

ndersa ne gjysemsferen tjeter e cila nuk ndric;ohet nga drita diellore eshte nata. Per shkak te rrotullimit te Tokes rreth Diel lit prej perendimit kah lindja dita fillon me agun e Diellit ne lindje dhe perfundon me muzgun e tij ne perendim.

Levizja e perditshme e Diel lit prej lindjes kah perendimi eshte levizje e dukshme e cila paraqitet per shkak te rrotullimit te Tokes rreth Diellit prej perendimit kah lindja. Kjo eshte e ngjashme me levizjen e dukshme te drunjve apo shtepive ne drejtim te kundert me levizjen e automobilit me te cilin jeni duke udhetuar.

25

N

Kure veshtrojme Diellin, verejme qe ai paraqitet ne lindje, dalengadale ngritet mbi horizont dhe pastaj leshohet kah perendimi. Kur Dielli arrin piken mete larte mbi qiellin e veshtruesit atehere themi qe ai ndodhet ne zenit.

REVOLUCIONI (LEVIZJA E TOKES RRETH DIELLIT)

Revolucioni eshte rrotullimi i Tokes rreth Diellit. Toka rrotullohet rreth Diellit prej perendimit kah lindja neper rrugen ose orbiten e cila quhet ekliptike. Shpejtesia mesatare e levizjes eshte 30 km/s. Revolucioni zgjat 365 dite e gjashte ore ose nje vit. Pasojat e rrotullimit te Tokes rreth Diel lit jane: kohezgjatja jo e njejte e dites dhe e nates, nderrimi i stineve te vitit dhe brezat e nxehtesise.

Boshti i Tokes ndaj rrafshit te ekliptikes krijon kendin prej 66,5°. Gjate vitit hemis­fera veriore dhe jugore ndric;ohen ne menyre jo te njejte, prandaj ndryshon edhe kohezgjatja e dites dhe e nates. Dy here gjate vitit, me 21 mars dhe 22 shtator, kufiri i ndric;imit kalon neper pole. Dita dhe nata kane gjatesi te njejte dhe keto njihen si ekuinoksi pranveror dhe vjeshtor. Pas ekuinoksit pranveror, dita ne hemis-

feren veriore zgjatet me shume

Aheli Periheli

se nata. Dita me e gjate dhe nata me e shkurte jane me 21 qershor dhe ky eshte solstici veror ne hemisferen veriore. Ne te njejten kohe ne hemis­feren jugore eshte solstici dimeror. Dita me e shkurte dhe nata me e gjate eshte me 22 dhjetor dhe ky eshte solsti­ci dimeror. Ne te njejten kohe ne hemisferen jugore eshte

Solstici veror Dita me e gjate e vitit ne hernisferen veriore eshte 21 qershori, ndersa ne hernisferen jugore eshte 22 dhjetori

,

Vrojtues i

w

Hernisfera veriore

Ekuinoksi Dy <lite ne vit: 21 marsi dhe 23 shtatori e kane diten dhe

~ naten te barabarte.

~ Solstici dimeror Dita me e shkurter ne hernisferen veriore eshte me 22 dhjetor, ndersa ne

S hernisferenjugore me 21 qershor

solstici veror.

Sasia e nxehtesise te cilen e merrToka varet nga kendi i renies se rrezeve te Diellit. Kur bien me kend te drejte (pingul) ato e ngrohin me shume. Vi­jat ne veri te ekuatorit deri te te cilat rrezet e diellit bien me kend te drejte quhen tropiku verior dhe tropiku ju­gor.

26

Per shkak te ndryshimit te pozites se Tokes ndaj Diel lit dhe kendit te ndry­shem te renies se rrezeve te diellit vjen deri te shperndarja jo e njejte e

nxehtesise. Dallimet ne ngrohje si dhe ne kohezgjatjen jo te njejte te dites dhe te nates kushtezojne paraqitjen e stineve te vitit. Ndryshimet hasen sidomos ne pjeset e mesme te hemisferes veriore dhe jugore ku dallohen qarte kater stinet e vitit: pranvera, vera, vjeshta dhe dimri.

Per shkak te kohezgjatjes jo te njejte te dites dhe nates si dhe kendit te renies se rrezeve te Diel lit ne Toke paraqiten edhe brezat e nxehtesise. Keta jane: brezi i va­pes, brezi i mesem verior, brezi i mesem jugor, brezi i ftohte verior dhe brezi i ftohte jugor.

• t

Dimri Pranvera Vera Vjeshta Ditet jane te shkurtra, Ditet fillojne te te ftohta dhe te erreta. ngrohen. Nata eshte Mund te kete ngrica, e fresket. Ka reshje.

Ditet jane te nxehta dhe te gjata. Reshjet bien pasdite ose nuk bien fare.

Ditet jane te fresketa dhe ne mengjes ka mjegull.

bore.

go· 30•

Ditet, shpeshhere shoqerohen me shi.

Brezat e ngrohtesise (burimi: Lutgens, et al, 2076)

Revo/ucioni i Tokes dhe stinet e vitit

i

21-22 qershor 1 Ne rnesdite, rrezet e

Diellit bien pingul ne tropikun e veriut. Ne hernisferen veriore fillon vera, ne ate jugore dirnri.

1

2 ~e-;:e:~:t~~~ezet e Diellit bien pingul ne ekuator. Dita dhe nata j ane te barabarta ne gjithe Token.

4

r

Dielli

2

21-22 dhjetor 3 Ne rnesdite, rrezet e

Diellit bien pingul ne tropikun e jugut. Ne hernisferen jugore fillon vera, kurse ne ate veriore fillon dirnri.

Boshti i Tokes Toka rrotullohet rreth boshtit te im\ uar

:\. Orbita e Tokes Rruga ne te cilen Toka rrotullohet rreth Diellit

Ne rnesdite, rrezet e Diellit bien pingul ne ekuator. Dita dhe nata jane te barabarta ne gjithe Token. 27

KOHA VENDORE (LOKALE) DHE ZONALE

:(!J i::: il) :il) ,.., ,J:::I

1'~ , I

I

. , ,

180° 165° 150° 135° 120° 105° 90°

+ 11 ± 12 -11 -10 -9 -8 - 7 -6

30°

-2

e secilin vend ne Toke eshte atehere kur Dielli ar­rin piken e te larte ne qiell. Ne vendet, te cilat ndodhen ne perendim te endit mbi te cilin ndodhet Dielli, mesdita dote jete me vone, n , ersa ne vendet qe jane ne lindje te tij mesdita tanime ka kaluar. ielli e arrin piken mete larte ne qiell se pari ne Sofje, pastaj ne rishtine dhe me pastaj ne Rome. Prandaj dote thote qe koha I kale ose vendore percaktohet nga kalimi i dukshem ditor i Diel Ii mbi vendin e caktuar.

C::do pike, vend apo men ian ka kohen e vendit prandaj i bie qe sa eshte numri i meri ·aneve ka po aq kohe lokale te cilat llogariten permes ores diel re. Levizja e mad he e njerezve sjell probleme dhe shtron nevoj" n per llogaritjen e kohes ne nivel global.

I, C .... C a

4

' C

""C . ~ a

"' ~ 15° 0

-1 0

~ 1 :(1)

PM 1a ~~ ........... ~ ........... ~ ......... ~ ............ ~ .......... -.,....._...........,,.....___......._,_~ ............ ~ .......... ~-i:::

+1'

... a 2 ) .. .., ► ~ 15° 30° 45° 60° 75° go·

+1 +2 +3 +4 +5 +6

w

105° 120° 135°

+7 +8 +9 +10 +11

(/]

(l)

~ N ,......,

I

\

Kur Token e rrumbullaket prej 360° e nda­jme per 24 ore (nje dite) del qe ne c;do 15° te gjatesise gjeografike ka nje zone te oreve. Koha zonale caktohet nepermjet kohes lokale te meridianit te mesem. Kufiri i dates sherben per te treguar ka­limin nga nje date ne daten tjeter. Ky kufi ndjek meridianin 180°. Nese e kalojme kufirin e dates prej lindjes kah perendimi ose ne drejtim te kundert te rotacionit te Tokes atehere e kapercejme nje dite sipas kalendarit.

.,.., : Kosova i takon zones kohore te .S : Evropes se Mesme. :(1) I

,.0 I

s: o , .~ ·--:(1)

'"d .. - -i::: \

, I

I

\

\

I

I ,

mo· ±12

- Pyetje dhe detyra

1. Ci lat levizje i ben Toka?

2. Permend pasojat e rotacionit.

3. C::ka eshte revolucioni dhe cilat jane pasojat?

4. Cila stine fillon me 22 dhjetor ne hemisferen jugore?

29

•• PERMBAJTJA E

•• HARTES

30

·· ··· , ..... .. ,

,-

.--- - .-.. ,_~---~~~

,- ....

• • • •• , ... .... o • •• •

,. -,... ,-

-...:::-

---- ,... - ._, -:--

,._

PARAQITJAE TOKES NE GLOB DHE HARTE

A E DINI SE?

Eartha eshte globi me i madh i ndertuar i cili rrotullohet rreth boshtit te vet. fshte punuar ne shkalle 7:7 000 000 dhe ka diameter 72.5 metro. Peshon 2500 kg.

Per shekuj me radhe, gjeografet kane perdorur hartat si vegla per te paraqitur informacionet hapesinore dhe per te analizuar raportet ndermjet tyre. Harta eshte paraqitje e zvogeluar e siperfaqes se Tokes. Harta tregon nje teme te caktuar ne ndonje hapesire gjeografike, p.sh.: reshjet, rruget, elemente politike si kufijte, shtetet, em rat gjeografike etj.

Globi

Globi eshte paraqitja e zvogeluar e Tokes ne sfere. Perparesia e glob it eshte se ruan formen e vertete te Tokes, por mange­sia e tij eshte se nuk mund te paraqiten siperfaqe te vogla dhe me detaje.

Ndryshe nga globi, harta nuk tregon formen e vertete te Tokes, por mund te punohen harta me shkalle te zvogelim­it shume te madhe, me c;'rast paraqitet siperfaqe e vogel por me detaje te shumta. Gjate paraqitjes ne harte gjith­mone duhet pasur parasysh shkallen e zvogelimit. Shkalla e zvogelimit perkufizon siperfaqen e Tokes e cila paraqitet ne harte.

Shkalla e zvogelimit paraqet raportin e zvogelimit te gjate­sise dhe siperfaqes prej natyres ne harte. Pra, tregon sa here eshte zvogeluar nje siperfaqe apo gjatesi pert'u paraqitur ne ha rte ose plan. Nese shkalla e hartes eshte 1:100000 atehere objektet e paraqitura ne ha rte jane zvogeluar 100000 here. Shkalla mund te paraqitet numerikisht dhe grafikisht. Sh­kalla grafike perdoret per qellime praktike, ku gjatesia mund te matet menjehere.

1:100,000 2 0 2 4 6 8 10

kilometra

Leximi i shkalles se zvogelimit behet duke marre parasysh njesine e njejte ne ha rte dhe natyre. P.sh.:te shkalla 1:100000, 1 cm ne ha rte = 100000 cm ne natyre (1000 m ose 1 km); 1 mm ne ha rte= 100000 mm ne natyre.

Hartat me shkalle te vogel dhe shkalle te mesme quhen harta gjeografike. Ato kane shkalle me te vogel se 1 :200000. Punohen ne forme te atlaseve, harta te murit etj., ku paraqiten siperfaqe te medha te Tokes si kontinentet, regjionet e medha etj.

Hartat me shkalle te madhe quhen harta topografike. Ato punohen ne shkalle nga 1:10000 deri ne 1 :200000. Ne keto harta ne menyre te detajizuar paraqitet relievi, hidrografia, vendbanimet, rruget etj. Per shkak te shkalles permbajne shume elemente te realitetit hapesinor.

Hartat me shkalle deri 1 :5000 quhen plane. Keto harta perdoren per planifikim te vendbanimeve, rrugeve, sistemeve te ujitjes, ujesjellesve etj.

MBANIMEND

(a) 1 :25,000 ---- (c) Okm .2 .4

(b) ----Okm 1 2

Efektet e shkalles se zvogelimit ne siperfaqe dhe detaje

----Okm 2 4

on

----Okm 10 20

clrnsetts

Bay

33

KOORDINATAT GJEOGRAFIKE DHE LARTESIA MBIDETARE

MESONI MESHUME

Percaktimi i pozites se nje vendi ne Toke, globe ha rte behet permes koordinatave gjeografike. Koordinatat gjeografike funksionojne sikur sistemi koordinativ ne matematike, i cili perbehet nga dy boshte, te cilat kane nje pikenisje (piketakim). Ne glob dhe harte paraqiten vija horizontale e vertikale te cilat perfaqesojne paralelet dhe meridianet. Paralelet jane rrathe koncentrike te cilet pershkojne Token prej lindjes ne perendim (anasjelltas). Paralelet bashkojne pikat me gjeresi te njejte gjeografike. Per shkak te formes se Tokes, paralelet nuk kane gjatesi (perimeter) te njejte. Meqenese Toka eshte e zgjeruar ne ekuator, atehere, ekuato­ri eshte paraleli me i madh ne Toke, me perimeter prej 40,075 km. Ekuatori e ndan Token ne dy hemisfera, ne ate veriore dhe ate jugore.

180"

gjeresise gjeog rafike

20°N

Merid ianet e gjatesise gjeografike

90' E

Meridianet jane vija te cilat bashkojne Polin e Veriut me Polin e Jugut. Meridianet bashkojne pikat me gjatesi te njejte gjeografike. Me­ridianet i prejne paralelet, perfshire edhe ekuatorin ne kend prej 90°. Per shkak te drejtimit te meridianeve, gjatesia e tyre eshte gati e njejte. Meridiani kryesor eshte ai i Grinuic;it, i cili ka­lon neper Lander (Angli). Meridiani fillestar i Grinuic;it e ndan Token ne dy hemis­fera: lindore dhe perendi­more.

Paralelet dhe meridianet ndertojne rrjetin e koordi-natave gjeografike. Duke

perdorur paralelet dhe meridianet percaktohet gjeresia gjeografike dhe gjatesia gjeografike. Nocionet gjeresi dhe gjatesi gjeografike jane perdorur qe ne shek. I (p.e.s), kurse i pari qe i permendi ishte Eratosteni.

VIII polar

Sistemi i koordinatave gjeografike (burimi: Cetis et al, 2074)

Gjeresia gjeografike eshte kendi qe formohet ne mes te ekuatorit dhe pikes se dhene ne drejtim te veriut apo jugut. Gjeresia gjeografike pranon vlera deri ne 90. Me 90° paraqitet Poli i Veriut, kurse me -90° paraqitet Poli i Jugut. Ekuatori e ka gjeresine gjeografike 0°. Gjatesia gjeografike eshte kendi ne mes dy merid­ianeve ne drejtim te lindjes apo perendimit. Gjatesia gjeografike pranon vlera deri ne 180° ne lindje dhe perendim. Gjatesia gjeografike e ka pikenisjen nga meridiani fillestar i Grinuic;it (0°), i cili kalon neper Observatoriumin Mbreteror ne Grinuic; te Landres.

Boshti

Poli Verior ne 90°N

MESONI MESHUME

_____..,,-,.s;;,:::::==::::::~- gjeresi gjeografike

Lartesia mbidetare paraqet lartesine e pikes ne raport me nivelin e detit. Nive-li i detit paraqet piken zero. Dallohet lartesia absolute mbidetare dhe larte­sia relative mbidetare. Lartesia abso­lute mbidetare paraqet diferencen ne lartesi ne mes pikes (kuotes) ne Toke ne raport me nivelin e detit. Pika me e la rte ne Kosove eshte Gjer­avica (ne Bjeshket e Nemuna), larte-

sia te se ciles eshte 2,656 m. Ekziston edhe maja e Rudokes ne Malet e Shar­

rit (ne kufi me Maqedonine), lartesia e se ciles eshte 2,658 m. Ne kete rast difer­

enca prej 2,656 metrave paraqet lartesine absolute mbidetare. Nese bejme ndonje kra­

hasim te lartesive te pikave ne natyre, duke mos marre per baze nivelin e detit, atehere, behet fjale

per lartesine relative mbidetare. Nese, lartesia mbidetare e qendres se Prishtines eshte 600 metra, kurse lartesia e majes se

Lubetenit eshte 2.498 metra, atehere diferenca ne mes Prishtines dhe Lubetenit paraqet lartesine relative mbidetare, ne rastin konkret 1.898 metra. Pra, lartesia relative mbidetare tregon lartesine e ndonje pike (kuote) ne natyre ne raport me ndonje pike (kuote) tjeter, por jo nivelin e detit.

35

1 Lartesia absolute

mbidetare

Ne harte eshte e mundshme te behet percaktimi i largesise se dy vendeve duke perdorur harten. Shkalla e zvogelimit tregon raportin e zvogelimit te objekteve prej natyres ne ha rte. Nese ne harten me shkalle 1 :1.000.000 distanca Prishtine-Prizren eshte paraqitur me 6 cm, atehere largesia ajrore eshte 60 km.

DN = DH• P = 6cm • 1000000 = 6000000cm

DN = 6000000cm = 60000m = 60km

Sa eshte shkalla e hartes nese distanca ne natyre eshte 15 km, ndersa distanca ne harte eshte 5 cm?

- Pyetje dhe detyra

1. C::ka jane paralelet dhe meridianet?

2. C::ka eshte gjeresia dhe gjatesia gjeografike?

3. <::fare numra pranon gjeresia dhe c;fare gjatesia gjeografike?

4. Cili eshte dallimi ndermjet lartesise mbidetare absolute dhe relative?

5. Gjeni lartesine mbidetare absolute te shkolles suaj. <::fare lartesie relative ka me majen e Gjeravices?

j10j i 50

Jl i 0

ELEMENTET QE PARAQITEN NE HARTE Elementet te cilat paraqiten ne harte varen nga tematika e hartes dhe shkalla e zvogelimit. Pjesa me e madhe e hartave te punuara jane harta tematike, te cilat kane nje teme kryesore, ndersa elementet e tjera jane ndihmese. Te gjitha objektet te cilat paraqiten ne harte jane ne forme pike, vije dhe poligoni. Gjate perpilimit te hartes me rendesi jane edhe ngjyrat, shrafurat etj. Perzgjedhja e ng­jyrave behet sipas standardeve hartografike. Disa prej ngjyrave te perdorura ne

harte jane: e kalter per hidrografine; e kafe per izohipset; e zeze per paraqitjen e objekteve natyrore, objekteve te

~ ndertuara dhe emertimet; e gjelber pervegjetacion; e hi rte per paraqitjen e hijeve ne harte; e verdhe per paraqitjen e objekteve te ndritshme etj. Hanatopogcafike ~~

SiJJerfaqe imagiinare

Niveliidetit

50 100km

D

C

B

A

Ne harte paraqiten elementet matematike, gjeografike dhe tematike, si dhe elementet plotesuese. Elementet matematike te hartes jane: shkalla e zvogelimit, baza gjeodezike, projeksionet hartografike dhe sistemet e koordinatave. Keto elemente mundesojne percaktimin e pozites gjeografike, matjen e gjatesive, te siperfaqes etj. Elementet plotesuese te hartes jane: titulli, autori, legjen-da, data, orientimi, rrjeta dhe shkalla. Elementet gjeografike jane elemente te ndryshme naty­rore dhe shoqerore te cilat hasen ne siperfaqen e Tokes. Keto elemente kane forme, madhesi dhe pozite te caktuar ne natyre. Relievi ne harte paraqitet ne varesi te shkalles se hartes. Ne hartat me shkalle te madhe per paraqitjen e relievit perdoren: kuotat, izohipset, simbolet, vizatimi apo hijezimi, modeli digjital i relievit, shkalla hipsometrike me ngjyra etj. Kuotat jane pika me lartesi absolute mbidetare. lzohipset jane vija te cilat bashkojne vendet me lartesi te njejte mbidetare. Ndersa per thellesi te njejte perdoren izobatet. lzohipset paraqiten me ngjyre kafe. Te harta me izohipset dallohet ekuidistanca dhe intervali. Ekuidistanca eshte largesia vertikale e izohipses dhe eshte uniform ne gjithe harten. Ndersa intervali paraqet distancen horizontale ndermjet izohipseve. lntervali varet nga pjerresia e terren­it. Ne vende fushore me pjerresi te vogel, intervali eshte i

madh, ndersa ne vendet malore me pjerresi te mad he intervali eshte i vogel. Pervec; izohipseve dhe kuotes, relievi paraqitet me model digjital te relievit (MOR), vizatime, hijezim, shkalle hipsometrike te ngjyrave etj.

37

38

_L

Paraqitja e relievit me vizatim, hijezim dhe shkalle hipsometrike me ngjyra

A. PAMJE PERSPEKTIVE

B. HARTE TOPO

_L Relievi dhe menyra e paraqitjes ne harten topografike (burimi: Busch et al, 2075)

Hidrografia paraqitet me ng­jyre te kalter. Rrjedhat ujore, liqenet dhe detet paraqiten ne shkalle te zvogeluar pa hum­bur formen e tyre. Pervec; rr­jedhave ujore ne harta paraqit­en edhe burimet (me ane te pikes), rrjedhat e perkohshme (me vije te kalter te nderprere), ujerat nentokesore etj.

Vegjetacioni paraqitet me ngjyre te gjelber. Shpeshhere ne harta te ndryshme vegjeta­cioni paraqitet vetem me ane te poligonit, pa saktesuar llojin e drunjve.

Vendbanimet paraqiten ne varesi te shkalles se hartes. Ne harta me shkalle te mad­he mund te paraqiten edhe shtepite me poligone te vogla. Ndersa ne hartat me shkalle te imet vendbanimet paraqiten si nje poligon i vetem ose me ane te pikes me dimensione te caktuara qe mund te tregoje numrin e banoreve.

lnfrastruktura paraqitet me ane te shenjave te ndryshme hartografike. Rruget mund te paraqiten me vija te ndryshme ne varesi te kategorise se rruges. Ekzis­ton vije e vec;ante per hekurudhen, aeroportet, antena te komunikacionit etj.

Kufijte paraqiten me vija te zeza ose te kombinuara mete kuqe, shpeshhere vija te nderprera me pika. Ne harta paraqiten edhe toponimet (emervendet). Ne fund duhet theksuar se, perkunder qe ka standarde hartografike, autoret e ndryshem mund te zgjedhin vija e shrafura te ndryshme, por te gjitha duhen shpjeguar ne legjenden e hartes.

39

ORIENTIMI I HARTES DHE ORIENTIMI NE NATYRE

Perdorimi i hartes nuk mund te behet pa orientimin e saj. Orientimi i hartes eshte i rendesishem si ne perdorimin civil, ashtu edhe ne ate ushtarak. Njeriu duke verejtur dukuri dhe procese natyrore ka krijuar njohuri rreth pozites se tyre ne raport me anet e horizontit. P.sh.: Diel Ii I ind gjithmone ne lindje e perendon ne perendim. Ne hemisferen veriore kulminon ne zenit ne jug. Po let ruajne poziten e tyre veriore dhe jugore. Orientimi gjeografik ka te bej me gjetjen e veriut gjeografik. Per shkak te fushes mag­netike te Tokes, veriu konsiderohet drejtimi kryesor. Nese ktheheni nga veriu, ne anen e djathte e keni lindjen, ne anen e majte perendimin, ndersa prapa e keni jugun. Veriu mund te percaktohet me objekte apo fenomene ne natyre, harte apo busull.

VP

V

J _J_

VL

Anet kryesore te horizontit

_J_

Busul/a

Orientimi topografik behet permes topografise se relievit dhe paraqitjes se tyre ne harte. Zakonisht behet per orientim mete sakte, duke gjetur objektet mete dallueshme.

Orientimi me ane te rruges dhe me ane te lumit (burimi: Markoski, 2076)

Orientimi taktik perdoret ne sport, ekspedita, ushtri etj. Ky orientim behet per te vleresuar lokacionin tuaj (poziten) ne raport me detyrat dhe aktivitetet e paracaktuara.

VIII polar

Anet e horizontit ne natyre mund te percaktohen ne disa menyra:

---

Dielli lind nga lindja e perendon nga perendimi. Ne mesdite, kur Diel Ii eshte ne zenit tregon jugun. Por beni kujdes, sepse gjate revolucionitToka merr pozite te tille qe nga pozicioni i sakte i lindjes mund te ndryshoje deri ne 22.5 shkalle.

Hena i ka 4 faza. Hena ere lind pas perendimit te Diellit dhe duket ne perendim. Katershja e pare del ne ora 12 dhe ne oren 18 ndodhet ne jug. Hena e plote del ne lindje dhe me se miri duket pas perendimit te Diel lit. Katershja e fundit se pari duket ne mesnate ne lindje, kurse rreth ores 6 eshte ne jug.

Ylli polar nuk nderron poziten e tij dhe gjendet ne veri. Ai ndodhet mbi Polin Verior dhe shihet vetem nga hemisfera veriore. I takon yjesise se Arushes se Vogel.

Orientimi me ane te ores (burimi: Markoski, 2076)

Orientimi me ane te trungjeve (burimi: Markoski, 2076)

Orientimi me ane te ores behet duke perdorur ore me tregues (akrepa). Treguesi i vogel orien­tohet kah Diel Ii. Simetralja ne mes treguesit te ores dhe ores 12 tregon jugun. Diel Ii per nje ore leviz 15°. Andaj, nese eshte ora 15, atehere treg­uesi ka levizur per 3x15°=45°.

Orientimi me ane te rratheve ne trungje behet duke vrojtuar gjeresine e rratheve. Rrathetjane mete dendur kah veriu dhe mete rralle nga jugu. Levorja e drunjve eshte me e vrazhde nga veriu, deget e drunjve jane mete shpeshte nga jugu per shkak te eres veriore etj

41

42

- Pyetje dhe detyra

1. C::ka eshte orientimi i hartes dhe c;ka nenkuptoni me orientim ne natyre?

2. Tregoni disa menyra si t'i gjeni anet e horizontit ne natyre.

3. Se bashku me mesimdhenesin dilni ne oborr te shkolles dhe ushtroni formate mundshme te orientimit.

PERCAKTIMI I VENDNDODHJES NE HARTE

Gjate perdorimit te hartes ne jeten e perditshme eshte me rendesi te din i vend ndod hjen tuaj. Duke njohu r vend ndod h­jen tuaj, ju mund te levizni deri ne destinacionin e kerkuar permes hartes. Se pari, duhet te behet orientimi i hartes ku behet perputhja e objekteve qe jane ne harte me objektet respektive ne natyre. Pasi te behet orientimi i hartes, duhet te gjendet vendndodhja. Percaktimi i vendndodhjes ne ha rte nenkupton gjetjen e pozicionit tone te sakte ne natyre. Percaktimi i pikes se vendqendrimit (vendndodhjes) mund te behet ne disa menyra. Harta duhet te jete e terrenit ku vrojtohet. Menyrat kryesore te gjetjes se vendndodhjes jane: me ane te krahasimit te vendit perreth me permbajtjen e hartes, me matjen e rruges se kaluar nga nje objekt i njohur, me prerje, GPS etj.

Percaktimi i vendndodhjes ne harte (burimi: Markoski, 2076) 43

44

Percaktimi i vendqendrimit permes matjes se rruges se kalu­ar behet kur rruga eshte e paraqitur ne harte dhe njihet le­hte ne natyre. Pastaj behet matja e rruges se kaluar nga pika e nisjes. Percaktimi i vendndodhjes behet sipas prerjes se drejtezave te terhequra prej objekteve qe paraprakisht jane identifi­kuar ne natyre dhe ha rte. Kjo menyre quhet me prerje prapa. ldentifikohen tri objekte ne natyre dhe te njejtat ne harte. Terhiqen drejtezat per objektet ne natyre dhe harte. Pika ku priten drejtezat eshte vendndodhja juaj.

Me perdorimin e pajisjeve teknologjike eshte e mundur te caktohet vendndodhja ne harte. Se pari harta duhet te kete rrjetin e shenuar te koordinatave. Pastaj, me nje pajisje GPS merren koordinatat nga satelitet, te cilat pastaj gjenden ne harte. Permes telefonave te menc;ur (smartphone), mund te aktivizoni lokacionin dhe ne harte do t'ju shfaqet vend­ndodhjen tuaj.

- Pyetje dhe detyra

1. Ci lat jane format kryesore te percaktimi te vendndodhjes ne natyre?

2. Printoni ndonje harte nga Google Maps ose Google Earth dhe dilni ne terren. Ushtroni percaktimin e vendndodhjes suaj.

PERBERJA DHE STRUKTURAE TOKES

Shkencetaret marrin informacione per brendine e Tokes nga vrojtime dhe hulumtime te ndryshme ne natyre. Vullkanet ak­tive tregojne c;ka ndodhet nen koren e Tokes. Shkembinjte e ndryshem qe i vrojtojme pergjate rrugeve, grykave e luginave lumore tregojne se si jane krijuar sedimentet per mijera e mil­iona vjet. Me shpime te ndryshme, mund ta studiojme perber­jen e pjeses se siperme te kores se Tokes. Pervec; vrojtimeve te ndryshme ne natyre (terren), shkencetaret bejne eksperi­mente laboratorike per te kuptuar ndertimin dhe perberjen e Tokes.

Me ane te studimeve eshte konstatuar se Toka perbehet nga disa shtresa te brendshme (gjeosfera) te cilat kane trashe­si, perberje dhe veti fiziko-kimike te ndryshme. Shtresat e brendshme te Tokes jane: berthama, mbeshtjellesi i berthames (manteli) dhe korja e Tokes (litosfera). Litosfera eshte pjesa me e skajshme (periferike) e Tokes. Ajo shtrihet deri ne 70 km thellesi. Eshte e ftohte, e ngurte dhe e brishte. Vetem pjesa e ngurte quhet kore e Tokes dhe ka trashesi prej 8 km deri ne 40 km. Perfshin vetem 1 % te Tokes. Nen oqeane eshte me e holle (deri 8 km), ndersa ne kontinen­te me e trashe (50-60 km).

ATMOSFERA

MANTELi

THAMA

45

46

Mbeshtjellesi i Tokes apo manteli ndodhet ndermjet kores se Tokes dhe berthames. Shtrihet deri ne 2900 km thellesi. Eshte i ngurte dhe perbehet nga hekuri e magnezi. Ne pjesen e siperme ndodhet astenosfera ku e ka burimin lava e vullkaneve.

Bertha ma eshte pjesa qendrore e Tokes. Shtrihet nga manteli deri ne qender te Tokes. Dallohet berthama e brendshme dhe e jashtme. Berthama perbehet nga hekuri dhe nikeli, nga e cila lind fusha magnetike e Tokes. Fusha magnetike e Tokes na mbron nga stuhite diellore.

Temperatura ndryshon duke shkuar ne drejtim te qendres se Tokes. Se pari, tem­peratura ne siperfaqen e Tokes zvogelohet deri ne brezin e temperatures kon­

AEDINSE?

- Pyetje dhe detyra

stante. Ndersa, nga brezi i tempera­tures konstante, temperatura rritet per 1 °C c;:do 33 metra thellesi. Kjo dukuri quhet gradient gjeotermik. Ne thellesi prej 35 km temperatura e Tokes eshte 400-700°(, kurse ne qender te Tokes vleresohet te jete 4700°C deri ne ssoo0 c.

1. Krijoni nje tabele ku do t'i shenoni vec;:orite e gjeosferave te Tokes.

2. <::fare roli luan fusha magnetike e Tokes?

MINERALET DHE SHKEMBINJTE

• . . ' . y. • • , . ,

. ' . . . •

Mineralet jane substanca (materie) natyrore ne gjendje te ngurte, te cilat krijohen me ane te proceseve gjeologjike, me strukture kristalore dhe perberje kimike te caktuar. Ekzisto­jne rreth 4.000 minerale te emeruara, por vetem nje nu mer i vogel i tyre formojne shkembinjte ne natyre, te cilet nderto­jne planetin tone.

Mineralet kane shkelqim, ngjyre, vije te ngjyres, forme krista­lore, fortesi, thyerje, shpetezim, dendesi te caktuar. Kuarci, minerali me i perhapur ne natyre mund te jete i tejdukshem, i bard he, i verdhe, i erret etj. Nga mineralet mete dobeta ne natyre eshte grafiti (ku ka gjetur perdorim dhe pse?), kurse minerali me i forte eshte diamanti.

Shkembinjte, sikurse mineralet, jane substanca te ngur­ta me origjine natyrore te krijuara me ane te proceseve te ndryshme gjeologjike. Shkembinjte kane origjine magma­tike, metamorfike dhe sedimentare.

Shkembinjte magmatike krijohen si rezultat i ngurtesimit (kristalizimit te magmes) ne brendi ose siperfaqe te Tokes. Ne brendi te Tokes, temperatura dhe presioni eshte i larte, nje pjese e materies ndodhet ne gjendje te zjarrte dhe quhet magma. Shkembinjte sedimentare krijohen me ane te pro­ceseve sedimentare ne mjedise sedimentuese. Perbehen nga copeza te materialeve te shkrifeta te cilat jane erodu­ar, transportuar dhe depozituar. Shpeshhere, materialet e shkrifeta jane te c;:imentuara duke lidhur copezat ne shkemb . Shkembinjte sedimentare krijohen me procese mekanike, kimike dhe organike.

Copezat me madhesi te ndryshme ne natyre te cilat kane qene pjese perberese e shkembinjve, por qe jane alteruar nga proceset e jashtme formojne shkembinjte sedimentare mekanike. Ne kete grup hyjne copeza me dimensione te ndryshme, duke filluar nga argjilat, alevritet, rerat dhe zhavorri (diametri >2 mm), por edhe

AEDINSE?

Shkembinjte mete vjeter ne Toke jane gjetur ne Akasta (Kanada). Shkembi eshte gneis (metamorfik) dhe daton ne mes 3.6-4 miliarde vjet.

me te medha si poplat, zajet, zhu­ri, krepat, c;akelli. Sedimentet e tilla depozitohen pergjate shtreterve te lumenjve, plazheve, dunave te reres, fund it te liqeneve, deteve e oqeane­ve. Nese copezat kompaktesohen, atehere krijojne shkembinj sedi­mentare kompakte sikurse: argjilori, ranori, konglomerati, brekc;ia etj.

Pse te magne~iti qendrojne kapese letrash?

Shkembinjte sedimentare me origjine kimike kri­johen nga precipitimi (funderrimi) ne liqene dhe dete. Me te njohurit jane: kripa e gurit, gelqer­oret, dolomiti, mergelet, gipsi etj. Kurse, me orig­jine organogjene jane: shkumesi, gelqerori etj. Me origjine organike jane edhe lendet djegese, sikurse nafta dhe qymyret. Ndryshe nga shkem­binjte e tjere organogjene, te qymyret mund te dallohen mbetjet e drunjve. Qymyret formohen nga varrosja (groposja) e mbetjeve drunore te cilat nen ndikimin e temperatures dhe presionit shnderrohen ne shkembinj. Jane disa lloje si: tor­fa, linjiti, qymyri i murrme, antraciti.

48

Nga ndikimi i temperaturesdhe presionit,shkem­binjte ndryshojne jo vetem pamjen (strukturen) e tyre. Gjate metamorfizmit, ne kuader te shkembit ekzistues rriten duke rikristalizuar. Disa minerale mund te reagojne dhe te shnderrohen ne minerale te tjera. Ne kete menyre formohen shkembinjte metamorfike. Shkembinjte metamorfike mete njohur jane: rresh­pet argjilore, gnajsi, filiti, kuarciti, mermeri etj.

Diskutoni ne klase per perdorimin e shkembinjve. P.sh .: gelqerori, rera, graniti, mermeri etj. ~fare roli kane luajtur shkembinjte ne jeten e njeriut?

Disa minerale

-r

Kalciti Dolomiti Haliti

Gips i Hematiti Magnetiti

Galeniti Kalkopiriti Fluoriti

Disa shkembinj magmatike

-r

Graniti Diorit

Riolit Andezit Bazalt

49

ZHVILLIMI CJEOLOCJIK I

•• •• •• KORES SE TOKES

(burimi: Geology Insider)

so

_[_

Deri tani, me te gjitha njohurite nga astronomia, Toka eshte i vetmi vend ne univers ne te cilin zhvillohetjeta, qe e ben planetin tone unik ne sistemin diellor dhe me gjere. Mosha e Tokes vleresohet te jete rreth 4.6 miliarde vjet. Ne fillim, Toka ishte nje trup i zjarrte, nuk kishte atmosfere e hidrosfere te pershtatshme.

Levizja e kontinenteve gjate zhvillim it gjeologjik te Tokes (burimi: Cetis et al, 2074)

52

Gjate zhvillimit historik te Tokes kane ekzistuar kushte te ndryshme. Toka ishte e zjarrte. Filloi te ftohej dhe te ofroje kushte mete mira per jete. Ne fillim ka pa­sur organizma njeqelizore, ndersa organizmat mete komplikuar u paraqiten me vone. Edhe kontinentet nuk kane pasur pozitat e sotme. Ne fillim mbizoteron­te oqeani. Kontinentet u bashkuan duke formuar nje superkontinent (Pangea). Pastaj filluan te ndahen. Edhe sot kontinentet levizin. Gjate zhvillimit te Tokes u krijuan edhe format mete medha te relievit, duke filluar me malet, fushat e for­mate tjera. Gjate eres mezozoike u paraqiten dinozauret, zogjte e pare. Kjo ere mbaron me zhdukjen e dinozaureve dhe krijesave te tjera.

_[ Fosil dinozauri i gjetur ne Meksike

_[ Krijimi i fosileve

Era kenozoike eshte era me ere. U paraqiten gjitaret qe sot jane dominues ne Toke. U paraqiten bi met fareveshura qe sherbejne si ushqim per zogj dhe gjitare te ndry­shem. Barishtat u perhapen shume duke mbuluar fushat. Kontinentet filluan te marrin formen aktuale. Pati edhe periudha te ftohta (akullnaja) dhe te nxehta. U krijuan ma let mete lartat ne Toke: Himalajet, Al pet, Malet Shkembore, Andet etj. Ne kete kohe, ne Toke u paraqit edhe njeriu .

•

Kafshet ngordhin 1 Rreth 66 milion vite me pare

nje dinosaur ngordhi dhe trupi i tij ra ne nje liq en.

•

Skeleti u gropos Eshtrat kthehen ne fosile 2 Balta e mbuloi trupin e tij 3 Pergjate miliona viteve balta u

para se te shkaterrohej teresisht shnderrua ne shkemb dhe eshtrat ose para se ta hane kafshe tjera. e groposura u ben fosile.

Historia me ere e zhvillimit gjeologjik te Tokes njihet si periudha e kuaternarit qe perfshine 2,5 milione vitet e fundit. Ajo ndahen ne pleistocen dhe holocen. Gjate pleistocenit (2,5 milione vite me pare deri 12.000 vite me pare) klima ne Toke ishte me e ftohte dhe kontinentet ishin te mbuluara me akullnaja. Ndersa ne Kosove pje­sa me e madhe e maleve ishte e mbuluar nga akullnajat qe deshmohet nga prania e cirqeve, luginave akullnajore, morenave etj. Holoceni eshte epoka me ere e zhvil­limit historik te Tokes. Perfshine 12.000 vitet e fund it. Gjate kesaj epoke akullnajat u shkrine duke u krijuar siperfaqe te reja tokesore qe me vone u pushtuan nga njerezit; u paraqiten civilizimet njerezore qe kulmon me zhvillimin teknologjik dhe jeten urbane.

53

FORMIMI I RELIEVIT NE TOKE

Relievi paraqet te gjitha formate ngritura dhe te zbritura qe ndodhen ne siperfaqe te Tokes dhe afer saj, te krijuara nga veprimi i faktoreve te brendshem dhe te jashtem. Relievi i Tokes krijohet ne kontaktin ne mes litosferes, hidrosferes e atmosferes, madje disa forma edhe nga veprimi i orga­nizmave te gjalle. Pamja e kontinenteve qe shohim sot ka ndryshuar gjate kohes dhe dote ndryshoje ne te ardhmen. Disa forma ndry­shojne me shpejt e disa me ngadale. Ne pergjithesi, relievi i tokes formohet nga faktoret tekton­ike, litologjike dhe erozive. Prandaj, dallojme forma struk­turore-tektonike dhe forma gjenetike. Format strukturore krijohen nga veprimi i levizjeve te ndryshme tektonike te tipit rrudhoses e zhvendoses, pastaj nga vullkanet e terme­tet. Ndersa format gjenetike krijohen nga veprimi i faktoreve sikurse lumenjte, era, akullnajat, valet e detit, tretja e shkem­binjve karbonatike, duke u emeruar reliev fluvial (lumor), eo­lik (i eres), glacial (akullnajor), abraziv (valeve te detit), karstik (ne shkembinj te tretshem), etj.

ENERGJIA EJASHTME

(Energjia diellore)

Modelimi i relievit nga forcat natyrore (burimi: Grotzinger & Jordan, 2074)

Siu nd ertua Venediku? ~ka ka ndodhur me qytetin ku mungojne rruget, por te shumta jane gondolat?)

Livizjet epirogjene dhe orogjene

Ne baze te karakterit te levizjeve dhe pasojave ne koren e Tokes, levizjet tektoni­ke ndahen ne dy lloje: luhatese (vertikale) ose epirogjenike (kontinentformuese) dhe shformuese ose orogjenike (malformuese). Sot, keto levizje shpjegohen me ane te teorise se tektonikes se pllakave. Levizjet luhatese (epirogjenike) jane levizje shume te ngadalshme dhe krijohen per shkak te ndryshimeve tektonike dhe klimatike. Avancimi i nivelit te detit quhet transgresion, ndersa terheqja e nivelit te detit quhet regresion. Shembuj te tille kemi Holanden, Venedikun etj.

Levizjet orogjene (shformuese) jane levizje kryesisht horizontale. Jane shkaku kryesor i rrudhosjes se shkembinjve, zhvendosjeve tektonike (mbihipje, shkeput­je, fundosje) etj. Pasoje e levizjeve shformuese jane krijimi i zonave te rrudhosu­ra, sikurse Al pet e Evropes, Kordileret, Himalaja, Alpet Shqiptare etj.

Si pas disa studimeve, Malet e Sharrit dhe Bjeshket e Nemuna kane nje ngritje prej 6-8 mm/vit. Sigurisht se duket pak. Shumezoni me miliona vite te evolu­cionit gjeologjik, por edhe merrni parasysh faktoret e jashtem (erozionin).

Edhe ne ditet e sotme, levizjet tektoni­ke jane te pranishme dhe njihen si leviz­je neotektonike. Keto levizje syri i njeriut nuk mund t'i hetoje, ngaqe jane shume te ngadalshme. Por ne periudhe mete gjate kohore, ato mund te verehen. Shembuj te tille jane: tempulli i Serapise (ltali), Butrinti dhe Durresi (Shqiperi) etj.

STRUKTURAT TEKTONIKE

Shkembinjte ne koren e Tokes, pavaresisht origjines se tyre, i nenshtrohen deformimeve te ndryshme te cilat ndodhin nga veprimi i fuqive te brendshme. Si rezultat i veprimit te forces ne terheqje apo ne shtytje ndodhin deformimet e tip­it zhvendoses dhe rrudhoses, duke krijuar zhvendosje tek­tonike e rrudha te shkembinjve. Rrudhat jane shformime ne trajte valore ku shkembinjte la­kohen, por ruajne vazhdimesine e tyre. Dy tipat kryesore te rrudhave jane: rrudha antiklinale dhe sinklinale .

..L Rrudhat dhe klasifikimi i tyre

Malet e reja ne Toke perfaqesojne tektonike rrudhosese e zhvendosese mjaft komplekse. Andaj, malet e tilla quhen male te rrudhosura. Jane male te reja, te larta e te thepisura dhe i takojne orogjenezes alpine. Male te ti Ila ne Toke jane: Alpet, Himalajet, Andet e Malet Shkembore, Atlasi, Hindo­kushi, Pamiri etj.

Pervec; rrudhosjes, shkembinjte nen ndikimin e fuqive te brendshme zhvendosen duke krijuar shkeputje tektonike ose zhvendosje.

...L Zhvendosja tektonike dhe

elementet e saj

Dislcutoni nii klasii me miisimdhiiniisin: ~fare forme strukturore-tekton­ike paraqesin fushegropat ne Kosove? ~fare forme paraqesin malet e varg­malet? Merrni shembuj konkrete.

Pervec; shkeputjeve me dy blloqe ne natyre hasen edhe shkeput­jet tektonike ku marrin pjese 2 ose me shume blloqe. Strukturat e ti Ila tektonike quhen graben. Neper grabene zakonisht formo­hen gropa e fushegropa. Ndersa e kunderta quhet horst (kur nje bllok i mesem nuk ka levizur kundrejt dy blloqeve anesore qe kane rene) dhe zakonisht formohen male e varg male. Mund te ndodhe qe shkembinjte te zhvendosen horizontalisht

duke krijuar shtytje .

...L ...L Shtytje (zhvendosje horizontale) Crabeni dhe horsti

(burimi: Stroh/er & Merati, 2008)

- Pyetje dhe detyra

1. <::fare struktura krijohen me ane te levizjeve tektonike?

2. Tregoni c;fare eshte zhvendosja tektonike, horsti, grabeni, shtytja!

3. <::fare struktura tektonike jane ma let dhe fushegropat ne Kosove?

VULLKANET

Magma eshte materie e zjarrte e cila ndodhet ne pjesen e siperme te mantelit (astenosfere). Magma ka temperature te larte dhe perberje te ndryshme. Kur magma del ne siperfaqe te Tokes quhet lave dhe krijon vullkane .

..L Natyra e erupsionit vullkanik

Pervec; laves, te vullkanet dalin edhe produkte te tjera si: avuj, hi, gazra etj.

Sipas kohes se shperthimit, vullkanet ndahen ne aktive dhe te shuara. Vullkanet aktive jane vullkane te cilat here pas here kane erupsione vullkanike. Koha ndermjet erupsioneve eshte e ndryshme. Vullkanet e shuara jane vullkane te cilat kane perfunduar aktivitetin vullkanik te tyre. Ne Kosove te Zvec;ani eshte paleokupa vullkanike qe ishte aktive miliona vite me heret.

Sot ne Toke ekzistojne rreth 1.300 kupa te njohura vullkani­ke, ndersa rreth 600 prej tyre jane aktive. Mesatarisht ne vit, rreth 50 vullkane shperthejne ne Toke. Dallohen kater zona kryesore te perhapjes se vullkaneve. Zonat kryesore jane: Unaza e Zjarrte e Paqesorit, Kurrizorja Mesoqeanike e Atlan­tikut, Zona Mesdhetare (Transaziatike) dhe bregu Lindor i Af­rikes. Ne kontinentin evropian vullkanet aktive ndodhet ne pjesen jugore, kryesisht ne detin Mesdhe, si dhe ne ishullin e lslandes.

Vullkane me te njohura ne Evrope jane: Etna, Vezuvi, Vulkano, Stromboli, Santorini, Hekla, etj. Njerezitjetojne afer kupave vullkanike per shkak te perfitimeve qe kane. Hiri vullkanik eshte shume cilesor, ndikon ne prodhimtarine e tokes. Ne vullkane ka edhe minerale te dobishme.

KocjacTokCskashtatCpllaka gjgantc

- UnazacZjantC

i. Vullkan I litosferikc dhc dis a tjcrn mete vogla. MC emadhjaCshteajocOqcanitPaqCsor ecilairniionl/5 csipcrfaqessCTokCs.

L----------....:11----

...L Perhapja e vullkaneve ne Toke

- Pyetje dhe detyra

1. Ci lat jane zonat kryesore vullkanike ne Toke?

2. Pse disa njerez, perkunder rrezikut nga vullkanet, jetojne afer tyre?

59

TERMETET

Termetet jane levizje te papritura te kores se Tokes. Terme­tet e fuqishme deshmojne se Toka eshte nje sistem dinamik dhe i ndryshueshem. Ato perfaqesojne lirimin e energjise ne listosferen e Tokes. Pika ne te cilen lind termeti quhet hipoqender. Termetet mund te perhapen ne territor te gjere, por gjithmone kane nje pike ne te cilen lindin levizjet per here te pare. Hipoqendra e termeteve mund te jete deri ne 700 km thellesi. Vendi ne siperfaqe te Tokes ne te cilen ar­rin dridhja me se shpejti quhet epiqendra e termetit. Pasi te ndodhe termeti, lirohen vale te cilat perhapen ne drejtime te ndryshme, keto quhen vale sizmike. Termeti ka goditjet para dhe pas, fuqia e te cilave eshte me e vogel see termetit krye­sor. Termetet dallohen per nga magnituda dhe intensiteti. Ne varesi te fuqise, termetet mund te shkaktojne deme ma­teriale e deme ne njerez.

Sipas origjines termetet ndahen ne termete tektonike, vull­kanike dhe te vithisjeve (rreshqitjeve te medha). Perhapjen mete mad he e kane termetet tektonike, me 90% te rasteve. Gjate vitit neper stacione sizmike regjistrohen mbi 1 milion termete te madhesive te ndryshme. Termetet regjistrohen me sizmograf.

Sizmografi Termetet jane karakteristike per rajonet e pastabilizuara ne Toke. Jane te njohura 2 zona kryesore te paraqitjes se terme­teve: brezi ose unaza e Oqeanit Paqesor dhe brezi Mesd­hetar-Aziatik. Kosova i takon brezit Mesdhetar te termeteve. Gjate te kaluares jane paraqitur termete te vogla dhe mesa­tare, te cilat nuk kane patur deme shume te medha. Vlereso­het se qyteti i Ulpianes u shkaterrua nga termeti.

...L Sizmografi

Diskutoni nii klasii me miisimdhiiniisin: Si dote rea­goni ne rast te paraqitjes se termetit? ~ka dote benit nese dote ishit ne klase?

..L

Zhvendosja e krijuar nga termeti ne Zelanden e Re, Magnituda 7.8 balle, 74 nentor 2076

..L

Valet cunami te shkaktuara nga termeti nenujor

Disa nga termetet me te fuqishme te cilat kane ndodhur gjate historise se njerezimit dhe qe kane patur deme te med ha njerezore jane: ne provincen Shanxi (Kine, 1556) rreth 1 mi lion te vdekur, Haiti ne vitin 201 0 me me shume se 222 mije te vdekur, 2004 ne lndonezi me 230 mije te vdekur etj.

• Fokus i thell~ i t~rmeteve • Fok.us mesatar i t~rmeteve • Fokus i eek~! i termeteve

..L

Perhapja e termeteve ne Toke

62

Proceset e jashtme

Proceset e jashtme luajne rol te rendesishem ne krijimin e formave te ndryshme ne relievin e siperfaqes se Tokes. Forcat e jashtme jane te ndikuara nga veprim­taria e agjenteve te ndryshem ne siperfaqen e Tokes, te cilet jane te ndikuar nga Dielli dhe Hena. Proceset e jashtme zhvillohen ne kontaktin mes shkembinjve, ajrit dhe ujit ne raport me forcen e gravitetit te Tokes. Te gjitha trajtat qe i shohim si forma te relievit - male te rrumbullakuara ose te rrepireta, luginat lumore, klifi dhe plazhi pergjate bregdetit, shpellat, dunat ere res jane produkte te proceseve tejashtme. Malet, kodrat, luginat lumore, brigjet detare te cilat ndertojne peizazhin qe ne shohim duket se jane te pandryshueshme, por ne fakt ato ndryshojne vazhdi­misht. Materialet shkembore ne shpatet e maleve konsiderohen te paekuilibru­ara nen ndikimin e gravitetit. Nen ndikimin e gravitetit, agjente te ndryshem te erozionit (ujerat rrjedhese, akulli, era) veprojne ne menyre konstante duke i bere shpatet mete buta dhe duke rritur qendrueshmerine.

Atmosfera

Litosfera

Litosfera

..L Cjeosferat ejashtme te Tokes dhe bashkeveprimi

i tyre (burimi: Dahlman & Renwick, 2075)

Atmosfera

Alterimi

Proceset qe zhvillohen ne siperfaqe te Tokes jane te ndikuara nga energjia diellore. Ndryshimet ne temperaturen e ajrit, qarkullimi i eres, qarkullimi i ujit ne natyre, veprimtaria e valeve te detit, forca e gravitetit te Tokes, veprimtaria e organizmave te gjalle jane faktoret kryesore qe kane modeluar dhe vazhdojne ta mod­elojne relievin e siperfaqes se Tokes. Keto veprimtari nukjane te zhvilluara njesoj ne gjithe Token, andaj, shkalla e modelimit te relievit nuk eshte e njejte. Ne varesi te faktorit qe vepron, alterimi (tjetersimi) mund te jete fizik, kimik dhe biologjik.

..L Veprimi i ngricave ne shkembinj

Alterimi fizik eshte prishja dhe copezimi i shkembinjve pa ndryshuar perberjen fizike te tyre. Alterimi fizik shkaktohet nga luhatjet e temperatures, ngrirja dhe shkrirja e ujit, ngrohja e drejtperdrejte e shkembinjve nga rrezet e diellit dhe vep­rimi mekanik i organizmave. Gjate dites, me rritjen e temperatures, ne vec;anti ne zonat me mungese bimesie, shkembinjte bymehen, ndersa gjate nates tkurren. Sa mete larta te jene amplitudat e temperatures, bymimi dhe tkurrja e shkem­bit jane mete med ha. Ne kete menyre krijohen te c;arat dhe pjese te shkembin­jve shkeputen. Te c;arat mundesojne depertimin e ujit. Uji ne kushte klimatike te ftohta, gjate ngrirjes rrit vellimin per rreth 10% duke ndihmuar ne zgjerimin e te c;arave.

..L

Thyerja e shishes se xhamit nga ngrirja e ujit

Alterimi kimik ne shkemb

T

64

Alteri mi kimik zhvillohet ne prani te ujit. Alteri mi kimik eshte me i pranishem ne kushte me klime mesatare, me lageshti e te nxehte, ndersa ne kushte te klimes se thate dhe te ftohte eshte me pak i zhvilluar.

Alteri mi biologjik zhvillohet nen ndikimin e organizmave, ne vec;anti te bimeve. Bimet gjate rritjes se rrenjeve te tyre ndikojne ne hapjen e te c;arave ne shkem­binj duke shkaktuar shkeputje te copezave nga shkembi rrenjesor. Paraprakisht, shkembinjte jane c;are nen ndikimin e bymimit e tkurrjes, pastaj nga veprimi i akullit, duke mundesuar zhvillimin e drunjve. Materialet e copezuara bien nen ndikimin e ujerave siperfaqesore, e qe permes gravitetit levizin drejt shpateve tatepjete, ku copezohen e rrumbullakohen. Vendi perfundimtar i transportimit te materialeve te copezuara jane detet dhe oqeanet.

Alteri mi biologjik (burimi: Plummer et al, 2075)

- Pyetje dhe detyra

1. Sa lloje te alterimit (tjetersimit) ekzistojne?

2. Ne cilat kushte zhvillohet alterimi kimik dhe ne cilat ai fizik?

3. Shihni ndonje shembull te alterimit ne vendlindjen apo rrethinen tuaj dhe shpjegoni shkaqet qe kane ndikuar.

Proceset e shpatit

Shpati eshte elementi kryesor i relievit. Per shkak te pjerresise, ne shpate ve­pron forca e gravitetit. Sa me e mad he te jete pjerresia, forca e terheqjes eshte me e mad he, dhe e kunderta, same e vogel te jete pjerresia, forca e rezistences eshte me e mad he. Per shkak te ndertimit gjeologjik te larmishem dhe kushteve te vec;anta klimatike shpatet jane jostabile duke mundesuar levizjen e mases shkembore. Levizjet e mases shkembore paraqesin levizjen e shkembinjve, copezave shkembore ose tokes se shkrifte nen ndikimin e forces se gravitetit. Nder shkaktaret me rendesi te nxitjes se levizjes te masave shkembore ne sh pate jane termetet, reshjet intensive, ndertimet etj.

..L

Shem bull i alterimit biologjik. Tregoni se <;ka ndodh me

vone me shkembinjte?

Zakonisht, ne shpatet me pjerresi me te madhe vepron erozioni, ndersa ne shpatet me pjerresi mete vogel vepron depozitimi i materies se shkaterruar. Levizjet e masave shkembore jane te ndryshme. Disa levizin pergjate shpatit (rreshqitjet, levizjet e ngadalshme), disa me kercim (shembjet e rrezimet).

Rreshqitjet dhe levizjet e ngadalshme jane karakteristike per sh pate qe nderto­hen nga shkembinj te bute (te shkrifte, te palidhur), ndersa shembjet e rrezimet jane karakteristike per sh pate qe ndertohen nga shkembinj te forte .

-I

Shembje dhe rreshqitje (burimi: Plummer et al, 2076)

Cjate udhetimit neper rruge do te shihni shenjen e trafikut per "rrezik guresh". Ne cilat terrene e shihni me shpesh? Me <;fare forma e trajta te relievit nderlidhet? Tregoni ndonje shembu/1 qe e keni verejtur ne natyre.

- Pyetje dhe detyra

1. Ci lat jane format kryesore te levizjes se shpateve?

2. C::ka ndodh me masen shkembore gjate reshjeve te shumta?

3. Si du hen mbrojtur shpatet? Trego ndonje shembull nga rrethi­na juaj.

65

Disa forma te _J

relievit karstik 7

66

Erozioni karstik

Eshte lloj i vec;ante i erozionit i cili lidhet me shkembinjte karbonatike (gelqer­ore, mermere, dolomite) dhe shkembinjte e tjere te tretshem (gipse, anhidrite) ku formohen formate vec;anta te relievit te cilat ne aspektin gjenetik njihen si reliev karstik. Pert'u zhvilluar relievi karstikduhen shkembinj te caktuar, uje dhe dyoksidi i karbonit. Dukuria e erozionit zhvillohet permes procesit te tretjes. Shkembinjte karbonatike per shkak te c;arjeve te shumta kane mungese te ujerave rrjedhese siperfaqesore dhe rrjedhimisht jane te zhveshur nga bimesia, por ne kushte te nje klime te lagesht tropikale e ekuatoriale mund te zhvillohet edhe bimesia.

Lumehumbes

\

Ne relievin karstik zhvillohen format karstike siperfaqesore dhe nentokesore, ndersa permasat e formave mund te jene te vogla deri te medha. Ne perg­jithesi dominojne format negative (te uleta). Format kryesore nentokesore jane shpella dhe humnera. Dallimi i tyre qendron te hyrja. Hyrja e shpelles eshte horizontale, ndersa e humneres eshte vertikale. Ne siperfaqe zhvillohet format nga mete voglat, si: brazdat, ulluket, lapiezat, luginat qorre deri tek ato me te medha sic; jane humet, hurdhat, kanionet e fushat karstike.

..L

Topografi karstike ne ShBA.

..L

Lapieza pusore ne afersi te Artanes (Novoberdes)

68

Forma me e mad he siperfaqesore eshte fusha karstike. Siperfaqja e tyre mund te jete nga 5 deri 400 km2

• Zakonisht jane pa rrjedhje ujore. Nese ka ndonje lume atehere permes ndonje humbelline (kanali) uji zhytet nen toke duke dale diku tjeter ne forme te burimit.

..l..

Fushe karstike ne Kroaci

Shpellatjane format me interesante te relievit karstik. Ato krijohen me tretjen e shkembit karbonatik duke krijuar zgavra, humnera e boshlleqe te shum­ta brenda shkembit. Neper shpella ekzistojne korridore te shumta qe lidhin horizontet ndermjet tyre. Jane te pajisura me shtylla renese - stalak­tite, dhe shtylla ngritese - stalagmite. Ne Kosove jane zhvilluar forma te ndryshme te relievit karstik, sikurse shpellat (e Gadimes, e Radacit etj.), humnera (e Zgatarit), burime karstike (gurra e Radacit, e lstogut, Korishes) e formate tjera siperfaqesore .

A E DINI SE?

VEPRIMTARIA E UJERAVE RRJEDHESE

Si mund te mbrohet toka nga denudacioni dhe erozioni lumor? Tregoni ndonje shembull nga rrethina e juaj.

Ujerat rrjedhese jane faktor i rendesishem ne modelimin e relievit te siperfaqes se Tokes. Ujerat rrjedhese kane perhapje thuajse ne gjithe Token, duke perjashtuar vetem disa zona te caktuara klimatike. Thuajse c;:do peizazh ne Toke ka shenja te veprimtarise se ujerave rrjedhese. Veprimtaria lumore eshte proces kompleks dhe ka te beje me erozion, transport dhe depozitim te materialeve qe ndodhen ne siperfaqe te Tokes, ndersa format qe krijohen quhen forma lumore ose fluviale.

Lumenjte ne siperfaqen e Tokes jane te lidhur me kushtet klimatike, ndertimin gjeologjik, vec;:orite e relievit, permasat e pellgut ujembledhes, vegjetacionin etj. Te gjithe keta fak­tore kushtezojne veprimtarine gerryese, transportuese dhe

depozituese te lumenjve. sistemi Jumor

(burimi: Miller, 2006)

Ujerat rrjedhese siperfaqesore perfshijne rrjedhat nga mete voglat e deri tek ato mete medha, site perkohshme ashtu edhe te perhershme. Veprimtaria e ujerave rrjedhese eshte e lidhur ngushte me prurjen (sasine e ujit) dhe shpejtesine.

Erozioni lumor paraqet largimin e shkembinjve nga siper­faqja e Tokes drejt terreneve mete uleta. Ne rrjedhen ujore dallohen keto lloje te erozioni: thellesinor (vertikal), anesor (horizontal) dhe regresiv (prej grykederdhjes drejt bu rim it).

69

Transportimi (bartja) i materieve te eroduara behet ne varesi te fuqise se lu­mit. Copezat (kokerrzat) mete medha (zhavorr, popla, krepa etj.), ne varesi te formes barten me rrokullisje apo zvarritje, ndersa, copezat kokerrmesme bar­ten me kercim. Copezat kokerrimeta (argjile e alevrolite) barten pezull.

Bartja pezull e copezave verehet me se miri kur uji ne lumenj eshte i turbullt. Tur­bullira fizike tregon per fuqine e lumit. Me zvogelimin e fuqise se lumit copezat depozitohen duke krijuar forma akumulative lumore (fluviale). Format de­pozituese jane mete pranishme ne pjesen e poshtme te lumit, zakonisht neper

ultesira me c;'rast lumi nuk ka fuqi qe t'i barte keto copeza.

~ ~ ere dhe argjile ne gjendje pezull

~ ,,-J~~ Argjile

dhe ~ alevrite ]

~

Ne pjesen e poshtme te tyre, lumenjte rrjedhin neper fusha me c;'rast per shkak te pjerresise se vogel zvogelohet fuqia e tyre. Lumenjte fil­lojne te gjarperojne duke krijuar meandra. Ne meander fuqia e lumit nuk eshte ne qender por anon kah bregu konkav i tij, duke krijuar nje breg erozioni dhe nje breg depozitimi. Me ane te erozionit meandra mund te ngushtohet dhe

Shkemb

_l_ Menyra e transportit

te copezave shkembore ne fume

70

shkeputet duke krijuar liqene.

Veprimtaria e lumenjve krijon forma erozive dhe akumulative ne relievin e siper­faqes se Tokes. Format erozive jane: shtrati, lugina, pellgu, tarracat lumore, etj. Ndersa format kryesore akumulative jane: konet dhe rrafshi aluvional, ishujt lu­more (ada), delta.

Shtrati i lumit eshte vendi ku rrjedh uji. Krijohet me ane te erozionit lumor. Ne pjesen e siperme, lumenjte kane shtrat te ngushte ndersa ne pjesen e poshtme shtrati eshte i gjere. Shtrati paraqet pjesen me te thelle te lugines se lumit. Lugina eshte forme erozive, ku pervec; shtratit, ka edhe rrafshin aluvial dhe shpatet e lugines. Luginat ne zonat ma lore jane te ngushta, te thella, shpeshhere ne trajte kanioni (gryka e Rugoves, e Prizrenit, e Dec;anit etj.). Ne rastet ku lumi rrjedh ne shkembinj me fortesi te ndryshme, apo ne terrenet me zhvendosje tektonike vertikale formohen ujevarat. Nese ujevarat perseriten atehere quhen katarakt. Ne Kosove jane te njohura Ujevarat e Mi rushes. _l_

Shpejtesia maksimafe ne fume

Evolucioni i lumit (burimi: Stroh/er, 2073).

Niveli baze i erozionit

Niveli baze i erozionit

_l._

Ujevarat e Mirushes

Ne pjesen e poshtme te rrjedhes ose ne terrenet fushore lumenjte krijojne for­ma akumulative. Me te dale lumi nga terrenet fushore, materialet e bartura fillojne te depozitohen duke krijuar nje kon aluvional, ndersa depozitimi i ma­terialeve te eroduara dhe transportuara ne pjesen e poshtme krijojne rrafshet aluvionale, ku hasen depozitime argjile, rere, zhavorri etj.

Krijimi i liqenit te berry/it te L meandrit I

Alt rimi dhe e ozioni

i sh kembinjve

zhavorr

A. Zhavorr kokerrmadh

72

Koha

_l_ Krijimi i liqenit te berry/it te meandrit

S h p e i a e r r e d h e s

rer~·- .dh .. alevrite n1e e argjile "5;!;esata~e

ale rite njedhe

rgjile 1.::~~~~: ~ argjile

rere

C. Alevrite dhe argjile

_l_

Madhesia e copezave ne sektoret e lumit (burimi: Plummer et al, 2076)

Bazuar ne madhesine e copezave (kokerrzave) ne shtratin e lumit, ju mund ta dini se ne cilin sektor te lumit jeni. Per shkak te perpunimit te copezave shkem­bore, madhesia dhe forma e tyre ndryshon nga burimi deri ne grykederdhje. Ne pjesen burimore mund te shihni copeza te medha dhe kendore, ndersa ne pjeset e poshtme ato perpunohen duke u zvogeluar dhe rrumbullakosur.

- Pyetje dhe detyra

1. Ci lat jane format erozive lumore?

2. Ci lat jane format akumulative lumore?

3. <::fare madhesie kane copezat neper shtrat te lumit ne varesi nga largesia prej burimit?

4. Pershkruani me disa fjali lumin qe rrjedh ne rrethinen tuaj.

73

74

Veprimtaria e akullnajave

Akullnaja eshte mase e akullit e formuar per qindra ose mijera vite. Edhe pse duket e palevizshme, ajo leviz me shpejtesi te ndryshme, ne varesi te kushteve te relievit, nga disa cm deri ne disa qindra metra ne vit. Gjate periudhes se akullna­jave (pleistocen) pjesa me e mad he e Euroazise dhe Amerikes Veriore ishte e mb­uluar me shtresa te trasha akulli. Si rezultat, relievi ishte modeluar nga akullnaja deri ne gjeresite e mesme dhe subarktike.

_L Perhapja e akullnajave deri para 72000 vitesh

Kokerrza te rrumbullakosura

te bores

_L Shnderrimi i bores ne aku/1

Akullnajat me ane te fuqise se tyre mund ta ndryshojne siperfaqen e Tokes duke krijuar forma te vec;anta relievore. Edhe pse pjesa me e madhe e tyre shtrihet rreth poleve, ne malet e larta ne Toke paraqiten akullnajat. Lartesia e paraqitjes se tyre ne male lidhet me vijen e bores, siper se ciles temperaturat jane nen 0°C duke mundesuar gjendjen e ngrire. Bora e grumbulluar nen veprimin e peshes se vet me kalimin e kohes shnderrohet ne akull kokerrizor qe quhet firn. Pastaj ngjeshet, shnderrohet ne akull te tejdukshem qe quhet gletc;er.

Bora dhe firni qe krijohen ne ket" · zone ngjeshen nga pesha duke u shnderruar ne gletr;er (akullnaje)

. Cirk

litMiiiii···· Zona e akumulimit mbaron; shkrirje gjate veres

Diskutoni ne klase me mesim­dhenesin: Ne Kosove nuk ka akullnaja, por ka formate relievit akullnajor. (fare ka ndodhur ne te kaluaren?

Janene balanc; vija e bores Lona e s 1 a·1rjes

Fushe e shpelare

Ne kete zone, akullnaja humb mase pennes shkrirjes dhe proceseve tjera

_L Erozioni i akullnajave ma/ore dhe formate krijuara

(burimi: Christopherson, 2075)

Akullnajat krijojne forma erozive dhe akumulative. Format relie­vore mete njohura jane ne viset e larta te krijuara nga akullnajat alpine. Format erozive te akullnajave malore jane: cirqet, luginat, luginat e varura, ndersa format akumulativejane: morenat dhe be­demet morenike. Cirqet jane forma glaciale me pamje amfiteatri te krijuara nga ero­zioni akullnajor. Ne cirqe zhvillohen liqene te cirqeve te cilat njihen si "syte e maleve': Lugina akullnajore zhvillohet ne lugine lumore. Ne fillim lugina ka trajte te shkronjes Ve zhvilluar nga erozioni lu­mor vertikal. Me veprimin e akullnajes fundi i lugines zgjerohet duke marre trajte te shkronjes U. Morenat jane copeza shkembore te bartura nga akullnaja.

75

Para akullzimit, luginat kane forme te shkronjes V, luginat dege kane lartesi te njejte me luginen kryesore

Pas akullzimitjane krijuar luginat U, luginat e varura, cirqet, horn, arete, etj.

Ndryshimi relievit ma/or nen ndikimin e akullnajes (burimi: Marshak, 2075)

- Pyetje dhe detyra

1. Si shnderrohet bora ne akull? Pershkruani.

2. Pershkruani relievin para, gjate dhe pas akullnajes.

3. Cilatjane format kryesore te akullnajave?

Veprimtaria e eres

Era vepron me se miri kur ka shpejtesi te mad he nevende me amplituda te med ha te temperatures, lageshti te vogel dhe mungese te vegjetacionit. Shkretetirat dhe brigjet detare jane vendet mete pershtatshme per krijimin e formave eolike (te eres). Ne shkretetirat e nxehta temperatura e ajrit kalon 35°(, madje tem­peratura e ajrit eshte regjistruar deri ne S8°C. Vise aride (te thata) konsiderohen territoret qe sasia e reshjeve eshte me e vogel se 250 mm/vit.

Nese temperatura e ajrit ne shkretetiren e Saharase eshte regjistruar ss0 c, sa duhet te jete temperatura e reres?

Era

Pezull (pluhur)

Pergjate ~ ~'T.-s~ -:=;i--;--.;, ,___.,--,-"k-~:..'--'-a-'-JL.-;.-.-=--'--'=,~~~ "---="--.-,;;..o...,...J siperfaqes

_L Menyra e bartjes se materialeve te shkrifeta nga era

(burimi: Marshak, 2075)

_L Stuhi ere ne lrak

(burimi: Marshak, 2075)

77

78

Erozioni i eres eshte me i fuqishem afer siperfaqes se Tokes. Aty copezat shkem­bore qe nuk mund te ngriten nga era, permes fuqise se eres godasin shkembin­jte duke i eroduar me shume. Format qe krijohen kane trajte te kerpudhes. Format kryesore te veprimtarise se eres jane: dunat, valezimet, ha mad at, jardan­get etj. Valezimet hasen edhe ne viset bregdetare.

F orrnimi i dunave

_L Formate relievit eolik

(burimi: Marshak, 2075)

- Pyetje dhe detyra

Dtma ne forme ylli

1. Pse alterimi fizik eshte shume i theksuar ne viset shkretinore?

2. Ci lat formate relievit krijohen neper shkretetira?

Veprimtaria e valeve te detit

Ne ujin e deteve, oqeaneve e liqeneve zhvillohen tri lloje te levizjeve: valet, bat­ica e zbatica, rrymat oqeanike, te cilat ndikojne ne ndryshimin e relievit. Rolin kryesor ne modelimin e brigjeve e kane valet e detit qe shkaktohen nga ndikimi eres.

Veprimtaria e valeve te detit njihet si erozion abraziv. Valet e detit krijojne forma erozive dhe akumulative. Format mete njohura erozive jane: strofka e vales dhe klifi, ndersa format mete njohura akumulative jane: ranishtet, lagunat, shigjetat, tombola etj. Strofka e vales dhe klifi formohen ne brigje shkembore, ndersa for­mat akumulative jane mete pranishme ne brigje te rrafsheta. Klifi eshte sh pat shkembor i pjerret deri ne nivel te detit. Ne pjesen e poshtme te klifit, aty ku godet vala krijohet strofka e vales.

e abrazionit

_L Strofka e vales dhe klifi. Disa formate relievit abraziv

(burimi: Monroe & Wicander, 2075)

Ranishta (plazhi) eshte forme akumulative e cila krijohet me ane te transpor­tit dhe depozitimit te materialeve te eroduara nga brigjet e detit. Me kalimin e kohes, copezat kendore rrumbullakohen dhe imtesohen. Materialet e eroduara jo vetem qe ndikohen nga valet e detit, por edhe nga rrymat detare duke ndikuar ne depozitimin e tyre duke formuar ledhin ranor ose lidon. Me ane te erozionit dhe depozitimit krijohet edhe laguna, e cila eshte forme e gjirit detar ku uji i detit futet ne te. Ne Shqiperi njihet laguna e Karavastase, e Nartes etj. Tombola eshte forme akumulative e cila lidh ndonje ishull me pjesen kontinentale.

lshu/1 me tom bole (Japoni)

79

Niveli i detit (Om)

I

Klasifikimi i relievit

Relievi si pjese perberese e gjeosferes eshte faktor me rendesi jo vetem per veprimtarine e njeriut, por edhe per rolin qe ka ne kushtezimin e proceseve te ndryshme natyrore. Relievi ndikon ne shperndarjen dhe drejtimin e ujerave siperfaqesore. Masivet e medhenj te relievit ndikojne ne mot dhe klime. Sipas lartesise mbidetare dhe pjerresise se terrenit dallohen keto forma dhe elemente te relievit: ultesira, fusha, kodra, bregoret, malet mesatare, malet, maja, qafa.

Relievi ne mes pikes A dhe B

(lartesia relative)

"' Reliev i rrafshet, ne lartesi te vogel

(ultesire)

I

A

Shpatme pjerresi te madhe

/

_l_

Shpatme pjerresi te vogel

"'

Koncepti i relievit (burimi: Marshak, 2075)

Reliev i rrafshet, ne lartesi te medha

(fushe apo rrafshnalte)

I I I

80

Lliime

_l_ Disa pre) elementeve te

mjedisit gjeografik

Maje m.ali

Ultesira eshte pjese e sheshte e relievit me lartesi deri ne 200 metra dhe qe shtri­hen kryesisht ne skajet e kontinenteve, p.sh.: Ultesira Perendimore Shqiptare, Ultesira e Europes Perendimore, Ultesira Gjermano-Polake. Ultesira dhe fusha mund te jene nocione te njejta, por fusha dallon nga ultesira ne lartesi mbide­tare. Derisa ultesira fillonte nga niveli Om i detit, fushat mund te kene lartesi me te madhe, p.sh.: Fusha e Kosoves, e Dukagjinit, e Korc;es etj. Fushegropa eshte sikurse fusha, pore rrethuar me male dhe ka origjine tektonike. Rrafshnalta eshte forme e relievit, e rrafshet, por qe gjendet ne lartesi te med ha mbidetare, p.sh.: e Tibetit, Altiplano etj. Kodra eshte forme e relievit e cila vec;o­het ne kuader te nje fushe. Malet jane formate ngritura te relievit, te cilat vec;o­hen si per nga lartesia, vellimi, drejtimi i shtrirjes etj. Ne Kosove jane te njohura: Bjeshket e Nemuna, Malet e Sharrit. Pika me e larte e nje mali quhet maje mali. Pika e ulet ndermjet dy majave te malit quhet qafe malore (Qafa e Prevalles, e Duhles etj.).

81

ROLi I RELIEVIT NE VEPRIMTARINE E NJERIUT

Relievi eshte njeri nga komponentet kryesore te mjedis­it gjeografik qe ka luajtur rol kryesor ne veprimtarine e njeriut. Relievi ndikon ne klime. Rrjedha e shpejte, sasia e mjaftueshme e ujit, mundeson ndertimin e akumulacione­ve te ujit. Zonat malore karakterizohen me biodiversitet te larte qe eshte edhe si rezultat i ndikimit te vogel te njeriut. Kullotat malore (alpine) bejne te mundshme zhvillimin e blegtorise (Sharri ne Kosove). Malet mund te jene te pasura me xehe te caktuara. Edhe pse paraqesin pengese per zh­villimin e komunikacionit, njeriu me ane te teknologjise ka arritur te ndertoje rruge moderne e te hape tunele. Zonat kodrinore-malore me pjerresi te madhe, njeriu i ka pershtat­ur per nevoja te bujqesise duke i tarracuar.

Relievi fushor per shkak te tokave cilesore dhe kushteve te tjera natyrore ka mundesuar zhvillimin e bujqesise, ne vec;anti te lavertarise. Pjerresia e vogel e terrenit, tokat me kushtet te mira fizike-ujore, trashesia e shtreses pedologjike ka mundesuar kultivimin e dritherave, perimeve etj. Ne viset fushorejane koncentruar pjesa me e mad he e popullsise dhe vendbanimeve. Meqe, toka bujqesore eshte e kufizuar, nje­riu duhet te beje planifikimin adekuat te vendbanimeve dhe infrastruktures percjellese, me qellim te ruajtjes se tokes.

_L Tarracimi i relievit ne Filipine

Relievi i Evropes

PERBERJA DHE STRUKTURAE ATMOSFERES

Atmosfera eshte mbeshtjellesi i gazte i Tokes. Ajo na mbron nga rrezatimi diellor duke luajtur rolin kryesor ne zhvillim­in e proceseve meteorologjike, si dhe duke siguruar kushte optimale per jete te organizmave te gjalle. Po te mos ishte atmosfera, gjate dites temperatura e ajrit do ishte shume e larte, kurse shume e ulet gjate nates.

Atmosfera e Tokes ka ndertim shtresor dhe forme sikurse forma e Tokes, e shtypur ne pole dhe e zgjeruar ne ekuator. Pjesa me e madhe e atmosferes perbehet nga dy elemente kimike: azoti dhe oksigjeni. Perberesit e tjere jane: argoni, dyoksidi i karbonit, avulli i ujit etj. Secili perberes ka rende­si jetike per gjallesat ne Toke. Ajri permban edhe aerosole (grimca te ndryshme) te cilat ndihmojne ne kondensimin e avujve te ujit. Ajri eshte i pangjyre, pa shije, pa ere dhe pa forme, me nje perzierje qe vepron si gaz i vetem. Ajri eshte percjelles i dobet i nxehtesise. Eshte aq i rralle saqe rrezja e Diellit e pershkon (diaterm). Prandaj, ajri ngrohet nga siperfaqja ku ndodhet, duke marre vetite termike te saj. Po te ngrohej direkt nga Dielli, dote duhej qe me rritjen e lartesise te jete temperatura me e larte, por eshte e kunderta.

Deri ne 100 km lartesi eshte e koncentruar

N, 78.08%

99.99% e atmosferes. Sa me teper qe largohemi nga siper­faqja e Tokes, grimcat qe perbejne atmosferen rrallohen per shkak te gravitetit. Shtresat e atmosferes sipas temperatures jane: troposfera, stratosfera, mezosfera dhe termosfera.

Troposfera eshte shtresa e poshtme e atmosferes dhe nje nga shtresat mete rendesishme. Rreth 90% te mases se ajrit ndodhet ketu. Kufiri i siperm luhatet deri ne 18 km ne ekua­tor, 12 km ne gjeresi te mesme dhe 8 km ne pole. Ne lartesi shtrihet deri ne tropopauze (temperatura -57°C). Me rritjen e lartesise temperatura ndryshon ne 0.64°C ne c;:do 100 m lartesi (6.4°C/1 km), i njohur si gradienti termik. Te gjitha dukurite meteorologjike ndodhin ne troposfere. Mbi tropos­fere eshte tropopauza qe e ndan nga stratosfera.

ro 'vi •Q) .µ H

16 ro -:i

14

12

10

8

6

4

Stratosfera eshte shtresa e dyte e atmosferes dhe shtrihet deri ne 50 km lartesi. Ne kete shtrese ndodhet ozoni qe absorbon rrezet ultravjollce, te cilat jane te demshme. Se bashku me troposferen perbejne 99.9% te mases totale te atmos­feres. Ne baze te matjeve te 25 - vjec;arit te fund it, verehet rritja e klorofluorokar­bonit (CFC) dhe zvogelimi i ozonit.

Mezosfera eshte shtresa e trete dhe shtrihet nga 50-80 km lartesi. Ka shtypje shume te vogel te ajrit. Shpeshhere pranon pluhur kozmik dhe te meteoriteve mete cilet krijohen kristale te vogla akulli dhe paraqiten rete e argjendta. Termosfera i takon pjeses mete larte te atmosferes. Ndodhet ndermjet lartesise 80-480 km. Temperatura arrin deri 1200°c.

Mei rralle (molekulat melarg)

99.9997% e atmosferes ndodhet ne lartesi nen 100 km

l 60 C' ;:;.

sof -r-} Aeroplan komercial 12-15km _--:~i:::::~

0 ~o meidendur

R .. 1 oe olekulat ete pup ore • me afer)

Presioni (bar)

..L

Struktura e atmosferes (burimi: Marshak, 2073)

i ozonit Stra<r a :: --------- 'Iropopauz 10

+ Troposfera t

Temperatura

85

Rrezatimi diellor

Buri mi kryesor i energjise per Token eshte Diel Ii. Temperatura ne siperfaqen e Diellit eshte rreth 6.000°C dhe kjo energji perhapet ne forme te valeve elektro­magnetike. Ne Toke arrin vetem 1 (nje) nga 2 miliarde pjese te rrezatimit.

..L ..L Rrezatimi diellor dhe tokesor (burimi: Christopherson & Birkeland, 2075) Heliografi

Rrezatimi elektromagnetik i Diellit perbehet nga spektri ultravjollce, i dukshem dhe infrakuq. Syri i njeriut sheh vetem spektrin e dukshem te rrezatimit (ngjyrat: vjollce-kuq). Pjesa me e madhe e spektrit te padukshem (ultravjollce dhe infra­kuq) absorbohet nga atmosfera dhe perberesit e saj. Rrezatimi qe vjen direkt ne Toke quhet rrezatim i drejtperdrejte, ndersa rrezatimi qe vjen si rezultat i shpern­darjes nga rete dhe elementet e tjera ne atmosfere quhet rrezatim difuz. Vetem nje pjese e energjise arrin deri ne siperfaqe te Tokes (uje apo kontinent).

Ii Diskutoni ne klase: Pse Prishtina ka me shume ore me Diell se Peja?

Diskutoni ne klase: gjate dim ­rit ken i per skijim ne nje zone malore. Pse e ndjeni nevojen e perdorimit te syzeve kunder Diel lit? Gjate ecjes neper bjesh­ke ne vere, trupi juaj mund te rrezatohet me shume se ne viset e uleta fushore. Pse? Pse Diell1 na duket me ngjyra te nd ryshme gjate dites?

86

Diellzimi apo insolacioni paraqet shkelqimin diellor dhe shprehet me numrin e oreve me Diell te regjistruar ne stacionin meteorolog­jik. Diellzimi matet me heliograf. Prishtina ka afersisht 2.120 ore/vit, Prizreni 2.059 ore/vit, Peja 1.945 ore/vit, ndersa Ferizaj 2.056 ore/vit. Edhe elementet ne siperfaqen fizike te Tokes ndikojne ne sasine e rrezatimit, ne vec;anti ne reflektimin e saj. Ky reflektim quhet albedo dhe shprehet ne perqindje (%). Siperfaqet e bardha reflektojne me shume se ato me ngjyra te zeza. Materialet me ngjyre te zeze absor­bojne me shume rrezatimin. Gjate mesdites, rrezet e Diel lit bejne rruge mete shkurter neper at­mosfere ku me kete rast absorbohet spektri i drites me gjatesi valore mete mad he (e kuqe, e portokallte), ndersa drita e kalter perthyhet neper atmosfere, andaj Dielli duket me i verdhe dhe qielli i kalter. Ndryshe ndodh ne mbremje, kur rrezet e Diel lit kalojne rruge mete gjate neper atmosfere, andaj absorbohen rrezet me gjatesi valore mete vogel (e kalter), andaj vrojtuesit i duket sikur Dielli ka ngjyre te kuqe.

(c)Solsticiidhjctor

Kendi i rrezeve te Diel/it ne data te rendesishme gjate vitit

(burimi:Aguado & Burt, 2075)

Diskutoni ne klase. Si ndikon raporti dite-nate (1 Sh:9h) gjate veres ne vend in tone, ne bilancin e energjise qe merrToka? Po dimrit, kur raporti eshte ne favor te nates (9h:1 Sh)?

Rrezet e Diellit pasi te kalojne neper atmosfere arrijne ne siperfaqen e Tokes. Kendi ne te cilin bien varet nga forma e Tokes (gjeresia gjeografike) dhe pozita e saj gjate rrotullimit rreth Diellit (revolucionit). Rrezet e Diellit perhapen ne forme te tufes. Per shkak te formes elip­soide te Tokes, rrezet e Diellit nuk bien ne kend te njejte ne te gjitha gjeresite gjeografike. Ne gjeresite e vogla gjeografike (brezi i vapes), rrezet bien kenddrejte duke zene siperfaqe me te vogel, ndersa ne gjeresite e med ha gjeografike rrezet e Diel lit bien ne kend mete vogel, duke zene siperfaqe mete mad he, me c;'rast reflektimi eshte me i madh.

Ekuinoks

(a) Poli Verior, 90° N (b) Gjeresi te rnesrne, 40° N ( c) Ekuator, 0°

...1.. Trajektorja e Diel/it ne vende te ndryshme

(burimi: Aguado & Burt, 2075)

Shpemdarje e madhe; mbulon siperfaqe te madhe

<;:do vit, keto pjese te Tokes marrirn 2. 5 here

me shume energji se ne pole

Me te koncentruara; mbulojne siperfaqe mete vogel

Me te shpemdara

...1..

(d) Gjeresi te rnesrne, 40° S

Kendi dhe siperfaqja qe zene rrezet e Diel/it ne gjeresi te ndryshme gjeografike (burimi: Christopherson, 2075)

87

Temperatura e ajrit

Temperatura e ajrit eshte element meteorologjik. Njerezit kur interesohen per motin, se pari pyesin per temperaturen e ajrit. Temperatura e ajrit paraqet gjend­jen e energjise se mases te ajrit ne moment te caktuar kohor ne nje vend te cak­tuar. Ajri eshte percjelles i dobet i nxehtesise dhe eshte diaterm. Ajri merr vec;ori te substratit ku ndodhet. Dalli met mete med ha jane ne mes te mases ujore (det, oqean, liqen) dhe tokesore (kontinente).

Diskutoni ne klase: ne oret e paradites ne reren e plazhit nuk mund te ecni kembezbathur per shkak te temperatures, ndersa, nese hyni ne det per t 'u lare uji ju duket i ftohte. Pse ndodh kjo?

Diskutoni ne klase: Ne nje dite me diell kur temperatura e ajrit eshte l S°Cju mund te dilni jashte me nje bluze te holle, ndersa, ju duket shume ftohte per t 'u lare ne uje (det, liqen, pishine, banjo) ne temperature te njejte. Si e shpjegoni kete?

Temperatura e ajrit ndryshon me rritjen e lartesise mbidetare. Ky ndryshim quhet gradient termik vertikal dhe ka vleren 0.64°C/100 m. Mund te ndodhe, ne vec;anti ne fushegropa, qe me rritjen e lartesise te rritet temperatura e ajrit. Kjo dukuri quhet inversion termik. Temperatura matet ne ora 7, 14 dhe 21 dhe gjendet temperatura mesatare ditore. Temperatura mesatare mujore gjendet duke llog-aritur temperaturen mesatare ditore per ditet e muajit. Kurse, tem­peratura mesatare vjetore llogaritet duke mbledhur temperaturen mesatare mujore per muajt e vitit.

Ecuria ditore e temperatures se ajrit eshte: ne mengjes eshte ne minimum, pastaj vlera e temperatures rritet deri ne ora 14-15 kur eshte maksimumi dhe fillon te zvogelohet deri ne mengjes­in e dites tjeter. Ndryshimi ditor i temperatures se ajrit quhet am­plidute ditore.

Gjate vitit, nga janari deri ne korrik-gusht temperatura e ajrit rritet, pastaj ulet ne drejtim te dhjetorit. Ndryshimi i temperatures se ajrit ndermjet muajit me te nxehte (korrikut) dhe muajit me te ftohte (janarit) quhet amplitude vjetore e ajrit. Me rritjen e gjere­sise gjeografike, rritet amplituda vjetore dhe e kunderta.

---.---r------=-------::....-----=----, 15

88 NC:0..,.C'!!f,00 - I I

(:),) eJn]eJadwa1

00

'1'

z

"" -" V>

0

"' :~

0~

::;:

"-

::;:

-" V>

"' '7

Ecuria 0etore e temperatures se -l ajrit ne disa stacione ne gjeresi te

ndryshme gjeografike (burimi: Marshak, 2075)

Ne baze te gjendjes se temperatures, njeriu provon te pershtatet me veshjen e tij. Temperatura e ajrit matet me termometer dhe termograf. Matja standarde e temperatures se ajrit eshte ne ora 7, 14 dhe 21. Tani me perdorimin e termome­trave digjitale temperatura mund te matet ne c;:do moment brenda 24 oreve. Temperatura e ajrit analizohet pergjate dites, muajit, stines dhe vitit, duke nxjer­re mesataret ditore, mujore, te stines dhe vjetore.

Per te kuptuar me mire temperaturen ne Toke punohen hartat me izoterme. lzotermetjane vija qe bashkojne vende me temperature te njejte.

oc op 500=

r soo

~ 600

aa- 400

Uji vlon•··········~ 100~ r 200

Temperatura e njeriut• ................. :,~

Uji ........... )'I OC: ngrin -=

0 -200 --=

·"= Ajri ngrin .............. •······· 1

-300-

··=-···· .............. 57°c

;-o ~ -200

=---- -400

························

temperatura meelarte eajrit e regjistruar neToke

-273°C eshtezero absolute, temperatura me e ulet e

.L Termografi

.L

Shtepiza e termometrave (vendoset ne 7.8-2 metro lartesi, ka ngjyre te bardhe, orientohet veri-jug, dera

eshte nga veriu). ------ nmndshme

TERMOMETRI

- Pyetje dhe detyra

1. <::fare roli luan atmosfera per boten e gjalle ne Toke?

2. Krijo nje tabele ku dote vendosni shtresat e atmosferes dhe vec;:orite e saj.

3. <::fare roli luan ozoni? <::fare po ndodh me shtresen e ozonit ne Toke? Cilat dote ishin pasojat e mungeses se shtreses te ozonit?

89

32

30

28

26

24

'8'22

6 20

" -,~ 18

j 16

14

12

4

Shtypja e ajrit

Ne jetojme ne pjesen e poshtme te nje "oqeani" te madh te ajrit. Sikurse uji qe ben shtypje ne oqeane, ashtu vepron edhe ajri ne siperfaqe te Tokes. Shtypja e atmosferes ekziston sepse forca e gravitetit terheq therrmijat e ajrit afer siper­faqes se Tokes. Presioni i atmosferes zhvillohet mbi te gjithe ne. Fatmiresisht, pre­sioni i njejte eshte ne trupin tone, qe e shtyn shtypjen larg nesh, perndryshe ne dote shkaterroheshim nga ajri qe na rrethon.

Kalona e ajrit

Shtypja e ajrit, shtypja ne uje 1---­

dallimet (burimi: Gervais, Niveli

i detit 2075)

g

A. Pishine, det, oqean B.Atmosfere

Shtypja e ajrit ndryshon ne profil vertikal te atmosferes.

Shtypja e ajrit matet me barometer dhe barograf ku shprehet ne milibar (mb) dhe ne njesi te tjera. Shtypja normale eshte 1013.2 mb ose 101,320 paskal (Pa), ndryshe quhet presion normal atmosferik. Ne 1 meter kub ajer ne nivel te detit jane rreth 1.3 kg. Per shkak se barometri me merkur eshte shume i sakte dhe ka perdorim te gjere, atehere shtypja mund te shprehet ne lartesi te kolones ne centimetra. Shtypja standarde e ajrit ne nivel te detit eshte 76 cm.

Gjeravica 2 ,656m

Shtypja e ajrit eshte e lidhur ngushte me vec;orite termike dhe lageshtine e mases se ajrit. Duke qene se klima varet nga faktore te ndryshem, masat e ajrit ne Toke kane vec;ori te ndryshme. Ajri i ftohte peshon me rende se ajri i nxehte dhe ajri i thate peshon me rende se ajri i lagesht.

0 '----------'- --0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0

Presioni (bar)

1 Ndryshimi i shtypjes se

ajrit me rritjen e lartesise mbidetare

90

Cradienti barik horizontal I--

J_ Barografi

Ne harta te ndryshme, shtypja e ajrit paraqitet me izobare. lzobaretjane vija te cilat bashkojne vendet me shtypje te njejte te ajrit. Vendet me presion te la rte shenohen me H (ang. High - e la rte) dhe trego­jne maksimumin barik, ndersa me L (ang. Low - e ulet) dhe tregojne minimumin barik.

Ne muajin janar, zonat kryesore barike jane: Cikloni i lslandes, Anticikloni i Siberise dhe Anticikloni i Azoreve. Keto masa barike kane ndikimin kryesor ne motin e Evropes. Cikloni i lslandes krijohet ne zonen e Oqeanit Atlantik rreth ishullit te lslandes. Per vendet e Evropes sjell mot te vranet e me shi, ndersa ne dimer me bore. Anticikloni i Azoreve eshte zone burimore barike e perhershme. Per vendet e Evropes sjell mot te ngrohte dhe me shi. Anticikloni i Siberise aktivizohet gjate muajve te dimrit. Atje krijohet masa ajrore e ftohte dhe e thate. Leviz deri ne vendin tone, duke sjelle mot te ftohte dhe te thate. Shpeshhere gjate vitit, nga Afrika Veriore vjen mase ajrore e nxehte dhe e thate, e cila duke kaluar neper Mesdhe modifikohet duke marre lageshti. Ne dimer, kjo mase e ajrit ndikon ne shkrirjen e shpejte te bores.

Gjate muajit korrik, Anticikloni i Siberise zhduket, po ashtu edhe Cikloni i lslandes. Rolin kryesor e ka Anticikloni i Azoreve.

- Pyetje dhe detyra

1. Pse shtypja e ajrit eshte me e mad he afer siperfaqes se Tokes?

2. Pse duke shkuar ne thellesi ne uje veshet tuaj "ushtijne"? Po me rritjen e lartesise mbidetare?

3. Pse Anticikloni i Siberise zhduket ne pjesen verore te vitit? Kush ndikon?

91

1

Qarkullimet e ajrit ne atmosfere

Per shkak te ndikimit te faktoreve klimatike, atmosfera ne Toke ka vec;ori te ndryshme fizike, qe i ben masat e ajrit te dallojne njera nga tjetra. Duke qene se masat e ajrit dallojne mes vete ne shtypje, ajri detyrohet te levize. Levizja e ajrit prane siperfaqes se Tokes quhet ere. Drejtimi i eres varet nga gradienti barik horizontal qe mundeson drejtimin e eres. Pervec; drejtimit, era ka edhe shpejte­si. lnstrumenti qe sherben per matjen e shpejtesise se eres quhet anemometer, ndersa drejtimi matet me eretregues. Drejtimi i eres shprehet me ane te horizon­tit nga fryn apo mund te kete edhe emerte vec;ante. Rastisja shprehet ne promile (%0) dhe paraqitet drejtimi (V, J, L, P, VL, JL, VP, VL) ose mund te jete me qetesi (C - calm).

Ererat klasifikohen sipas qendrueshmerise kohore, duke u ndare ne era te perhershme (planetare), periodike (sezonale) dhe te per­kohshme.

Nga zona subtropike ne drejtim te ekuatorit fryjne pasatet. Dre­jtimi fillestar i tyre eshte per ne ekuator, por nen ndikimin e rota­cionit te Tokes (forca e Koriolisit) ato devijojne. Ne ekuator ndesh­en, ngriten, kondensohen dhe sjellin reshje. Ne kufirin e siperm te troposferes marrin drejtimin e kundert dhe quhen antipasate.

Eretreguesi i Vildit dhe anemometri Nga zona subtropike (30°) ne drejtim te gjeresive gjeografike 60°

fryjne ererat perendimore. Per vendet e Europes Perendimore keto erera sjellin reshje duke e bere klimen mete lagesht.

A EDIN SE? ,

Ne gjeresite e medha gjeografike, nga viset polare drejt gjeresive 60° fryjne ererat polare te cilat njihen si era lindore. Ererat polare jane te ftohta dhe te thata.

A e dini se: Ne vitin 1861 ne ~erapunxhi te lndise kane rene 26.5 m reshje, kryesisht gjate muajve prill-tetor (monsuni veror). Vetem ne korrik 1861 sasia e reshjeve ishte 9.3 m (9300 mm).

92

Oeliza Shtypja Polare Shtypja e larte

e ule~ ~ polare

2r ...7./reJ Ererat periodike jane: levizje te ajrit me drejtim te kundert gjate stineve te vitit ose dites. Mete njohura ne Toke jane ererat monsunike, era e tokes dhe e detit, era e lugines dhe e malit. Ererat monsunike jane karakteristike per Az­ine Jugore, Juglindore dhe Afriken Perendi­more. Dallohet monsuni veror dhe ai dimeror.

FrontLp,olar.

~ . Ererat peren ore

Shtypja e larte subtropik

~ ~_./CaaM Shtypja e ..

Qeliza Hadley

Qarkullimi i perhershem i ererave ne Toke

(burimi: Lutgens & Tarbuck, 2076)

Monsuni veror fryn nga deti ne drejtim te Tokes. Sjell lageshti dhe shoqerohet me reshje, nder­

sa monsuni dimeror fryn nga toka ne drejtim te oqeanit. Sjell mot te ftohte dhe te thate.

Era e detit dhe e tokes fryn ne viset bregdetare. Gjate dites, era fryn nga deti kah toka, ndersa naten eshte e

kunderta. Kjo ndodh se gjate dites uji i detit ngrohet me pak se toka, kurse naten toka ftohet me shpejt se uji i detit.

.l Monsunet dhe shperndarja 0etore

e reshjeve ne <;erapunxhi

Era e tokes dhe e detit (burimi: Christopherson & Birkeland, 2075)

~ ~ il50

~,:; _J IL __ J ShM PM Q K GSh TN Dh

93

A EDIN SE?

A e dini se: Edhe ne Malet e Sharrit haset era e malit dhe lugines. Era e malit dallohet lehte gjate nates. Arsyeja : ne kullotat alpine te Sharrit, banoret zh­vendosin delet. Ne viset mete uleta nuhatet era e plehut te deleve.

Era e lugines dhe e malit eshte karakter­istike per zonat malore dhe realizohet nga mosngrohja e njejte e shpateve ma­lore dhe lugines. Gjate dites per shkak te relievit mete rrafshet lugina ngrohet me shume se shpatet malore. Ajri i ftohte zbret ne lugine dhe pastaj ngritet drejt majave te malit. E kunderta ndodh gjate nates. Nga majat e malit ajri i ftohte zbret duke levizur pergjate shpateve.

94

patet ma ore ngrohet dhe ngritet duke krijuar

eren e lugines

. . Ajer i ftohte er I nxehte

(a) Era e lugines (b) Era e malit

1 Era e lugines dhe e ma/it

(burimi: Christopherson & Birkeland, 2075)

Pervec; ererave te lartpermendura hasen edhe ererat lo kale, te cilat fryjne ne reg­jione te caktuara gjeografike. Mete njohurat jane: bura, murrlani, jug a etj. Bura (bora) fryn pergjate bregut lindor te Adriatikut me drejtim toke-det, nga Trieshta deri ne Shqiperi. Eshte ere e ftohte dhe e thate. Murrlani eshte ere e ftohte dhe e thate qe fryn dimrit me drejtim nga Alpet e Shqiperise drejt detit Adriatik. Juga eshte ere e nxehte qe fryn nga Afrika Veriore drejt gadishullit Ball­kanik, duke shkaktuar vale ne bregdete. Eshte ere mjaft e forte.

- Pyetje dhe detyra

1. Ci lat jane ererat e perhershme dhe si funksionojne?

2. Sqaro ererat: te lugines, te malit, te detit dhe te tokes.

Lageshtia e ajrit dhe reshjet atmosferike

Ne atmosfere gjendet sasi e vogel e avullit te ujit, e cila eshte pjese e ciklit hi -

NgrirJe 80

Shkri!ie 80 kal absorbohen)

1 Nderrimi i gjendjes agregate

te ujit

drologjik. Pjesa me e mad he e avullit te ujit e ka origjinen nga detet dhe oqea­net, ndersa, masat e ajrit qe ndodhen ne kontinente permbajne sasi me te vogel te avullit te ujit (kryesisht nga lu­menjte, liqenet, vegjetacioni) . Gjend­ja agregate ne te cilen ndodhet uji ne atmosfere varet nga kushtet termike te saj. Kalimi prej gjendjes agregate te lenget ne gjendje agregate te ngurte quhet ngrirje, ndersa e kunderta ka­limi i akullit ne uje quhet shkrirje. Ka­limi prej gjendjes agregate te lenget ne gjendjen agregate te gazte quhet avul ­lim, e kunderta, kalimi prej gjendjes agregate te gazte ne gjendjen agre­gate te lenget quhet kondensim, kurse ne gjendjen agregate te ngurte quhet sublimim.

95

96

Nen ndikimin e rrezeve te Diellit, uji fillon qe te avullohet kur edhe behet pjese e ciklit hidrologjik. Me kete rast, uji kalon nga gjendja agregate e lengshme ne gjendjen agregate te gazte duke u shnderruar ne avull. Avullimi matet me evap­orimeter (avullmates).

Avulli i ujit eshte shume here me i lehte se ajri. Prandaj, same i lag es ht te jete ajri, aq me e lehte dote jete shtypja e mases se ajrit (Ne cilat zona ne Toke ekziston­te gjate gjithe vitit shtypja e vogel e ajrit?). Ajri mund te pranoje sasi te caktuar te avullit te ujit gje qe varet edhe nga temperatura e ajrit. Temperatura ne te cilen ajri ngopet me avull uji quhet temperature e pikes se veses. Sasia e avullit te ujit qe permban ajri paraqet lageshtine e ajrit. Lageshtia e ajrit matet me hi­grometer dhe higrograf. Te lageshtia e ajrit dallohen nocionet lageshti absolute dhe lageshti relative. Avulli i ujit per shkak te peshes se tij ngritet ne troposfere ku temperatura zvogelohet me rritjen e lartesise dhe kalon ne gjendje agregate te lengshme duke u kondensuar ne forme te vranesirave, me c;'rast krijohet resh­jet e larta. Avulli i ujit mund te kondensohet afer siperfaqes se tokes duke krijuar reshje te uleta. Mjegulla perbehet nga therrmija te imeta te ujit dhe kristaleve te akullit. Ato jane vranesira qe krijohen afer siperfaqes se Tokes. Fizikisht nuk ka ndonje dal­lim ne mes mjegulles dhe vranesires. Dalli mi i vetem eshte vendi i krijimit. Si pas klasifikimeve dukshmeria duhet te jete me e vogel se 1 km.

1 Pamje nga maja eArnenit ne Malet e Sharrit ku shihet lugina e Lumbardhit te Prizrenit

(ne te majte) dhe Lepencit (ne te djathte) te mbuluar me mjegu/1 (dt. 7 nentor 2074).

Si pas formes jane tri lloje te reve: puplore, shtresore dhe grumbullore. Ne qiell rete zakonisht kombinohen mes vete duke krijuar formate ndryshme. Te mbuluarit e qiellit me re quhet vranesire dhe shprehet ne te dhjetat (0-1 O) ose % (perqindje).

( e) Nimbostratus

(b) Alto stratus

(f) Stratus (g) Lentikulare

1 Llojet e reve dhe dukja e tyre (burimi: Christopherson, 2075)

(h) Kumulonimbus

Reshjet jane produkt i kondensimit dhe sublimit te avullit te ujit ne atmosfere, ne forme te lenget apo te ngurte, afer siperfaqes se Tokes apo ne lartesi. Dalio­hen reshjet e uleta dhe reshjet e larta. Reshjet e uleta jane: vesa (pika te ajrit te kondensuara me bime afer tokes), bryma (pika te ajrit te sublimuara afer tokes), krahneza (ngrirja e degeve te pemeve). Ndersa reshjet e larta jane: shiu, bora, bresheri.

97

1 Bryma

Shiu eshte forme e reshjeve kur pika te lengeta ne kushte termike mbi 0°C bien ne siperfaqe te Tokes. Shiu bie nga rete e ti pit nimbostratus dhe kumulonimbus. Shiu eshte me rendesi jetike per veprimtarine e njeriut. Reshjet e shiut maten me shimates (pluviometer), ndersa ne lartesi te medha mbidetare me totalizator. Bora formohet njejte sikurse shiu, por ne temperatura negative dhe ne kushte te ngopjes se ajrit me lageshti. Bora formohet kur avulli i ujit kalon direkt ne gjendje te ngurte (sublimim). Ne varesi te kushteve te motit, bora mund te bie si perzierje me shi qe quhet skllote.

Breshri eshte forme e reshjeve e kristaleve te medha, te forta, gati rrethore me diameter mete madh se 5 mm. Eshte karakteristike per stinen e veres, kur masa e ajrit ngritet me shpejtesi ne lartesi duke krijuar re te ti pit kumulonimbus. Ci lat jane demet e breshrit?

Perhapja e reshjeve ne Toke Sasia me e mad he e reshjeve ne Toke bie ne zonen ekuatoriale. Ketu reshjetjane te shperndara gjate gjithe vitit. Ne klimen monsunike, sasia e reshjeve eshte e kon­centruar gjate stines se veres. Ne klimen mesdhetare, reshjet jane te perhapura gjate stines se dimrit, kurse vera eshte e thate. Ne gjeresite e mesme gjeografike reshjet jane te mjaftueshme ne te gjitha stinet. Ne pjeset e brendshme te kon­tinenteve sasia e reshjeve zvogelohet. Ndersa ne gjeresite e medha gjeografike mbizoteron shtypja e larte e ajrit dhe sasia e reshjeve eshte e vogel.

l Shperndarja 0etore e reshjeve ne Toke

(burimi: Lutgens & Tarbuck, 2076)

1,000 2,600 3,000 knt

1 Shtypja e ajrit dhe moti

100

- Pyetje dhe detyra

1. Si vjen deri te kondensimi i mases se ajrit ne lartesi?

2. Cilatjane reshjet e uleta dhe reshjet e larta?

3. Diskutoni me familjaret tuaj: si mund te mbrohen pemet ne rast te paraqitjes se ngricave?

Moti dhe klima

Moti dhe klima jane dy nocione te ndryshme te cilat kane te bejne me atmos­feren. Shpeshhere, ne jeten e perditshme ne i ngaterrojme keto dy nocione. Moti paraqet gjendjen e elementeve meteorologjike ne nje moment dhe vend te caktuar. Ndersa klima eshte gjendja mesatare e elementeve te motit ne vend te caktuar.

Ne jeten e perditshme degjojme shprehje te ndryshme si: "mot i keq': "mot i lig': "mot i mire" te cilat jane shume relative dhe sub­jektive. Te gjitha keto nocione varen nga kerkesat e individeve te caktuar ne jeten e perditshme apo ne ndonje veprimtari te tyre. Per turizmin veror me rendesi eshte moti me diell dhe pa shi. Per tur­izmin dimeror me rendesi eshte te kete reshje bore. Bujku, ne varesi te periudhes vegjetative deshiron mot me reshje etj. Moti mund te shprehet sipas elementeve meteorologjike qe dominojne, si: mot me diell, mot i vranet, mot me mjegull, mot me shi etj. Ne te gjitha keto aspekte, me rendesi jetike eshte parashikimi i motit, ne vec;anti ne rast te motit ekstrem. Parashikimi i motit ka rendesi jetike per te gjitha fushat e jetes.

Moti dhe klima varen nga faktoret astronomike dhe gjeografike. Gjeresia gjeografike, relievi (lartesia mbidetare, ekspozicioni, drejtimi i shtrirjes), shpern­darja e masave tokesore e ujore, rrymat oqeanike, lokacioni gjeografik, vegjeta­cioni jane faktore kryesore qe percaktojne motin dhe klimen e nje vendi. Moti dhe klima percaktohen duke njohur elementet meteorologjike/klimatike si: tem­peratura e ajrit, shtypja e ajrit, reshjet, avullimi, drejtimi dhe shpejtesia e eres etj. Moti eshte i lidhur ngushte me vec;orite termike te mases se ajrit qe ndodhen ne treven e caktuar. Ne zonat anticiklonare (me shtypje mete larte se normalja) mbreteron mot i kthjellet, stabil. Ndersa ne zonat ciklonare (me shtypje me te ulet se normalja) mbreteron mot i vranet, jo stabil, shoqerohet me reshje, ere etj.

R..s~hl polar

Ne jeten e perditshme ka shume rendesi parashikimi i motit. Duke njohur motin ne ditet e ardhshme, njeriu mund te pergatitet per shendetin dhe veprimtarine e tij.

Derisa moti paraqet gjendjen momentale te elementeve meteorologjike, klima paraqet gjendjen mesatare shumevjec;are te elementeve meteorologjike. Per njohjen e klimes duhen te dhena te periudhave te gjata (30 vjet eshte periud­ha standarde). Klimatologjia eshte shkence e cila merret me studimin e klimes, kurse meteorologjia me studimin e motit.

- Pyetje dhe detyra

1. Shpjegoni nocionet mot dhe klime!

2. <::fare moti mbreteron ne anticiklon dhe c;fare ne ciklon?

3. Tregoni llojin e motit ne varesi te shtypjes se ajrit.

Tipat klimatike ne Toke Ekzistojne klasifikime te ndryshme per klimen ne Toke. Klasifikimi i klimes behet edhe ne baze te vec;orive te klimatit brenda brezave te ngrohtesise ne Toke.

Harte klimatike e Tokes (burimi: Miller & Spoof man, 2072)

c::::J Polare (akull) c::::J Subarktike (bore) - Mesatare e fresket c::::J Malore - Rryme e ngrohte oqeanike ~ Lume 101 c::::J Mesatare e nxehte c::::JE thate c::::J Tropikale c::::J Zona kryesore te ngritjes - Rryme e ftohte oqeanike

Brezi i vapes shtrihet ndermjet dy rratheve tropike. Ne kete brez rrezet e Diellit bien ne kend te madh gjate gjithe vitit. Nga 2 here rrezet e Diellit kulminojne ne ekuator, ndersa nga nje here ne rrethin tropik perkates. Ne brezin e vapes ekziston klima ekuatoriale me temperature te larte dhe reshje te shumta; klima tropikale dhe klima monsunike qe kane nga nje stine te thate dhe nje te lagesht. Me ne veri e jug te ekuatorit haset klima e thate shkretinore dhe klima e stepeve (barishta te uleta). Keto lloje klimatike gjenden ne Afrike, Ameriken Jugore, Az­ine Jugore e Juglindore.

Brezi mesatar klimatik shtrihet ndermjet rratheve tropike

Temp. Kajro, Egjipt Reshjet BWh

dhe rratheve polare ne te dy hemisferat. Ekzistojne dallime te med ha ndermjet pjesevejugore dhe atyre veriore te brezit mesatar. Ne kuader te brezit mesatar hasen keta tipa klima­tike: mesdhetar, atlantik, kontinental, i ash per kontinental. Klima mesdhetare dallohet me vere te nxehte, te gjate e te thate dhe me dimer te bute, me reshje te pakta. Haset me se shumti ne brigjet e detit Mesdhe. Edhe ne bregdetin shqip­tar haset klima mesdhetare. Eshte shume e pershtatshme per turizmin veror, andaj miliona turiste vijne veres ne brig­jet e Mesdheut per te pushuar. Klima atlantike vec;ohet me reshje te shumta e te shperndara gati njesoj gjate gjithe vitit. Dimri eshte i fresket, ndersa vera eshte e ngrohte (jo shume e nxehte). Haset ne Europen Perendimore. Klima kontinentale vec;ohet me vere te nxehte e dimer te ftohte. Tipi kontinental ka perhapje te mad he ne hemisferen verio­re, ne vec;anti ne Evropen Lindore.

40°c

30°c

10°c

0°C

-l0°C

-20°C

31 °N 31°E

J Sh M P M Q K G Sh TN Dh Amplituda vjetore: l 5.6°C

Reshjet vjetore: 2.5 cm

T

70cm

60 cm

50 cm

30 cm

20 cm

10 cm

Tipi klimatik shkretinor Edhe ne Kosove haset tipi kontinental, sidomos ne Rrafshin e Kosoves. Ndersa,

102

tipi i ashper kontinental me vere qe nuk eshte shume e nxehte, ndersa dimri shume i ashper haset ne Siberine Lindore etj.

Tip i vec;ante klimatik eshte klima malore, e cilat haset ne zonat e larta malore. Vec;ohet me dimra te gjate, me bore, ndersa vera te shkurtra e te fresketa. Edhe ne Kosove, ne ma let e Sharrit dhe Bjeshket e Nemuna haset ky tip klimatik.

60cm

50 cm

40 cm

30cm

20cm

10cm

- 30° 1

0 cm

Amplituda vjetore: 17.8°C Reshjet vjetore: 38 cm

T Grinuii;, Angli emp.51"N o·

10cm

Verhojansk, Siberi Temp.68°N 134QE Owd Reshje 40°C f" 70 cm

60cm

20°c 50cm

10°c 40cm

0°C 30 cm

20 cm

10cm

0cm

Brezi polar klimatik ndodhet ndermjet rrethit polar dhe polit. Vec;ohet me kend te vogel te renies se rrezeve te Diellit, madje, gjate solsticit mund te kaloje ne dite polare ose nate polare. Me kete rast, rrezet e Diel lit du ken gjithmone ne hor­izont respektivisht nuk du ken fare prej 3-6 muaj. Ne kete brez klimatik hasen dy tipa kryesore: i tundres dhe akujve polare. Klimati i tundres dhe ai polar hasen ne gjeresi te med ha gjeografike. Vec;ohen me dimer te gjate dhe te ash per, ndersa vere te shkurter. Bimesia eshte pak e zhvilluar dhe vec;ohet tundra, kryesisht me myshqe dhe likene. Haset ne veri te Siberise, Kanadane Veriore, Alaske, Gren­lande etj.

Stacion meteorologjik --1

ERtTREGUESI

TERMOMETRI MAKSIMAL

-PSIKROMETRI

•. z• w.........._ Tf~!~tetrl TERMOMETRI MINIMAL - HYGROTHERMOGRA~H L--~e

1i;:~~~ftri

ANEMOMETRI ' L L Uje

,;. idistiluar

SHTEPIZA E TERMOMETRAVE

Regjistrnes Panel rmometer diellor ksimal dh • imal

103

HIDROSFERA

21 marsi eshte Dita Boterore e Ujit. Beni ndonje a ktivitet ne shkolle me temen "Problemet me ujin neToke"

106

Hidrosfera

Toka eshte planet unik ne sistemin diellor dhe ne univers. Kushtet natyrore te planetit kane ndikuar ne paraqitjen e jetes ne te. Hidrosfera paraqet pjesen e lengshme te Tokes qe shtrihet ne kuader te litosferes, atmosferes dhe te bios­feres.

30.8 % E ujerave te embla ndodhen nen siperfaqen e Tokes , re cilat i perdorim ne jeten e perditshme

UJl NE TOK E 68.9 % Pjesa me e madhe e ujit ne E ujerave re embla ndodhen

Toke - 97.5% eshte uje i njelmet ne akullnaja. Prandaj eshte qe ndodhel ne dete dhe oqeane. c veshti rc per ta shfrytCzuar. Ndersa 2.5% eshte uje i embel qe gjendet ne akul lnaja , liqene, lumenj

dhe ujera nentokesore.

Cikli hidrologjik

Cikli hidrologjik paraqet levizjen e ujit neper gjeosferat e Tokes. Me kete rast uji nderron vendin, gjendjen agregate, kalon neper disa procese hidrometeo­rologjike. Faktori qe ve ne levizje ciklin hidrologjik eshte energjia diellore. Cikli hidrologjik fillon me avullimin e ujit nga objektet ujore. Detet dhe oqeanet jane

Rrezatimi diellor

Kondenzim

rezervuaret kryesore te ujit. Pervec; tyre uji gjendet ed he ne liqene, lumenj, keneta, bote bimore. Avulli i ujit nga objek­tet ujore per shkak te peshes ngritet ne lartesi, i nenshtrohet gradientit termik dhe shnder­rohet ne forme te vranesirave (kondensohen) qe pastaj bie ne forme te reshjeve. Pasi te bjere ne toke, nje pjese e ujit rrjedh, nje pjese infiltrohet ne shkembinj dhe pjesa tjeter avullohet perseri ne atmos-fere.

---i Qarkullimi (cikli) hidrologjik

(burimi: Carlson, Plummer, Ham­mersleY, 2077)

1'

OQEANETDHE DETET

1

Nga siperfaqja e perg­jithshme e Tokes prej 51 O mil­ione km2

, rreth 360 milione km2 (71 %) jane te mbuluara me uje (dete dhe oqeane), ndersa pjesa tjeter prej 150 milione km2 (29%) jane te mbuluar me mase tokesore (ishuj, kontinente). Edhe pse duket paksa hutuese te quhet Toke, kur oqeanet mb­ulojne 71 % te planetit. Kur shikohet nga satelitet arti­ficiale, planeti yne duket si nje glob i kalter, i bard he dhe pak ne te kafe, por qe prania dominuese e ujit ne siperfaqe ben qe Toka te marre emrin "Planeti i Kalter':

Planeti i kalter - pamje e Tokes nga satelitet

Oqeanet jane objektet me te medha ujore ne Toke. Oqeani Paqesor eshte me i madhi ne planet. Ze gjysmen e siperfaqes se oqeaneve. Eshte aq i madh sa do t'i zinte te gjithakontinentet se bashku dhe dote mbetej zbrazeti. Ne periferi te oqeaneve ndodhen detet. Detetjane hapesira me te vogla ujore qe kane lidhje me oqeane.

Vetite fiziko-kimike te Detit Boteror

Vetite kryesore fizike-kimike te oqeanit boteror jane: tem­peratura, kripshmeria, tejdukshmeria, ngjyra dhe levizja. Temperatura e ujit te Oqeanit Boteror eshte veti me rendesi fizike e cila ndikon jo vetem ne procese te caktuara fizike por edhe ne perhapjen e gjallesave detare. Duhet sasi e madhe e energjise per rritje te temperatures per 1 °C. Temperatu­ra mesatare vjetore ne siperfaqen e oqeanit boteror eshte 17.5°C. Temperature e ujit deri ne 28°C hasen ne gjeresi te vogla (ekuator), pastaj me rritjen e gjeresise temperatura zvogelohet derisa ne viset polare arrin ne 0°C. Ndersa, me

107

rritjen e thellesise, zvogelimi i temperatures varion me gjeresine gjeografike, por qe ne detin e thelle temperatura eshte afer 0°c Kripshmeria tregon sasine e materies se tretur ne ujin e detit. Per shkak te permba­jtjes se kripes, uji i detit ka shije te hidhur dhe te kripur. Ne nje liter uje deti mesa­tarisht jane 34.4 gr kripe. Prandaj, kripshmeria mesatare e ujit te detit eshte rreth 35%0. Pjesa me e madhe e kripes eshte kloruri i natriumit (kripa e kuzhines). Disa dete qe ndodhen ne zonen tropike dhe mesdhetare ku furnizimi me uje te embel (reshje, lumenj) eshte i vogel kane kripe me shume (Deti Adriatik 38%0, Deti i Kuq, 43%0). Nga te gjitha objektet ujore ne planet, Deti i Vdekur ka sasine mete mad he te kripes prej 330%0 (1 o here me shume se mesatarja e detit boteror). Ne ditet e sotme, kripa eshte produkt i rendesishem ne industrine ushqimore. Ajo eshte pjese e pandashme e kuzhines.

1 Temperatura ne oqeanin boteror

ne muajin gusht.

---l Kripe e depozituar ne Detin e Vdekur

1 Pl/aka e Seki-t

0

Tejdukshmeria tregon thellesine ne metra qe mund te shihet me sy te lire. Te­jdukshmeria e ujit varet nga kripshmeria dhe prania e organizmave. Matet me pllaken e Seki-t, nje disk me diameter 30 cm. Tejdukshmeria me e mad he eshte regjistruar ne detin Sargas 67m.

Uji i detit eshte pa ngjyre. Ngjyra eshte rezultat i veprimit te rrezeve te Diellit. Spektri i kalter i Diellit deperton me thelle duke i dhene ujit te detit ngjyren e kalter. Ne ujin e detit deperton edhe zeri. Shpejtesia e zerit eshte me e mad he ne uje se ne ajer. lntensiteti i zerit zvogelohet duke depertuar ne uje per shkak te shpern­darjes, absorbimit, thyerjes ne uje. Shpejtesia e zerit ne uje me kripshmeri mesa­tare eshte 1500 m/sek.

Levizjet e ujit ne detin boteror

Uji i oqeanit boteror eshte perhere ne levizje vertikale e hori­zontale. Per shkak te bashkeveprimit ne mes te oqeanit boteror me atmosferen, veprimit te forces gravitacionale te Henes dhe Diellit, si dhe vetive te ndryshme fizike te shtresave te ujit ne oqeanin boteror mundesohet levizja e ujit. Uji ben tri lloje levizjesh: valet, batica e zbatica dhe rrymat oqeanike.

Valetjane levizje te ujit te detit te shkaktuara nga ndikimi i eres. Vala ka disa elemente si: gjatesia, lartesia, perioda, kreshta, lugu etj. Keto elemente te vales varen nga shpejtesia e eres, koha e fryrjes se eres dhe distanca qe ka bere era. Valet zakonisht ar-rijne deri ne 4 m lartesi dhe 1 oo m ne gjatesi. Ne detin Adriatik lartesia me e mad he e vales arrin 1 Om. Ne rast te ndonje termeti me epiqender nen oqeane krijohen vale te fuqishme disa metra qe njihen si cuname, demet e te cilave jane shume te med ha si ne njerez ashtu edhe infrastruk­ture. Batica e zbatica jane levizje te ujit te detit te shkaktuara nga ndikimi i forces se gravitetit te Henes dhe Diel lit. Ngritja e ujit te detit quhet batice, ndersa terheqja e ujit te detit quhet zbatice. Keto levizje ndodhin c;:do 6 ore dhe brenda 24 oreve jane dy batica e dy zbatica. Hena ka ndikim mete madh se Diel Ii per sh­kak te afersise. Lartesia e batices ne dete te hapura eshte 1-3 m. Ne gjirin Fundy (Kanada) jane regjistruar baticat dhe zbaticat mete medha, deri ne 17 m. Ne Detin Adriatik afer Venedikut eshte regjistruar batica deri 1 m, kurse ne brigjet e Adriatikut ne Shqiperi 30-40 cm.

109

1

Rrymat oqeanike (detare) jane levizje te cilat zhvillohen nen siperfaqen e oqeanit (detit) deri ne thellesi 200 me rralle 300 m.

Uji i detit ka veti te ndryshme fizike, ne vec;anti temperature dhe kripshmeri dhe rrjedhimisht dendesi te ndryshme. Rrymat detare transportojne sasi te mad he uji. Ato kane rendesi klimatike duke mundesuar klime mete nxehte respektivisht me te ftohte per zonat bregdetare

"' ' 1 2' i subtropik ~

aqesoritVerior

~'

Rr. e Ekuatont V.

Rr. e Ekuatorit Q.

Rr. e Ekuatorit J.

pit

OQE~NI @ PAQESOR

Sistemi sub.tr.opik i Paq esorit Jugor

Batica dhe zbatica ne gjirin Fandi (Kanada) 1

110

Rrymat kryesore detare (oqeanike) ne Toke (burimi: Trujillo & Thurman, 2076)

- Pyetje dhe detyra

1. Ci lat jane vetite kryesore fizike te oqeanit boteror?

2. <::fare levizje beni uji i detit (oqeanit)?

3. Si ndikojne rrymat oqeanike ne klime?

ZHVILLIMI BREGDETAR

Bregdet quhet vija e kontaktit ne mes te pjeses tokesore (kontinent, ishull) dhe ujit te detit apo oqeanit. Forma, shtrir­ja e bregdetit eshte e lidhur ngushte me veprimin e forcave te brendshme dhe te jashtme, te cilat e kane krijuar, respek­tivisht, modeluar zonen bregdetare.

Sa me shume elemente te kete bregdeti si: ishuj, gadishuj, gjire, ngushtica etj., thuhet se ka perthyeshmeri te madhe dhe e kunderta. Kontinenti europian karakterizohet me per­thyeshmeri te madhe bregdetare, por kontinenti afrikan ka perthyeshmeri te vogel. (Gjeni ne harte dhe krahasoni) Si pas raportit morfologjik te kontinentit dhe oqeanit, breg­deti mund tejete ultesinor(fushor) poredhe kodrinor-malor (i thepisur). Bregdeti i Adriatikut ne Shqiperi eshte kryesisht fushor, ndersa i Jonit nejug eshte i thepisur. Karakteri i breg­detit ka ndikuar edhe ne llojin e plazhit. Derisa ne Adriatikun e Shqiperise plazhet jane kryesisht ranore, ne detin Jon pla­zhet jane gurore.

Lagunat jane ceketina ujore qe ndahen nga objekte te medha ujore (deti, oqeani) me ane te nje kordoni litoral (breg ranor) apo atoli. Ne bregdetin shqiptar hasen laguna e Nartes, e Karavastase etj. Fjordi eshte lugine lumore e thepi­sur nga erozioni akullnajor. Ka shpate te thepisura e te lar­ta, te cilat depertojne thelle ne kontinent. Fjordet hasen ne Norvegji, Kili, Grenlande, Alaske etj.

Riasi eshte forme e bregdetit e zhvilluar nga permbytja e grykederdhjes se lumit nga uji i detit apo oqeanit. Paraqiten ne Spanjen VP, lrlanden JP, bregdetin jugor te Kines etj.

111

1 Riasi

Estuari eshte lugine lumore e permbytur. Uji i detit deperton thelle ne pjesen e poshtme te lumit. Grykederdhja mund te kete gjeresi deri 1 oo km (Amazona). Estuaret kane bere te mundshme ndertimin e porteve te medha detare. Te tilla jane: Londra ne Temze, Hamburgu ne Elbe, Havri ne Sene, Roterdami ne Rene etj. Koralet jane karakteristike per viset tropikale (te nxehta). Koralet jane organizma shtazore qe jetojne si bime. Lid hen kryesisht per vende te nxehta, ne vec;anti perreth kupave vullkanike detare duke krijuar ishuj rrethore te njohur si atol-e. Ne Oqeanin Indian eshte shteti i Malediveve i cili eshte i vendosur i teri mbi korale. Perhapje shume te madhe kane ne lindje te Australise ku ndodhet Bariera e Mad he Koralore.

lshulli eshte pjesetokesore e rrethuar ne te gjitha a net me uje. Nje grup i madh ishujsh formojne arkipelagun (arkipelagu i Malajes, i Egjeut, i Adriatikut etj.)

Gadishulli eshte pjese tokesore e cila rrethohet ne tri ane me uje, kurse ana tjeter eshte e ngjitur per kontinenti. Ne Europe jane: Gadishulli Ballkanik, Apenin, Pirinej, Skandinav etj.

Gjiri detar eshte pjese e detit e cila futet thelle ne konti­nent. Ne bregdetin shqiptar dallohen: Gjiri i Drinit, i Lalezit, i Durresit, i Vlores etj. Kepi eshte e kunderta e gjirit. Eshte pjese tokesore e cila futet thelle ne det (oqean). Ne bregde­tin shqiptar njihet Kepi i Rodonit, i Gjuhezes etj.

1 Cadishujt e Evropes Jugore

Ngushticat detare jane pjese e ngushte ujore ndermjet ishujve ose pjeseve me te medha tokesore qe lidhin detet ndermjet vete. Ngushticat kane rendesi te madhe ekonomike. Nga mete njohuratjane: e Gjibraltarit, e Mesines, e Bosforit, e Dardaneleve, Ormuz, e Malajes etj.

Ngushtica e ~ Cjibraltarit.

- Pyetje dhe detyra

1. Trego c;ka eshte gadishulli, ishulli, gjiri detar dhe kepi detar.

2. Ne <;fare kushte relievore zhvillohet fjordi, estuari, riasi?

113

Ujerat nentokesore

Gjate ciklit hidrologjik nje pjese e ujit qendron ne siperfaqe te Tokes duke for­muar ujerat siperfaqesore, ku uji mund te jete ne levizje (lumenjte) apo i qete (liqenet, moc;alet). Po ashtu, uji mund te jete ne gjendje te lenget dhe te ngurte. Ne ujerat siperfaqesore hyjne burimet, perroskat, lumenjte, liqenet, akullnajat dhe moc;alet. Ne varesi te vec;orive te shkembinjve, nje pjese e ujit siperfaqesor deperton (infiltrohet) ne brendi te shkembinjve duke krijuar ujerat nentokesore. Ujera nentokesore jane ato pjese te ujerave qe ndodhen nen siperfaqen e Tokes. Perfshijne ujerat qe ndodhen ne shkembinj. Pjesa me e madhe e ujerave nen­tokesore e kane origjinen nga reshjet atmosferike, ku uji eshte infiltruar nen siperfaqe te Tokes. Shkembinjte permbajne pore (zbrazetira) qe mundesojne de­pertimin, levizjen dhe grumbullimin e ujit nentokesor. Poroziteti paraqet sasine e poreve qe ndodhet ne shkembinj. Me rendesi eshte qe poret te jene te lidhura mes tyre ku mund te qarkulloje uji.

Beni nje eksperiment te thjeshte se bashku me mesimclhenesin. Merrni nje sasi dheu nga oborri i shkolles dhe vendosni ne nje ene. Shtoni uje dhe shihni <;ka ndodh. Uji ndjek nje rruge te

9rregullt ndermjet copezave te shkembit

Pus

114

Epruvete ---u

Poret ne shkemb -=~:;:n.A Copeza __ _

zhavorri Copeza zhavorri (porozitet i madh)

iveli i ujit

1 Konstruksioni nje pusi te thjeshte

Pervec; ujerave freatike, ujerat nentokesore mund tejene te rrethuara nga shkem­binj joujeleshues (kompakte, argjile, alevrite) duke formuar akuifere arteziane (me presion). Ujerat arteziane jane me presion dhe ne rast te shpimit te tyre kri­johen bu rime si shadervan (fontane). Ne varesi te presionit, uji nentokesor mund te ngritet, por te mos dale mbi siperfaqe te Tokes. Keto ujera quhen subarte­ziane. Edhe ne Kosove hasen ujerat arteziane, ne vec;anti ne pjesen e Dukagjinit (Prizren, Suhareke) dhe ne lstog.

_________ Zo_naeushqirnitte akui_._fe_rit _______ _. te ujerave freatike

Dalja e ujit nentokesor ne siperfaqe quhet burim. Buri met hasen ne vendet ku niveli i ujerave nen­tokesore prehet me siperfaqen topografike. Ekzistojne lloje te ndryshme te burimeve, te cilat klasifikohen sipas prurjes, temperatures, kohes etj.

Vranesira (reshje)

, f

Shkembinj te papershkueshem

. e1i ... Niveli N_~v 1 -~Jlt i ujit Akuifer nentokesor ne pus artezi.an Pus

(me presion) artezian

1

Burime te vec;anta jane burimet karstike te cilat njihen me emrin gurra. Te tilla ne Kosove jane: Burimi i Drinit te Bardhe, lstogut, Vrelles etj. Ndersa burimet te cilat kane temperature quhen bu rime termale, ato qe kane mineralizim quhen minerale dhe nese permbajne mineral­izim e temperature quhen termominerale. Te tilla ne Kosove jane: Burimet e banjes se Pejes, Kllokotit, Banjskes, etj.

Akuiferet, ujerat nentokesore - ujerat arteziane (burimi: Berg et al, 2077) II

Diskutoni ne klase pe, lloJet e bu, imeve qe ha sen ne vendlindjen, n ethinen tuaj.

- Pyetje dhe detyra

1. C::ka eshte poroziteti i shkembinjve dhe c;fare rendesie ka per ujerat nentokesore?

2. C::ka jane ujerat arteziane dhe subarteziane?

3. Shikoni ne vendlindjen apo rrethinen tuaj per puset, te cilat shfrytezohen per uje nga popullsia. Sa eshte thellesia e tyre? Me c;fare kushte eshte e lidhur?

115

Breg depozitimi

116

Sistemi tumor (burimi: Marshak, 2075)

1

Lume mea

Zhvi llimi i rrjetit lumor

Reliev me

Ujevare ne Hawaii ne shkembinj bazaltik

Depozitim ne giykederdhje

Breg

Lumenjte kontribuojne ne modelimin e maleve

117

LUMENJTE

Rrjedha e ujit ne siperfaqe te Tokes ne shtrat te caktuar quhet lume. Lumenjte paraqesin rendesi te vec;ante per njeriun. Civilizimet e lashta jane paraqitur buze lumenjve. Kujtojme se civilizimet: egjiptian (Nil), asirian e babilonas (Tiger e Eu­frat), indus (Ind), kinez (Huangho) jane paraqitur buze lu­menjve, atje ku lumenjte me ane te proceseve fluviale kane ofruar jo vetem ujin, por edhe tokat me pjellore. Lumenjte ne Toke jane produkt i kushteve klimatike te ujem­bledhesit ne te cilin rrjedhin ata. Lumenjte jane te perhapur gati ne te gjitha pjeset e Tokes. Madje edhe ne zonat a ride (te thata) ekzistojne lumenj por qe kane veti hidrologjike karak­teristike. Lumi quhet rrjedhe e ujit mbi siperfaqen e Tokes ne shtrat te vec;ante. Lumi ka tri elemente kryesore: burimin, rrjedhen dhe grykederdhjen. Buri mi i lumit mund tejete ndonje bu rim natyror, liqen, akullnaje, bashkimi i perroskave. P.sh.: ne Kosove, Drini i Bardhe e ka burimin nga gurra e Radacit, nje bu rim i fuqishem karstik. Rrjedha hidrografike eshte e gjithe gjatesia e shtratit te lumit prej burimit deri ne grykederdhje. Ndersa grykederdhja eshte vendi kur lumi shkarkon ujerat e tij. Lumenjte e medhenj (me kryesoret) derdhen ne det apo oqean (Reni, Danubi, Rona, Temza, Po, Drini, Shkumbini etj.), por mund te derdhen edhe ne liqen (Volga, Zeta, Tara etj.), ne ndonje lume tjeter (Lumbardhi i Priz­renit derdhet ne Drinin e Bardhe) ose edhe mund te avullohet uji i tyre (lumi Okavango ne Afrike). Ujembledhesi lumor (pellgu ose baseni) paraqet siperfaqen qe mbledh ujerat ne drejtim te nje lumi.

Ujendaresi ndermjet detit 1--­Egje dhe detit Adriatik

(mali Oshlak)

Ujembledhesi, ujendaresi

(burimi: MontgomerY, 2008)

Ujembledhesi (Pellgu lumor)

____ Ujendaresi ndermj et degeve te lumit

Ujerat siperfaqesore

edhin_ drej t umenJeve

C::do ujembledhes lumor eshte i ndare me ujendares qe zakonisht kalon neper pikat mete larta ne terren. Ne Kosove ndodhet "Suka e Derman it" e cila paraqet piken nga e cila ujerat e gadishullit Ballkanik rrjedhin ne drejtim te tri deteve: Adriatik, Detit te Zi dhe Egje. Te gjitha ujerat e nje vendi (lumenj, liqene, dete, akullnaja etj.) formojne rrjetin hidrografik, ndersa lumi me te gjitha deget e tij formojne rrjetin lumor ose sistemin lumor. Te lumenjte verehen dukuri te rralla hidrologjike sic; eshte bifurkacioni - dukuria e ndarjes se lumit ne dy dege te cilat pa kthim rrjedhin ne drejtim te dy deteve te ndryshme. I tille eshte bifurkacioni i Nerodimes, ne afersi te Ferizajt, ku njera dege rrjedh drejt Lepencit (deti Egje), kurse tjetra drejt Sitnices (deti i Zi).

Sasia e ujit qe rrjedh neper lume ne nje sektorte caktuar per njesi te kohes quhet prurje.

1 1 Bifurkacioni i Nerodimes Shpejtesia e ujit ne fume

119

LIQENET

A E DINI SE?

Liqenet jane thellime ne siperfaqe te Tokes te rrethuara me mase tokesore, te mbushura me uje dhe qe nuk kane lidhje direkte me detin. Liqenet jane objektet ujore ne te cilat ndodhet rreth 90% te ujerave te embla ne gjendje te lengshme ne kontinente. Shumica e liqeneve ndodhen ne gjeresi te medha gjeografike dhe lartesi te medha mbide­tare. Pjesa me e madhe e liqeneve ushqehen nga ujerat e lumenjve ose direkt nga reshjet. Disa liqene ne Toke kane uje te njelmet, madje shume te kripur (Deti i Vdekur).

Valet ne liqene jane shume mete vogla se ne dete. Origjina e liqeneve eshte e ndryshme. Hasen liqene tektonike, erozive, akumulative dhe artificiale.

Liqenet tektonike krijohet me levizje tektonike (i Ohrit, i Pre­spes, i Bajkalit etj.). Ne kete grup bejne pjese liqenet relikte qe kane qene pjese e deteve apo liqeneve te dikurshme (i Breznes - Kosove, Kaspiku, Arali); liqenet vullkanike etj.

Liqeni akullnajor i Livadhit ne Malet e Sharrit

T

Liqen tektonik

,--:-;fj ~

Liqen eroziv -r-,,__ --~ -~- -::::--

- .::,-.. ,-~ -----:---.,,..__ s

~;::;:,, ~~-,,;

122

LL Deti i Vdekur

Liqeni Toba, Sumatra

0 5miles

E:=::, 0 10km

Lough Derg, lrlande

Liqeni Vatnsdalur, lslande

Liqeni Seneka, Nju Jork

'-.'. '(l)

:S s E 2 '(l) C: --i -~ C: 0 E :5' --C: (1) 0-:.J

Liqenet erozive formohen me erozion lumor, akullnajor, karstik e eolik. Ne Kosove liqene glaciale ka ne Sharr dhe Bjeshket e Nemuna (Leqinati, i Drelajve, i Madh i Gjer­avices, i Jazhinces, i Livadhit etj.).

Liqenet akumulative krijohen nga akumulimi i materies se eroduar nga proceset e jashtme. Ne zonat e uleta bregde­tare krijohen lagunat (e Karavastase, e Nartes ne Shqiperi). Me origjine zoogjene jane atolet e krijuara nga koralet ne detet e nxehta.

Liqenet artificiale jane liqenet e krijuara nga inxhinieria e njeriut duke akumuluar ujin e lumenjve permes ndertimit te pendes (diges). Ne Kosove liqene te ti Ila jane: i Ujmanit, Radoniqi, i Batllaves, i Badovcit etj.

Liqenet kane ndikim edhe ne klimen lokale. Ky fenomen njihet si "efekti i liqenit" Ndikimi i tyre vare nga madhesia, drejtimi dhe shpejtesia e eres, konfiguracioni, ekzistenca e akullit ne liqen etj.

Akullnaja eshte mase e akullit e formuar per qindra ose mi­jera vite. Per t'u krijuar akullnaja, bora e ketij viti duhet te zihet nga bora e vitit te ardhshem. Ne kete menyre bora akumulohet, ngjeshet dhe rikristalizon. Akullnajat jane te perhapura gati ne te gjitha gjeresite gjeografike. Mad­je edhe ne viset ne ekuator ka akullnaja te vogla malore (Papua Guinea e Re, Kilimanxharo).

MESONI MESHUME

T Akullnaje ma/ore

Akullnajat kane ndikim te rendesishem ne klimen globale. Kur siperfaqja dhe vellimi i akullnajave ishte me i madh niveli i oqeanit boteror ishte me i ulet perte mbajtur balancin e ujit ne Toke. Kur u shkrine akullnajat niveli i ujit u ngrit.

- Pyetje dhe detyra

1. C::ka eshte liqeni dhe akullnaja?

2. Si ndahen liqenet sipas origjines?

3. Pse ne liqen valetjane te vogla?

4. Tregoni per perhapjen e akullnajave ne Toke.

123

BIOSFERA

T Cjeosferat ejashtme

te Tokes dhe bashkeveprimi i tyre

126

Biosfera kuptohet si mbeshtjelles i Tokes ne te cilen jetojne qeniet e gjalla. Ajo perfshin shtresen e poshtme te atmosferes, pjesen siperfaqesore te litosferes dhe tere hidrosferen. Bota e gjalle zhvillohet kryesisht ne siperfaqen e Tokes dhe ne uje, por disa organizma jetojne edhe ne ajer ne nje lartesi te caktuar. Keto sfera depertojne ne njera-tjetren dhe bashkeveprojne. Keshtu relievi ndikon ne klime, ndersa uji, drita, nxehtesia etj., ndikojne ne zhvillimin e jetes. Per shkak te ambienteve te ndryshme jane zhvilluar edhe llojet e shumta te bimeve dhe te shtazeve. Si pas nevojes qe kane per uje bi met ndahen ne higrofile te cilatjetojne ne uje dhe ne vendet me lageshti te mad he (moc;alet), mezofile te cilat jetojne ne ambientet me lageshti mesatare dhe kserofile qe zhvillohen ne ambiente te thata.

Biosferen e karakterizojne ligjshmerite e saja, sikurse, zonaliteti horizontal dhe ai vertikal. Zonaliteti horizontal kushtezohet nga gjeresia gjeografike, kurse zonaliteti vertikal nga lartesia mbidetare, me c;ka ndryshojne kushtet jetesore.

Atmosfera

Litosfera

Litosfera

Atmosfera

Renditja zonale e botes bimore dhe shtazore percaktohet nga nx­ehtesia dhe sasia e lageshtise qe ndryshon nga ekuatori ne drejtim te poleve.

Zona e pyjeve ekuato­riale shtrihet ne te dyja anet e ekuatorit, e mb­uluar me pyje dhe me blerim te perhershem. Pyjet tropike jane te dendura dhe te pasura me shume lloje te drurit; palma e kokosit, bana-nia, bambusi, mahago­

ni, druri i kauc;ukut, kakaos etj. Gjate gjithe vitit koha eshte e nxehte dhe me reshje te shumta ne forme te shiut. Pyjet tropike me lageshti jane zhvilluar ne Ameriken Jugore, Afrike, lndi, Arkipelagun e Malajes etj. Ne Afrike quhen pyje te pashkelura, ne lndi xhungla, kurse ne Ameriken Jugore quhen selvase. Disa lloje drunore arrijne lartesine prej disa dhjetera metra, ndersa nen kurorat e tyre zhvillohen disa kate bi more. Pra, midis botes bi more zhvillohet konkurrenca per drite. Vetem katet e larta te kurorave te drunjve kane mundesi te shijojne rrezet e Diel lit, ndersa te tjerat mbeten poshte ne gjysmerresire. Ne keto pyje shumica e shtazeve jetojne ne drunj (lloje te shumte te shpendeve, majmuneve dhe gjarp­injve), aty ku ka ushqim dhe drite te mjaftueshme.

LEGJENDA Regjion polar

■ Malor

Zona e pyjeve te brezit mesatar shtrihet ne brezin e mesem klimatik, qe karak­terizohet me nderrim te stineve dhe me periudha vegjetative verore e dimerore. Brezi i pyjeve gjetherenese shtrihet kryesisht ne kontinentin e Evropes dhe ne Ameriken Veriore. Ne keto pyje rritet dushku, ahu, shkoza, bliri etj.

■ Pyj e tropikale te shiut

■ Pyjet gjethembajtese (konifera)

T

■ Pyj et mesatare

■ Mo9al ■ Barishta

■ Tundra

Shkretetire

Oqean

Perhapja e bimesise ne Toke

(burimi: Pocket Ge­nius Earth, 2076)

ANTARKTIKU

Pyje tropikale tC shiut

Ne kete zone jetojne lloje te shumta shtazore, sikurse: dreri, ujku, dhelpra, lep­uri, ketri, ariu, derri i eger etj. Kufiri i pyjeve gjetherenese varet nga disa faktore natyrore. Kufiri jugor kontakton me formacione barishtore per shkak te thate­sise, kurse ne viset e ftohta ne drejtim te polit te veriut ato kalojne ne pyje ha­lore. Pyjet ha lore perbehen kryesisht nga druri i pishes te cilat quhen tajga. Tajga perfshin nje brez te gjere kontinental te Evropes Veriore, Azise dhe Amerikes Veriore (Kanada, Skandinavi dhe Siberi), me klime te thate dhe te ftohte dhe me boten shtazore mjaft te pasur.

Zona e savanave shtrihet ne te dyja hemisferat, ne veri dhe ne jug te pyjeve tropike dhe me sasi te vogel te reshjeve. Savanat karakterizohen me formaci­one barishtore me gjatesi deri ne tri metra, ne te cilat druri shihet rralle dhe i vetmuar. Barishtet zhvillohen shpejt gjate stines me lageshti, por edhe thahen brenda pak muajsh me paraqitjen e sezones se thatesise.

127

3500 m

Lartesia

90°

Savanat kane shtrirje te madhe ne Afrike dhe ne Ameriken Jugore. Ne Orinoko quhen lanose dhe ne Brazil quhen kampose. Bota shtazore eshte shume e pasur dhe e shumellojshme, sikurse bimengrenesit, ashtu edhe mishngrenesit.

Lartesia mbidetare

□ Bora dhe akulli

□ Pyjet mesatare

Gjeresia gjeografike

• Pyjet tropikale

Zona e stepave ka shtrirje te madhe ne te gjitha kontinentet, te cilat ne Evrope dhe Azi quhen stepa, ne Ameriken Veriore preri, kurse ne Ameriken Jugore quhen pampase. Ne stepa mbizoteron klima kontinentale me vere te nxehte e dimer te ftohte dhe me sasine e reshjeve me me pak se 500 mm. Bota bimore e kesaj zone eshte barishtore me vegjetacion te shkurter. Pjesa me e madhe e stepave eshte shnderruar ne ara per prodhimin e dritherave. Zona e shkretetirave paraqitet kryesisht ne brendi te kontinenteve, sidomos ne Azine Qendrore, ku sasia e reshjeve eshte shume e vogel. Bota bimore dhe shtazore eshte shume e rralle. Karakteristike e viseve shkretinore eshte deveja dhe kaktusi te cilat mund te qendrojne gjate pa uje.

t D Bora dhe akulli □ Tundra

Gjeresia • T:~ga I D Pyjet mesatare

Ekuatori

Zona e tundres perfshin viset me veriore vegjetative te Evropes, Azise dhe Amer­ikes veriore. Zona e tundres shtrihet deri ne viset arktike te mbuluara me bore dhe me akull te perhershem. Keto vise karakterizo­hen me temperatura te uleta, toka te varfra dhe me sasi te vogel te reshjeve. Per shkak te mungeses se avullimit toka e tundres

Ekuatori 0°• Pyjet tropikale 90°s

,-

Zonaliteti vertikal dhe horizontal ne Toke

128

gjate veres mbushet plot me uje. Mbulesen bi more e perbejne myshqet, likenet, shkurret dhe barishtet e rralla. Ne periudhen e shkurte te veres bimet lulezojne ne te gjitha a net, me pamje mahnitese. Zonaliteti vertikal. Me rritjen e lartesise mbidetare ndryshojne edhe fak­

toret natyrore. Ndryshimet verehen permes temperaturave te ajrit dhe sasise se reshjeve, te cilat ndikojne ne zhvillimin e bimeve. Bota bimore zhvillohet ne forme te kateve, kurse kjo dukuri quhet zonalitet vertikal. Ne gjeresite e mesme gjeografike, brezin e pare te vegjetacionit rrezemalor e perbejne pyjet gjetherenese. Ne lartesi mete medha shtrihen pyjet halore, kurse me zbritjen e vazhdueshme te temperaturave paraqiten barishtet, shkembinjte e zhveshur dhe majat e mbuluara me bore dhe akull te perhershem.

POPULLSIA NE BOTE (TOKE)

130

' ' ~.-

•

- , . . . . • • • . .. • •

• ♦ ·.- .

• 0 • • • • • •• 0 • .. . ' . . . ~

' .. I . ' . " . ' .. ".,

'

••• • • • • =a .. . . .. . ' • • • • • • • . , ,

' ~ ... • a.• , .. •.119' .. •,

.. • • • • . . ' . " . • • • • - .

. . . . ••• ._ •• -.,Jo ~

• •

"

,

.·

. .. ,. .. . .. • r ,

• • • • r •• • .

. .. ' .. . 4 • .. . .

••

' .. . . .. ' •• . -• ... . .. .. •,.

•

.... • • -. . • • 't. • . . ,

..

,.-, •

131

Levizja e numrit te popullsise ne ---l

bate

132

Popullsia ne bote ne Toke

Popullsia boterore paraqet numrin e pergjithshem te popullsise ne momentin e caktuar. Eshte veshtire te percaktohet numri i sakte i popullsise meqenese ai ndryshon ne c;:do sekonde. Si pas demografeve ne fillim te eres sone ne Toke kane jetuar rreth 160 milione njerez. Ne vitin 2016 ne bote kane jetuar 7,6 miliarde banore. Kontinenti qe ka numrin mete madh te popullsise eshte Azia ku jeto­jne 3,9 miliarde banore, ndersa kontinenti me numrin mete vogel te popullsise eshte Australia me Oqeanine ku jetojne vetem 32 milione banore.

Azia

Afrika

3,900,000,000

Evropa

A. Veriore

A. Jugo re

Australia

Antartiku

- 1,000,000,000

- 733,000,000

- 501,000,000

- 380,000,000

I 32,000,000

--- 15 , I 15 I

I I 14

' ' 13

' I 12

11

: , ,- - - 10

2-5 milione 8000 6000 4000 2000 vite

Koha

2019 (7.7mlliarcUJ)--- • r----2011 (lm,i,1rM) ------:

1999(6mifnn:M)------,

1987 (5 m,'lia/'00) ------+- J

1974 (4mllierd9) ------ •

1960 (Jm/litrt1.,)------+-I

1930 (lmiliarde) __ ____,

1800 (7,wliw·dt!)--- ,

2000

p.e .s ---,,,......,,.---,,---- ----------------------------~~----

Gjuetia dhe Revolucioni bujqesor Revolucioni mbledhja e frutave industria l

Numri i popullsise boterore nuk rritet njejte ne te gjitha kontinentet. Ai rritet me shpejt ne Azi, Ameriken Jugore dhe Afrike ndersa me ngadale ne Evrope dhe Ameriken Veriore. Ne Azi, popullsia vazhdon te rritet me ritme te shpejta. Popullsia rritet me ritme te shpejta edhe ne Afrike, vendet arabe, Ameriken

Latine etj. Ne anen tjeter popullsia europiane dhe ajo e Amerikes Veriore ka rritje te vogel, kurse te disa shtete numri i popullsise ka filluar te bjere.

Popullsia e botes nuk eshte e shperndare ne menyre te barabarte. Derisa disa pjese te botes jane dendurte banuara, te tjeratjane rralle te banuara apo edhe te pabanuara. Dendesia e banimit varet nga kushtet natyrore (relievi, klima, ujerat, tokat, bota bimore dhe shtazore etj) dhe kushtet shoqerore-ekonomike (shtimi natyror, migrimet, zhvillimi ekonomik etj).

Dendesia e banimit sherben per te treguar se sa banore jetojne ne nje kilometer katror (banore/km2

). Llogaritet duke pjesetuar numrin e popullsise me siper­faqen e ndonje shteti apo regjioni.

A E DINI SE?

Ne vitin 1804 ne bote kane jetuar nje miliard njerez, ne vitin 1927 dy miliarde kurse ne vitin 1959 tre miliarde njerez. Shifren prej 4 miliarde banoreve popullsia boterore e arriti nevi tin 1974, 5 miliarde ne vitin 1987, 6 miliarde ne vitin 1999. Me 31 tetor te vitit 2011 numri i popullsise boterore arrin ne 7 miliarde. Ndersa ne maj 2019 vleresohet se ka 7.7 miliarde banore.

Holanda me 405 banore/km2 dhe Belg­jika me 374 banore/km2 jane vende me dendesi te madhe te banimit, kurse Kana­da me 4/banore/km2 dhe Arabia Saudite me 15 banore/km2 jane vende me dendesi te vogel te banimit.

Kosova ka siperfaqen prej 10905 km 2 ku jetojne 2 mi Ii one ban ore. Dendesia e banimit te Kosoves llogaritet sipas kesaj formule:

801+ 401-800 201-400 101-200 51-100 26-50 13-25 0-12

Banor/km2

D = Nrpop. pop. Siperfaqja

2000000 2

7 0905 = 7 83 b/km

,, 133

Ekumena eshte fjale me prejardhje nga gjuha greke qe tregon hapesirat perhere te banuara ne Toke. Kushtet e volitshme natyrore u mundesojne njerezve ne keto hapesira te jetojne dhe te merren me veprimtari te ndryshme. Anekumene quhen hapesirat e pabanuara. Keto jane viset shkretinore, hapesirat e mbuluara nga akullnajat dhe viset e larta malore.

T Hapesirat dendur te banuara dhe rralle te banuara ne Toke

Monako

Bahreini

Maldivet

Bangladeshi

Mauriciusi

Barbadosi

Holanda

1111

■ ■ ■ I I

1793

1081

1077

667

637

405

T Shtetet me dendesi mete madhe te banimit

17722

A E DINI SE?

Dendesia e popullsise dallon shume ndermjet konti­nenteve. Ne Evrope (pa Rusine) jetojne mesatarisht 116 b/km 2 kurse ne Afrike vetem 30 b/km 2

•

Si e shpjegoni kete?

A E DINI SE?

Dendesia e madhe e banimit ne hapesir­at e Evropes Perendimore, Qendrore dhe verilindjen e ShBA-ve eshte rrjedhoje e zhvillimit te larte ekonomik. Dendesia e mad he e banimit ne rajonet e Azise Jugore, Lindore dhe Juglindore eshte per shkak te shkalles se ulet te zhvillimit ekonomik dhe shkalles se larte te shtimit natyror.

Lugina dhe delta e Nil it me 2000 b/km 2 eshte nje nder hapesirat mete banuara ne Toke. Ky regjion perfshin vetem 3,5% te territorit te Egjiptit, por ne te jetojne 95% e popullsise. Uji i Nil it dhe tokat pjellore kane mundesuar zhvillimin e bujqesise dhe koncentrimin e njerezve. Kairo me 17 milione banore, i cili ndodhet ne kete regjion, eshte qyteti me i madh i Afrikes.

- Pyetje dhe detyra

1. C::ka eshte ekumena e c;ka anekumena?

2. C::ka eshte dendesia e banimit dhe si llogaritet ajo?

3. Permendi hapesirat me dendesi mete mad he te banimit ne bote!

135

STRUKTURAT E POPULLSISE

A E DINI SE?

Ne strukturat e papullsise bejne pjese: Struktura e mashes, e gjinise, ekanamike, etnike, arsimare, fetare dhe gjuhesare. Ata ndryshajne ne menyre te vazhdueshme. Struktura sipas mashes dhe gjinise varet nga levizja natyrore dhe mekani­ke e papullsise, shkalla e zhvillimit ekanamik, rrethanat his­tarike dhe palitike etj.

Struktura e popullsise sipas gjinise dhe moshes

Struktura gjinare paraqet rapartin ndermjet papullsise mashkullare dhe femerore ne kuader te numrit te perg­jithshem te papullsise. Pervec; struktures gjinare, papullsia dallahet ndermjet vete edhe sipas mashes. Struktura sipas mashes tregan ndarjen e papullsise sipas grupmashave te caktuara. Tri grupmashat kryesare te papullsise jane: papullsia e re prej 0-19 vjet; papullsia e mashes se mesme­prej 20-59 vjet dhe papullsia e vjeter mbi 60 vjet.

60~ --··-

Perqindja e pop. nen 15 vjec;

_. ~ < 20

·._ ~ 21-25

~ - --'

26- 30

31 - 40

41 - 52

160° 140 ° 120° 100°

60°

Perqindja e po

A E DINI SE?

Ne bote jetojne me shume meshkuj se femra . Mirepo fem rat mesatarisht jetojne pak me gjate se meshkujt. Ne bote ne 100 femra mesatarisht lindin 105 meshkuj. Ne vend et e pazhvilluara popullsia mashkullore dominon ndaj asaj femerore, ndersa ne vendet e zhvilluara eshte e kunderta .

Afrika Perendimore

Eemra __

9

10 8 6 4 2 0 2 4 6 % e popullsise

8 10

Mosha

851 80---1l4 75-79 70-74 65---{i9 60---{i4 55-59 50-54 45--49 40--44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0--4

T 10 8

Europa Perendimore

6 4 2 0 2 4 6 % e popullsise

Dytipet e piramides se mashes dhe gjinise

,pullsise nen 15 \(jec; (burimi: Getis, 2018)

8 10

137

Piramida e mashes dhe gjinise eshte grafikon qe sherben perte treguar numrin e popullsise qe i takon grupmoshave dhe gjinise se caktuar. Njera ane e pi ram ides tregon strukturen e mashes te gjinise mashkullore, kurse tjetra ane strukturen e mashes te gjinise femerore.

Struktura racore

Dallimet ne ngjyren e lekures bejne qe popullsia ne bote te ndahet ne tri raca. Keto jane: raca e bard he, raca e verdhe dhe raca e zeze. Raca e bard he popullon Europen, Azine Jugperendimore, Azine Qendrore dhe Jugore, Afriken Veriore, Amerike Veriore dhe Australi. Raca e verdhe popullon Azine Lindore dhe Jug­lindore. Kesaj race i takojne edhe popullsia indigjene e Amerikes Veriore. Raca e zeze popullon Afriken ne jug te shkretetires se Saharase.

T Racat

Nga perzierja e racave jane krijuar melezet. Nga perzierja e te bardheve me indiane krijohen mestiket, nga perzierja e te bardheve me zezake krijohen mu­latet, kurse nga perzierja e zezakeve me indiane krijohen zamboset.

r----1 Familje e perzier racore Pyetja: Trego cl/es race i takojne prlnderlt ne fotografl?

Struktura etnike

Struktura etnike paraqet raportin e numrit te popullsise sipas perkatesise se cak­tuar etnike. Tri grupet kryesore te popullsise ne Europe jane: popullsia gjermane, romane dhe sllave. Ne Europe ekzistojne edhe popuj te tjere te cilet nuk i takojne asnjerit prej grupeve te siperpermendura sic; jane: shqiptaret, greket, skocezet, irlandezet etj). Gjuha eshte element i rendesishem i perkatesise etnike. Disa popuj flasin gjuhen e njejte si per shembull: gjermanet, zviceranet, austriaket, te cilet flasin gjuhen gjermane. Grupi me i perhapur dhe me i njohur i gjuheve eshte ai i gjuheve indo europiane. Gjuhet e ketij grupi i flasin nje e treta e popullsise boterore. Ne disa shtete flitet me shume se nje gjuhe sic; eshte rasti me Kanadane, Zvicren apo Bel­gjiken. Gjuha me e perdorur ne kohen moderne eshte gjuha angleze.

A E DINI SE?

Ne ishullin Guinea e Re fliten me se shumti gjuhe ne bote. Ne kete ishull jetojne 1 ooo fise te cilat flasin mbi nje mije gjuhe.

139

OQEANI PAQESOR

<-11,

T

OQE4Nl INDIAN

~ q, 1,5..00 3, COJ Kilomete..-s

Gjuhet kryesore ne bote

) Afro-1\ziatike - Kaukaziane Japoneze - Nilo-Sahariane

Altaike ) Dravidiane - Koisane Paleosiberiane

~ Amerinde - Eskimo-JI.Jeute - Koreane - Sino-Tibetiane

- :~~~l\~~- rJrZr,iane - Na-Dene Tai - Austroneziane - lndo-Pacifike Niger-Kongo - Uralike

Cjuhet mete perhapura ne bote (burimi: Knox & Marson, 2076) Diskutoni: cilat gjuhe dominojne ne Europe?

Struktura fetare e popullsise paraqet perberjen e popullsise sipas perkatesise fe­tare. Kontinenti i Azise eshte djep i te gjitha religjioneve boterore. Kater religjio­net mete med ha sipas numrit te pjesetareve jane: krishterimi, islami, hinduizmi dhe budizmi.

_J_ _J_ Sheshi i Shen Pjetrit ne Vatikan Meka, vendi me i shenjte per myslimanet

Krishterimi ka lindur ne Azine Jugperendimore para rreth 2000 viteve. Ketij besi­mi sot i perkasin rreth 2,2 miliarde njerez. Feja islame lindi ne Gadishullin e Ara­bise ne shekullin VII te eres sone. Ky religjion eshte me i perhapur ne Afriken Veriore dhe Azine Perendimore dhe Qendrore, kurse ne Europe eshte i perhapur ne Gadishullin Ballkanik. Ne ditet e sotme, ketij besimi i perkasin rreth 1,6 mil­iarde njerez. Budizmi eshte i perhapur ne Azine Lindore dhe Juglindore, ndersa hinduizmi ne Azine Jugore.

• ~~~~i~t/tidi:~;)

- (;~~;~~~~i::e~ Konfur;ianiste)

I): Judaizem

_) Religjionelokale

T ) Vende te pabanuara

Religjionet kryesore ne bote (burimi: Knox & Marson, 2076)

Struktura ekonomike e popullsise

Struktura ekonomike tregon popullsine sipas aktivitetit ekonomik. Popullsia si­pas aktivitetit ekonomik ndahet ne popullsi aktive dhe popullsi te mbajtur. Vep­rimtarite ekonomike mund tejene bujqesore osejobujqesore, prandaj ato mund te grupohen ne keta sektore te veprimtarive: Sektorit primar i takojne bujqesia, pylltaria dhe gjuetia; sektorit sekondar i tako­jne industria, xehetaria, energjetika, ndertimtaria etj; ne sektorin terciar bejne pjese tregtia, komunikacioni, turizmi, hoteleria, kurse sektorit kuartar i takojne shendetesia, shkollimi, shkenca, kultura, administrate shteterore, teknologjia e informacionit etj.

Shtetet e zhvilluara kane perqindje te vogel te popullsise te inkuadruar ne bu­jqesi (edhe me pak se 5%) ndersa te shtetet me pak te zhvilluara pjesa me e mad he e popullsise eshte e angazhuar ne veprimtarite bujqesore.

Struktura arsimore e popullsise

Niveli i shkrim-leximit eshte tregues i rendesishem i struktures arsimore te pop­ullsise. Ne vendet e zhvilluara analfabetizmi pothuajse eshte c;rrenjosur, nder­sa ne vendet e pazhvilluara te Afrikes ai kalon edhe mbi 80% te popullsise. Ne shtetet e zhvilluara, pjesemarrja e popullsise me shkollim superior arrin edhe deri mbi ne 40%, ndersa ne vendet me pak te zhvilluara kjo perqindje eshte shume e vogel.

141

142

- Pyetje dhe detyra 1. Permendi strukturat kryesore te popullsise?

2. Per c;ka sherben piramida e mashes?

3. Cilatjane tri racat kryesore te popullsise boterore?

Levizjet e popullsise

Numri i popullsise ndryshon ne menyre te vazhdueshme. Kjo ndodh per shkak te levizjes natyrore dhe mekanike te popullsise. Levizja natyrore perfshin na­talitetin, mortalitetin dhe shtimin natyror. Te dhenat mbi levizjen natyrore dhe mekanike te numrit te popullsise merren nga regjistrimi i popullsise, ofiqarite, spitalet, mbledhja e te dhenave ne terren etj.

2500000

2000000

1500000

1000000

500000

0

1921 1931 1948 1953 1961 1971

Crafikoni i levizjes se numrit te popullsise ne Kosove per periudhen 7927 - 2077

1981 1991 2011

Nataliteti paraqet numrin e te lindurve ndaj numrit te pergjithshem te popull­sise. Shkalla e natalitetit tregon numrin e te lindurve ne 1000 banore dhe shpre­het me %0 (promila).

20·

0 ~ ::

20·

20"

20'

60f

---40°

-.,,

Te lindur per 1000 banore ,_ 0 0- 10

._ . . 0 11-20

0 21-30

- 31-40

10· - 41-50

160° 140° 120° so0 60° 40° . 20 °

60°

T Shkallet e natalitetit ne bote (burimi; Cetis, 2078)

60f

--- ,

'° ;:t t- Vekjeper

- ·1000 banore

·. O o-4 -.-- 0 4-7

T Shkallet e mortalitetit ne bote (burimi; Cetis, 2078)

143

AE DINI SE? Dallimi ndermjet natalitetit dhe mortalite­tit ndaj numrit te pergjithshem te pop­ullsise quhet shtim natyror i popullsise. Shtimi natyror paraqet numrin e popullsise qe rritet ne c;:do 1.000 banore dhe shprehet me %0 (promila).

Faktoret e migrimeve te --1

popullsise

Shtimi natyror dallon shume sipas konti­nenteve, regjioneve dhe shteteve. Regjio­net dhe vendet e zhvilluara kane shkalle te ulet te shtimit natyror, ndersa regjionet dhe vendet me pak te zhvilluara kane shkalle te larta te shtimit natyror. Ne rastet kur num­ri i te lindurve eshte me i madh se numri i te vdekurve shtimi natyror eshte pozitiv, ndersa kur numri i te vdekurve eshte me i

madh se numri i te lindurve atehere numri i popullsise bie. Kosova per nje kohe te gjate ka pasur shkalle te larta te shtimit natyror i cili pas vitit 2000 filloi te bjere. Ne levizjen e numrit te popullsise ndikojne edhe migrimet, te cilat jane levizje mekanike te popullsise. Shkaqet e migrimeve jane: ekonomike, politike, fetare, mjedisore etj. Shu me njerez e nderrojne vendbanimin per te siguruar kushte me te mira per jetese, disa te tjere per shkak te lufterave e te tjeret per shkak te fat­keqesive natyrore si: vershimet, termet, stuhite e eres etj. Migrimet ndahen ne emigrime dhe imigrime. Kur popullsia shperngulet dhe numri i popullsise bie; ky proces njihet si emigrim, ndersa kur popullsia vendoset (vjen) dhe rritet numri i popullsise, ky proces njihet si imigrim.

Rreziqet natyrore Kushtet e vCshtira tC jetCs DCshtimi i bujqCsi~ Konfliktet dhe luftCrat

TERHEQES

Pagat me tC larta Edukimi dhe shCndetCsia MC shumC vende pune Kushte me tC mira jetese

Sipas drejtimit, migrimet mund te jene te brendshme, kur zhvillohen brenda kufijve shteterore, dhe te jashtme kur zhvillohen jashte kufijve shteterore. Nga migrimet e brendshme mete shprehura jane migrimet fshat-qytet. Migrimet e jashtme mund te jene ndershteterore, brendakontinentale apo nderkontinen­tale. Si pas kohezgjatjes, migrimet mund te jene ditore, sezonale, te perkohshme dhe te perhershme. Migrimet, se bashku me shtimin natyror, shkaktojne ndry­shimin e vazhdueshem te numrit te popullsise (rritjen apo zvogelimin e numrit te popullsise).

T Ruta ballkanike e migranteve siriane

A E DINI SE?

e shekullit XIX lrlande shkaktoi

VENDBANIMET

T Fshat

T Qytet

Fshatrat jane vendbanime me me pak banore, ne te cilat popullsia merret me bujqesi. Jane me pak te rregulluara se qytetet. Dallohet qendra e fshatit, e cila eshte me mire e rregulluar, ku ndodhen objektet sherbyese, tregtare dhe fe­tare. Fshatrat mund te jene te vogla, me vetem disa banore, dhe te med ha me mbi 2000 banore.

Ne viset fushore, vendbanimet ndodhen afer lumit, ne rrafshet me toka pjellore, ne udhekryqet e rrugeve etj. Ne viset kodrinore fshatrat ndodhen rreze shpateve apo ne skaje te fushave. Nje lokacion i tille u mundeson banoreve te fshatit te merren me lavertari dhe blegtori.

Qytetetjane vendbanime me numer mete madh te popullsise dhe funksioneve te shumta. Ato praqesin seli administrative, ekonomike, politike, arsimore, shen­detesore dhe kulturore per rrethinen e ngushte apo te gjere. Prandaj c;:do qytet ka hapesiren e vet gravituese. Popullsia e vendbanimeve perreth qytetit per c;:do dite shkon ne qytet per pune, shkollim, sherim, pastaj per kryerjen e sherbimeve te tjera ne administrate, ne gjyqesi etj.

-----

Qytetet dallohen ndermjet vete sipas numrit te popullsise, pamjes, funksioneve, pozites etj. Ka qytete me vetem 10.000 banore dhe te ti Ila me mbi 1 0 milione banore si: Nju Jorku, Tokio, Shangai, Londra, Parisi etj.

Pervec; numrit te popullsise qytetet dallohen edhe sipas struktures se brendshme te qytetit. Ato mund te kene strukture te rregullt, jo te rregullt dhe te perzier. Qytetet me strukture te rregullt dallohen per renditjen e planifikuar te objekteve ne forme drejtkendore, rrethore, ortogonale, ose gjysemrrethore. Te tilla jane: Amsterdami, Parisi, Barcelona apo Kanbera.

Funksionet e vendbanimeve perfshijne aktivitetet e njerezve, ndersa percak­tohen ne baze te veprimtarise kryesore me te cilen merret popullsia. Sipas funksioneve qe kryejne vendbanimet fshatare mund te ndahen ne fshatrat bu­jqesore, sherbyese, me funksione specifike etj. Fshatrat mund te jene lavertare, blegtorale, pemetare, vreshtare apo peshkatare. Per shkak te koncentrimit te banoreve dhe pozites se volitshme ekzistojne edhe fshatrat sherbyese ku ndod­hen objekte te ndryshme sherbyese. Fshatrat me funksione specifike si xehetare,

alneare, turistike etj.

Per dallim p -e: fshatrave, ne qytete dominojne funksionetjobujqesore. Ne mesin e shume funksion e te qyteti spikaten nje ose dy funksione kryesore. Prandaj, dallojme qytetet indu t iale, xehetare, administrative-politike, turistike etj.

Bertini, kryeqytet i Cjermanise

- -==------- ---- - --;.._ - . -- -=-= -- .__:. . - - ..,,,, __... - --- ...

Urbanizimi perfshin rritjen e pjesemarrjes se popullsise te qyteteve ne kuader te numrit te pergjithshem te popullsise se ndonje shteti, regjioni apo kontinenti. Pjesemarrja e popullsise urbane eshte e lidhur ngushte dhe varet nga shkalla e zhvillimit ekonomik. Ne shtetet e zhvilluara ajo eshte e larte, ne disa raste edhe mbi 80%, kurse ne shtetet me pak te zhvilluara perqindja e kesaj popullsie eshte e ulet, ne te shumten e rasteve ne 50%. Prandaj raporti i popullsise urbane ndaj asaj rurale tregon per shkallen e zhvillimit ekonomik te shteteve apo kontinen­teve.

A E DINI SE?

Konurbacionet jane teresi te medha urbane qe krijohen nga bashkimi i disa qyteteve. lntegrimin e qyteteve ne nje teresi te perbashket e mundeson zhvillimi intensiv i komunikacionit ndersa bashkimi dhe shkrirja behen me teper per sh­kaqe ekonomike, kulturore. Ne SHBAjane disa konurbacione. Nje nder konurba­cionet mete med ha per nga siperfaqja dhe numri i popullsise eshte "Bos-Wash" i cili shtrihet nga Bostoni deri ne Uashington.

Rritja e shpejte e qyteteve percillet me pasoja per njeriun dhe mjedisin jetesor te cilat rrezikojne shendetin dhe jeten e tyre. Numri i madh i banoreve ne qytetet e med ha, te cilet nuk kane mundesi per te siguruar pune dhe hapesire banimi ndertojne ne menyre stihike objekte te improvizuara te banimit pa kushte ele­mentare higjienike dhe te tjera per jete.

Shtetet, grupimet politike, ekonomike, ushtarake, organizatat etj

Shtetet jane formate organizimit politik dhe te pushtetit brenda territoreve te caktuara. Shteti eshte entitet gjeografik me territor dhe kufij te caktuar brenda te cileve pushteti sjell dhe zbaton vendime dhe ligje. Elementet kryesore te c;:do shteti jane: territori, kufijte, popullsia, pushteti dhe kryeqyteti.

Disa nga g ru pi met mete rendesish me politike, ekonom i ke d he ushtarake ne bote jane: Organizata e Kombeve te Bashkuara, NATO, BE etj. Organizata e Kombeve te Bashkuara (0KB) e ka seline ne Nju Jork. Brenda saj veprojne me shume orga­nizata. Ajo ka per qellim ruajtjen e paqes, kultivimin e marredhenieve miqesore ndermjet shteteve, zvogelimin e urise dhe varferise, mbrojtjen e mjedisit etj.

NATO eshte organizata ushtarake e themeluar ne vitin 1949 dhe e ka seline ne Bruksel. Kjo organizate punon per zgjidhjen e mosmarrveshjeve dhe evitimin e konflikteve. Ajo po ashtu ndermerr operacione ushtarake te cilat kane per qellim menaxhimin e krizave dhe arritjen e paqes.

Bashkesia Europiane (BE) eshte organizate ekonomike dhe politike me seli ne Bruksel. Ajo nis te krijohet ne vitin 1957 kur Franca, Gjermania Perendimore dhe disa shtete te tjera krijuan tregun e perbashket ekononomik. Nga zgjerimi i vazh­dueshem sot ajo ka siperfaqe prej 4,5 milione km2 ku jetojne 51 o milion banore. Sot ajo ka 28 shtete anetare me tendenca te zgjerimit ne Gadishullin Ballkanik dhe vendet e Europes Lindore.

153

EKONOMIA

Ekonomia paraqet teresine e veprimtarive ekonomike. Ajo eshte zhvilluar per te plotesuar kerkesat dhe nevojat e njerezve. Nevojat plotesohen permes prodhimtarise e cila arrin te konsumatoret permes kembimit dhe shperndarjes se saj. Aktivitetet njerezore, te cilat kane metoda te njejta apo te ngjashme te punes, jane veprimtari qe mund te jene ekono­mike dhe joekonomike. Te gjitha veprimtarite ii takojne sek­torit primar, sekondar, terciar dhe kuartar.

Ekonomia varet nga kushtet natyrore ku bejne pjese re­lievi, uji, ajri, drita, nxehtesia etj. Ultesirat ofrojne kushte te volitshme per zhvillimin e bujqesise dhe blegtorise, stepat mundesojne zhvillimin e blegtorise, ne viset bregdetare ka kushte te volitshme per zhvillimin e peshkatarise etj. Zhvillimi i shkences dhe teknologjise ka avancuar shume procesin e prodhimit. Ne shtetet e zhvilluara, punen e njeriut gjithnje e me shume e zevendesojne robotet, te cilet e per­shpejtojne procesin e punes dhe e rritin vellimin e prodhim­it. Shtetet e pazhvilluara dallohen per varferine e skajshme edhe pse disa prej tyre kane toka pjellore, resurse ujore, min­erale dhe burimie energjetike. Pse ndodh kjo?

T

Te ardhurat per banor (dollar/vit)

- >25,000 $ ) $10,000-24,999

$2,500-$9 ,999 < $2,500

-:'.) No data

CDP e shteteve si treguesi i zhvillimit te pabarabarte ekonomik

T Fabrike bashkekohore e automobilave

- Pyetje dhe detyra

1. C::ka eshte ekonomia?

2. Permendi sektoret kryesore te ekonomise.

3. Ci lat kushte natyrore kushtezojne zhvillimin e ekonomise?

155

KUSHTET GJEOGRAFIKE PER ZHVILLIM­IN E BUJQESISE

Bujqesia eshte veprimtari e cila merret me kultivimin e bimeve dhe rritjen e kafsheve. Ajo siguron ushqimin per popullsine dhe lenden e pare per disa dege te industrise se lehte. Ajo ndahet ne bujqesi dhe blegtori. Bujqesia perfshin kultvimin e bimeve te ndryshme dhe ndahet ne: lavertari, pemetari dhe vreshtari. Blegtoria perfshin kultivimin e kaf­sheve shtepiake etj.

Zhvillimi i bujqesise varet nga kushtet natyrore dhe sho­qerore. Ne kushte natyrore bejne pjese pozita gjeografike, relievi, klima, ujerat dhe tokat. Kushtet natyrore mete vo­litshme per kulitivimin e dritherave jane viset stepike, per kultivimin e agrumeve jane viset mesdhetare, kurse per kultivimin e orizit jane viset e lageshta tropikale. Ne kushtet shoqerore per zhvillim e bujqesise bejne pjese madhesia e pronave bujqesore, perdorimi i mjeteve agroteknike, ar­simimi i popullsise bujqesore.

T Bujqesi ekstensive

T Bujqesi intensive

lndustria ekstraktive

Bujqesia ekstensive pa raqet nje forme te prapam betur te pu ni m it d he shfrytezim­it te tokes. Me bujqesi ekstensive merret popullsia e vendeve te pazhvilluara nga e cila perfitohet ushqimi dhe sigurohet mbijetesa. Kjo bujqesi dallohet me ren­dimente te vogla.

Bujqesia intensive eshte forme e perparuar e bujqesise e cila dallohet me per­dorimin e mjeteve agroteknike dhe aplikimin e njohurive te reja shkencore gje qe sjell deri te rritja e rendimenteve dhe e prodhimtarise bujqesore. Kjo forme e bujqesise arrin te krijoje teprica te prodhimeve bujqesore te cilat shiten ne treg. Perdorimi i madh i mjeteve agroteknike ne bujqesine intensive ka edhe anet e veta negative. Shkaterrohen dhe modifikohen ekosistemet natyrore si pyjet, kenetat, livadhet pert'u shnderruar atone toka punuese. Perdorimi i madh i kim­ikaleve sjell deri te ndotja e tokave dhe ujit, metodat joadekuate te ujitjes sjellin deri te kripezimi i tokave etj.

lndustria

lndustria eshte nje nder veprimtarite mete rendesishme ekonomike. Ajo merret me eksploatimin e mineraleve, prodhimin e energjise dhe perpunimin e lendeve te para. lndustria prodhon produkte industriale te cilet kane nje perdorim te gjere sic; eshte ushqimi, veshmbathja, makinat, instrumentet, mjetet e ndryshme te punes etj. Perdorimi gjithnje e me i madh i roboteve dhe mjeteve te tjera automatike ne prodhimtarine industriale sjell deri te rritja dhe llojllojshmeria e produkteve industriale.

lndustria ndahet ne industri nxjerrese ose ekstraktive dhe industri perpunuese. Ne industrine ekstraktive bejne pjese xehetaria, energjetika, industria e rende kimike, elektroindustria dhe makineria. lndustria po ashtu ndahet ne industrine e rende dhe industrine e lehte. E para siguron mjetet per prodhimtari, kurse e dyta prod hon mjetet per perdorim te gjere.

'::-r~

~ -

lndustria e rende perfshin eksploatimin e lendeve minerale, prodhimin e energ­jise si dhe prodhimin e mjeteve dhe materialeve te cilat shfrytezohen ne proce­set e mevonshme te prodhimtarise. lndustria e lehte perfshin industrine ushqimore, te tekstilit, te drurit, te lekures, te letres etj. lndustria ushqimore eshte nder deget mete perhapura te kesaj in­dustrie. Ajo merret me perpunimin e lendeve te para me prejardhje bi more dhe shtazore, konzervimin dhe ruajtjen e prodhimeve ushqimore etj.

Transporti

Transporti merret me bartjen e njerezve, te mirave materiale dhe informacione­ve nga nje vend ne vendin tjeter. Permes transportit lidhet prodhimtaria me konsumatoret. Transporti ndahet ne tokesor, ujor, ajror dhe gypor. Ne transpor­tin tokesor bejne pjese ai rrugor dhe hekurudhor. Transporti rrugor ose automo­bilistik ka perhapjen mete madhe se te gjitha llojeve te transportit. Perdorimi gjithnje e me i madh i transportit urban mundeson lidhjen e mire dhe te shpejte te njerezve brenda lagjeve te qytetit.

ansporti hekurudhor per here te pare u lansua ne Angli. Ky lloj i transportit kushton me lire por eshte me i ngadalshem. Megjithate shtetet e zhvilluara po e rrisin gjithnje e me teper cilesine dhe shpejtesine e ketij transporti. Trenat e shpejte te Japonise, Kines, Gjermanise dhe Frances po bejne qe te rritet per­dorimi i transportit hekurudhor.

Transporti detar paraqet nje nder format me te vjetra te transportit. Permes tij jane bere udhetime te gjata, jane zbuluar toka te reja dhe eshte zgjeruar hor­izonti gjeografik. Transporti detar eshte me i zhvilluar ndermjet Evropes dhe Amerikes Veriore nepermjet Oqeanit Atlantik.

Disa 1/oje te transportit

Transporti ajror eshte forme e re e transportit qe kohet e fundit po shenon nje ekspansion te madh. Ai eshte me i shpejte dhe nuk kufizohet nga barrierat fizike, por eshte ende me i shtrenjte se format e tjera te transportit, kushtezohet nga kushtet klimatike, krijon zhurme dhe mund te barte me pak mallra.

Telekomunikacioni si dege e transportit perfshin qarkullimin e informacioneve ndermjet njerezve ne distanca te med ha. Zhvillimi i shpejte i teknologjise se in­formacionit i cili kurorezohet me shpikjen e internetit dhe telefonise mobile sjell progres dhe risi te shumta ne menyrat e bartjes se informacioneve dhe komuni­kimit ndermjet njerezve.

-~ ,..._-_---_,~~----_-_-:....-_-_-_-_-_--:....~_;::::~.n::::::~==frll'-­o 0

- Shperndarje dere me dere

Shperndarje me dron

TURIZMI

Turizmi paraqet c;:do nderrim te vendit te banimit (udhetim) i cili nuk ka karakter afarist, por behet per shkak te pushimit, argetimit dhe rehabilitimit. Turizmi eshte nje dege e rende­sishme e sektorit terciar. Te hyrat nga turizmi paraqesin te ashtuquajturin "eksportin e padukshem" i cili eshte me rendesi sidomos per vendet me bilanc tregtar negativ. Mo­tivet themelore te udhetimeve turistike jane rekreative dhe kulturore. Ne qellimet e udhetimeve turistike bejne pjese deshirat e njerezve per te njohur trevat e reja, natyren, pop­ullsine, kulturen dhe trashegimine kulturore, traditat dhe za­konet etj.

Zhvillimi i turizmit varet nga kushtet natyrore, nga trashegimia kulturore-historike, shkalla e zhvillimit ekono­mik etj. Turizmi veror ose bregdetar zhvillohet ne vendet me klime te nxehte, me kohezgjatje te mjaftueshme te shkelqimit diellor. Ne anen tjeter turizmi dimeror zhvillohet ne viset me lartesi te madhe mbidetare, me reshje te bores dhe kohezgjatje te mjaftueshme te mbuleses se bores. Lo­kalitetet e ndryshme te trashegimise kulturore ose edhe trashegimia e pasur shpirterore e plotesojne oferten turis­tike dhe e bejne ate mete pasur.

Tregtia

Tregtia eshte veprimtari ekonomike e cila merret me kembi­min e mallrave ndermjet prodhuesve dhe konsumatoreve. Tregtia mund te jete lokale kur zhvillohet brenda nje vend­banimi apo krahine, e brendshme kur zhvillohet brenda ter­ritorit te nje shteti dhe e jashtme kur zhvillohet me shtetet te tjera. Bilanci tregtar i shteteve varet nga raporti ndermjet impor­tit dhe eksportit. Kur vlera e eksportit te mallrave kalon ate te importit bilanci tregtar eshte pozitiv, ndersa kur vlera e importit eshte me e madhe se ajo e eksportit bilanci tregtar eshte negativ.

Vizite

Histori

Kulture Natyre " '9

Ushqirn Fluturirnet e lira filluan ne vile! 1970,

• duke rnundesuar nurner me le rnadh le njerezve

Relaksirn Religjion Sport dhe aventure

le udhetojne

1950 1960 1970

Motivet turistike dhe levizja e numrit te __J turisteve nder vite

- Pyetje dhe detyra

1. C::ka eshte tregtia dhe si ndahet ajo?

2. C::ka eshte turizmi?

1980

3. Ci lat jane motivet kryesore te udhetimeve turistike?

1990

VITI

1.3 miliard

miliard

800 milion

600 milion

400 milion

200 milion

2000 2010 2017

161

MJEDISI CJEOCRAFIK DHE RUAJTJA E TIJ

162

Mjedisi gjeografik dhe ruajtja e tij

Mjedis jetesor nenkupton ambientin ose rrethinen ku jetojne qeniet e gjalla, te cilat jane ne marredhenie te perhershme dhe te ndersjella. Mjedisi jetesor paraqet nje teresi ambientale, ku elementet si uji, ajri, toka, energjia dhe bota e gjalle ndikojne ne njera - tjetren dhe varen njera prej tjetres. Brenda c;:do mjedisi behet kembimi i gjerave materiale, ndersa qarkullimi i materies dhe rrjedha e energjise mundesojne zhvillimin e jetes brenda rrethit jetesor. Meqenese c;:do element ne mjedis eshte i varur dhe ndikon ne tjetrin, atehere c;:faredo c;:rregul­limi ne kete teresi shkakton ndryshime te njepasnjeshme. Si mjedise natyrore sot ne Toke kane mbetur vetem viset polare, shkretetirat, pyjet tropike etj. Por, nen ndikimin e veprimtarive njerezore edhe keto mjedise natyrore ne menyre te terthorte po preken nga ndotja, nga rritja e sasise se dyoksidit te karbonit ne atmosfere etj.

Njeriu sot banon ne pjesen mete madhe te botes dhe ndryshimet ne mjedis lidhen me veprimet e tij, prandaj per kete arsye perdoret edhe kuptimi mjedis gjeografik. Mjedisi gjeografik paraqet perberjen komplekse te ambientit, qe perfshin elementet fizike - gjeografike, strukturen ekonomike, menyren e jeteses dhe komponentet e tjere te mjedisit. Pra, mjedisi gjeografik paraqet ambientin e ndryshuar natyror ku ka nderhyre njeriu me veprimet e tij te organizuara ne nivele te ndryshme.

NDIKIMI I NJERIUT NE MJEDIS

Edhe njeriu eshte pjese e mjedisit, por me organizimin sho­qeror ai u dallua nga I lo jet e tjera, duke u bere faktor me ndik­im te madh ne ndryshimin e natyres. Nga ndikimet njerezore ndodhen ndryshime te med ha ne natyre. Shoqeria njerezore qe nga lashtesia e ka zgjeruar vazhdimisht veprimtarine e saj ne natyre, duke prodhuar e ndertuar objekte te banimit, objekte ekonomike, infrastrukture etj.

Ne kete menyre njeriu transformoi mjedisin natyror ne mje­dis te kultivuar, duke i ashpersuar ndikimet e ndersjella te natyres dhe shoqerise. Krahas rritjes se numrit te popullsise, sidomos nga fillimi i shekullit te kaluar, kur merr hov zhvil­limi i industrise dhe i qyteteve, u shtuan edhe kerkesat e njerezimit per ushqim, per minerale dhe burime te energ­jise. Nga kjo arsye presioni i shoqerise njerezore mbi mjedis­in natyror vazhdon te rritet gjithnje.

Nen ndikimin e njeriut ndryshoi dukshem mbulesa bimore, bota shtazore, perberja e tokave, cilesia dhe sasia e ujit neper vise te ndryshme etj. Njeriu ndikoi edhe ne perhapjen e bio­diversitetit prej nje kontinenti ne tjetrin. Disa lloje gjeten kushte shume te volitshme dhe u shumuan se tepermi, kurse disa te tjera e zvogeluan numrin e tyre deri ne shfaros­je. Bizonet dikur banonin dendur preriet e Amerikes Veriore, por tani gjenden vetem ne disa rezervate. Gjithashtu edhe numri i elefanteve, tigrave, luaneve, ujqve etj., eshte sjelle ne minimum. Ndersa, nga gjuajtja e pakontrolluar ne det numri i disa llojeve te peshqve eshte zvogeluar dukshem, e disa llo­je ndodhen ne prag te shfarosjes (balenat ne detin e Veriut).

Zhvillimi i shpejte ekonomik, urban dhe popullativ kane nd­ikuar dukshem ne ndryshimin e komponenteve te mjedisit. Njeriu, permes shpenzimit te madh te energjise dhe zhvil­limit te industrise, e ka ndotur rrethinen me mbeturina in­dustriale, pesticide, me metale te renda etj. Rrezikimi i plan­etit tone nga ndotja ka marre permasa shqetesuese, duke sjelle ne pikepyetje edhe ekzistencen e njerezimit.

165

T Pastrimi i ajrit te

qytetit pas shiut ne te nJeJten dite

166

Lirimi i gazrave helmuese nga

energjetika nemjedis

Per c;:do dite zhduken shume lloje bimore e shtazore, kurse ambientet natyrore c;:rregullohen dhe shkaterrohen perfundimisht. Prerja e pakontrolluar e pyjeve po ndikon ne shpelarjen e tokes, zvogelimin e rezervave te ujit dhe zgjerimin e shkretetirave. Nga fillimi i shekullit te kaluar e ketej ne bote jane shkaterruar dhe kane humbur me miliona hektare siperfaqe te pyjeve. Per shkak te urise, se-

mundjeve te shkaktuara nga uji dhe ajri i ndotur, per c;:do vit ne bote vdesin disa miliona njerez, sidomos ne vendet ekonomikisht te pazh­villuara. Krejt keto ndryshime ndodhen si pasoje e rritjes se numrit te banoreve dhe kerkesave te tyre per ushqim, energji dhe objekte te standardit, duke sjelle c;:rregullime serioze ne dem te vete njeriut dhe mireqenies se tij.

Qytetet jane mjediset me te rrezikuara nga ndotja. Ne keto qendra ajri eshte ndotur ne nje shkalle te rrezikshme. Ne qytete lirohet sasi e mad he e materieve ndotese, prandaj edhe kushtet klimatike dallojne nga rrethina e tyre. Ne ajer lirohet sasi e madhe e pluhurit, grimca te imeta te hirit, tym dhe gazra helmuese nga makinat e shumta te trafikut, nga fabrikat, ngrohtoret, nga oxhaqet e amviserive etj. Sasi

te medha te gazrave te demshem perqendrohen ne ajrin e qytetit per nje kohe, varesisht nga kushtet klimatike. Per kete arsye ne qytet krijohen kushte te tjera klimatike per dallim nga rrethina, qe njihet si mikroklima e qytetit. Qyteti freskohet nga rrymat e ajrit qe vijne nga rrethina. Prandaj me planifikim duhen ndertuar rruge te gjera, te orientuara ne drejtim te ererave dominante. Klimen e qytetit e permireson dukshem edhe prezenca e gjelberimit. Per kete ar­sye qyteti ka nevoje per siperfaqe te shumta te gjelberuara. Ne qytetet e Evropes siperfaqet e gjelbra sillen ne rreth 15 m2 per banore, kurse ne qytetet e Kosoves ka me pakse 3 m2

•

T Disa nga kon-

tribuuesit kryesore ne ngrohjen globale (burimi: Friedland et

al., 2072)

400

380

e _; 360

g·

1960 1970

T Koncentrimi i CO2

ne atmosfere

Ndryshimet klimatike

Me zhvillimin e veprimtarive te shumta si; industria, energjetika, komunikacioni etj., ne atmosfere vazhdimisht po lirohen gazra te demshme, te cilat po dem­tojne edhe shtresen e ozonit. Keshtu pra, njeriu me punen e tij po e ndryshon perberjen e atmosferes dhe proceset e tjera qe zhvillohen ne te. Koncentrimi i ketyre gazrave ne atmosfere ka shkaktuar efektin serre dhe ndryshimet klimatike ne planetin tone. Kjo me siguri se dote kete pasoja te renda per jeten ne Toke.

Efekti serre ka kuptimin e kopshtit te qelqit, ku rrezet e diellit depertojne ne brendi te "kopshtit qelqor" dhe ngrohin ajrin brenda. Por, pastaj qelqi e pengon daljen e kesaj nxehtesie nga brendia. Ne kete perberje te gazrave te efektit ser­re te shkaktuara nga veprimi i njeriut, marrin pjese: dyoksidi i karbonit, metani, dyoksidi i azotit etj. Si pasoje e ketyre ndryshimeve ne perberjen e atmosferes, temperatura mesatare ne siperfaqen e Tokes eshte ngritur per 0.6°C.

Krahas rritjes se temperaturave mesatare, po rriten vazhdimisht edhe fatkeqesite natyrore, te cilat kohet e fundit kane marre permasa shqetesuese. Ndryshimet klimatike mund te sjel Ii n uraga ne mete fuqishme, vale te tern pera­tu rave te larta, thatesira dhe ngritjen e nivelit te detit per nje meter deri ne fund te ketij shekulli.

Keto ndryshime me siguri se dote kene pasoja edhe mete med ha ne dekadat ne vijim. Oqeanet nuk mund ta absorbojne sasine e tepruar te dyoksidit te karbonit, ndersa kjo dote shprehet ne c;rregullimin e temperaturave ne tere planetin tone.

Si pasoje e ndryshimeve klimatike, fatkeqesite natyrore gjithnje e me teper po intensifikohen duke u bere mete furishme, rreth gjysma e tokes se punueshme eshte de­graduar, rezervat e peshkut jane zvogeluar shume, disa rryma detare dhe atmosferike kane ndryshuar drejtimin etj. Efektet e ndryshimeve klimatike mund te deshmo­hen me shume fakte; per kater dekadat e fund it trashesia e akullit ne Arktik eshte zvogeluar perreth 2 metra; siper-

1.80 1... ,

000 2010 20., faqja e disa liqeneve eshte zvogeluar per disa here (liqeni

Aral, liqeni <::ad ne Afrike, etj.); Akullnajat e Alpeve e kane pergjysmuar siperfaqen e tyre, siperfaqja e akullit; ne

Kilimanxharo (Afrike) gjate shekullit te fundit eshte zvogeluar rreth 80%, kurse lumenjte me nuk rrjedhin; Thatesia dhe zjarret kane perfshire gati se te gjitha kontinentet, duke rrezikuar shume vendbanime, kurse ne anen tjeter disa reg­jione perfshihen nga vershimet me pasoja te renda ne ekonomi dhe ne njerez.

167

168

Shkrirja e akullnajave

Derisa temperatura mesatare ne planetin tone pergjate shekullit te 20 - te eshte rritur per 0.6°C, ajo ne viset arktike eshte rrit per me shume se 2°C qe nga viti 1950. Ne pol in e veriut siperfaqja e akullit eshte zvogeluar perreth 30% vetem ne tri dekadat e fundit. Kjo tregon se viset polare jane mete ndjeshme ndaj ndry­shimeve klimatike.

Si pasoje e shkrirjes se akullnajave niveli i detit gjate shekullit te 20 - te eshte rri­tur per 15 cm, kurse deri ne fund te shekullit 21 parashihet te rritet per 1 meter. Nga rritja e nivelit te detit shume ujdhesa po zhyten ne uje. Trashesia e akullit ne Grenlande eshte ne proces te zvogelimit, ndersa nga shkrirja e plote e saj niveli i detit mund te rritet per disa metra. Nese niveli i detit dote ngritet per 1.5 m, shume vende te uleta te botes dote mbulohen nga uji, kurse vetem ne Bangla­desh dote hum bin rreth 22 mije km2 siperfaqe te tokes, ne te cilen sot jetojne mbi 20 milione banore.

Shf rytezimi i burimeve natyrore dhe problemet mjedisore

per plotesimin e te gjitha nevojave te veta njeriu i perdor burimet natyrore vazh­dimisht. Ato njihen edhe si resurse natyrore, te cilat nukjane rezultat i punes se njeriut, por qe vijne nga toka, bota bimore e shtazore, uji, druri, nafta, metal­et etj. Buri met natyrore jane te pandashme nga procesi i zhvillimit te shoqerise njerezore. Me ndihmen e tyre mundesohet prodhimi i te gjitha te mirave ma­teriale te nevojshme per pune dhe standard shoqeror. Burimet natyrore i per­dorim per perfitimin e energjise, prodhimin e ushqimit, ngasjen e makinave etj. Ne te vertete, me gjithc;ka qe ushqehemi, perdorim dhe furnizohemi behet nga burimet natyrore. Burimet natyrore gjenden gjithkah rreth nesh, kurse ne i shfrytezojme ato shume shpejt. Shu me bu rime varferohen me shpejt se sa mund te zevendesohen me te reja.

Burimet natyrore dallojne ndermjet vete si per nga prejardhja, ashtu edhe per nga natyra dhe efektet ne mjedis. Ne baze te kohezgjatjes burimet natyrore nda­hen ne tri grupe: te paperterira, te perterira dhe te perhershme.

T Menyrat e shfrytezimit te

burimeve natyrore (burimi: Friedland et al.,

2072)

Disa prej ketyre burimeve perdoren per perfitimin e energjise. Energjetika eshte nder faktoret mete rendesishem te zhvillimit dhe njekohesisht eshte edhe nder problemet kryesore te mjedisit. Qe nga zbulimi i saj e deri sot energjia ka ndikuar ne ndryshimin dhe permiresimin e kushteve jetesore, kurse zhvillimi i shoqerise njerezore nuk mund te paramendohet pate. Por, burimet e paperterira perdoren vetem gjate nje procesi (thengjilli, nafta, gazi natyror), ndersa ato shpenzohen duke ndotur mjedisinjetesor. Materiet ndotese te emetuara nga energjetika kon­tribuan me se shumti ne fenomenin e efektit serre dhe ne ndryshimet klimatike.

Zhvillimi i industrise u manifestua me ndry­shime rrenjesore ne regjione te ndryshme te botes, duke zbrazur hapesira te medha qe ishin te banuara nga popullsia rurale. Ndersa, ne anen tjeter, perqendrimi i de­geve te ndryshme industriale solli edhe grumbullimin e materieve ndotese ne vendet me te populluara. Me kete rast mjediset e shumta natyrore humben af­tesine e rigjenerimit nga ndotja kimike dhe zgjerimi i pakontrolluar i siperfaqeve artificiale.

Ne si individe, por edhe si shoqeri gjithsesi duhet t'i respektojme dhe t'i vleresojme te mirat natyrore nga te cilat jetojme. Fatkeqesisht, njerezimi kesaj nuk i ka kushtuar rendesi aq sa duhet deri sot. Rritja ekonomike me eksploatim te tepruar te burimeve natyrore dhe me demtimin e natyres nuk dote garantoje mireqenien tone. Prandaj, duhet kuptuar se pa mje­dis te shendoshe nuk ka cilesi te jetes dhe te ardhme te sigurt.

169

RREZIKIMI I PYJEVE

Pyjet si burime te perterira natyrore kane rendesi te madhe per njerezimin, por edhe per shume procese te tjera qe zh­villohen ne planetin tone. Ne pyje jetojne shume organizma shtazore, ku gjejne ushqimin, mbrojtjen, strehimin, shumimin etj. Pyjet kane rol shume te rendesishem ne mjedisin jetesor, sepse kane ndikim te drejtperdrejte ne klime. Ato prodhojne oksigjenin, absorbojne dhe fiksojne dyoksidin e karbonit, ndersa ndikojne ne lageshtine e ajrit, zvogelojne ndotjen e ajrit, shpejtojne qarkullimin e ujit ne atmosfere me procesin e transpiracionit etj.

Mirepo, qe nga zbulimi i zjarrit njeriu ndikoi vazhdimisht ne zvogelimin e fondit te pyjeve, ndersa nga revolucioni bujqe­sor e kendej u perfituan me miliona hektare toke punuese per zhvillimin e bujqesise. Por kulmi u arrit nga revolucioni industrial e kendej, me c;ka u rriten edhe kerkesat per lende te pare drunore ne industri. Krahas kesaj, u rrezikuan shume lloje shtazore, te cilat e humben vendin e tyre te banimit dhe burimin e ushqimit e qe nderkohe u zhduken.

Nga eksploatimi i tepruar i drurit shume vende nukjane me ne gjendje qe t'i plotesojne nevojat e industrise. Si pasoje e ketij eksploatimi te tepruar, vise te tera kane ndryshuar pamjen e meparshme, duke u shnderruar ne peizazhe antropogjene si qytete te medha dhe te pakufizuara, por edhe ne shkreteti­ra. Sot kane mbetur shume pak peizazhe natyrore ne viset tropike dhe ne tajga, mirepo edhe keto nuk kane mbetur pa u prekur ne menyre indirekte nga ndotja e atmosferes.

Dikur rreth gjysma e territorit te Kines ishte e mbuluar me pyje, ndersa tani ka mbetur vetem 8% e siperfaqes se saj. Para disa shekujve rreth 70% e siperfaqes se kontinentit te Evropes ishte e mbuluar me pyje, kurse sot ka mbetur vetem 20%. Nga prerja e pakontrolluar e pyjeve sot shkaktohen ver­shime te shpeshta qe sjellin deme te med ha ne ekonomi dhe viktima ne njerez.

Ne shume vende aziatike, afrikane, amerikane siperfaqet e pyjeve jane shkaterruar ose jane sjelle ne minimum. Druri edhe sot perdoret si lende djegese per nje pjese te mad he te njerezimit. Ne disa vende te sterpopulluara te Azise Jugore per c;do vit priten rreth 40 milione hektare pyje tropike,

Oksigjen i liruar nga vegjetacioni

ndersa me kete trend te prerjes ne ultesirat e Malajzise dhe Filipineve nuk dote kete me drunj brenda nje periudhe te shkurter. Per c;:do vit rrekete e ujit shperla­jne sasi te mad he te dheut produktiv, duke e sjelle ne lugina dhe duke i vershuar arat e pelleshme, duke e zvogeluar aftesine lundruese te lumenjve etj. Si pasoje

Drunjte rnbrojne token nga erozioni

Plantacion i drunjve

~ Evapotranspiraconi zvogelohet

Kullotja shpejtone erozionin e tokes nga uji dhe era

Era largon pjesen e siperme te tokes

Toka bujqesore vershohet

e kesaj, ne 100 vitet e fun­d it siperfaqet shkretinore ne bote jane zgjeruar per­reth tre here, nga 11 mil­ione km2, ne rreth 30 mil­ione km 2, ndersa ky proces eshte vazhdimisht ne rritje.

Rrenjet stabilizojne Vegjetacioni liron uje shpatin dhe ngadaleson vershirnet

Lyrni nga erozioni bllokon lurnin duke shkaktuar vershirne

Rrjedhja e shpejte shkakton vershirne

Nga ndotja e madhe e at­mosferes, kohet e fundit, gjithnje e me teper paraqit­en reshjet e tharta, te cilat po ndikojne ne shkaterrim-

Shpat i pyllezuar

T Ndryshimet e

mjedisit nga shpyllezimi (burimi: Miller, 2006)

Pas shpyllCzimit

in e mjedisit, e vec;:anerisht ne tharjen e pyjeve. Reshjet e tharta krijohen nga dyoksidi i squfurit dhe oksidet e azotit te emetuara nga djegia e karburanteve, te cilat ne atmosfere kthehen ne acide sulfurore dhe te azotit.

Keto thartira kthehen ne toke bashke me pikat e shiut ose ndonjehere si pluhur i grimcave te thata, te cilat po ndikojne ne zvogelimin e fondit te pyjeve, por dhe ne produktivitetin bujqesor. Pervec;: demeve qe sjellin ne liqene dhe ne pyje, reshjet e tharta demtojne edhe fasa­dat e ndertesave, urat dhe monumentet kulturore nga mermeri, por edhe jane te demshme per shendetin e njeriut. T

Shkaterrimi i pyjeve nga reshjet e tharta

171

PROBLEMET ME UJIN NE TOKE

Uji eshte nje nga elementet natyrore me te perhapura ne Toke. Per kete arsye, Toka shpeshhere quhet planet i ujit. Por, perkunder kesaj, rezervat e ujit te embel jane te kufizuara. Nga masa e pergjithshme e ujit ne planetin tone vetem 1 % e tij eshte ne dispozicion per t'u shfrytezuar nga ana e njeriut. Uji eshte nje nga elementet themelore te mjedisit qe mundeson zhvillimin e jetes. Ndersa, me ndihmen e ujit njeriu siguron ush­qimin, zhvillon industrine, transportin, energjetiken dhe aktivi­tete te shumta. Uji nuk konsiderohet vetem vend i origjines se jetes ne planetin tone, por gjithmone ishte nje nga elemen­tet baze per mbijetesen e njerezimit. Te kujtojme te kaluaren e njerezimit ku u ndertuan vendbanimet e para ne Mesopotami, ne Egjiptin e lashte, ne vendin e lnkeve, duke i populluar hape­sirat mete begatshme me uje.

Nese e krahasojme sasine e ujit me numrin e popullsise ne bote, atehere sasine mete mad he te ujit e disponon Australia, nder­sa sasine mete vogel per banore e ka Azia, per 21 here me pak. Mesatarja e rezervave te ujit ne bote sillet ne rreth 7.000 m3 per nje banor. Kosova konsiderohet si vend i varfer me ujera rrjed­hese siperfaqesore, si dhe me nje trend te pavolitshem kohor te regjimit hidrologjik. Sasia e ujit per koke banori ne Kosove eshte me e vogel se ne vendet perreth; me pak se Shqiperia per 7 here. Shume pjese te Kosoves konsiderohen si relativisht te thata dhe me mungese te ujit. Prandaj ne permiresimin e rezer­vave te ujit rol te rendesishem ka ndertimi i akumulacioneve ar­tificiale, edhe pse ky problem percillet me financime te med ha.

Ujerat e akumulacioneve mund te shfrytezohen jo vetem per furnizimin e vendbanimeve, por edhe per ujitjen e tokave, per nevoja te industrise, energjetikes etj. Ne liqenet e ti Ila artificiale ne Kosove (5 liqene) tani grumbullohen rreth 500 milione m3

uje, qe eshte rreth 14% te prurjeve vjetore te te gjithe lumenjve. Lumenjte e Kosoves me formate tyre morfologjike mundeso­jne ngritjen edhe te rreth 50 akumulacioneve te tjera, me c;'rast rezervat e ujit dote trefishohen.

Vleresohet se per c;do vit popullsia e botes shpenzon nje sasi te madhe te ujit prej rreth 4 mije km3

• Uji eshte duke u shpenzuar dy here me shume se norma e rritjes se popullsise, qe do te thote se kerkesat per uje te pijshem gjate dy dekadave te ard­hshme dote rriten per 6 here.

T Zvogelimi i liqenit

Aral nder vite

Shpenzimi i ujit ne bote varet nga niveli i zhvillimit ekonomik. Vendet e zhvillu­ara harxhojne rreth 550 litra uje per nje banor, kurse vendet e pazhvilluara me pak se 50 litra per nje banor. Sasia me e mad he e ujit shpenzohet ne bujqesi me rreth 70%, pastaj industria me 21 % dhe ekonomite familjare me 10%.

Pervec; shpenzimit te madh te buri­meve ujore nga bujqesia, ujitja e tokave shprehet negativisht e edhe ne ndotjen e ujerave siperfaqesore dhe nentokesore. Gjate kullimit ne toke, uji tret dhe merr me vete sasi te konsiderueshme te pleh­rave dhe pesticideve, kurse nga fermat bujqesore ne uje depertojne edhe mikro­organizmat e shumte te rrezikshem. Kra­has koncentrimit te ketyre ndotesve, ne keto ambiente ujore ndodh eutrofikimi dhe ngarkesa me materie te cilat jane toksike per organizmat e shumte.

Perpos kesaj, furnizimi me uje eshte ngushtuar si pasoje e ndotjes nga urban­

izmi dhe industria. Shu me lumenj dhe liqene sot jane shnderruar ne deponi te mbeturinave. Problemi i ndotjes se ujit eshte shqetesues nga fakti se kjo duku­ri ka marre permasa te medha. Sot jane pak vende ne bote qe kane mbrojtje adekuate te ujerave, monitorim te cilesise se ujit dhe kontrollim te ndotjes. Ndryshimet klimatike kane ndikim te perhershem ne burimet dhe menaxhimin e ujit. Rritja e temperaturave ne shume vende te ndryshme te botes ndikon ne regjimin e reshjeve dhe rrit rrezikun e thatesise, permbytjeve dhe fatkeqesive te tjera qe lid hen me ndryshimet e shpejta te regjimit te ujit.

Menaxhimi i burimeve natyrore

C::do veprim i njeriut ne natyre bart me vete nje c;mim, prandaj duhet te dime se ku jane kufijte e shfrytezimit te mjedisit. Menaxhimi ka kuptimin e drejtimit te ndonje aktiviteti qe mund te kete per qellim zhvillimin shoqeroro-ekonomik dhe mbrojtjen e mjedisit. Kjo nenkupton shfrytezimin e burimeve ne menyre te kontrolluar qe eshte ne dobi te te gjitha gjallesave te mjedisitjetesor dhe te vete njeriut. Ne vec;anti duhen ruajtur burimet natyrore te cilat nuk mund te rigjen­erohen (metalet, thengjilli, nafta etj.).

Shfrytezimi i tyre duhet vene nen kontroll te rrepte dhe nen masa te kursimit. Kjo mund te arrihet permes vleresimit te ndikimit ne mjedis. Vleresimi i ndikimit ne

173

174

mjedis eshte preventive e rendesishme per mbrojtjen e burimeve dhe mjedisit; flares, faunes, tokave, ajrit, klimes dhe peizazheve. Permes vleresimit te ndikim­it ne mjedis identifikohen faktoret e mundshem te degradimit te mjedisit dhe merren masa adekuate per parandalimin e ndikimeve negative. Ne pergjithesi procesi i menaxhimit perbehet prej tri fazave kryesore: planifikimit, organizimit dhe monitorimit.

Duke pasur parasysh zhvillimin e qendrueshem jane formuluar edhe rregullat (modelet) per zgjidhjen e problemeve ne lidhje me perdorimin e burimeve naty­rore dhe masat qe duhen ndermarre, sikurse: kursimi i burimeve, rigjenerimi i burimeve riperteritese, (pyjet, tokat), riciklimi dhe kompensimi i demeve ne mje­dis etj. Psh.: ripyllezimi dhe riciklimi i letres mund ta zvogeloje presionin ne pyje. Mbrojtja e mjedisit dhe ruajtja e burimeve natyrore mund te realizohet permes akteve ligjore, rregullave dhe marreveshjeve. Pert'u realizuar mbrojtja e mjedisit dhe e burimeve natyrore duhet siguruar shfrytezimin e planifikuar te lendeve te para, mbrojtjen e tokave bujqesore, mbrojtjen e zonave ekologjike, mbrojtjen e pyjeve, mbrojtjen e ujerave dhe shfrytezimin racional te tyre.

Meqenese mineralet gjate perdorimit e ndotin mjedisin, atehere njerezimi duhet te orientohet ne shfrytezimin e burimeve te perterira, si fuqia e eres, fuqia e ujit, energjia diellore etj. Perdorimi i burimeve te perterira dhe te perhershme ka nd­ikime mete vogla ne mjedis. Keto burime mund te perdoren vazhdimisht pa ndryshuar perberjen dhe gjendjen e tyre.

Ndersa burimet e tjera natyrore, sikurse mineralet e perdorura dhe te ndrysh­uara kurre me nuk mund te kthehen ne gjendjen fillestare. Prandaj, ato duhen shfrytezohar me kujdes, me riperdorimin ose riciklimin e tyre.

- Pyetje dhe detyra

1. Tregoni dallimin ndermjet mjedisit gjeografik dhe atij natyror!

2. ~ka ndikon ne krijimin e efektit serre?

3. Tregoni dallimet ndermjet burimeve te perterira dhe te paperterira!

4. Tregoni pse po zvogelohet sasia e ujit te pijshem ne Toke!

FJALORTH:

AHEL - pozita me e larget e Tokes me Diellin (4 korrik). AKULLNAJE - mase e mad he e akullit e krijuar per qindra e mijera vite. AKUMULACION - akumulimi i ujit te lumenjve me ane te diges (pendes); liqen artificial. ALTERIM - proces i prishjes (shkaterrimit) se shkembinjve nga proceset e jashtme neToke. ALUVIONE - materiale te depozituara nga lumenjte (rere, argjile, zhavorr etj.) AMPLITUDE - dallimi ndermjet maksimales dhe mini males se nje dukurie. ANEKUMENE - hapesire e pabanuar me njerez. ANEMOMETER- instrument qe mat shpejtesine e eres. ANTICIKLON - zone me shtypje te la rte te ajrit qe shoqerohet me mot te kthjellet (veres - shume nxehte; dimrit - shume ftohte) ASTEROID - trup qiellor i erret dhe i ftohte ne forme te parregullt qe rrotullohet rreth yjeve. ATMOSFERE - mbeshtjelles i gazte i Tokes. BAROMETER - instrument qe mat shtypjen e ajrit. BATICE - levizje e ujit te detit/oqeanit ne drejtim te vijes bregdetare. BIFURKACION - ndarje e ujit te lumit ne dy pjese qe me pastaj derdhet ne dy dete te ndryshme; p.sh.: bifurkacioni i Nerodimes (Deti i Zi dhe Egje). BIOSFERE - hapesire e Tokes e banuar nga organizma te gjalle. BOSHT I TOKES - vije e imagjinuar qe bashkon polet e Tokes dhe kalon neper qender te saj. BURIM - dalje e ujit nentokesor ne siperfaqe. CIKLON - zone me shtypje te vogel te ajrit qe shoqerohet me mot jostabil (reshje, ere etj.) EKSPOZICION - pozita qe ka nje sh pat ne raport me rrezet e Diel lit. EKUATOR - vije (rreth) i imagjinuar qe ndan Token ne dy hemisfera: veriore dhe jugore. EKUINOKS - dita kur rrezet e Diel lit bien pingul mbi ekuator; dita dhe nata jane te barabarta. EKUMENE - hapesire perhere e banuar me njerez. EKZOGJENE - qe krijohet me ane te procese te jashtme ne Toke, qe kushtezohen nga energjia diellore. ELIPSOID - trup gjeometrik ne forme elipse; Toka e ka rrezen ekuatoriale mete gjate se ate polare. ENDOGJENE-qe krijohen me ane te procese te brendshme ne Tokes, qe kushtezo­hen nga temperatura ne brendi te Tokes. EPIROGJENEZE - procese natyrore qe ndikojne ne krijimin e kontinenteve. EROZION -gerryerje (erodim) e siperfaqes se Tokes me ane te proceseve tejashtme (ujit, eres, akullnajave etj.)

175

176

EVAPORITRANSPIRACION - avullim nga siperfaqja e Tokes dhe nga bi met. FOSILE - mbetje me origjine bimore dhe shtazore ne shkembinj sedimentare. FLUVIAL - qe ka te beje me procese lumore. GALAKTIKE - hapesire e madhe dhe e pakufishme qe ndodhen trupa te shumte qiellore. GLOB - trup sferik ne te cilin mundesohet paraqitja e formes se vertete te Tokes ne menyre te zvogeluar. GJEOID - forme e Tokes e cila merr per baze thellesite e oqeaneve dhe ngritjet e maleve. GJEOLOGJI - shkence e cila merret me studimin e proceseve qe ndodhin ne koren e Tokes. HARTE - paraqitje e zvogeluar e siperfaqes se Tokes ne leter apo rrafsh. HELIOGRAF - instrument qe mat kohezgjatjen e rrezatimit diellor ne nje vend. HIGROMETER- instrument qe mat lageshtine e ajrit. HOLOCEN - epoka me e re e zhvillimit gjeologjik te Tokes; epoka gjeologjike qe jetojme ne. IZOBARE - vije qe bashkon pikat (vend et) me shtypje te njejte te ajrit. IZOHIJETE - vije qe bashkon pikat (vendet) me sasi te njejte te reshjeve. IZOHIPSE - vija qe bashkojne pika me lartesi te njejte mbidetare. IZOTERME - vije qe bashkon pikat (vendet) me temperature te njejte te ajrit. KARST - procese dhe forma qe lid hen me shkembinj te tretshem (gelqerore etj.). KLIME - gjendje mesatare e elementeve meteorologjike/klimatike ne nje vend. KOMETE - trup qiellor i erret dhe i ftohte qe leviz neper sisteme yjore dhe kur i afrohen yjeve digjen duke krijuar drite; p.sh.: kometa e Hallejit. KOMPAS (BUSULL) - instrument me ane te cilit gjejme anet e horizontit (oriento­hemi). KONURBACION -teresi te medha urbane (qytete) qe krijohen me bashkimin e disa qyteteve si rezultat i koncentrimit te madh te popullsise. LAGUNE-forme e gjirit detar e krijuar ne kontinent por qe uji komunikon me detin. LITOSFERE - pjesa e ngurte e skajshme e Tokes. LUME - rrjedhje e ujerave siperfaqesore ne shtrat te vec;ante. MANTEL - nje nga sferat e brendshme qe e rrethon berthamen e Tokes. MERIDIANET - vija qe bashkojne pol in e veriut me ate te jugut. MESDITE - moment kur rrezet e Diellit bien pingul ose ne kendin mete lart gjate nje dite. MORTALITET -vdekshmeri. Numri i te vdekurve per 1.000 banore. MOT - gjendje momentale e elementeve meteorologjike ne nje vend. NATALITET - lindshmeri. Numri i te lindurve per 1.000 banore. OROGJENEZE - procese natyrore qe ndikojne ne krijimin e maleve dhe vargma­leve. OZONOSFERE- pjese e atmosferes me koncentrim te ozonit qe mbron gjallesat ne Toke nga rrezet e demshme diellore.

PARALELET - rrathe qe e pershkojne Token prej lindjes ne perendim ose e kunder­ta. PERIHEL - pozita me e afert e Tokes me Diellin (4 janar). PERROSKE - perrua i vogel qe zakonisht thahet gjate veres. PERRUA- rrjedhe uji me e vogel se lumi. PLANET - trup qiellor i erret dhe i ftohte qe e marrin energjine nga yjet. POROZITET - sasia e poreve, zgavrave ose hapesirave te zbrazeta ne shkemb. PROMILE (%0) -qe eshte ne raport mete mijten (1%0=1/1000). RACE - grupe te shoqerise njerezore me ti pare te jashtme te trasheguara (ngjyra e lekures, floket, madhesia e trupit etj.) RESHJE ACIDIKE (TE THARTA) - reshje qe krijohen nga ndotesit e liruar nga indu­stria, makinat etj. REVOLUCION - rrotullimi qe bejne planetet rreth yllit te tyre; rrotullimi i Tokes rreth Diellit. ROTACION - rrotullimi i trupit qiellor rreth boshtit te tyre; rrotullimi i Tokes rreth boshtit te vet. SALINITET - sasia e kripes qe permban ujit i detit, oqeanit, liqenit etj. SATELIT - trup qiellor qe rrotullohen rreth planeteve; p.sh.: Hena. SAVANE - bashkesi bimore me barishta te larta (2-4 m) dhe ndonje dru te rralle. SIZMOGRAF - instrument per regjistrimin e termeteve. SOLSTIC -dita kur rrezet e Diel lit bien pingul mbi tropikun e veriut (22.VI) ose tropi­kun e jugut (22.XII). STEPE - bashkesi bimore me barishta te uleta, ne kushte klimatike me reshje me te pakta. SHKEMB - materie te ngurta me origjine natyrore qe krijohet me ane te proceseve gjeologjike. SHPELLE - forme e relievin e krijuar nga tretja e shkembinjve; p.sh.: shpella e Gad­imes. SHTIM NATYROR- dallimi ndermjet lindshmerise dhe vdekshmerise. TAJGE - bashkesi bi more kryesisht me drunj gjethembajtes halor. TERMOMETER - instrument qe mat temperaturen e ajrit. TUNDRA- bashkesi bi more me myshqe dhe likene ne gjeresi te med ha gjeografike dhe lartesi te medha mbidetare. UJEMBLEDHES (PELLG) - siperfaqe e Tokes e cila kullon ujerat ne drejtim te nje lumi kryesor. YJESI - grup yjesh qe formojne nje figure; p.sh.: Arusha e Vogel. YLL - trup qiellor i zjarrte qe ka driten dhe energjine e vet. ZBATICE - levizje e ujit te detit/oqeanit duke u terhequr nga vija bregdetare. ZONALITET - dukuri qe paraqitet ne menyre zonale; p.sh.: zonaliteti horizontal e vertikal.

171

178

Literatura:

Aguado, E., Burt, J. - Understanding Weather and Climate 7th ed, Pearson, 2075. Arbogast, A. - Discovering Physical Geography Wiley 2074. Berg, L. et al- Visualizing Environmental Science, Wiley 2077. Bradshaw, M - World Regional Geography 2nd ed, McGraw&Hill, 2000. Busch et al, - Laboratory Manual in Physical Geology 70 ed, Pearson, 2075. Christopherson, R., Birkeland, C. - Geosystems -An Introduction to physical Geography Global Edition, Pearson, 2075. Dahlman, Carl T_ Renwick, William H. - Introduction to geography: people, places & environment, Pearson, 2075. Fellman, Getis, Getis- Human Geography 6th ed, McGraw&Hill, 2007. Friedland, A., Relyea, R., Courard-Hauri, D. - Environmental Science - foundation and applications, WH. Freeman & Company 2072. Gervais, B. - Living Physical Geography WH. Freeman and Company 2075. Getis et al, Introduction to Geography 74th ed, McGraw-Hill, 2074. Grotzinger, J., Jordan, T - Understanding Earth, 7th, 2074, WH. Freeman and Company Haskuka, E. - Gjeografia fizike e pergjithshme !&!!, Gjakove, 7997 Knox, P., Marson, S. - Human Geography - Places and Regions in Global Con­text - Global.Edition 7th, Pearson, 2076. Lutgens, F., Tarbuck, E. - The atmosphere: an introduction to Meteorology 73th, Pearson, 2076. Markoski, B. - Basic Principles of Topography Springer Geography 2076. Marshak, S. - Essentials ofGeo!ogy-W W Norton & Company 2073. Marshak, S. - Earth - Portrait of a Planet, WWNorton&Company 2075. Marshak, S., Rauber, R. - Earth Science, W W Norton & Co, 2077 McConnell, D. et al. - The Good Earth: introduction to Earth science, 7st ed, 2008. Miller C. T - Environmental Science - Working with the Earth, 77th ed., Thomson, 2006. Monroe & Wicander- The Changing Earth_ Exploring Geology and Evolution 7th ed. 2075. Montgomery C. W - Environmental Geology 9th ed. McGraw&Hill, 2008. Plummer et al, - Physical Geology Pearson, 2076. Pl!ana, R. - Gjeografia fizike, Prishtine, ETMMK, 7996. Pocket Genius Earth, Darling Kinders!ey 2076. Ramadani, I. - Mjedisi Jetesor, Vatra, Prishtine, 2077. Ramadani, I. -Zhvillimi rural, Dukagjini, Peje, 2004. Stroh/er, A. - Introducing physical Geography 6th ed, Wiley 2073. Stroh/er, A., Mera Ii, Z. - Visualizing Physical Geography John Wi!ey&Sons, 2008. Tarbuck, E., Lutgens, F. - Earth -An Introduction to Physical Geology 77th Pear­son, 2074. United Nations - World Populations Estimations, 2077 Vresk, M - Uvod u Geografiju, Skolska Knjiga, Zagreb, 7997