« Alleux et alleutiers au prisme du cartulaire de Beaulieu-sur-Dordogne (IXe-XIIe siècles) »,...

21
Alleux et alleutiers au prisme du cartulaire de Beaulieu-sur-Dordogne (IXe-XIIe siècles) Sébastien FRAY, docteur de l’Université Paris IV Alleux et alleutiers: acquis anciens et perspectives nouvelles. Journée d’étude du 13 décembre 2013, Université de Lyon 3

Transcript of « Alleux et alleutiers au prisme du cartulaire de Beaulieu-sur-Dordogne (IXe-XIIe siècles) »,...

Alleux et alleutiers au prisme du cartulaire de

Beaulieu-sur-Dordogne (IXe-XIIe siècles)

Sébastien FRAY, docteur de l’Université Paris IV

Alleux et alleutiers: acquis anciens et perspectives nouvelles. Journée d’étude du 13 décembre 2013, Université de Lyon 3

• I L’alleu dans le cartulaire de Beaulieu

• 1°/ A la recherche de l’alleu

IXe siècle

Xe siècle

XIe siècle (dont 997-1031)

XIIe siècle (rubriques du cartulaire)

xxiv, lxxvi, clxii

xlix, lxxxviii, lxxxix, cix, cxxxv

lxxx, ciii, cvii, cxvii, cxxxvi, cxxxviii

• « Ipsas res superius nominatas, tam alode quam mancipia cum terris cultis et incultis, vineis, pratis, silvis, pascuis, adjacentiis, omnia et ex omnibus quantum ad ipsas res aspicit aut aspicere videtur, totum et ad integrum », CLXII 887

• 2°/ Alodium employé avec préposition

• « Et contra dedit idem Geraldus partibus S. Petri et Rainulfo abbati ad alodem proprium, eo quod ipse ex alode S. Petri e contra dedisset mansum qui est in pago Katurcino, in valle Exidense, in loco qui dicitur Monte Maximino ». LXXVI, 894

• CIX, 968. • « quantumcumque in ipsis supradictis locis ipse Ugo aut pater ejus Franco visi fuerunt tenere ex alode, excepto illo capmanso ubi Benedictus manet, cum omnibus ad se pertinentibus ».

• « casam indominicatam ubi ipse Ugo visus fuit manere, cum ipso bosco vel cum alio brolio, cum ipsa bacallaria, cum ipsis vineis prope adhærentibus, cum pratis, aquis aquarumve decursibus, cum molendino, cum manso ubi Leoterius manet ; et alium mansum quem Ademarus tenet : et alium mansum ubi Costabulus manet, et quantumcumque ad ipsos mansos aspicit aut aspicere videtur ».

• CXXXVIII, 997-1031• « Ea scilicet ratione præfatam vineam continentem ad opera denariatas quatuor, vendimus Bernardo supradicto, et de nostro jure in illius tradimus dominationem, ut ab hodierno die et deinceps ipsam vineam et quantumcumque ego Geraldus visus fui habere in Cassanias per alodem, totum ipse Bernardus teneat, possideat et faciat jure hereditario quicquid facere voluerit in omnibus, nullo contradicente ».

• 3°/ Alodium employé comme substantif isolé

Alodium en tête d’acte• « Gualfredus cedo ad jam dictum locum alodum meum indominicatum qui est in urbe Limovicino, in vicaria Asnacense, in loco qui vocatur Sordoria, cum casa mea indominicata, cum terris, cum pascuis, cum bosco et cum pratis, et quantum ibi visus sum habere », LXXXVIII Xe siècle

• « ego enim in Dei nomine Petrus, dimitto ad supradictum locum aliquid de alode meo quae est in Expedino, tertiam videlicet partem de vineis, de bosco, de cunctis terris, et de omni re tertiam partem », LXXX 1032-1060

• « Cedo autem, cum ipso filio meo, Deo et S. Petro Bellilocensis cœnobii, aliquid de rebus proprietatis meæ : hoc est convenientiam de alode meo de Spaniagol, medietatem de ipsa villa, quantum ego visus sum habere vel possidere : post mortem meam, S. Petro Bellilocensis cœnobii remaneat nullo contradicente ; et semper ad præsens unum mansum de ipso alode qui vocatur...... » CVII vers 1076

Alodium en fin d’acte• « Ipsas res superius nominatas, tam alode quam mancipia cum terris cultis et incultis, vineis, pratis, silvis, pascuis, adjacentiis, omnia et ex omnibus quantum ad ipsas res aspicit aut aspicere videtur, totum et ad integrum », CLXII 887

• « veniat unus de propinquis parentibus meis et ipsum alodum accipiat et super altare S. Petri duodecim denarios ponat », CXXXV Xe siècle

Mentions laconiques• « Quatuor mansos de Ampulliaco, et plantadam meam quæ est juxta S. Michælem, et turrem Foliosum cum ipso allodo, et curtem meam Vairacum et Cambonem, cum vinea de Faia et vineis de Celsiaco, tenat uxor mea Gauzla, dum vivit » XLIX vers 930

• « Alium omnem alodem meum filii mei in inter se æqualiter dividant », LXXXIX, vers 984

• « in ipsa villa de Spaniagol, totum alodum meum quod ego habeo aut ullus homo habet de me. Dimitto Deo et S. Petro et medietatem de Batutum, post mortem filii mei, si filius meus non habuerit filium legitimum », CIII vers 1076

L’ambiguïté du substantif alodium

• « Ipsas res superius nominatas, tam alode quam mancipia cum terris cultis et incultis, vineis, pratis, silvis, pascuis, adjacentiis, omnia et ex omnibus quantum ad ipsas res aspicit aut aspicere videtur, totum et ad integrum », CLXII 887

• « ego enim in Dei nomine Petrus, dimitto ad supradictum locum aliquid de alode meo quae est in Expedino, tertiam videlicet partem de vineis, de bosco, de cunctis terris, et de omni re tertiam partem. Et in alio loco ubi vocabulum est Legonorio, duas bordarias quæ per hereditatem mihi obvenerunt », LXXX de 1032-1060

Le cas de Spanagol• « hoc est mansum meum quem habeo in villa Damelio [alias : Dancelio], totum quod visus sum habere in ipso manso, aut ullus de fevalibus meis habet de me ; et alium mansum in villa de Spaniagol, qui vocatur Al Coderc ; in ipsa villa de Spaniagol, totum alodum meum quod ego habeo aut ullus homo habet de me », CIII vers 1076

• « aliquis de rebus proprietatis meae : hoc est convenientiam de alode meo de Spaniagol, medietatem de ipsa villa, quantum ego visus sum habere vel possidere : post mortem meam, S. Petro Bellilocensis cœnobii remaneat nullo contradicente ; et semper ad præsens unum mansum de ipso alode qui vocatur…. », CVII vers 1076

• II De l’alleu aux alleutiers• 1°/ Des alleux d’envergure très variable

• 2°/ L’indéniable alleu aristocratique

• 3°/ Le cas des tout petits alleux

• CXXXVIII (997-1031)• Habet autem hos fines : circumcingitur de duabus partibus via publica, de tertio latere terra S. Petri qui est fevus Guillelmi, de quarto latere terra quæ fuit quondam Baseni quam ipse Bernardus comparavit

Robert

Etiennette

Christina XY

Robert

Etiennette

Autger

997-1031

1307-1055

Etienne Ratbod

XX

Rigaud

Vers 984