1

به نام خدا

۱۳۸۴شهريور -مشهد دانشگاه فردوسي-اولين همايش علوم تربيتي كشور

و بررسي رويکردهاي گوناگون آموزش آننقّادمباني نظري تفکر

دانشگاه آزاد اسالمي-دكتر مژگان رشتچي

و تأليف كتب درسيريزي تر برنامهدف - فرزانه شهرتاش

چكيده

رو به ۱۹۹۰ي ها آغاز شد و كم كم از سال ۱۹۸۰ و ۱۹۷۰ي ها ريف و پرورش تفكر در سال يي كه براي تع ها به دنبال كوشش و نقّـاد حيات تازه اي يافت و نهضت تفكـر ۲۰۰۰ي ها در سال آموزان دانشآموزش تفكر به ي كاهش گذاشت، دوباره مسئله

.ر گرفتي جديد قراها ي ضمن خدمت و مدارس موضوع پژوهشها ي آموزش آن در دورهها شيوهي ارائهلي و استتفكر اين ماهيت در امر اين علت . اتفاق نظر ندارند نقّاد تفكر مورد بسياري از متخصصان تعليم و تربيت در

نيستندقادر ريزان درسي و مواد آموزشي برنامه و معلمان ، بدون آن و ضروري است ،نقّاد با مقبوليت عام از تفكر تعريف دقيق :زيرا. ارزيابي به يادگيرندگان خود كمك كنند آموزش و فراينددر

.هاي مهم تفكر است مهارتاز نقّادتفكر • . در اين زمينه بياموزندمسائل الزم راتوانند آموزان نمي دانش ارائه نشود،نقّادتا زماني كه تعريف دقيقي از تفكر • متفكـر و منتقـد ،آموزان كمك كننـد كـه خـود توانند به دانش مي يزمانريزان درسي و مواد آموزشي معلمان، برنامه •

.باشند در يادگيرندگان است؛ ايـن مقالـه در نظـر دارد نقّادنظر به اين كه يكي از اهداف اساسي تعليم و تربيت پرورش توانايي تفكر

شـگران و اميـد اسـت پژوه . بررسي كنـد ا و رويكردهاي گوناگون آموزش آن ر نقّادي موجود از تفكر ها ين ديدگاه تر شاخص در نقّـاد آموزش تفكر سازي بومي از موضوعات مطرح شده در اين مقاله، براي گيري متخصصان تعليم و تربيت بتوانند با بهره .كشور اسالمي ايران گامي مؤثر بردارند

ي عالقه تيم و تربين تعلامتخصص. امروز استيايت دنيم و تربي مهم و سازنده در تعلي موضوع ١نقّادتفکر شـبرد و ي گوناگون پ يها در رشته نقّاد آموزش تفکر از هدف. دهند مي به آموزش تفکر از خود نشان ياديز

ـ از طر . داشـته باشـند ي بهتـر يزندگ است تا بتوانند آموزان دانش تفکر در يها بهبود مهارت نقّـاد ق تفکـر ي در اسـت کـه هدفي نقّادفکر ت. خود باشند يتوانند مسئول تفکر و متعاقب آن مسئول زندگ آموزان مي دانش

و خـويش يد نسبت بـه زنـدگ ي و معلمان با آموزان دانش، نقّاد پرورش تفکر يبرا. دارديي ارزش واال ملعتفکـر ي د در حـوزه يبا ها آنگر يبه عبارت د . بپردازند تأمل و به نند اطراف خود احساس تعهد ک يها انسان . ت بپردازندي به فعالنقّاد

.شود مي تفكر نقاد معادل منطق غيرصوري نيز در نظر گرفته 1

2

يخينه تاريش زميپ

سـال ۲۵۰۰ سـقراط در يهـا دگاهي و دها آن است و به آموزش يشه لغو ي به قدمت ر نقّاد تفکر يان فکر يبنهـا و تواننـد ادعا نمـي کـرد کـه مين امريمردم را متوجه اق ي عم يها با روش پرسش يو. گردد مي ش باز يپ

متنـاقض ي باورها يا يد ناکاف مغلوط، شواه يمعان. ه کنند يتوج ياز نظر منطق خود را در مورد علم يباورهاـ يپا سقراط. شد مي پنهان يان پوچ و تو خال ي تحت فن ب معموالً بـود کـه بـر اسـاس آن فـرد يه گـذار مکتب

ش تفکـر يکـه در ژرفـا داد مي پاسخ را يقي عم يها سؤالا باور، يده يرش هر گونه عق يست قبل از پذ يبا ميم يل مفـاه يه و تحل يات، تجز ي و فرض ها استدالل ي شواهد، بررس يجو و سقراط جست يبرا. کرد مي رسوخ

از يکـ ي کـه يروش پرسـش و . بود ياديت ز ي اهم ي اعمال و سخنان افراد دارا يافتن کاربردها يو ادينيبنـ آن پاسـخ يمعروف است که ط " ي سقراط پرسش" به است نقّاد آموزش تفکر يها ن روش يتر معروف ک ي

ـ بـا ا . ن نشـده اسـت يي توسط معلم تع قبالً شود که مي يگر منته ي د يها سؤال به سؤال ن روش سـقراط بـر ي کـرد ريزي هي را پانقّادکار تفکر ي برنامهاو . ورزد ميتأکيد در تفکر ي و انسجام منطقسازي ضرورت شفاف که مستدل و ييباورهاميان ق ي دق و تمايز معمول زير سؤال بردن عميق باورها و تعبيرهاي ازکه عبارت بود

.براي تضمين آنچه باور داريم عقالني يها انيا بني ي که فاقد شواهد کافييها از آنند ا يمنطق تأکيـد ن نظـر يـ بر اي دنبال شد که همگيونانيون ياکشکّ و افالطون، ارسطو نقّادر سقراط با تفک روش کار

دارد تا از يآمادگ دهي ذهن آموزش درسند تفاوت دارند و فقط ميزها اغلب با آنچه که به نظريداشتند که چ ـ و مند نظاماز به تفکر ي ن باستان وناني سنتن ياز ا . ببرد ي پ ها آن به باطن اي به ظاهر اش نگريستنق يرط افتن ي

گوي نظـرات و پاسـخ جـامع، مسـتدل که ي چرا که فقط تفکر دار گشت، يپدآن ق يع و عم ي وس يکاربردها .هر ببردرا فراتر از ظوا تواند ما ميمخالف است

يو. افتي تجلي ٢ناسي مانند توماس آک يني متفکر يها در آثار و آموزش مند نظام نقّادتفکر ،يقرون وسط در گوييپاسـخ ، توجـه و مند نظام بيان از جمله نقّادي ها ويژگي يتفکرش دارا ي وهين که نشان دهد ش ي ا يبرا

تـدوين برد وشـ ي در پيرور ضـ مرحلـه اي را است ايـن امـور يشها ايدهنسبت به يبه تمام انتقادات اصول .دانست مييشها ايده

چـون مـذهب، هنـر، يمسـائل ي درباره از محققان در اروپا يريتعداد کث ) ۱۶و ۱۵قرون ( در عصر رنسانس اغلـب شـك بـي دند کـه ي رسـ فرضـيه ن ي و به اپرداختند نقّاد تفکر بهيآزاد و عت انسان، قانون يجامعه، طب

چـون يناتوان به محقق مي انين م يدر ا . و نقد است يلي تحل يجو و ستازمند ج ي انسان ن ي زندگ يها طهيح نقّـاد ن مرجع تفکر يدوم ٦در فرانسه، دکارت . که اهل انگلستان بودند اشاره کرد ٥ و مور ٤، اراسموس ٣کولت

2 Thomas Aquinas 3 Colet 4 Erasmus 5 More 6 Descartes

3

ن ي را تـدو يد نظام خاص ي ذهن با ييام راهن ي برا ده داشت ياو عق . ف کرد ي تأل را ٧"ن راهبرد ذهن يقوان"به نام ده بود کـه ين عقيا بر دکارت. بودي اصولدي اساس اصل شک و ترد بر نقّاد در تفکر يروش خاص و . نمود

نقّادجنبش تفکر ي هيطال . و محک زده شود د قرار گيرد يد مورد پرسش و شک و ترد ي از تفکر با يهر بخش . ه نظرات خود را ابراز کننـد بتوانند نقط٨وتني مانند نييها تيافت تا شخص ي ادامه يالدي م ۱۸ و ۱۷در قرون

اشـخاص نقّـاد جهان مورد قبول عام بود مـورد انتقـاد قـرار داد و تفکـر ي را که درباره ييها دگاهيوتن د ين . را ادامه داد١١ و کپلر١٠لهي، گال٩کي مانند کوپرنيبرجسته ا

ي اجتمـاع يزنـدگ ي طهي به ح١٣ و اسپنسر١٢افت و توسط کومتهي باز هم گسترش نقّاددر قرن نوزدهم تفکر افته است ي يتر روشنبندي صورت نقّادعت تفکر يستم، درک ما از قدرت و طبيدر قرن ب. ز وارد شديانسان ن

شناسي و انسان شناسي اد جامعه يبني منتشر ساخت که در آن به مطالعه ي کتاب ١٤ام سامر يلي، و ۱۹۰۶در سال . ،ل به تفکر جامعه محور دارديکه ذهن انسان تما يحالطور مستند نشان داده است که در ه پرداخته است و ب

را در نقّـاد او ضرورت تفکر . ورزند مي اصرارياعت اجتميم و تربيانه در تعلنقّادر ي نقش غ يفايبر ا مدارس .ص دادي تشخآموزش و پرورش و يزندگ

نقّـاد شـبرد تفکـر يبـه پ گونـاگون از متفکران در ابعاد ياريبس کرد که گيري نتيجهن يتوان چن مي در مجموع وجـود تفکـر در ي نـه يزم و بـه خصـوص ي تفکر انسان ١٦گراييعملگذار انيبن ١٥ييويجان د .کمک کرده اند

ـ اهم نه تنها به١٧نيتگن اشتايگ و يلودو. مال و مقاصد انسان را روشن ساخته است آ اهداف، م در يت مفـاه ي يهـا تي و محـدود هـا ييتوانا يابيم و ارزيهل مفايه و تحل يتفکر انسان پرداخته است بلکه به ضرورت تجز

ـ نما ي و جامعه محور يالت تفکر انسان را به خود محور ي تما ١٨اژهيپ. ز اشاره نموده است يتفکر انسان ن ان ينقطه نظر استدالل کند و به ن يچنددر بتواند شود انسان مي را که موجب نقّادساخته و ضرورت رشد تفکر

يهـا کـرد کـه رشـته گيري نتيجهن يتوان چن مي يه طور کل ب. ار کرده است برسد، آشک " درک آگاهانه "سطح ـ امـا مهـم ا کمـک کـرده انـد؛ نقّـاد تفکر شبرديبه رشد و پ يک به نوع يگوناگون هر م ين اسـت کـه بتـوان ي

توانند کارساز باشند مي ي به اهداف آموزش يابي دست يبرا را که گوناگون يها رشته ميان مشترک يها موضوع . استفاده كنيممؤثر به نحو ها اده و از آنص ديتشخ

7 RULES FOR THE DIRECTION OF THE MIND 8 Sir Isaac Newton 9 Copernicus 10 Galileo 11 Kepler 12 Comte 13 Spencer 14 William Sumner, Folkways 15 John Dewey 16 pragmatic 17 Ludwig Wittgenstein 18 Piaget

4

نقّادت تفکر يماه

درست از انواع و ي و استفادهيابي مهم در ارزيساختار) ۱۹۵۶ (١٩ سطوح باالي تفکر بلومبندي طبقه يمبان بلوم تفکر را به شش فرايند. رديتواند در کالس درس مورد استفاده قرار گ مي سطوح مختلف تفکر است که

تبحـر حاصـل کننـد تـا ي از سطوح فکـر ي سطحيد در باآموزان دانشکند و معتقد است که بندي مي ميتقسار دهنـد کـه آن را قر يابي را مورد ارز يتوانند دانش مي ي فقط وقت آموزان دانش. برسند يبتوانند به سطح بعد

ـ و تربم ي که تعلـ ي آموزش يها دوره. نديل نما يه و تحل ي تجز يا به کار بندند درک کنند، بـه را نقّـاد ت تفکـر ي بتواننـد بـه انجـام آمـوزان دانشن که يقبل از ا رند و يگ مي بلوم را در نظر بندي طبقه ي مبان گيرند مي خدمت

نقّـاد تفکـر يها مهارت تر نيي در سطح پاييها ينر تمها به آن بپردازندباالي تفكر يها ف مشکل فرايند يتکالهاي مربوط بـه تفكـر ي ماهيت تفكر، نشان داده است كه فعاليت درباره هاي شناختي پژوهشالبته، .دهند مي

آموزان كم سن هنگامي كـه در براي مثال، دانش شوند؛ نمي لزوماً به سطوح باالي رشد محدود باالتر سطوحرهاي در واقع در رفتا،پردازند يا فراتر از اطالعات داستان به تخيل مي كنند گشايي مي كلمات را رمز،خواندن : ير هستندبه شرح زاند شدهبندي طبقهه توسط بلوم تفکر کفرايند شش .اند ي حلّ مسئله درگير شده پيچيده را يا موضـوع يـ د ي داشـته باشـ يمورد آن اطالعات ن است که دري ااي به معن يزيدانستن چ : دانش •

ي نهياز آن مطلب در زم ا بتواند ين که آن را بفهمد ي را بداند بدون ا يزيتواند چ مي شخص. ديبدانبـازخواني و (دانـش شـامل يـادآوري .ديـ اسـتفاده نما ،دارد قـرار ي که در سـطح بـاالتر يگريد

يي كـه قـبالً در موقعيـت هـا در واقع دانش عبارت اسـت از تكـرار پاسـخ . امور است ) بازشناسي تينسب ي هينظر ممکن است شخص بداند که ، مثالي برا.يادگيري تمرين و آموخته شده اند

E = mC2ي داشته باشدن تساوهيچ ايده اي از معناي حقيقي اي ين که است بدون ا. اطالعات به معناي درك منظور و مقصود آن است؛ / درک يک حقيقت يا موضوع :فهميدن/ درک •

ي اضافي ها اين پاسخ. نياز دارداند از آنچه قبالً تمرين و آموخته شدهتر يي بيشها فهميدن به پاسخ براي . ها و تفاوتها از ترجمه يا برگردان، تفسير و تعبير، خالصه كردن و كشف شباهتاند رتعبا

.است E = mC2مثال، ممکن است درک کنيم که و هـا انديشـه ر انتزاعي، قواعد وقـوانين، اصـول، امو( اطالعات به كارگيري : به كار بستن / کاربرد •

ت ينسـب ي هيـ ن کـه نظر يـ گـر، دانسـتن ا ي عبارت دبه. آني برا يافتن کاربرد عمل ي يعني )ها روش بـه مـا کمـک يگريدانستن آن در فهم چه مطالب ديا تواند داشته باشد مي ي چه کاربرد ٢٠شتننيا

. کند مي

19 Bloom’s Taxonomy of Higher Thinking 20 Einstein’s theory of relativity

5

آن و ي ل دهنـده ي تشـک ي شکستن اطالعات بـه مجمـوع اجـزا يعنيه کردن يتجز: تحليل/ تجزيه •شتن را در نظر نياي هيمثالً اگر نظر . کنند مي کارگر يد ک ي در کنار ين که چگونه آن اجزا دن ا يفهمـ با،کند مي ه عمل ينظراين يطيم چگونه و در چه شرا يقاً بفهم يم دق ين که بتوان يم، قبل از ا يريبگ دي

.رندي گيگر قرارميد کيچگونه در کنار ميم و درک کنيرا بفهم ، جرم و سرعت نوريانرژيـا ارتبـاط دادن گـر يالعات خود را بـا اطالعـات د اط يعنيب کردن يترک: تفكر خالق / ترکيب •

تركيب نامي است كـه . نو ي الگو يا ساختار ذاشتن عناصر و اجزا براي ايجاد توانايي پهلوي هم گ م ارتباط يتوان مي مثال، چگونهي برا.بلوم و همكاران او براي آفرينندگي يا خالقيت به كار برده اند

م؟ي بفهماه هيگر نظريت را با دينسبي هينظر

امور بـا ي يا داوري كمي يا كيفي درباره قضاوت يي توانا يعني کردن يابيارز: تفكر نقّاد / ارزيابي •؟ ممکن اسـت نها ياند قيا بد؟ دقياند ا اطالعات مربوطه خوبيآ. داشتن ي معين ها توجه به مالك

بـه عـالوه . ميل بپرسـ ي قبني از اي آن و مسائليها ت، کاربردينسبي هي را در مورد نظر ها ين سؤال اـ ا نظر يآ: قضاوت کردن يزي چ يا بد ي يمورد خوب در يعني يابيارز يخـوب ي هيـ ت نظر ينسـب ي هي

. ن دستي از اييها يش هم خوب است؟ و سؤالا کاربردهاياست؟ آشـناختي ي حـوزه بنـدي در طبقـه ) ۲۰۰۱ ، كراتول و همكاران، ٢١آندرسون(تربيت كاران اخيراً چند نفر از

براي يادگيري، آموزش بندي طبقه تازه اي به نام بندي تجديد نظر كرده و طبقه » بلوم بندي طبقه«روف به مع

شناختي وجود فرايندشناختي بعد دانشي و بعد ي حوزهي تازه بندي در طبقه . به وجود آورده اند و سنجش ني بـه انتزاعـي و از سـاده بـه پيچيـده سلسله مراتبي، يعني از عي ي هر دو بعد به صورت ها بندي طبقه. دارد

).۲۰۰۳ ٢٢آلن پين(اند تنظيم شده )۲۰۰۱ ( براي يادگيري، آموزش و سنجش آندرسن و كراتولبندي طبقه )۱۹۵۶ ( بلومبندي طبقه

دانش) ۱

فهميدن)۲

به كار بستن) ۳

تجزيه/ تحليل) ۴

تفكر خالق/ تركيب) ۵

تفكر نقاد/ ارزيابي) ۶

)بازيابي/ بازخواني-تشخيص/ بازشناسي(وردن به ياد آ -۱

، مثـال آوردن )تغيير بيان، معنا كردن، ترجمـه كـردن (تفسير كردن (فهميدن -۲بــه صــورت چكيــده ( كــردن، خالصـه كــردن بنــدي ،طبقــه)توضـيح دادن (

)،استنباط كردن، مقايسه كردن، تبيين كردن)درآوردن )ناجرا كردن، مورد استفاده قرار داد(به كاربستن -۳

))واسازي(تميز يا تشخيص دادن، سازمان دادن، نسبت دادن (تحليل كردن -۴

قضـاوت (، نقـد كـردن )آزمودن(وارسي كردن (ارزشيابي كردن / ارزيابي -۵ ))كردن

نقشـه (ريـزي ، طـرح )توليد كردن، فرضـيه سـاختن (خلق كردن /آفريدن -۶ ))ساختن(، ديد آوردن )كشي

21 Anderson 22 David Allen Payne

6

تفكـر نقـاد مقـدم بـر جديد بندي است در حالي كه در طبقه نقاد تفكر خالق مقدم بر بلوم بندي در طبقه

ي آموزشـي، هـا يـادگيري ماننـد انتخـاب فعاليـت - ياددهيفرايندرسد اين امر در مي است و به نظر خالقي يادگيري و سنجش نتايِج اين دو مهارت تأثير به سزايي داشـته ها ي درسي و تحليل هدف ها تدوين برنامه

.باشد را هـا است کـه اسـتدالل ي بلکه تفکر ستي در تفکر ن يا نکات منف يافتن اشتباهات ي "نقّاد"ي واژه منظور از

يرا تفکـر نقّاد تفکر ٢٤چارد پل ير. ٢٣سازد مي ق همراه ي و حقا ها يابيکند و تفکر و عمل را با ارز مي يابيارز به آن يگونه که و ، هماننقّادکر تف. دهد مي تفکر انسان را شکليداند که به طور اصول ميقي و دقمند هدفجـه مسـتدل ي و در نت اسـتوار ي فکر يارهاي مع ب و جامع که بر ي ترت نظم، ي است دارا يکند، تفکر مي اشاره . استتفكـر منـد نظامت ي از ماه ي با آگاه متفكر ،ن نوع تفکر يز است چون در ا ي تفکر متما از ساير انواع نقّادتفکر مانند هر نقّادتفکر . آن دارد يفي در بهبود ک يکند و سع مي وارسيفکر خود را تي نحوه مداومطور ه ب كيفي

آن از جمله عناصـر، اجزايي همه .ستي ن ي تصادف و اجزاي ها ويژگي يک سر ي متشکل از نوع نظام ديگر، نهـا تواند به صورت مؤثر نه ت مي دهند که مي لي را تشک يفعال کامل ي آن شبکه يها ارها و ارزش ياصول، مع .٢٥ز مؤثر باشدي ني زندگگوناگونعاد بلکه در آموزش ابي علميها در آموزش

تفکـر و ي ذاتـ يهاسـاختار ي رش ماهرانـه يسازد با پـذ مي از تفکر است که فرد را قادر يوه ا ي ش نقّادتفکر گيـري نتيجـه نيتوان چن مي جهيدر نت . ٢٦تفکر خود را بهبود بخشد ي وهي، ش ها بر آن ي فکر يارهايل مع يتحم

ي تفکـر نقّادگر، تفکر يبه عبارت د. استرامون ي هدفش شناخت جهان پ درست وي تفکرنقّادکرد که تفکر است که يد و اعمال ي در مورد عقا گيري مي، مسئول و ماهرانه است که هدفش شناخت و تصم تأملي، معقول

مناسـب يهـا د قادر است سؤال کن ي م انه فکر نقّاد که يشخص. عمل کرد ها ا به آن ي را باور داشت ها د آن يبا ي تفکـر نقّـاد تفکـر . ابـد ينان و موثـق دسـت يج قابل اطمي استدالل کند و به نتا يقمطرح کند، به شکل منط

مناسب انجام دهد و به جامعه يها يابيتواند مسئوالنه قضاوت کند، ارز مي ق آن فرد ي است که از طر يمتعالـ مـي نقّـاد معتقد است تفکـر ) ۱۹۳۳ (ييويد. د بنمايياني شا يها کند کمک مي ي که در آن زندگ يا ه توانـد ب

کـه يجي قرار دهد و به نتا ي را در چارچوب خود مورد بررس يا دانش ي هر اعتقاد قيا و دق يعال، پا ف يصورت .شود، بپردازد مييبه آن منته

"تفکـر ي فکـر دربـاره ت"گـر يا به عبارت د ي است "ي کاربرد يتفکر" نقّاد معتقد است تفکر )۲۰۰۳ (٢٧پمنيل بـا اسـتفاده از دانـش ي دارد سعنقّادتفکر ، از اين رو. پرورش دهد ي دارد تا محصول يجه سع يدر نت است و

ن حد خود يتر شيدر ب وها ن حد خود قضاوتيتر در کمنقّادمحصول تفکر . به همراه آوردي عقالن يراتييتغ 23 Paul et al., 1995 24 Paul (1993)

ه@?ن 2526 Paul et al., 1993 in Fisher, 2001 27 Lipman

7

تفکر اسـت کـه عمـل قضـاوت را آسـان ي نوع نقّاد تفکر د اضافه کرد يبا. ستها آن قضاوت عمل کردن به ح گر است؛ يخود تصح ه دارد؛ دومي تکها ن که بر مالکياول ا :مهم استي صهي سه خصيرا دارايسازد ز مي

قابـل اتکـا ي تفکريجه، نوعيدر نت. وقوع حساس استيها نهين است که نسبت به زم يسوم ا ي صهيو خص يابي را مورد ارزها توان قضاوت کرد و قضاوت ها مي کند که بر اساس آن ي م استفادهينيهمان قوان ازواست

ا اصل مورد ي عمل قضاوت به عنوان قانون ه دارد که در حيني تکييها بر مالکنقّادجه، تفکر يقرار داد؛ در نتد ي اما با ؛شند با مورد قبول عامه ضرورتاً يستنبا ها مالک كه د در نظر داشت يچه، با اگر .قبول واقع شده اند

تفکـر نقّـاد به عـالوه، چـون تفکـر . برخوردار باشند يت و احترام خاص يان متخصصان از مقبول يحتماً در م يها و نمونهها يژگي نسبت به ونقّادتفکر . ابدي خود را بيها و کمبودها تواند ضعف مي تفکر است، ي درباره

است که با خود تفکر متعصـبانه را بـه همـراه زيسا شهيکلبه فرد حساس بوده و مخالف هر گونه منحصر . آورد مي

و طبـق عـادت در تفکـر يطور اصـول ه است که در آن شخص ب مند همتا از تفکر هدف بي ي نوع نقّادتفکر ت ساختار تفکر را کـه شـامل ي مسئول نقّادن علت تفکر يبه هم . برد مي را به کار ي فکر يها ارها و مالک يمع

ماننـد ربـط، صـحت، دقـت، ييارهـا يرد و آن را با توجه به معيگ مي به عهدهاست تات و نقطه نظرا يفرض . تواند وجود داشته باشد نمييتفکر متعال ها آن که بدون کند يي ميراهنما تيکفا و ت، عمق، وسعتيشفافـ نقّادتفکر سنجشي گونگون آموزش و ها جنبهدر مورد اين تحقيق ( ٢٨،يدلفتحقيق گزارش در ا اسـت و ب

شـامل بعـد مهـارتي و بعـد تفکـر نقّـاد خـوب )انجام شده اسـت نقّاد چهل و شش متخصص تفکر تعاملي جـوهره ي شـناخت يهـا مهـارت شـش که يق به اتفاق آراء نظر دادند تحقاين متخصصان . است ٢٩گرايشي

:است آمده ها ي آنها كه در جدول زير به همراه زير مهارتدهند ميلي را تشکنقّاد تفکر ياصل

28 Delphi research report (1990) 29 dispositional

8

تفكر نقادي شناختيها زير مهارت تفكر نقاد خوبمهارت شناختي

معناسازي شفاف،بندي طبقه تفسير ۱ ها تحليل استدالل،ها شناسايي استدالل،ها بررسي ايده تحليل ۲ ها سنجش استدالل،سنجش ادعاها ارزيابي ۳ يريگ نتيجه ،ي ديگرها حدس راه، شواهدكندوكاو استنتاج ۴ ها استداللي ارائه، توجيه روندها،بيان نتايج توضيح ۵ خود تصحيحي،آزمونيخود خود نظمي ۶

داشتن يك مهارت به معناي توانايي اجراي مناسب آن در زمان مناسب، و همچنين دارا بودن درجـه اي از

ي تفكـر نقـاد نيسـت؛ ولـي ندم اگرچه هر تفكر ارزش. به استفاده از آن در مواقع الزم است گرايشتبحر و سطوح باالي تفكر است و در كنـار انـواع اشـكال ديگـر ماننـد حـل مسـئله، ي تفكر نقاد متعلق به خانواده

نحـوي ميان اشكال سـطوح بـاالي تفكـر هنـوز بـه ي پيچيده روابط. و تفكر خالق قرار دارد گيري تصميم .رضايت بخش مورد بررسي قرار نگرفته است

. شناختي همـراه باشـد گرايشي شناختي را درست به كار بريم بايد با ها م هريك از مهارت چنانچه بخواهي :كنند بندي مي در دو زمينه دسته عاطفي در متفكران خوب را عمدتاًگرايشاتگروه تحقيق

:رويكرد كلي به حيات و زندگي -١ شمار بيي ها موضوعي كنجكاوي درباره �

ن اطالعاتداشتنگه ميل به آگاهي و به روز �

اعتماد به نفس در توانايي استدالل �

نظراتي تمايل به مرور و بررسي مجدد و صادقانه �

نسبت به تنوع نظراتانعطاف پذيري �

؛...احتياط در قضاوت يا تغيير آن و �

: و مشكالت خاصها ، سؤالها رويكرد به موضوع -٢ بيان شفاف نظر يا سؤال •

كارهاي پيچيده دادن نظم در انجام •

ها انتخاب و به كارگيري معقول مالك • ...دردست و ي دلسوزي در تمركز روي مسئله •

9

نقّادتفکر م يها ويژگي

کنـد مـي انـه فکـر نقّاد که يگر شخص يبه عبارت د . دارد تأکيد نقّاد متفكر ي فکر يمختار بر خود نقّادي واژهز دهـد و يـ ف تم ي از استدالل ضع را يل قو ؛ بلکه قادر است استدال )۱۹۹۵ پل(رد يپذ نمي ج را بدون نقد ينتا نقّـاد متفکـر . ديـ اسـتفاده نما يـادگيري مشخص و قابل يها از مهارت مؤثربه نحو بايد ن کار ي انجام ا يبراـ و مـورد ارز كند شفاف را فرضيات کند، يابيل و ارز ي و شواهد را تحل ها استدالل تواند مي قـرار دهـد، يابي

د،يـ ن شواهد موجود اسـتفاده نما يتر کاملن و ي را رد کند، از بهتري منطقيها جهشا يموجه ري غ يها استنتاج کنـد، ي انسـجام و تنـاقض دور عـدم از ح دهـد و يتوضـ به روشني ، مطالب را شود تمايزهاي مناسب قائل

تفـاوت در مورد حقيقت آن مشـكوك اسـت داند و آنچه آنچه مي ميان و ق دهد ي را تطب ي ظاهر يها تناقض يها عادت و ، طرز برخورد يي را از نظر دانش، توانا نقّاد متفکر يها مشخصه )۱۹۸۷ (٣٠کرسونين. قائل شود

:نقّاد متفکر او معتقد است. کند ميفي توصيرفتار کند ميکامل استفاده از شواهد ماهرانه و •

کند ميانيرا مختصر و مربوط ب ها آندهد و ميافکارش را سامان •

دهد ميزيارزش تم بي يها استنتاج را از ارزش هستندي دارايطق که از نظر منييها استنتاج •

گذارد مي را معوقها م قضاوتيک تصميد يي تأي برايدر صورت عدم وجود شواهد کاف •

دهد ميصي استدالل کردن و معقول جلوه دادن را تشخميانتفاوت •

کندينيش بي اعمال متفاوت را پي احتماليها آمديکند پ مييسع •

کند ميمتفاوت اعتقاد را درکدرجات •

ستندي نسانيكکه ظاهراً شود متوجه مي را ييها لي و تمثها شباهت •

ن کار عالقه دارديبه اهميشه رد و ياد بگيطور مستقل ه تواند بيم •

گيردده است به کار ي آموزش دها که در آنييها طهير از حي مسئله را در غ حلّراهكارهاي تواند يم •

30 Nickerson

10

قاعده بيآموخته است مسائل قاعده با حل مسائل ي که برا ييراهکارها تفاده از همان تواند با اس يم • را حل کند

ـ آن را ب ي و عمـده ي را کنار گذاشته و مطالب اصـل يک مباحثه لفظ ي مربوط تواند مطالب نا يم • ان ي د ينما

را کـه يياه هي هم فرضکند مييدهد و سع مي خود را مورد سؤال قرار به رسم عادت نقطه نظرهاي • نقطه نظرات را درک کند آنيها و هم کاربردبفهمداند آن نقطه نظرات مهميبرا

است حساسک باور و شدت اعتقاد به آن ي اعتبار ميان به تفاوت •

ن امر يداند که ا مي وبوده واقفشه محدود است کامالً يت که درک اشخاص همين واقعينسبت به ا • کند مي صدقتر بيش دون کندوکاوندب نگرش ي که دارايدر مورد افراد

دارد يآگاهد خويش يبه احتمال وجود تعصب در عقا ،دهد ميصيد خود را تشخي عقا يريخطا پذ • سازدتر ني خود سنگي شخصيها شه وجود دارد شواهد را به نفع سليقهين خطر هميداند که ا ميو

کند و بر اساس آوري جمع مربوطرسد، اطالعات مناسب بپ يها تواند سؤال مي کند مي انه فکر نقّاد که يفردچنان که قبالً گفته شد، . برسدينانيج قابل اطمين جهان به نتاي استدالل کند و در مورد اي منطقن اطالعاتيا

يابي را مورد ارزها رامونشان قضاوت کنند و آني پوقايعدهد که در مورد مي را به افراد يين توانا ي ا نقّادتفکر و در جسـت نقّادن يجه، متفکر يدر نت . اتخاذ کنند يمات مسئوالنه ا يشان تصم ي بهبود زندگ يد و برا قرار دهن

گران ين که از دي ايپردازند و به جا مي به چالشي سنتيباورهاي درباره کنند، مي، سؤالاند مشکالت يجو . کنند مي فکرها فکر کنند، براي خود آني براتابخواهند

استوار اسـت کـه قابـل آمـوزش و يارانه اي و هوش ي عقالن يها فرايند بر نقّاد است تفکر معتقد )۱۹۹۵(پل هـدف در بـي دارد کـه تفکـر مـي شود و اظهار مي ز قائل ي تما مند هدف و هدف بي تفکر مياناو . اندت يهداي مـا را بـه محلـه اندازد و رستوران مياد رستوران يتزا ما را به يپ: سرگردان است ها ي تداع يانتها بيان يجر

آن دوران يهـا يبـاز اديمان ما را به و دوستان استآور دوستان ما ادي يکودکي برد و محله مي مان يکودک مسـئله، اسـتدالل و که شامل حلّ مند تفکر هدف ي به آموزش ندارد ول يازين نوع تفکر ن يا " .... دناندار مي . استموزش آازمندي و کامالً نار مشکلي بسيدن است کاريفهم

ـ و قرار دارد ينييرو و حرکت آن در سطح پا يکند ن مي هدف فکر بي که ذهن يهنگام و ي بـه کـاهل تـر شيببـراي کـه تفکـر ي، هنگـام به طـور كلـي . ده است يفا بيز ي نين تفکريچني جهيل دارد و البته نت ي تما يکند

تـا بتوانـد بـه آنچـه کـه آمـاده باشـد ي فکر يها تي فعال يد برا يباذهن آيد مي دربه چالش اجراي تكليفي ي، کارهـا يدات فکـر يـ خلـق تول يبـرا . نمايد بيان يا ابداع كند، بيافريند، توليد به دست آورد را خواهد مي

11

لـذا، . خردمندانه دارديارهاياز به معي ن ي فکر يد در نظر داشت کارها يالبته با و دادد انجام ي با يادي ز يفکر . گر جدا شونديد کي از يتصنع به طور توانند مي و فقطتنيدههم درنقّاد خالق و يها تيفعال و منـد هـدف نقّـاد تفکـر آمـده اسـت كـه تفكر نقاد و متفكر نقاد خوب ي درباره دلفي اجماعيي بيانيهدر

ـ ه، ارز ير، تجز يتفسعالوه بر حاصل آن که است نظم - خود يقضاوت ح شـواهد، ي توضـ بـه ، و اسـتنتاج يابي اسـتوار ها گردد که آن قضاوت خاص بر آن مي منجر ييها هزمين و شناسي ، مالک شناسي وشر، سازي مفهوم ي فـرد يزندگي و سرچشمهتعليم و تربيت آزاد کننده در ييرويکاو است، ن ابزار الزم کندو نقّادتفکر . است

ر و خود يراگ فيانساني دهيک پديست اما ي مترادف تفکر خوب ننقّادگرچه تفکر ا. شخص استيو اجتماعر، ياهـل اسـتدالل، روشـنفکر، انعطـاف پـذ است کنجکاو، مطلـع، ي فرد ي آرمان نقّاد متفکر .گر است اصالح

د نظـر، يـ تجدي ، محتاط در قضـاوت، آمـاده شخصي يها سوگيريدر مواجهه با ، صادق يابيمنصف در ارز ط، ن اطالعـات مـرتب افتيـ سخت کوش در ده،يچي مورد بحث، منظم در موضوعات پ يها شفاف در موضوع

موضـوع خـود ي که به انـدازه يجيافتن نتايثابت قدم در و کاو، متمرکز در کندو ها انتخاب مالک در يمنطق حرکـت يعني خوب نقّادن يت متفکر يجه، ترب يدر نت . دهد مي کاو اجازه ط کندو ي شرا البته تا جايي كه اند دقيق يهـا نشيبوسته ي که پگرايشي ونقّاد تفکر يها هارتمپرورش بي است بر ترک ين آرمان که مبتن ي ا يبه سو

الزم به ذکر است . كنند ريزي مي را پي ي و عقالن مردم ساالر ي اجتماع اساس آورند و مي وجوده ب را يديمف نـد ي اسـتفاده نما هـا توانند به طور مناسب از آن نمي تخصص دارند اما نقّاد را که در مهارت تفکر يکه افراد

. دي خوب نامنقّادن يکرتوان متف نمي

درسيي گوناگون براي آموزش تفکر در برنامهيکردهايرو

:ازاند که عبارت٣١ وجود داردعمده در آموزش تفکرکرد يسه رو درك از رويــارويي و ي خاصــاز طريــق نــوع تفکــر يهــا آمــوزش مهــارت: ٣٢بنيــاديرويكــرد - ۱

.يکيزيا علوم في ي مانند علوم اجتماعيدرسي ها موضوع كـاربردي و قابـل انتقـال يهـا از مهـارت يکييا در رابطه با در آموزش تفکر : ٣٣القايييكرد رو - ۲

حـلّ ي بـه صـورت تمـرين تأمـل در نحـوه قي تحق يها مهارت يا مانند خواندن، نوشتن گسترده . مسائل

و ي انتزاعـ يتيفعـال صـورت به نقّادآموزش تفکر : ٣٤)شامل رويكرد فلسفي (اد رويكرد تفكر نقّ - ۳چنانچه رويكرد فلسفي باشـد . ي ندارندخاصي نهي زم يي كه ها يا باز ي يفال استفاده از تک مستقل و

.شود ميفلسفه براي كودكان اجراي اين كار از طريق برنامه

.شود ميشود به دو گروه مجزا تفكيك مينيز (philosophical approach)ن را به چهار رويكرد تقسيم كرده اند، در اين حالت رويكرد سوم كه خود شامل رويكرد فلسفيبعضي آ 3132 framework approach 33 infusion approach 34 critical thinking approach (including philosophical approach)

12

. ٣٥ در گرفته استقا محققميانکرد فوق در يک از سه روي در خصوص نکات مثبت هر يادي زيها بحث ي درسيموضوعتفکر در :بنياديکرد يرو -۱مطـرح دو مسئله قابل فهم باشد اما آنانيد و برايزه نمايجاد انگي اآموزان دانشممكن است در کرد ين رو يا

ي درسي منوط به تسلط ها در هر يك از موضوع ي تفكر ها و به كارگيري مهارت يادگيري كه اول آن . است يي اسـت ها ش درگير شدن با تمرين وان، و ت شناسي بر دانش آن موضوع و اين خود شامل درك اصول روش

تفكر پرورش يافتـه يها مهارت ايآ كه آن دوم. هستندخاص ي ي مستدل در آن زمينه ها قضاوتي كه الزمه .ريا خيابند ي ميتعميم ها تي و موقعي درسيها موضوعساير به خود به خوديتين موقعيدر چن

اند و در محتوا، وسعت و عمق به موضوعات درسي وابستهتفكر نقّاد و خالق از نظر معتقد است كه ٣٦يرزما؛ براي مثال، تفكر نقّاد در آموزش هنر شامل مفـاهيم گيرند وناگون شكل مي هاي گ موضوعات مختلف به راه

يا در مطالعات اجتماعي اسـت؛ از ايـن رو، به تفكر نقّاد در آموزش رياضيات هاي متفاوتي نسبت و توانايي ي مختلف توسـعه يابـد؛ بنـابراين معلمـان ها ق در موضوعات درسي گوناگون بايد به شيوه تفكر نقّاد و خال

را در رويكردهاي آموزشي خود به كـار ها دروس بايد آموزش تفكر نقّاد و خالق را ياد بگيرند و آني همهشته بسـازند بايـد براي تفكر نقّاد و خالق در هر ر چارچوبي نيز پيش از اين كه بتوانند آموزان دانش. گيرندفقـط در ايـن صـورت اسـت كـه تجسـس، . ي اصلي آن رشته را خوب بياموزند ها ، مفاهيم و روش ها واژه

ي تفكر نقّاد و خالق در محيط بحث و تبـادل فكـري و ها مهارت. شود مي پرسش و تجزيه و تحليل شروع .يابد ميعهحلّ مسئله به بهترين وضعي توس

CASEي اشاره به برنامه ن ي ا ي برا يمثال خوب ) ق آموزش علوم يدن به رشد شناخت از طر يرعت بخش س (٣٧

درس ۳۰ن برنامه يادر . شده بودي طراحها رستاني در دبيعلم باال بردن تفکرين برنامه برايا. استکرد يروـ بـه طـور پراکنـده در م نمونه براي جاي گرفتن ـ ارز. شـده بـود ريـزي علـوم طـرح يان دروس عـاد ي يابي

عملکرد ي ن نحوه يو همچن گيري ي پ ش آزمون، پس آزمون، يدر پ اژهي پ يف استدالل يتکال شامل انآموز دانش. داد مـي اد نشانيانس زي با وار لبتها را آموزان دانش ي کل يريادگي ياژه ا يف پ يتکال. بود در امتحانات كشوري

، يخ، علـوم اجتمـاع ينـد تـار مانيق دروسي که از طر٣٨نه انجام شده استين زميز در اي ن يگريق د يالبته تحق . باشندتواناترين ي آموزش داده شد تا متفکرآموزان دانش بهشناسي روان

ي انتقاليها مهارتساير مانندرتفک :القاييکرد يرو -۲موضـوع پارچه نيست كه به صورت يك يـا چنـد ي معتقدند كه تفكر نقاد دانشي يكمتخصصين گزارش دلف

معتقدند تفكر نقاد مانند خوانـدن و نوشـتن ها آن. مدارس آموزش داده شود درسي در كنار ساير دروس در توان آن را مانند خواندن و نوشتن در ميي زندگي و يادگيري دارد؛ از اين رو،ها زمينهي كاربردهايي در همه

35 Powell, 1987; Nickerson, 1988; Nisbet and Davies, 1990 36 Meyers 1986 37 CASE (Cognitive Acceleration through Science Education) -1994 38 Perkins and Grotzer (1997)

13

ـ کهييها در برنامهي درسي كه محتواي خاصي دارند يا ها تلفيق با رشته پـرورش ه بر اساس وقايع روزمره ب .پردازند پرورش داد مينقّادتفکر ي حـوزه يهـا ويژگـي به پاي بند ا ياند انتقال قابل يها مهارتتفكر يها ا مهارت ين مورد که آ يچه در ا اگر

دوم اعتقاد دارد ي هي نظر ي به درست ٣٩رِسلَمثال گِ يبرا. اختالف نظر وجود دارد يا نه هستند ي خاص محتوايي از .اسـت اسـتوار انسـان ي شناخت يها تيعال از ف مفيدغير قديمي و بر اساس مدل اول دگاهيو معتقد است د

تفکـر ييتواند متعاقباً به توانـا مي ک موضوع يتبحر در ن باورند که ي و همکارانش بر ا ٤٠گر، کوهن ي د يسو برنامـه بـر بـدون تأکيـد دارنـد کـه ميانين بي، محققان چنيبه طور کل. منجر شود مرتبط يها نهي در زم نقّاد

در مـدت هـا ورش و استفاده از آن پر ر،كفت يها مهارتتمرکز بر ولي ندارد ير چندان يث تأ تفكر يها مهارتـ با ايـن رويكـرد در . شود مي موجب به وجود آمدن تفکر كارآمدتري طوالني ، خوانـدن، د بـر پرسشـگري ي .٤١ شودتأکيد ي درسيها برنامهي در همه نقّادگوش دادن و نوشتن

ارتقـاي يتواننـد بـرا مـي کـه معلمـان از پرسشـگري ي کاملشناسي قشان نوعي و همکارانش در تحق ٤٢ستر بر تفکر در مدارس تأکيد فقدان ها آن. ند ارائه داده اند ي استفاده نما تفکر شاگردانشان در هر درس يها سبك

ـ به حفظ کردن، تکل در مدارس ها به نظر آن . را مورد انتقاد قرار داده اند ـ امت هـا ني و تمـر منـزل في از داده ي .شوند ميده گرفتهي نادگوناگونشنهادات يدر نظر گرفتن پ و تأملکاو، ولي کندوشود ميگزارش ٤٣پرسلي و ولوشيني تفكر نقاد به وسيله زمينه در براي آموزش راهبرد شناختيمستنديي ها شيوه

در كتاباز جمله ساير . دنابتدايي كاربرد داري پايه در مدارس ها از مهارتمجموعه ايشده است كه براي ٤٤)۱۹۸۷(فيلد مي اثري تفكر نقاد از طريق نوشتنها پرورش مهارت: براي خود فكر كردن توان مياين زمينه

.را نام برد ٤٥ اثر روزنبرگي نقادها پيوند: خواندن، نوشتن و فكر كردن وکنـد كـه آموزشـگاه مـي اشـاره گوناگون يها طهيل به ح انتقا ي برا نقّاددر آموزش تفکر يمباحثبه ٤٦هالپرن

تفکـر يهـا ياددهي و يادگيري مهـارت ي براي چهار قسمتالگويي او. كند مييادگيري را به محل كار تبديل تـالش در جهـت ي را بـرا يادگيرنـدگان اسـت کـه رغبـت بخـش الگـو ن ين قسمت ا ياول. کند مي شنهاديپ

تفکـر بـه يهـا عـالوه بـر آمـوزش مهـارت يادگيرنـدگان لپرن ها به نظر . سازد مي آماده ي شناخت يها چالش كيفيت و كارآيي وارسي مستمر و ارزيابي ي براي يها و شيوه ها مهارتآن تعميم ي خاص برا يها كارآموزي

. از دارندينز يندر آينده ها كارگيري آنبه

39 Glaser (1984) 40 Kuhn (1988) 41 Paul, 1993; Glaser, 1984; Keating 1988 42 Raths,1967 43 Pressley and Woloshyn (1995) 44 Mayfield’s (1987) Thinking for Yourself: Developing Critical thinking Skills through Writing 45 Rosenberg’s (1989) Reading, Writing and Thinking: Critical Connections. 46 Diane Halpern (1998)

14

ي انتزاعيتي فعالصورت به نقّادتفکر :تفكر نقّادکرد يرو -۳

شکال مباحثه بـا گر اَي و دي سقراطي دارد با استفاده از گفتگو ي سع ٤٨" کودکان يفلسفه برا "ق ي از طر ٤٧پمنيلـ در ا . سـازد يقـو کودکان را يقدرت استدالل و قضاوت اخالق ،يف مفهوم يل و تعر يد تحل يهدف تشد ن ي

ز يمعلمان ن. کنند ميگوو راجع به آن گفت مطرح را که عالقه دارند در بحثي هر موضوعآموزان دانشروش سطوح كه تفكراساساين و همکارانش بر پمن يل. دارند مي وا را به تفکر و استداللها آنييها با طرح سؤال

ـ يطبي کودکان درباره ي ذات يپرورش کنجکاو با باال در را يبرنامـه ا شـود، مـي آغـاز يعت و مسائل اخالق ه کردندي تهي متعدد ي آموزش موادپمن و همکارانش يل. ند کرد يريز هيپاابتدايي، راهنمايي و متوسطه مدارس

حل مسـئله و يها مهارت همين اساس دارد و بر تأکيد کودکان ي و شگفت زدگ تعجب حس ترغيببر که . دهد مي پرورشها را در آنيليکشف تحلـ يناز توسط محقق ي ن يگري مطالعات د پمن و همکارانش، ي ل عالوه بر ٤٩ن و همکـارانش کالسـو يم، ن ي ماننـد ل

در اسـتدالل و متـداول ي درسـ يهـا موضـوع عـالوه بـر آمـوزان دانـش دهـد مي نشانانجام شده است که . کسب کرده اندييها تيموفق زي ني فردميان و ي فرديها مهارت

۶۰ مشـتمل بـر ٥١او به نام کورتي برنامه. ز اشاره کردينتفكر جانبي ي درباره ٥٠ق دو بونو ي توان به تحق يمن يبه عالوه ا .است گوناگونن ي سنآموزان دانش در زهيجاد انگ ي ا آن هدف و تفکر يها رس آموزش مهارت د

ي بـرا خـالق يهـا حل راهافتن ي تفکر و ييتوانا پرورش ز دارد که عبارت است از ي ن يگريبرنامه اهداف د دارد بـه يسـع ن ينـ همچن برنامـه يا. ت نگارش خالق يت و کم يفيو خارج از کالس، بهبود ک مسائل داخل

و م نمـوده يترسخود از ير بهتر يتصوجه ي و در نت بدانند فعال يتفکرخود را م آموزش دهد تا آموزان دانش دوازده سـاله و آمـوزان دانـش يدروس مذکور بـرا . نان داشته باشند يت اطم ي خود در کسب موفق ييبه توانا ت مستمر ي بر موفقي مبنياشت که شواهد محکمد توجه دي اما با شده است؛يطراحو براي دراز مدت باالتر

.ستي در دست نيدرسي ن دروس به برنامهين برنامه به خصوص در انتقال اياكـه بـه انـد کـرده ريـزي طـرح اسـتداللي منطـق و نگـارش ي را برا ييهاکرديرو) ۱۹۹۵(پل و همکارانش

. دارندگوناگون يها در رشتهفكرسطوح باالي ت رشدو بحث در مورد مسائل روزي برايلي تحليها مهارتاند دهين عقيبر اتربيت كاران از ياريبس. وجود داردرف ِصتفکِري ها مهارتآموزش اما به هر حال توجه به

تـا حـد استفاده شـود کـه يفيد از تکال ي با ي تفكر سطوح باال يا نقّاد ق افراد به تفکر ي تشو براي هر گونه که که کودکان و جوانان در بپردازند ندوكاهايي و ک مسائل حلّبه يا دنباشک يزد ن روزانه يها تي فعال به ممكن

اشـاره کـرد کـه معتقـد اسـت ٥٢کيتوان به رزن مي نان محقق ياز جمله ا . ر هستند ي درگ ها با آن ي واقع يايدن

47 Mathew Lipman (1984) 48 philosophy for children (P4C) 49 Lim, 1995; Niklasson et al. 1996 50 De Bono (1990) 51 CoRT 52 Resnick (1987)

15

خـود را در آموختـه هـاي فرصـت داده شـود تـا آموزان دانشابد که به ي مي شي افزا ي و تفکر وقت يادگيريـ بـر پا يابد كـه مي يادگيري وقتي افزايش د توجه داشت يضمناً با . به كار گيرند ي واقع فيتکال و دانـش ي هياطالعـات داننـد بـه مـي تـا آنچـه را کـه فرصت دهد يادگيرندگان به بنا شود و آموز دانش ي قبل يها هتجرب

. رنديگاد بي كه بايدارتباط دهند جديديت و هر يه است تا واقعي بر نظري مبتنتر بيش تفکر يها اگون آموزش مهارت گونيها چه بحث بر سر راه اگر

بـه ن ا از محققـ يامـا گروهـ ؛ن خصوص مطرح نموده استي را در ايزيانگگروه مباحث و نظرات بحث بر واقـع در ٥٤»يشـمال ي کـا يآمري ت و آموزش در قاره يم و ترب ي تعل يق برا يمرکز تحق «در ٥٣ کندال يسرپرستي تفكر و استدالل ميان رشته اي ارائـه ها را مبتني بر وجود مهارت نظرگاهياند بر آن داشته ي سع ٥٥کلورادو

يبـرا . ي عمومي تفكـر و اسـتدالل معرفـي كننـد ها سعي كردند منبعي را براي استخراج مهارت ها آن .دهندکـا انتخـاب يده آمر االت متح ي در کل ا گوناگون يها ن در رشته ا از متخصص يشمار بيتعداد ن کار، يانجام ا

عمومي تفکر و اسـتدالل يها ن بود که مهارت يهدف ا . نديه نما يمورد نظر را ته ي معيار شده اسنادشدند تا مـات ي و تعليت بدن يخ، ترب ي، تار ي، جغراف يات، علوم اجتماع ياضي مانند علوم، ر گوناگون يها را در موضوع

کـه ٥٦ تفکـر و اسـتدالل مشـخص شـد يت کلـ ق، شـش مهـار ين تحق ياي جهيدر نت . ندي مشخص نما يمدن :ازاند عبارت ها و تفاوتها ص شباهتيتشخ - ۱ مسئله و رفع ِاشكالحلّ - ۲

مباحثه - ۳

گيري ميتصم - ۴

هيآزمون فرض - ۵ استفاده از منطق و استدالل - ۶

نقّاد تفکر و سنجشآموزش

اغلب افراد هرگز آن ه شود و د آموزش داد ي با است و قابل يادگيري بلکه ستي ن ي ذات ييک توانا ي نقّادتفکر ـ را ب فكـر كـردن تـر ي و منطقـ تر عينيي نحوه تواند مي معتقد است شخص ٥٧ونيفاس. آموزند نمي را اموزد؛يوکاو انسان مـورد اسـتفاده گوناگون تفکر و کند يها نهيکه در زم يي را ها ها و مالک فرايندي نهي گنج تواند مي . گسترش دهدرنديگ ميقرار

53 Kendal (2000) 54 Mid-continent Research for Education and Learning (McREL) 55 Colorado 56 Kendal and Marzano, 2000 57 Facione, 1990

16

بتواننـد اسـت تـا ضروري معلومات داراي و دوره ديده يمعلمانوجود ، به کودکان ادنقّ آموزش تفکر يبراتدريس تفكر نقاد وقتي مؤثر است كه معلم تمايالت تفكر نقـاد . الزم را انتقال دهند يها اطالعات و مهارت

.ي آن را در هر بخش از آموزش الگوسازي كندها مناسب از مهارتي و استفادهـ في که ک ه آن است ين فرض ياول .ه مهم استوار است ي دو فرض بر نقّادکر ، تف يبه طور کل ـ في بـر ک ت تفکـر ي ت ي

ت تفکـر خـود را يفي ک تواند همواره مي ه دارد که هر کس ي تک ايدهن يه دوم بر ا يفرض. گذارد مي ري تأث يزندگـ به بهبود تفکـر تواند آموزان مي دانش به نقّادآموزش تفکر ،بنابراين بهبود بخشد؛ جـه ي و در نتآمـوزان شدانتواند از نميگز مدارس باشد چون هريدرسي از برنامهيد بخشيبا نقّادتفکر . کمک کند ها آن يبهبود زندگ

يهـا مهـارت يک سـر ي شامل نقّادتفکر ). ۱۹۹۳ پل( فرا گرفته شودتأملير يکار و غ خود يها فرايندق يطر .٥٨توانند فرا گرفته شوند ميگوناگون يها نهي که در زماست و قابل انتقال يکل

رايمـ يتعلي نظريـه در سراسر جهان معتقد به يت آموزشمؤسساي آموزشي در اكثر ها تمريناگرچه اغلب ـ پـس از . )۱۹۹۵پـل ( نـدارد نقّاد افراد با اذهان ويچ مناسبتيکه ه اند علمي و سواد يادگيري، دانشدر ک يرند، آموزش در مدارس يگ مي ات قرار ياضياندن، نوشتن و ر در معرض خو آموزان دانش که مقدماتيي دورهم ماننـد احکـ ا ياع ي وس يي محتوا و فني بسيار واژگان کيشود که هر مي مي تقس فنيش يکم و ب يها طهيبه ح كننـد و بـه مـي سـخنراني معلمـان . کننـد مـي و تکرار خاص را حفظيها طهي ح جزئياتآموزان دانش .دارد

زمان . شود ميقي تلفتر با دروس کمآموزان دانش ير علميغ روزانه ويها ه تجرب.دهند ميشاگردانشان تمرين بري مشارکتيريگادي ي به جادر کالس درس. شود مي صرفآموزان دانش يها زاندن سؤال ي برانگ ي برا كمي

در متـون ايـ سيآنچه در کالس تدر ي درباره به شك آموزان دانش معموالً. شود مي تأکيد يرشي پذ يريگادي معمـوالً آمـوزان دانـش يزنـدگ ي ا فلسـفه ي ي شخص نقطه نظرهاي . شوند نمي تشويقشود، مي نوشته يدرس

ـ ا هـا قانون در کالس . گردند مي ي تلق آموزش و پرورش نامربوط به ن اسـت کـه معلمـان حـرف بزننـد و يالبتـه و اظره اسـتدالل کننـد منا يگو و ق گفت يرود از طر نمي انتظار آموزان دانشاز . شاگردان گوش بدهند

ـ از معلمان مهارت تحل يتعداد معدود فقط ـ ي احکـام و دانـش بـه عنـوان . را دارنـد ييهـا اسـتدالل نيل چنـ يهـ . انـد اثبـات شـده کـامالً فرارشته اي يها با نظريه که شود مي تصور يرشته ا فرا ييها هينظر در يچ بحث

از اينكـه شناخت وجود ندارد؛ ر خصوص فرا د يچ صحبت يشود، ه نمي سوگيريا ي تعصب ماهيتخصوص دانش از . ديآ نمياني به ميچ سخني هتفكر خود راهبر كدام استي چيست و الزمه راهبرخود منظم و ذهن ي قـرارداد ياجـرا و مطالـب ق حفظ کـردن ي طر كه عمدتاً از يري فراگ ها سال يطرود مي ن انتظار ي چن آموز

بـر مبتنـي را يسـ ي مشخصات تدر ن توصيفات يا. ل کرده شود يتحص و علمي با سواد ي فرد ست،ها عملكرد ي درسـ معلمـان و زانيبرنامه ر . کند مي ميترس يادگيري و سواد علمي ، دانش آموزش تعليمي ي هينظري هيپا نيگر، بيبه عبارت د . درک کنند خوبيموزش وجود دارد به متفاوت آ ي وهين دو ش يا که ب ر ييها د تفاوت يبا

58 Morgan,2004

17

ـ برنامـه ر و ني، والـد تربيت كاران اکثر قاً در قلب و مغز يعمکه ي ا وهيش و حـک شـده اسـت يزان درسـ ي . ز قائل شونديدهد تما ميل شكنقّاد در حال گسترشي هي نظري را برايقات کنوني که اساس تحقساختاري

، آوري جمـع يا بـر آموزان دانشزه در يجاد انگ ي شامل ا علمي و سواد يادگيري، دانش در مورد نقّادي هي نظراد داد چگونه فکـر ي آموزان دانشد به يه با ين نظر ي دروس است چون با توجه به ا ي محتوا سنجشل و يتحل

بـا يـادگيري فراينـد به عنوان بخشـي از فرصت داد تا آموزان دانشد به يبا .ن که به چه فکر کنند يکنند نه ا ـ به عالوه، فعال . بپردازنده آن ي توج يجو و جستتفكر عميق راه خود را به سوي دانش و ي کالسـ يهـا تي

ـ معلمان با . شان از بحث و کشف استفاده شود افتن راه حلّ ي يد که برا باشن ي و مسائل ها پرسشد شامل يبا ديد يـ شـاگردان با . نمايند تسهيل را در کالس پربار يها و بحث كنند سازي الگو را و مسائل بخردانه ها پرسش

و هـا کـرده و مثـال يبررس ارائه شده است ي درسي ها كتاب را که در ييها يدهاخود را ارائه دهند و ي ايده بخردانه يها که معلمان سؤالي آموخت که هنگامآموزان دانشد به ين، بايهمچن. ل خود را مطرح سازند يدال

ـ معلمـان با . گوش فرا دهنـد به آن انه نقّاد ،کنند مي در کالس مطرح را بخواهنـد آنچـه آمـوزان دانـش د از يد به خاطر باي .ندي نما يابي را ارز يو مطالب نوشتار ان کنند ي را به زبان خود ب ها ايدهح دهند، يتوضاند خوانده

هـا دانـش و فهـم آن ي نشان دهنـده ذكر مثال، ان مطالب به زبان خود و با ي در ب آموزان دانش ييداشت توانا ـ فعال نيد فرصت چن ي، معلمان با از اين رو است؛ ـ باآمـوزان دانـش . بـه شـاگردان بدهنـد يي را هـا تي د بـه ي

مطالـب ،پرسـند نمـي که سـؤال آموزان دانش د توجه داشت آن دسته از يق شوند چرا که با ي تشو پرسشگري يفيار ضـع يکنند در حد بسـ مي که شاگردان آن كم صحبت ييها کالس در يريگادي. رنديگ نمي ادي را يدرس

. دهنـد ارتبـاط را بـه هـم گونـاگون يهـا دانش خود در زمينـه اهند د از شاگردان بخو يمعلمان با . قرار دارد د را در يـ م جد يسـه کننـد، مثـال بزننـد و مفـاه ي را با هـم مقا مشابه يها تي و موقع وقايعد ي با آموزان دانش خود را هر چند اشـتباه و نظرات تا هستند ييها ازمند فرصت ي ن آموزان دانش . به کار ببرند ي ديگر ها تيموقع

يدر مـورد چگـونگ خـود را يد کنجکاو يبامتعاقباً نيز معلمان . ان کنند ي دور از ترس ب يطيه در مح مغرضانـ معلمـان با . از خود سؤال کنند علت آن را و پرورش دهند آنان يفکر ساختار ا،ي به اش آموزان دانشنگاه د ي

آنچه و يادگيرندگان بياموزندسايردانند به مي آنچه راآموزان دانش را در کالس فراهم آورند تا ييها فرصتـ با. كنند بيانسايرين متعدد يها سؤالدر پاسخ گويي به اند فهميده ي گوناگونها راهبه آمـوزان دانـش د بـه ي

د بـه طـور مـداوم يمعلمان با . ح کنند ي را تصح خويش يها کالسي هم فرصت داده شود تا اشتباهات خود و آن موضـوع ي دربـاره خود را يها ايده ي درسيها كتاب خواندن ن فرصت را به شاگردان بدهند تا قبل از يا

. پيدا كنندبه معلمان و تشويق آموزان دانش در ميان نقّادب تفکر يبه ترغ ما ي آموزشيها طيمحد گفت يبا، يبه طور کل

.نـد از مبـرم دار يـ نس خـود ي تـدر يها و روشيدرسي از برنامهي جزئ به صورتنقّاد تفکر در نظر گرفتن يهـا ف منـزل، پـروژه ي، تکال ها ي مانند سخنران ي کالس يها تيفعالي همهدر تواند مي نقّاد تفکر گفتني است

18

در يتر شيبروي ينو تالش براي آموزش تفكر نقاد دياگرچه، مدرس با . جلوه گر شود و امتحانات يقيتحقن نکتـه را يد ا يبا . است مند ارزش آيد بسيار مي به دست آموزان دانشبراي که نتايجي اما ؛کالس صرف کند

. را درک کنندها و تجربهها ايده که معلمان ارزش تنوع دهد ميروي ي وقتيادگيري و نقّاد که تفکر گفتز ين ٥٩.يابدر ييتغبايد ها کالسدر " درستک پاسخ يفقط "ت ي که ذهنبايد پذيرفت ران نکتهيا

ي آموزشي از جملـه امكـان ارتقـاي پايـه، ها هريك از پايه چنانچه حداقل انتظارات مهارتي تفكر نقاد براي فارغ التحصيلي از مقاطع راهنمايي و متوسطه، ورود به دانشگاه و پذيرش كارشناسي ارشـد روشـن گـردد،

تدوين راهبردهاي سنجش روا و پايا بـراي تفكـر . اقدام نمود ها توان براي سنجش و ارزيابي اين مهارت مياين . در تناقض است آموزان دانشي ها ي دانشي يا ساير توانايي ها تواناييسنجش صوالً با ا آموزان دانشنقاد

باشد بلكه بايد جواب درست را از طريق تفكر "پاسخ درست "راهبردها نبايد به سادگي بر مبناي رسيدن به .نقاد خوب به دست آورد

بايد روايي محتوا، روايي ساخت، پايايي نقاد تفكر جش سن يا ابزارهاي راهبردهاي ميزان قبولي ارزيابي براي بايد به طور مرتب و به هدف سنجش تشخيصي و پايـاني انجـام ها اين سنجش . و انصاف را در نظر گرفت

.يي از تفكر نقاد كه مورد نظر است استفاده شودها از انواع ابزارهاي سنجش براي آن جنبه. شود :نظام آموزش و پرورش درآميزند بايدافرادي که سعي دارند تفکر نقّاد را با

.كنند، راهنما قرار دهند مينباطمفهوم كلي آنچه را كه از مشخصات متفکر نقّاد خوب است • .كننددانشگاه تربيت معلم كارآموزي معلمان را تسليم •ـ • ا كـه تفكر نقاد را الگوسازي كنند اين امر بايد در مورد مدرسان تربيت معلم نيز صادق باشد؛ بدين معن

به ويژه آموزش تفكر نقاد هم مدرسين و هم راهبران تربيت مدرس بايد تفكر نقاد ها آموزشي در همه . كنندسازي را الگو

. را به قدرت استدالل خويش افزايش دهندآموزان دانشجاي حفظ كردن طوطي وار، اعتماد به •ي ديگر و دقت الزم در فكر با توجه ها اه، توجه به ر )انعطاف پذيري (آموزان را به داشتن فكر باز دانش •

.ه شرايط و موضوع درسي تربيت كنندبدسـته از آن ويـژه بـه نقّـاد تفکـر يهـا جنبـه از يرنـد کـه بعضـ ين موضوع را در نظـر بگ يد ا ي با ها آن •

گيرند مي مورد توجه قرار تر ي بيش و در راهبردهاي سنجش آموزش اند يعد مهارت که در ب ييها مشخصه .٦٠سازندكامالً ناقص آموزش آن را بد جلوه دهند يا را نقّادمفهوم تفکر دينبا

59 Banks, 1988 60 Facione, 1990

19

هرست منابعف

Dewey, J. (1933) Experience and Education. New York: Macmillan.

Paul, R. W. (1995) The Logic of Creative and Critical Thinking. USA: The Foundation for Critical Thinking.

Paul, R. W. (1993) Critical Thinking. USA: Foundation for Critical Thinking.

Paul, R.W. & A. J. A. Binker & Martin, D. & Adamson, K. (1995) Critical Thinking Handbook: High School. USA: Center

for Critical Thinking and Moral Critique.

Lipman, M. (2003) Thinking in Education (2nd Ed.) UK: Cambridge University Press.

Kendall, J. S., & Marzano, R. J. (2000) Content Knowledge: A Compendium of Standards and Benchmarks for K-12

Education (3rd Ed.) Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development; Aurora, Mid-

continent Research for Education and Learning.

Powell, S. (1987) Improving Critical Thinking: A Review. Educational Psychology, 7 (3), 169-85.

Nickerson, R. S. (1988) On Improving Thinking through Instruction. Review of Research in Education, 15, 3-57.

Nisbet, J. & P. Davies (1990) The Curriculum redefined: Learning to Think, Thinking to Learn. Research Papers in

Education, 5, 49-72.

Lipman, M. (1984) The Cultivation of Reasoning through Philosophy. Educational Leadership, 42(2), 51-6.

Adey, P. and M. Shayer (1994) Really Raising Standards: Cognitive Intervention and Academic Achievement. London:

Routledge.

De Bono, E. (1990) Lateral Thinking: Creativity Step-by-Step. London: Harper Collins.

Halpern, D. (1998) Teaching Critical Thinking for Transfer across Domains: Dispositions, Skills, Structure Training and

Metacognitive Monitoring. American Psychologist, 53 (4), 449-55.

Lim, T. K. (1995) An Approach to the Evaluation of the Philosophy for Children Program. Journal of Cognitive Education,

4 (2), 89-101.

Mayfield, M. (1987) Thinking for Yourself: Developing Critical Thinking skills through Writing. USA: Wadsworth.

Niklasson, J. & R. Ohlsson, & M. Ringborg (1996) Evaluating Philosophy for Children. Thinking: The Journal of

Philosophy for Children, 12 (4), 17-23.

Pressley, M. & V. E. Woloshyn (Eds.) (1995) Cognitive Strategy Instruction that Really Improves Children’s Academic

Performance. (2nd Ed.) USA: Brookline Books.

Rosenberg, V. (1989) Reading, Writing and Thinking: Critical Connections. New York: McGraw Hill.

Facione, P. A. (1990) Critical Thinking: A Statement of Expert Consensus for Purposes of Educational Assessment and

Instruction. USA: The California Academic Press.

Resnick, L. (1987) Education and Learning to Think. Washington D.C.: National Academy Press.

Sumner, W. G. (1979) Folkways. USA: Ayer Co. (First published in 1906)

Bloom, B. (1956) Taxonomy of Educational Objectives. New York: David Mckay Co., Inc.

Glaser, R. (1984) Education and Thinking: The Role of Knowledge. American Psychologist, 39, 93-104.

Morgan, Ch. & L. Dunn, & Sh. Parry, and M. O’Reilly (2004) The Student Assessment Handbook. USA: Taylor and Francis

Group.

Keating, D. (1988) Adolescents’ Ability to Engage in Critical Thinking. USA: National Center for Effective Secondary

Schools.

Kuhn, D. & E. Amsel, & M. O’Loughlin (1988) The Development of Scientific Thinking Skills. USA: Academic Press.

Raths, L. B. & A. Jonas, A. Rothstein, & S. Wassermann (1967) Teaching for Thinking, Theory, and Application. Colombus,

OH: Charles E. Merrill.

Lipman, M. & A. M. Sharp, & F. S. Oscanyan (1980) Philosophy in the Classroom (2nd Ed.) USA: Temple University Press.

Fisher, A. (2001) Critical Thinking an Introduction. UK: Cambridge