Post on 21-Jan-2023
R.P. PAGEL EN
J.W. MARSILJE
de
de vra:1g stcll in de late middclccuv>'cn
licnde ecu\v voomaamsw bronnen van Haar!em, komt in
scncep~Douw en In laat-micldeleeuws Holland haddcn Delft
Goucb ontwikkeld lot hicr Lei den
Nedcrlanden.
hmcL :o,o grotcn .. ,
6282
370 2496
8781
798
andere, Hol-
143:'
9303 61]2
1639 299
Subsidie voor naar het buitenland
lakens
Uit de literatuur is bekend dat llaaden1 door contacten aan gaan met vanaf
strccks l520 ecn nict onbcduidende ,t)
Hoe is dat gegaan en war becfl
dit gcgcvcn vaag orn den. Anders wordt hct als we ecn kcur uir 1502
De inhoud van deze keur
maar de ervan is in ecn mcldt dat wic in Haarlem de maar onvoldoende
kan worden. " ovcrheid
op (J f/( !I'
o!doir hekcnt de f4
groten i11J t~cn Koers so groten. Gcen formidabel be-evcnmin lc vcrwaarlozen als we beseffen da1
mec:stcrmcrsclaar in IIaarlem omstreeks T 520 ccn i u groten verdiende en een oppcrtnan het .tnoest
zu'n 6 a 8 grotcn.
hel t~eidse 1aken, dat van ongevccr uiteraard kos
I 500 4' ge-
l--!aarlcmse van waardoor de ex-
verstrekte sub~i-
h~idden. rr: Ook zuudcn m lie loop V'il1
iircel Hcmrlcmsc vanuit Arr1sterdam hct lbe-worden. 12 l
stadsbode met een Haarlcms op mo-
en
van dit en
subsidie
van contract tot
1522 en I fana1ick komst met de
wende kracht vzm hen die voorslonden. Een tienlal binden.
de
uuvoeren. als
land komen. het comract met een
manrl 1527 van kracht De .6oo Haarlemse lakens in
s!:tdsbc:;tuur en cen aanial brikantcn
1 i 9--n1cclio '21
52 l-medio '22 medio r 522-medio rned]o
rncdio I 52.-~_-n1edir; '25 1nedio I525-rncdio
Met dit com-
door de stad
Aan de hand vaststellen water vanaf 1519
aa ;:;[,!JiaG~D:~ betaald~sutslcf1e __ _
439
L
l-400
>:.
420 £ ,,,
1:.54£ I23 £
£ 446£ 453£
~:Ul.ntai gingcn 40 stuks naaY Frankfurt
groten,
P''mkn.
hie-rna
G_li V/C
m·.cn r .6oo lakens per
een niet onaantrekke··
nog aan lakens en export naar het
contracluele om. we de
cte
IS27 uit eenkomst intcrnationalc
nu aandachl schcnkcn.
a an dat bet stadsbestuur r hct lic:clcn
door
~trrne direct k kunncn bctalen nadai hun voor de
bcstcmde lakens door Omdal zeer slecht
worden. Dit deed men in Cleesthuis. Hct
De oorclen zoudcn ten komcn maar
worden de rente aan het Gees1huis te betalen. We welen niet wie dit fonds behecrdc en de admi-
nistnll is da1 geen succes is later december
lenen. Nieuw v1as ook dat zou worden door een of lTleer aan te
stc!len p<E\r1smeesler~. ' 61 wic allc en op
lakcns moesten worden. Deze
funcrjonarissen .~:oudcn de 1akens gaan
oorden
docL
de gaan
Alle voor expon bc'>lemde cen fikse boetc via de pa:1rtsmecster
l n 1527 hesloolllcl siaclsbcsluur van de
per._\ff'lecste;·en tlle penn1ngen aen gnenzeenen arapenlerae
Fi/n foeconzende, in hoere evr:hen nrive en de siruzuliere co-
lllOPI.'l'CGjJ(JCll
Van zes paartsmccsters, de er steeds \~en cen rnaand m te resideren,
had hct geld of schuldbekcntenissen voor vcrkochte Ia-
bockhoudcn en was handel en wandel in
om zovecl uit T 557 laat zien dat er sinds de
nict veel venmderd was. In dit grote onvrede te bcstaan over dit insti-
Ecn meerderheid van de \Vil de functie van paartse. het beheer van de
fen vanwege het feit dat de paartse over onvoldoendc beschikte. Het stadsbestuur besloot de ac-
de paartsc ecn tc stakcn en intusscn micldelen om haar 1raditionele rol in
te herstellen. Hoe di1 hebbcn we niet kunnen achterhalcn. Wel wcten we
cia!. de paartsmeeslers in moesten de
vvarcn de dotide cnde nyeulVC
hueren ~~an dien.
op her idee, een nicuwe
hun werk weer dcden. ln dit commissarissen die present
een accordt maken tus-
zou worden door industrit~lcn.
met GreFrans de
ecn son-
Te wctene swarie en de
halve cndc wu!crc suicx ais raide H'orden soudcn.
elk 300 halve la-wcnl vcrder dat gecn
andcr in Haarlcm di! nieuwc snort lakens zou mogen ma-
tract door de keizer
sel dat Haarlemsc
en dat de stad zomin als dat het
om zich dit consortium aan te sluiten en dat uirsluilCnd wol van kwa!itcit de traditionelc Haarlcmse
ven was, een notitie op dit document was in 1525 slechts een Haarlemmer mel de
zoon van Frans de 'Nit en dus
Dit leek een kans voor de stad om nog meer verrc
tot grote op te al bicken ook de scha-
duwkanten.
van deze nieuwe omdat de nieuwc rl.··m~··;w
uitten hun zmg dat zou gaan beschi~ken en dat met een rnindere kwaliteit genoegen moesten nemen. En hoevvel tot
\\/arcn vvaardoor Circ-lakens lc onderschciden warcn van die van de bc-
slaande dmnerie. was men hamr (hi in de nndctiik slecht zou
z1en van met to! het twecdc punt een bes1uit ne-
men. Om de lakens van beide soorten draperie duidelijk uit elkaar te kunnen houden, besloot het stadsbestuur dat de Spanjaard alleen maar hele lakens mocht maken en dat de oude draperie niets anders dan halve lakens zou fabriceren. 39!
Dit gaf Gregorio weer reden tot klagen. Zijn contract was zonder zijn instemming veranderd. Doordat hij in plaats van halve voortaan hele lakens diende te vervaardigen, moest hij extra kosten maken. Nieuwe voiders en andere werklieden moest hij, naar zijn zeggen, in dienst nemen; nieuwe ramen en andersoortige zaken had hij aan te schaffen. Gregorio eiste een fikse tegemoetkoming. Per laken wilde hij twee goudguldens en voor hem en zijn gezin vrijstelling van accijns. Hoewel bet stadsbestuur in eerste instantie bet been stijf hield, gaf Gregorio geen krimp. Hij wachtte op de komst van ambtenaren van de centrale overheid, die in april 1526 het Haarlems stadsbestuur kwarnen vernieuwen. Daar kwam de affaire opnieuw aan de orde. De heren stelden dat de nieuwe draperie de stad grote voordelen opleverde en bewerkten een tussenoplossing: per !aken zou Haarlem een goudgulden (28 stuivers) subsidieren en verder verleende men Gregorio vrijwel volledige vrijstelling van accijns. 40!
Maar ook hierrnee was de zaak niet geregeld. Gregorio bleef mokken. Hij greep zijn kans begin 1527 toen de magistraat bezorgd raakte over bet grote aantal arbeiders uit de lakennijverheid dat werkeloos rondliep en Gregorio vroeg deze mensen werk te verschaffen door in plaats van 200 lakens er jaarlijks 300 te fabriceren. Gregorio eiste hiervoor een verdere verhoging van de subsidie. Na veel onderhandelen kwamen partijen uiteindelijk op 29 april I 527 uit op 2 Filippus gulden of 2 '/2 Karol us gulden (=so stuivers). 4'l Dit was vrijwel een verdubbeling van de in het vorige jaar overeengekomen subsidie. Het is evident dat bet stadsbestuur in 1527 alle reden had om van die andere subsidie, de oorden gouds voor exportlaken naar het buitenland, af te komen, waarin bet zoals we zagen ook geslaagd is.
De betalingen aan Gregorio Uit de stadsrekeningen blijkt dat onderstaande bedragen aan Gregorio betaald zijn. Het betreft hier ponden van 40 groten, die van een gelijke waarde waren als de Karolus gulden.
peri ode
juni 1524-1 april '26 1 april '26--18 mrt '27 IS mrt '27-29 mei '29 2I mei '29-20 aug. '29 20 aug. '29-I I juni '30 I I juni '30-7 okt. '30 7 okt. '30-23 aug. '31 23 aug. '31-3I aug. '32 IO sept. '32-1 I sept. '33 12 sept. '33-I534
aantal premie be drag
234 '/, goudgld. (=14 stuiver) 164,10 42)
180 I goudgld. (=28 stuiver) 252,- 43)
832 2'/, Kar. gld. (=50 stuiver) 2080,- 44)
I4I idem 352,10 451
I73 idem 432,10 461
52 idem 130,- 471
r88 idem 470,- 48)
348 idem 870,- 49)
267 idem 667,10 jO)
I30 idem 325,- jl)
Totaal
De tabel geeft aanleiding tot een drietal opmerkingen. Ten eerste had Gregorio in de peri ode tot I 8 maart 1527 elk jaar 200 lakens te fabriceren. In de 23/ 4 jaar kwam hij echter niet verder dan 415 stuks, wat impliceert dat de produktie beneden bet overeengekomen quo tum bleef. Vanaf r 8 maart 1527 moesten jaarlijks 300 lakens gemaakt worden. In de zeven jaar tot in r 534 werd een aantal van 2 r 3 I bereikt, waarmee gemiddeld aan bet contract voldaan was. Alles bijeen heeft Gregorio zich qua produktie-omvang dus goed aan de overeenkomst gehouden. Ten tweede is in een goede tien jaar in totaal bijna 5-750 £ aan subsidie bij Gregorio beland, gemiddeld zo'n 575 £per jaar. Op een gemiddeld jaarinkomen van de stad van 2o.ooo £ komt dit neer op ongeveer 2.9%. Zelfs voor een stad die in staat van surseance verkeerde, moet dit geen onoverkomenlijk bedrag geweest zijn als men het besef had gehad dat het geld goed besteed was. Was een meerderheid van bet stadsbestuur aanvankelijk wei gecharmeerd van Gregorio's nieuwe draperie, kort na 1527 sloeg de stemming om. Gregorio had overvraagd en een te hoge subsidie afgedwongen. Tenslotte was de som van 2080 £die in 1529 aan Gregorio betaald moest worden te vee! voor de stadskas. Er moest een lening afgesloten worden. De magistraat kwam met de Spanjaard overeen om een oude schuld van Frans de Wit en Gregorio aan het Heilige Geesthuis ten bedrage van 2000 £, van hen over te nemen. Jaarlijks zou dit de stad IOO £rente gaan kosten. 5' 1
re!ati1.:
tem~in van de
naar voren met van alrehan
co!ew en naar Vlaams model in Haarlem op te zetten_ llierloe zouden vakmcnsen uit Vlaandercn naar de
zou het stadsbcstuur financicel moe!en
Adriaan ~~ over een en
"" \vorden van alle Hct af aan stt;rk vercleeld over dit over de financiele eisen ver-
en oktober 1527 met Adriaan vooral met Frans de Verder teruggaan dan een
ft van 6oo fen subsidie 2 '/, Karol us per lakcn wildc De: 'Nil verklaarde zich bereid om han-
schakelen zodat afzct in het buitenland
will en staan voor die 6oo £ de zaak zou gaan. Daar de stad dit be-
dit allernaal niet zou l£13Jste instantie
ketstc
te lenen Gcesthuis.
dcze som te lenen. stadsbcs1uur af. Men
onverteerbaar vinden_ Want
scerde.
n;et
waarvoor Haarlem hem
aHes
betaald moos! worden. Deze hcef1 de stad in Geesthuis.
heeft do
12'/, £om die aan Haarlemmcrs van
in in
haml doen. Hct im.mcrs !(cur vcrboden om appa-
c;tad
uit de stad te latcn gaan. !n 1 ver-Christina de Wit. Ook nu
mmnnmrlo drietal Hollandse bestuurvan het
elk 120 £ het-
dat Frans de Wit l.egcn de zin van in de
trouwd met de vaak dere dochter met de Duitse
hceft om Haarlems !akcn in te ver-
was De Wit aclief, van lersekeroord. Hot
van dcze to!, die Brabantse
heeft. Bovendien loondc
voor c!c lokalc
horen
hebbcn. Nicl aileen in de
bchcerste, gccn
uit cxuc:recht voortv loci.encle
carriere startle in ! 51 roen \Verd benoemcl.
dit amht in maart
!crsekeroord overgcnomen ( combinatic van
de to!
handelscomacten, lokale het
den en financiele
hoefden te worden"
verlecnd wcrcL Sums werd die Ciaarna men de hclc
overheid vaak aangegrepen om n1et ccn 2evraaEde bcdeo
leelc
van
in I:!aarlcm l~rnsterdarn
/1/o('/ lvas daar ook nict. van dczc necrgang
toencmende
waren. Naast de
Amsrerciam in hoofdzaak
die naarmate de
rnaaT Feel
gewezen de lakcos die aan
Haarlem en
ook schaarser
1oegesraan ook 661 Ook in Haarlem was van andere \Vol. Maar men bleef in
V anaf 54 7 slo--L.cidcn en Haarlem overeenkomsten om de
om zo te voorkomen dat de wol-bcide steden tegen elkaar
door handelaren. vemieuwd. Men haalde tocn
Ianden waren rradilionecl voor Leidsc
~:esticnde eeuw vee] tcrrein aan de
aan de Amstcrdamse Jakenfabrikamcn heclt moeten geven. De Haar!em~;e
m die
en lt;\1 ie hoofdzaak naar Duitsland
is wet dat de Haarfemsc cxpon vooral
Over con1ac1cn :widel icdcn
bronncn inciderne1e
rond omdat hct stadsbcslitur zich
de officiele clocumcntcn a<m kunncn ircllen.
de Haarlenuners acliei" op miernationale rnarkt loont ook ccn voorval
c/CStiende e·:~U\.V kunnen \Ve geen gcven_ ?viaar ze!den komen
de
~elfs
den.
ten gronde te gaan. Jn 1542 kocht de stuk land van het Sint Annakloostcr omdat de
ramen stonden tc klein was gc\vor-
dat het dan was de stad op de
Aan de andere kant maken de eerder sedert overcenkomI 547 tw;scn Lei den
sten om dat ver-
werk!e als Leiden. Dit lcidt tot de conclusie dat de in Haarlcm rond hct midden van de zestiende eeuw dui-
l 5I 4,
Wit en de intemationale con-tacten 1 A 1 hicf Haar1em gecn op de getallJnceer-Cie
indirect is er wel het cen en ander van het !eerdc geld leruggekomen in de stadskas. Drapeniers en
i. Fruin (cd_)_
(-luetic ende rcfonnatie van
p. 66_
betaalden immers hun belasgroter naannate cr
upt stuck van der re" I 494 (Lciden
{)nt1eend aan de stadsrekcningen: Gen1eentearchief Haaden1~ stacbarchief, voortaan af te korten CJ/\JJ, kast -10, t:zen-q ..
_,_ R. Falin (eeL), lnformacie up den staet, foculteyt ende
VLI'fl de stcden ende '1Yln Hollont lines/ant._ (Leidcn 1866), P- N.W. Posthumus, De ge-schiedcnis van de Leidsche lokenindustrie, dee! I, De Middelccm,•en (14de-16de eeuw) (Den Haag 1908) PP- 368--369,
vchiedenis der l\leder!andr:?t 1 dl (l-1aarlen1 I979) p. !'en11:1inc!c f/a(:rlcrn. vroeger en nu (Bussmn 197I), p. 24;
Trernbath. "1-iaar!crn in zestiende ccuw, voorspel
5·
een opstand~ in: Joarhock lloar!crn
PP- pp.2I7-219. foL 24L
6. J. TTuizinga, Rccht.Yhronncn p. so8,
/•
3/4--l
!0.
l i.
I2.
(Haarlern HJ7:)),
lloorlern (l)en llaag
GAH. kast
foL
Posthumus, De uiiPP- 2fJ7.
BrusscL Rekenkamer nrs_ 2'\474-23477 (rilm hiervan in hei damse Gemccntearchid, nr drs_ lv1_ van Tielhof
fuL
,~Aj ka~t foL
l
ieden aldaar:
26. Met 'paartse' werd de !at aangeduid waar het laken over heen getrokken werd om met de el nagemeten te worden op de voorgeschreven lengte en breedte. Ook de ruimte waarin dit gebeurde en anderszins controle op de lakens door de paartsmeesters werd uitgeoefend, werd als paartse aangeduid. In Leiden bevond de paartse zich achtereenvolgens in het wolhuis, het wanthuis en tenslotte op het stadhuis. Aan te nemen is dat in Haarlem het aantal paartsmeesters werd uitgebreid metals specifieke taak het beheer van de gelden bestemd om armlastige drapeniers snel te kunnen betalen en met de opdracht de export van de lakens te verzorgen. Posthumus, Leidsche lakenindustrie, pp. 1S6-1S7; zie ook: E. Verwijs-J.Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, dl vr (Den Haag I907) onder 'perche'.
27. GAH, SA, kast 3/4-2, fol. 30V-31V, 96v-98V. 28. Zie het in noot 14 gestelde. 29. GAH, SA, kast 19-108, fol.84r-88v: de stad betaalde 6o6 £
aan renten in verband met de eerder genoemde gedwongen koop van losrenten door Haarlemmers.
30. GAH, SA, kast I0-1, fol. 37v, 43v, 4Sr; kast 3/4-2, fol. 181v, zoov-zozv; kast 19-102, fol. 34rv, 87v; kast 19-107, fol. 32r, 34V-36f, 38r-39r, S3f, 55r, 90V, I29V-130f, 137r, 142r; kast 19-108, fol. 47v, 49v, Sir, 84r-88v; kast 19-II1, fol. 49rv; kast 19-122, fol. 123r-I24v. De volmolen zou in een door Gregorio de Ayala te bouwen werkplaats komen achter diens huis op de Oude Gracht. Over Gregorio aanstonds meer.
3I. GAH, SA, kast 19-107, fol. 142v; kast 19-108, fol. 38v-39r, 97r, IOirV.
32. Bijv. GAH, SA, kast 19-112, fol. roov; kast 19-126, fol. 43r, 47r; kast I9-141, fol. 82v.
33· GAH, SA, kast 19-112, fol. 86rv, 100V. 34. Huizinga, Rechtsbronnen, pp. 28S-29S·
35. GAH, SA, kast 3/4-3 (3e Vroedschapsboek, 1538-rs63), fol. 189v-190r. Het citaat uit 1561: kast 19-141, fol. 8zv.
36. GAH, SA, kast I 0-I, fol. 30r. 37· Zie het in noot 14 gestelde. 38. GAH, SA, kast 3/4-2, fol. q6r-q8r; kast I0-1, fol. 30r-33V. 39· GAH, SA, kast 3/4-2, fol. 1S8V-160r. 40. GAH, SA, kast 3/4-2, fol. I74r-q8r; kast I0-1, fol. 38r. 41. GAH, SA, kast 3/4-2, fol. 192r-194v; kast I0-1, fol. 39V. 42. GAH, SA, kast I9-ro6, fol. 82rv. 43. GAH, SA, kast rg-ro6, fol. 8grv. 44· GAH, SA, kast Ig-ro8, fol. ISV-qr, IOSV. In de rekeningen
wordt 2'/, Karol us gulden afgewisseld met 2 Filippus gulden, wat in beide gevallen neerkwam op 50 stuivers.
45. GAH, SA, kast rg-ro8, fol. Io6v. 46. GAH, SA, kast rg-Iog, fol. 88rv. 47· GAH, SA, kast Ig-rog, fol. 99v. 48. GAH, SA, kast 19-110, foJ. IOIV-102f.
49· GAH, SA, kast I9-I I I, foJ. I25rv. SO. GAH, SA, kast 19-II2, fol. 1 10fV. 51. GAH, SA, kast 19-113, fol. I13fV. 52. GAH, SA, kast IO-I, fol. 41v; kast 19-108, fol. 15v-qr, I05V.
Van deze z.ooo £ werd in r S35 700 £en in r 536 6oo £ afgelost (Kast 19-II6, fol. 128r).
53· GAH, SA, kast 3/4-2, fol. l94V-197f, 203r-207r; kast I9-107, fol. I30fV.
54· GAH, SA, kast 19-108, fol. 105v; kast 19-109, fol. 88rv; kast 19-1 II, fol. 125rv; kast I9-l I2, fol. r rov-11 rr; kast 3/4-2, fol. 247r-248r.
55. GAH, SA, kast 3/4-2, fol. 252v-253r, alsmede een los blad papier; kast 19-109, fol. 48v. Exue is het recht dat betaald moest worden voor de waarde van goederen die de stad verlieten bij verbuizing of erfenis.
56. GAH, SA, kast 19-1 I I, fol. 125rv; kast 19-1 I2, fol. 66rv; kast I9-I I3, fol. 37V-40f, 44V, 47V-5 Ir, 59V-60V, 64rv; kast IOI, fol. 49V-50f.
57. Zie voor de functies en carrieres van genoemde arbiters: M. Baelde, De col/atera/e raden onder Karel v en Filips 11
(I531-1578); bijdrage tot de geschiedenis van de centrale instel/ingen in de zestiende eeuw (Brussel I965), pp. 248, 320; A.J.M.Kerckhoffs-de Hey, De Grote Raad en zijnfunctionarissen, 1477-153I (Amsterdam I98o), dee! II pp. 50,
149-Zie voor Gerrit van Assendelft bet recente artikel van R.H. Vermij, 'De aanval op de positie van Gerrit van Assendelft als president van Holland in T 555', in: Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, ro8 (1993) pp. 2I3-228.
58. GAH, SA, kast I9-I I3, fol. 67v, llOrv; kast I 9-I J4, fol. 38v-39r; kast I9-II5, fol. 95rv,; kast rg-I 16, fol. gv-1 Ir; kast I9-II7, omslag binnenkant; kast 19-120, fol. 58V.
59· GAH, SA, kast I9-I 14, fol. 83rv; kast 19-117, fol. 27r; kast 19-1 r8, fot. 33v en exuerekening gebonden acbterin de rekening; kast 19-119, fol. 47rv en exuerekening achterin; kast 19-I 20, exuerekening achterin.
6o. J.S.F.H.L. de Herckenrode, Nobiliaire des Pays-Bas et du comte de Bourgogne, dl1 (Gent r865) pp. 76-78.
6r. Zie voor bet exuerecht het in noot 55 opgemerkte. 62. Zijn optreden als 'rijkdom', bijv. GAH, SA, kast 3/4-1 (Isle
vroedschapsboek) fol. 25r-28v, 52r-53v; Kast 19-84, fol. 48v; kast 19-90, fol. I 32rv. A Is exuemeester treffen we hem aan: kast 3/4-I, fol. 68r-69r, I 03r- I 04r. Zijn burgemeestersambt en lidmaatscbap van de vroedshap blijken bijv. uit kast 3/4-2, fol. 2V, 23fV, 32V-33V, 42V-43r, 65r, li2V-ll3f, 147rv, r68r-r6gr, r8gr-rgrv, 220v-221v, 246v, 264rv.
63. C.J.F. Slootmans, Jan Merten Lippen. Zijn familie en :ijn stad (Rotterdam-Antwerpen 1945), pp. 326-330; K. Slootmans, P(WS- en Koudenwrkten te Bergen op Zoom, 1365-
1':4
34
l_)U_), ...) U\vl'vll \ lllUUlC, 1_';:)0-:Jj, _}J}J• 40~, ') f":J, ';J';Jl-"j';J,j, VV • .:>.
Unger, De to! vanlersekeroord. Documenten en rekeningen, 1321-I572 (Den Haag 1939), pp. 133, 161.
64. GAH, SA, kast 3/4-3, fol. 4V, IOV; kast 19-117, fol. 56r-57r; kast I9-I 19, fol. 35v, 41v; kast 19-123, fol. 75v-76r.
65. J.A.van Houtte, 'Nijverheid en landbouw', in: Algemene Geschicdenis der Nederlanden, dee! IV (Utrecht-Antwerpen I 952) p. 204; L. Noordegraaf, 'Nijverheid in de Noordelijke Nederlanden', in: (Nieuwe) Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dee! VI (Haarlem 1979) pp. 14-18; W. Jappe Alberts en H.P.H. Jansen, Welvaart in Wording. Sociaa/-economisclu' geschiedenis van Nederland van de vroegste tijden rot het eindc van de middeleeuwcn ('s-Gravenhage 1977 '), pp. 294-295; Posthumus, Leidsche lakenindustrie, pp. 238 ev.; A.J. Brand, 'Crisis, beleid en differentiatie in de laatmiddeleeuwse Leidse lakennijverheid', in: J.K.S. Moes en B.M.A. de Vries (eds.), Stof' uit het Leidse verleden; zeven ecuwcn tcxticlnijverlzeid ( z. pl. I99I), pp. 53-65.
66. Brand, 'Crisis', p. 6o. 67. Posthumus, Leidsche lakenindustrie, pp. 211-213; GAH, SA,
kast I9-142, fol. 33rv. 68. Posthumus, Lcidsche lakenindustrie,p. 251. 69. GAH, SA, kast 19-130, fol. 54rv. In de vijftiende eeuw speelde
bet Haarlems laken evenmin een rol bij de importen van uit Holland afkomstig laken in de Baltische gebieden: M. Malowist, 'L'expansion economique des Hollandais dans le bassin de Ia Baltique aux XIVe et xve siecles', in: M. Malo wist, Croissance('( regression en Europe, X!Ve-XV/Ie siecles (Parijs 1972), pp. I 12, I IS en 128.
70. GAH, SA, inventaris Enschede, 1 nr. 136; kast 3/4-3, fol. 235v-236r, 274v-275v; kast 19-141, fol. 54r; kast 19-144, fol. 27r-28r; kast 19-146, fol. 37v, 42rv. Met dank aan mevrouw Y. Kneefel die dit onderwerp in haar verslag van het doctorale werkcollege behandelde.
71. GAH, SA, kast 3/4-3, fol. 20V-2 If.
PAUL DIRKSE
Heiligen en hun kalenderfeesten
· Heyngne Yatroonen van 1 / Hisaom Haerlem'
Een bijzondere gravure met als titel 'Heylighe Patroonen van T'Bisdom Haerlem' vormt het uitgangspunt van dit artikel (afb. r). !) Hierop zijn Bavo, Willibrordus, Jeroen, Gangulphus, Wulfrannus, Engelmundus, Werenfridus en Adelbertus afgebeeld. Deze serie is de eerste van een reeks van drie, welke in I 632 in opdracht van het kapittel van Haarlem werd vervaardigd. Serie twee en drie tonen samen nog zeventien andere heiligen wier feest in het bisdom Haarlem maar ook in het aartsbisdom Utrecht wordt gevierd. Het gaat hier om Martinus, Bonifatius, Fredericus, Wigbertus, de beide gebroeders Ewald, Switbertus, Wilfridus en Willibaldus (tweede reeks), en Gregorius, Egbertus, Lebunus, Marcellinus, Odulphus, Ursula, Cunera en Barbara ( derde reeks). Van de eerste en de tweede reeks be zit de collectie van het Bisschoppelijk Museum Haarlem een afdruk, beide op satijn, ' 1 van de derde is er binnen het Catharijneconvent aileen een uitgeknipte losse gravure met daarop Odulphus. In I 897 bevonden zich evenwel in het Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht nog afdrukken van de tweede en derde reeks, allebei op satijn, welke evenwel thans niet meer kunnen worden teruggevonden. 3l Dit onderzoek richt zich op de eerste reeks, die met de acht specifiek Haarlemse patronen. De gravure is in het Catharijneconvent te zien binnen de afdeling 'katholieke kultuur in het leven van alledag'. Dit 'Ieven van alledag' door middel van de kerkelijke kalender te 'heiligen', was een gebruik dat door de Reformatie rigoureus werd dom·broken maar bij de katholieken hier niet geheel verdween.
Binnen de kerk van Rome vormt de vcrering der heiligen een oude traditie. Sommige heiligen hadden al in de tweede eeuw eigen feestdagen, welke samenvielen met hun 'sterfdata'. Rome zette hierin spoedig de toon; daar bevonden zich immers de relieken der apostelen en hun 'grafkerken'. In de loop der eeuwen ontwikkelden zieh binnen afzonderlijke kerkprovincies, bisdommen, kapittels en orden aparte
35