R.P. PAGEL EN

J.W. MARSILJE

de

de vra:1g stcll in de late middclccuv>'cn

licnde ecu\v voomaamsw bronnen van Haar!em, komt in

scncep~Douw en In laat-micldeleeuws Holland haddcn Delft

Goucb ontwikkeld lot hicr Lei den

Nedcrlanden.

hmcL :o,o grotcn .. ,

6282

370 2496

8781

798

andere, Hol-

143:'

9303 61]2

1639 299

Subsidie voor naar het buitenland

lakens

Uit de literatuur is bekend dat llaaden1 door contacten aan gaan met vanaf

strccks l520 ecn nict onbcduidende ,t)

Hoe is dat gegaan en war becfl

dit gcgcvcn vaag orn den. Anders wordt hct als we ecn kcur uir 1502

De inhoud van deze keur

maar de ervan is in ecn mcldt dat wic in Haarlem de maar onvoldoende

kan worden. " ovcrheid

op (J f/( !I'

o!doir hekcnt de f4

groten i11J t~cn Koers so groten. Gcen formidabel be-evcnmin lc vcrwaarlozen als we beseffen da1

mec:stcrmcrsclaar in IIaarlem omstreeks T 520 ccn i u groten verdiende en een oppcrtnan het .tnoest

zu'n 6 a 8 grotcn.

hel t~eidse 1aken, dat van ongevccr uiteraard kos­

I 500 4' ge-

l--!aarlcmse van waardoor de ex-

verstrekte sub~i-

h~idden. rr: Ook zuudcn m lie loop V'il1

iircel Hcmrlcmsc vanuit Arr1sterdam hct lbe-worden. 12 l

stadsbode met een Haarlcms op mo-

en

van dit en

subsidie

van contract tot

1522 en I fana1ick komst met de

wende kracht vzm hen die voorslonden. Een tienlal binden.

de

uuvoeren. als

land komen. het comract met een

manrl 1527 van kracht De .6oo Haarlemse lakens in

s!:tdsbc:;tuur en cen aanial brikantcn

1 i 9--n1cclio '21

52 l-medio '22 medio r 522-medio rned]o

rncdio I 52.-~_-n1edir; '25 1nedio I525-rncdio

Met dit com-

door de stad

Aan de hand vaststellen water vanaf 1519

aa ;:;[,!JiaG~D:~ betaald~sutslcf1e __ _

439

L

l-400

>:.

420 £ ,,,

1:.54£ I23 £

£ 446£ 453£

~:Ul.ntai gingcn 40 stuks naaY Frankfurt

groten,

P''mkn.

hie-rna

G_li V/C

m·.cn r .6oo lakens per

een niet onaantrekke··

nog aan lakens en export naar het

contracluele om. we de

cte

IS27 uit eenkomst intcrnationalc

nu aandachl schcnkcn.

a an dat bet stadsbestuur r hct lic:clcn

door

~trrne direct k kunncn bctalen nadai hun voor de

bcstcmde lakens door Omdal zeer slecht

worden. Dit deed men in Cleesthuis. Hct

De oorclen zoudcn ten komcn maar

worden de rente aan het Gees1huis te betalen. We welen niet wie dit fonds behecrdc en de admi-

nistnll is da1 geen succes is later december

lenen. Nieuw v1as ook dat zou worden door een of lTleer aan te

stc!len p<E\r1smeesler~. ' 61 wic allc en op

lakcns moesten worden. Deze

funcrjonarissen .~:oudcn de 1akens gaan

oorden

docL

de gaan

Alle voor expon bc'>lemde cen fikse boetc via de pa:1rtsmecster

l n 1527 hesloolllcl siaclsbcsluur van de

per._\ff'lecste;·en tlle penn1ngen aen gnenzeenen arapenlerae­

Fi/n foeconzende, in hoere evr:hen nrive en de siruzuliere co-

lllOPI.'l'CGjJ(JCll

Van zes paartsmccsters, de er steeds \~en cen rnaand m te resideren,

had hct geld of schuldbekcntenissen voor vcrkochte Ia-

bockhoudcn en was handel en wandel in

om zovecl uit T 557 laat zien dat er sinds de

nict veel venmderd was. In dit grote onvrede te bcstaan over dit insti-

Ecn meerderheid van de \Vil de functie van paartse. het beheer van de

fen vanwege het feit dat de paartse over onvoldoendc beschikte. Het stadsbestuur besloot de ac-

de paartsc ecn tc stakcn en intusscn micldelen om haar 1raditionele rol in

te herstellen. Hoe di1 hebbcn we niet kunnen achterhalcn. Wel wcten we

cia!. de paartsmeeslers in moesten de

vvarcn de dotide cnde nyeulVC

hueren ~~an dien.

op her idee, een nicuwe

hun werk weer dcden. ln dit commissarissen die present

een accordt maken tus-

zou worden door industrit~lcn.

met Gre­Frans de

ecn son-

Te wctene swarie en de

halve cndc wu!crc suicx ais raide H'orden soudcn.

elk 300 halve la-wcnl vcrder dat gecn

andcr in Haarlcm di! nieuwc snort lakens zou mogen ma-­

tract door de keizer

sel dat Haarlemsc

en dat de stad zomin als dat het

om zich dit consortium aan te sluiten en dat uirsluilCnd wol van kwa!itcit de traditionelc Haarlcmse

ven was, een notitie op dit document was in 1525 slechts een Haarlemmer mel de

zoon van Frans de 'Nit en dus

Dit leek een kans voor de stad om nog meer verrc

tot grote op te al bicken ook de scha-

duwkanten.

van deze nieuwe omdat de nieuwc rl.··m~··;w

uitten hun zmg dat zou gaan beschi~ken en dat met een rnindere kwaliteit genoegen moesten nemen. En hoevvel tot

\\/arcn vvaardoor Circ-lakens lc onderschciden warcn van die van de bc-

slaande dmnerie. was men hamr (hi in de nndctiik slecht zou

z1en van met to! het twecdc punt een bes1uit ne-

men. Om de lakens van beide soorten draperie duidelijk uit elkaar te kunnen houden, besloot het stadsbestuur dat de Spanjaard alleen maar hele lakens mocht maken en dat de oude draperie niets anders dan halve lakens zou fabrice­ren. 39!

Dit gaf Gregorio weer reden tot klagen. Zijn contract was zonder zijn instemming veranderd. Doordat hij in plaats van halve voortaan hele lakens diende te vervaardigen, moest hij extra kosten maken. Nieuwe voiders en andere werklieden moest hij, naar zijn zeggen, in dienst nemen; nieuwe ramen en andersoortige zaken had hij aan te schaf­fen. Gregorio eiste een fikse tegemoetkoming. Per laken wilde hij twee goudguldens en voor hem en zijn gezin vrij­stelling van accijns. Hoewel bet stadsbestuur in eerste in­stantie bet been stijf hield, gaf Gregorio geen krimp. Hij wachtte op de komst van ambtenaren van de centrale over­heid, die in april 1526 het Haarlems stadsbestuur kwarnen vernieuwen. Daar kwam de affaire opnieuw aan de orde. De heren stelden dat de nieuwe draperie de stad grote voor­delen opleverde en bewerkten een tussenoplossing: per !a­ken zou Haarlem een goudgulden (28 stuivers) subsidieren en verder verleende men Gregorio vrijwel volledige vrij­stelling van accijns. 40!

Maar ook hierrnee was de zaak niet geregeld. Gregorio bleef mokken. Hij greep zijn kans begin 1527 toen de ma­gistraat bezorgd raakte over bet grote aantal arbeiders uit de lakennijverheid dat werkeloos rondliep en Gregorio vroeg deze mensen werk te verschaffen door in plaats van 200 lakens er jaarlijks 300 te fabriceren. Gregorio eiste hiervoor een verdere verhoging van de subsidie. Na veel onderhandelen kwamen partijen uiteindelijk op 29 april I 527 uit op 2 Filippus gulden of 2 '/2 Karol us gulden (=so stuivers). 4'l Dit was vrijwel een verdubbeling van de in het vorige jaar overeengekomen subsidie. Het is evident dat bet stadsbestuur in 1527 alle reden had om van die andere sub­sidie, de oorden gouds voor exportlaken naar het buiten­land, af te komen, waarin bet zoals we zagen ook geslaagd is.

De betalingen aan Gregorio Uit de stadsrekeningen blijkt dat onderstaande bedragen aan Gregorio betaald zijn. Het betreft hier ponden van 40 groten, die van een gelijke waarde waren als de Karolus gulden.

peri ode

juni 1524-1 april '26 1 april '26--18 mrt '27 IS mrt '27-29 mei '29 2I mei '29-20 aug. '29 20 aug. '29-I I juni '30 I I juni '30-7 okt. '30 7 okt. '30-23 aug. '31 23 aug. '31-3I aug. '32 IO sept. '32-1 I sept. '33 12 sept. '33-I534

aantal premie be drag

234 '/, goudgld. (=14 stuiver) 164,10 42)

180 I goudgld. (=28 stuiver) 252,- 43)

832 2'/, Kar. gld. (=50 stuiver) 2080,- 44)

I4I idem 352,10 451

I73 idem 432,10 461

52 idem 130,- 471

r88 idem 470,- 48)

348 idem 870,- 49)

267 idem 667,10 jO)

I30 idem 325,- jl)

Totaal

De tabel geeft aanleiding tot een drietal opmerkingen. Ten eerste had Gregorio in de peri ode tot I 8 maart 1527 elk jaar 200 lakens te fabriceren. In de 23/ 4 jaar kwam hij echter niet verder dan 415 stuks, wat impliceert dat de produktie bene­den bet overeengekomen quo tum bleef. Vanaf r 8 maart 1527 moesten jaarlijks 300 lakens gemaakt worden. In de zeven jaar tot in r 534 werd een aantal van 2 r 3 I bereikt, waarmee gemiddeld aan bet contract voldaan was. Alles bijeen heeft Gregorio zich qua produktie-omvang dus goed aan de overeenkomst gehouden. Ten tweede is in een goede tien jaar in totaal bijna 5-750 £ aan subsidie bij Gregorio beland, gemiddeld zo'n 575 £per jaar. Op een gemiddeld jaarinkomen van de stad van 2o.ooo £ komt dit neer op ongeveer 2.9%. Zelfs voor een stad die in staat van surseance verkeerde, moet dit geen on­overkomenlijk bedrag geweest zijn als men het besef had gehad dat het geld goed besteed was. Was een meerderheid van bet stadsbestuur aanvankelijk wei gecharmeerd van Gregorio's nieuwe draperie, kort na 1527 sloeg de stem­ming om. Gregorio had overvraagd en een te hoge subsidie afgedwongen. Tenslotte was de som van 2080 £die in 1529 aan Gregorio betaald moest worden te vee! voor de stadskas. Er moest een lening afgesloten worden. De magistraat kwam met de Spanjaard overeen om een oude schuld van Frans de Wit en Gregorio aan het Heilige Geesthuis ten bedrage van 2000 £, van hen over te nemen. Jaarlijks zou dit de stad IOO £rente gaan kosten. 5' 1

re!ati1.:

tem~in van de

naar voren met van alrehan­

co!ew en naar Vlaams model in Haarlem op te zetten_ llierloe zouden vakmcnsen uit Vlaandercn naar de

zou het stadsbcstuur financicel moe!en

Adriaan ~~ over een en

"" \vorden van alle Hct af aan stt;rk vercleeld over dit over de financiele eisen ver-

en oktober 1527 met Adriaan vooral met Frans de Verder teruggaan dan een

ft van 6oo fen subsidie 2 '/, Karol us per lakcn wildc De: 'Nil verklaarde zich bereid om han-

schakelen zodat afzct in het buitenland

will en staan voor die 6oo £ de zaak zou gaan. Daar de stad dit be-

dit allernaal niet zou l£13Jste instantie

ketstc

te lenen Gcesthuis.

dcze som te lenen. stadsbcs1uur af. Men

onverteerbaar vinden_ Want

scerde.

n;et

waarvoor Haarlem hem

aHes

betaald moos! worden. Deze hcef1 de stad in Geesthuis.

heeft do

12'/, £om die aan Haarlemmcrs van

in in

haml doen. Hct im.mcrs !(cur vcrboden om appa-

c;tad

uit de stad te latcn gaan. !n 1 ver-Christina de Wit. Ook nu

mmnnmrlo drietal Hollandse bestuur­van het

elk 120 £ het-

dat Frans de Wit l.egcn de zin van in de

trouwd met de vaak dere dochter met de Duitse

hceft om Haarlems !akcn in te ver-

was De Wit aclief, van lersekeroord. Hot

van dcze to!, die Brabantse

heeft. Bovendien loondc

voor c!c lokalc

horen

hebbcn. Nicl aileen in de

bchcerste, gccn

uit cxuc:recht voortv loci.encle

carriere startle in ! 51 roen \Verd benoemcl.

dit amht in maart

!crsekeroord overgcnomen ( combinatic van

de to!

handelscomacten, lokale het

den en financiele

hoefden te worden"

verlecnd wcrcL Sums werd die Ciaarna men de hclc

overheid vaak aangegrepen om n1et ccn 2evraaEde bcdeo

leelc

van

in I:!aarlcm l~rnsterdarn

/1/o('/ lvas daar ook nict. van dczc necrgang

toencmende

waren. Naast de

Amsrerciam in hoofdzaak

die naarmate de

rnaaT Feel

gewezen de lakcos die aan­

Haarlem en

ook schaarser

1oegesraan ook 661 Ook in Haarlem was van andere \Vol. Maar men bleef in

V anaf 54 7 slo--L.cidcn en Haarlem overeenkomsten om de

om zo te voorkomen dat de wol-bcide steden tegen elkaar

door handelaren. vemieuwd. Men haalde tocn

Ianden waren rradilionecl voor Leidsc

~:esticnde eeuw vee] tcrrein aan de

aan de Amstcrdamse Jakenfabrikamcn heclt moeten geven. De Haar!em~;e

m die

en lt;\1 ie hoofdzaak naar Duitsland

is wet dat de Haarfemsc cxpon vooral

Over con1ac1cn :widel icdcn

bronncn inciderne1e

rond omdat hct stadsbcslitur zich

de officiele clocumcntcn a<m kunncn ircllen.

de Haarlenuners acliei" op miernationale rnarkt loont ook ccn voorval

c/CStiende e·:~U\.V kunnen \Ve geen gcven_ ?viaar ze!den komen

de

~elfs

den.

ten gronde te gaan. Jn 1542 kocht de stuk land van het Sint Annakloostcr omdat de

ramen stonden tc klein was gc\vor-

dat het dan was de stad op de

Aan de andere kant maken de eerder sedert overcenkom­I 547 tw;scn Lei den

sten om dat ver-

werk!e als Leiden. Dit lcidt tot de conclusie dat de in Haarlcm rond hct midden van de zestiende eeuw dui-

l 5I 4,

Wit en de intemationale con-tacten 1 A 1 hicf Haar1em gecn op de getallJnceer-Cie

indirect is er wel het cen en ander van het !eerdc geld leruggekomen in de stadskas. Drapeniers en

i. Fruin (cd_)_

(-luetic ende rcfonnatie van

p. 66_

betaalden immers hun belas­groter naannate cr

upt stuck van der re" I 494 (Lciden

{)nt1eend aan de stadsrekcningen: Gen1eentearchief Haaden1~ stacbarchief, voortaan af te korten CJ/\JJ, kast -10, t:zen-q ..

_,_ R. Falin (eeL), lnformacie up den staet, foculteyt ende

VLI'fl de stcden ende '1Yln Hollont lines/ant._ (Leidcn 1866), P- N.W. Posthumus, De ge-schiedcnis van de Leidsche lokenindustrie, dee! I, De Middel­ccm,•en (14de-16de eeuw) (Den Haag 1908) PP- 368--369,

vchiedenis der l\leder!andr:?t 1 dl (l-1aarlen1 I979) p. !'en11:1inc!c f/a(:rlcrn. vroeger en nu (Bussmn 197I), p. 24;

Trernbath. "1-iaar!crn in zestiende ccuw, voorspel

5·

een opstand~ in: Joarhock lloar!crn

PP- pp.2I7-219. foL 24L

6. J. TTuizinga, Rccht.Yhronncn p. so8,

/•

3/4--l

!0.

l i.

I2.

(Haarlern HJ7:)),

lloorlern (l)en llaag

GAH. kast

foL

Posthumus, De uii­PP- 2fJ7.

BrusscL Rekenkamer nrs_ 2'\474-23477 (rilm hiervan in hei damse Gemccntearchid, nr drs_ lv1_ van Tielhof

fuL

,~Aj ka~t foL

l

ieden aldaar:

26. Met 'paartse' werd de !at aangeduid waar het laken over heen getrokken werd om met de el nagemeten te worden op de voorgeschreven lengte en breedte. Ook de ruimte waarin dit gebeurde en anderszins controle op de lakens door de paarts­meesters werd uitgeoefend, werd als paartse aangeduid. In Leiden bevond de paartse zich achtereenvolgens in het wol­huis, het wanthuis en tenslotte op het stadhuis. Aan te nemen is dat in Haarlem het aantal paartsmeesters werd uitgebreid metals specifieke taak het beheer van de gel­den bestemd om armlastige drapeniers snel te kunnen betalen en met de opdracht de export van de lakens te verzorgen. Posthumus, Leidsche lakenindustrie, pp. 1S6-1S7; zie ook: E. Verwijs-J.Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, dl vr (Den Haag I907) onder 'perche'.

27. GAH, SA, kast 3/4-2, fol. 30V-31V, 96v-98V. 28. Zie het in noot 14 gestelde. 29. GAH, SA, kast 19-108, fol.84r-88v: de stad betaalde 6o6 £

aan renten in verband met de eerder genoemde gedwongen koop van losrenten door Haarlemmers.

30. GAH, SA, kast I0-1, fol. 37v, 43v, 4Sr; kast 3/4-2, fol. 181v, zoov-zozv; kast 19-102, fol. 34rv, 87v; kast 19-107, fol. 32r, 34V-36f, 38r-39r, S3f, 55r, 90V, I29V-130f, 137r, 142r; kast 19-108, fol. 47v, 49v, Sir, 84r-88v; kast 19-II1, fol. 49rv; kast 19-122, fol. 123r-I24v. De volmolen zou in een door Gregorio de Ayala te bouwen werkplaats komen achter diens huis op de Oude Gracht. Over Gregorio aanstonds meer.

3I. GAH, SA, kast 19-107, fol. 142v; kast 19-108, fol. 38v-39r, 97r, IOirV.

32. Bijv. GAH, SA, kast 19-112, fol. roov; kast 19-126, fol. 43r, 47r; kast I9-141, fol. 82v.

33· GAH, SA, kast 19-112, fol. 86rv, 100V. 34. Huizinga, Rechtsbronnen, pp. 28S-29S·

35. GAH, SA, kast 3/4-3 (3e Vroedschapsboek, 1538-rs63), fol. 189v-190r. Het citaat uit 1561: kast 19-141, fol. 8zv.

36. GAH, SA, kast I 0-I, fol. 30r. 37· Zie het in noot 14 gestelde. 38. GAH, SA, kast 3/4-2, fol. q6r-q8r; kast I0-1, fol. 30r-33V. 39· GAH, SA, kast 3/4-2, fol. 1S8V-160r. 40. GAH, SA, kast 3/4-2, fol. I74r-q8r; kast I0-1, fol. 38r. 41. GAH, SA, kast 3/4-2, fol. 192r-194v; kast I0-1, fol. 39V. 42. GAH, SA, kast I9-ro6, fol. 82rv. 43. GAH, SA, kast rg-ro6, fol. 8grv. 44· GAH, SA, kast Ig-ro8, fol. ISV-qr, IOSV. In de rekeningen

wordt 2'/, Karol us gulden afgewisseld met 2 Filippus gulden, wat in beide gevallen neerkwam op 50 stuivers.

45. GAH, SA, kast rg-ro8, fol. Io6v. 46. GAH, SA, kast rg-Iog, fol. 88rv. 47· GAH, SA, kast Ig-rog, fol. 99v. 48. GAH, SA, kast 19-110, foJ. IOIV-102f.

49· GAH, SA, kast I9-I I I, foJ. I25rv. SO. GAH, SA, kast 19-II2, fol. 1 10fV. 51. GAH, SA, kast 19-113, fol. I13fV. 52. GAH, SA, kast IO-I, fol. 41v; kast 19-108, fol. 15v-qr, I05V.

Van deze z.ooo £ werd in r S35 700 £en in r 536 6oo £ afge­lost (Kast 19-II6, fol. 128r).

53· GAH, SA, kast 3/4-2, fol. l94V-197f, 203r-207r; kast I9-107, fol. I30fV.

54· GAH, SA, kast 19-108, fol. 105v; kast 19-109, fol. 88rv; kast 19-1 II, fol. 125rv; kast I9-l I2, fol. r rov-11 rr; kast 3/4-2, fol. 247r-248r.

55. GAH, SA, kast 3/4-2, fol. 252v-253r, alsmede een los blad pa­pier; kast 19-109, fol. 48v. Exue is het recht dat betaald moest worden voor de waarde van goederen die de stad ver­lieten bij verbuizing of erfenis.

56. GAH, SA, kast 19-1 I I, fol. 125rv; kast 19-1 I2, fol. 66rv; kast I9-I I3, fol. 37V-40f, 44V, 47V-5 Ir, 59V-60V, 64rv; kast IO­I, fol. 49V-50f.

57. Zie voor de functies en carrieres van genoemde arbiters: M. Baelde, De col/atera/e raden onder Karel v en Filips 11

(I531-1578); bijdrage tot de geschiedenis van de centrale instel/ingen in de zestiende eeuw (Brussel I965), pp. 248, 320; A.J.M.Kerckhoffs-de Hey, De Grote Raad en zijnfunc­tionarissen, 1477-153I (Amsterdam I98o), dee! II pp. 50,

149-Zie voor Gerrit van Assendelft bet recente artikel van R.H. Vermij, 'De aanval op de positie van Gerrit van Assendelft als president van Holland in T 555', in: Bijdragen en Medede­lingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, ro8 (1993) pp. 2I3-228.

58. GAH, SA, kast I9-I I3, fol. 67v, llOrv; kast I 9-I J4, fol. 38v-39r; kast I9-II5, fol. 95rv,; kast rg-I 16, fol. gv-1 Ir; kast I9-II7, omslag binnenkant; kast 19-120, fol. 58V.

59· GAH, SA, kast I9-I 14, fol. 83rv; kast 19-117, fol. 27r; kast 19-1 r8, fot. 33v en exuerekening gebonden acbterin de reke­ning; kast 19-119, fol. 47rv en exuerekening achterin; kast 19-I 20, exuerekening achterin.

6o. J.S.F.H.L. de Herckenrode, Nobiliaire des Pays-Bas et du comte de Bourgogne, dl1 (Gent r865) pp. 76-78.

6r. Zie voor bet exuerecht het in noot 55 opgemerkte. 62. Zijn optreden als 'rijkdom', bijv. GAH, SA, kast 3/4-1 (Isle

vroedschapsboek) fol. 25r-28v, 52r-53v; Kast 19-84, fol. 48v; kast 19-90, fol. I 32rv. A Is exuemeester treffen we hem aan: kast 3/4-I, fol. 68r-69r, I 03r- I 04r. Zijn burgemeesters­ambt en lidmaatscbap van de vroedshap blijken bijv. uit kast 3/4-2, fol. 2V, 23fV, 32V-33V, 42V-43r, 65r, li2V-ll3f, 147rv, r68r-r6gr, r8gr-rgrv, 220v-221v, 246v, 264rv.

63. C.J.F. Slootmans, Jan Merten Lippen. Zijn familie en :ijn stad (Rotterdam-Antwerpen 1945), pp. 326-330; K. Sloot­mans, P(WS- en Koudenwrkten te Bergen op Zoom, 1365-

1':4

34

l_)U_), ...) U\vl'vll \ lllUUlC, 1_';:)0-:Jj, _}J}J• 40~, ') f":J, ';J';Jl-"j';J,j, VV • .:>.

Unger, De to! vanlersekeroord. Documenten en rekeningen, 1321-I572 (Den Haag 1939), pp. 133, 161.

64. GAH, SA, kast 3/4-3, fol. 4V, IOV; kast 19-117, fol. 56r-57r; kast I9-I 19, fol. 35v, 41v; kast 19-123, fol. 75v-76r.

65. J.A.van Houtte, 'Nijverheid en landbouw', in: Algemene Ge­schicdenis der Nederlanden, dee! IV (Utrecht-Antwerpen I 952) p. 204; L. Noordegraaf, 'Nijverheid in de Noordelijke Nederlanden', in: (Nieuwe) Algemene Geschiedenis der Ne­derlanden, dee! VI (Haarlem 1979) pp. 14-18; W. Jappe Al­berts en H.P.H. Jansen, Welvaart in Wording. Sociaa/-econo­misclu' geschiedenis van Nederland van de vroegste tijden rot het eindc van de middeleeuwcn ('s-Gravenhage 1977 '), pp. 294-295; Posthumus, Leidsche lakenindustrie, pp. 238 ev.; A.J. Brand, 'Crisis, beleid en differentiatie in de laat­middeleeuwse Leidse lakennijverheid', in: J.K.S. Moes en B.M.A. de Vries (eds.), Stof' uit het Leidse verleden; zeven ecuwcn tcxticlnijverlzeid ( z. pl. I99I), pp. 53-65.

66. Brand, 'Crisis', p. 6o. 67. Posthumus, Leidsche lakenindustrie, pp. 211-213; GAH, SA,

kast I9-142, fol. 33rv. 68. Posthumus, Lcidsche lakenindustrie,p. 251. 69. GAH, SA, kast 19-130, fol. 54rv. In de vijftiende eeuw speelde

bet Haarlems laken evenmin een rol bij de importen van uit Holland afkomstig laken in de Baltische gebieden: M. Malo­wist, 'L'expansion economique des Hollandais dans le bassin de Ia Baltique aux XIVe et xve siecles', in: M. Malo wist, Croissance('( regression en Europe, X!Ve-XV/Ie siecles (Parijs 1972), pp. I 12, I IS en 128.

70. GAH, SA, inventaris Enschede, 1 nr. 136; kast 3/4-3, fol. 235v-236r, 274v-275v; kast 19-141, fol. 54r; kast 19-144, fol. 27r-28r; kast 19-146, fol. 37v, 42rv. Met dank aan me­vrouw Y. Kneefel die dit onderwerp in haar verslag van het doctorale werkcollege behandelde.

71. GAH, SA, kast 3/4-3, fol. 20V-2 If.

PAUL DIRKSE

Heiligen en hun kalenderfeesten

· Heyngne Yatroonen van 1 / Hisaom Haerlem'

Een bijzondere gravure met als titel 'Heylighe Patroonen van T'Bisdom Haerlem' vormt het uitgangspunt van dit ar­tikel (afb. r). !) Hierop zijn Bavo, Willibrordus, Jeroen, Gangulphus, Wulfrannus, Engelmundus, Werenfridus en Adelbertus afgebeeld. Deze serie is de eerste van een reeks van drie, welke in I 632 in opdracht van het kapittel van Haarlem werd vervaardigd. Serie twee en drie tonen samen nog zeventien andere heiligen wier feest in het bisdom Haarlem maar ook in het aartsbisdom Utrecht wordt ge­vierd. Het gaat hier om Martinus, Bonifatius, Fredericus, Wigbertus, de beide gebroeders Ewald, Switbertus, Wilfri­dus en Willibaldus (tweede reeks), en Gregorius, Egbertus, Lebunus, Marcellinus, Odulphus, Ursula, Cunera en Barba­ra ( derde reeks). Van de eerste en de tweede reeks be zit de collectie van het Bisschoppelijk Museum Haarlem een af­druk, beide op satijn, ' 1 van de derde is er binnen het Catha­rijneconvent aileen een uitgeknipte losse gravure met daar­op Odulphus. In I 897 bevonden zich evenwel in het Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht nog afdrukken van de tweede en derde reeks, allebei op satijn, welke evenwel thans niet meer kunnen worden teruggevonden. 3l Dit on­derzoek richt zich op de eerste reeks, die met de acht speci­fiek Haarlemse patronen. De gravure is in het Catharijne­convent te zien binnen de afdeling 'katholieke kultuur in het leven van alledag'. Dit 'Ieven van alledag' door middel van de kerkelijke kalender te 'heiligen', was een gebruik dat door de Reformatie rigoureus werd dom·broken maar bij de katholieken hier niet geheel verdween.

Binnen de kerk van Rome vormt de vcrering der heiligen een oude traditie. Sommige heiligen hadden al in de tweede eeuw eigen feestdagen, welke samenvielen met hun 'sterf­data'. Rome zette hierin spoedig de toon; daar bevonden zich immers de relieken der apostelen en hun 'grafkerken'. In de loop der eeuwen ontwikkelden zieh binnen afzonder­lijke kerkprovincies, bisdommen, kapittels en orden aparte

35

HAERLEM JAARBOEK 2 993=

Uitgave Historische Vereniging 'Haerlem'

Schuyt & Co b.v.- Haarlem I994