Wyczółkowski M. Krajobraz kulturowy okolic jeziora Oświn [with abstract in english]

Jezioro Oświn i okolice Monografia przyrodniczo-kulturowa

Oświn lake and its surroundings Natural and cultural monograph

Ęff> Institute for Ornithology Polish Academy of Sciences

J2. A L T E R R A landbouw, natuurbehee G R E E N W O R L D R E S E A R C H en V l S S e n j

Oświn lake and its surroundings Natural and cultural monograph

Editors: Maciej Gromadzki

Rajmund Jan Wiśniewski

This project was founded by the Dutch Ministry of Agriculture, Naturę and Food Ojuality and the Dutch Ministry of Foreign Affairs in the framework of the Program International Naturę

Management (PIN-MATRA)

Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań 2005

Zakład Ornitologii Polskiej Akademii Nauk

A A L T E R R A landbouw, natuurb

G R E E N W O R L D R E S E A R C H en viSSeHj

Jezioro Oświn i okolice Monografia przyrodniczo-kulturowa

Redaktorzy: Maciej Gromadzki

Rajmund Jan Wiśniewski

Program był prowadzony przy wykorzystaniu funduszy przyznanych przez Ministerstwo Rolnictwa, Przyrody i Jakości Pożywienia Królestwa Holandii oraz Ministerstwo Spraw Zagranicznych Królestwa Holandii ze środków Międzynarodowego

Programu Ochrony Przyrody (PIN-MATRA)

Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań 2005

258 Zbigniew Jaworski, Maria Mellin, Jan Płoński

rzystywana w minimalnym stopniu. Skłonność różnych ga tunków trawożerców do przebywania na wspólnych pastwiskach można wytłumaczyć zwiększonym poczuciem bezpieczeństwa w dużym (różnogatunkowym) stadzie.

Przestrzeń życiowa - terytorializm

Ograniczony obszar, który pojedyncze zwierzę lub grupa zwierząt należących do tego samego gatunku zamieszkuje na stale albo czasowo, określamy zazwyczaj terminem „terytor ium" lub „rewir". Obrona rewiru przed przedstawicielami własnego gatunku jest stałą cechą zachowania posiadacza terytorium. Samce - w tym przypadku ogiery - znakując granice swojego terytorium, chronią swoje stado przed innymi samcami - ogierami. Oddany kał lub mocz jest swego rodzaju „chemiczną wizytówką" oraz formą grożenia, także na odległość (Ullrich 1973). Na obszarze Zielonego Ostrowa nie stwierdzono walk terytorialnych pomiędzy różnymi gatunkami zwierząt. Pojemność siedliska okazała się znacznie większa niż pierwotnie zakładano.

Program wolnościowej hodowli konika polskiego w rezerwacie Siedem Wysp7

Projekt opiera się na podstawowym założeniu, że na włączonym w skład rezerwatu Siedem Wysp Zielonym Ostrowie nadal będzie bytowało stado koników polskich w liczbie około 40-45 sztuk. Koniki utrzymywane będą w systemie hodowli wolnościowej, zgodnie z wymogami określonymi w Programie hodowlanym ochrony zasobów genetycznych koników polskich Gaworski mscb) zatwierdzonym przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju W s i . Kontrolę nad realizacją programu sprawować będzie Polski Związek Hodowców Koni w Warszawie, a opiekę merytoryczną Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt P A N w Popielnie. Koniki wykorzystane zostaną do aktywnej ochrony rezerwatu Siedem Wysp, poprzez częściowe zapobieganie sukcesji drzew i krzewów. Niezależnie od udziału koników powinny być podjęte również inne formy aktywnej ochrony tego obszaru.

7 Patrz przypis nr 6 (red.).

17. Krajobraz kulturowy okolic jeziora Oświn The cultural landscape in the vicinity of Oświn lake

Mariusz Wyczółkowski

Abstrakt: Omówiono historię okolicy jeziora Oświn, zwracając szczególną uwagę na zmiany osadnictwa, jakie następowały w ciągu wieków. Opisano dzieje osadnictwa w odniesieniu do historii i geografii oraz ich wpływ na rozwój elementów krajobrazu kulturowego. W katalogu umieszczonym w załączniku 6 podane są najważniejsze elementy krajobrazu kulturowego. Każdej nazwie opisywanych miejsc towarzyszy opis lokalnych znalezisk archeologicznych, opis osad już nie istniejących, pałaców, parków, starych cmentarzy i miejsc ważnych z punktu widzenia historii. Podane są również informacje na temat ludności zamieszkującej opisywane miejsca. Osobna część pracy dotyczy analizy znalezisk, które stały się podstawą do sporządzenia katalogu. Ostatnia część pracy zawiera sugestie utworzenia na omawianym obszarze parku krajobrazowego, w którym zaistniałyby warunki do ochrony krajobrazu kulturowego, powstałego w wyniku wielowiekowych oddziaływań mieszkańców tego regionu na przyrodę, obok krajobrazu naturalnego chronionego w rezerwatach przyrody. Praca powstała na podstawie źródeł opublikowanych, dokumentów archiwalnych i oficjalnych kopii takich dokumentów oraz monografii. Charakterystyka osadnictwa w dawnych czasach powstała na podstawie prac archeologicznych prowadzonych na opisywanym obszarze. Ważnym elementem przy rekonstrukcji opisu sieci osadniczej były mapy pochodzące z różnych okresów. Podczas prac z materiałami archiwalnymi z kolekcji Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie odkryto nieznaną, ręcznie rysowaną mapę, która powstała w 1667 roku. Mapa przedstawia fragment lasu znajdującego się na południe od Kałek, wokół nie istniejącej leśniczówki Wilczyny.

Abstract: The history of the Oświn lake surrounding is discussed with special focus on the settlement-related changes which took place in the area throughout history. History and ge-ography of settlement activity in the area are described together with the influence of both factors on the development of elements of cultural landscape. The part containing a cata-logue (see Appendix 6) gives details on the most important elements of cultural landscape. Each name of the described places is accompanied by the description of the local archeologi-cal sites, formerly existing rural settlements, palaces and parks, old cemeteries, and places of historical importance. Descriptions of the particular places contain data on the popula-tion settling there. Another part of the study contains an analysis of the findings which be-came the basis for the preparation a catalogue of features marking the local cultural landscape. It also mentions elements which have a significant influence on its development, and the particular stages of the process. The last part of the study contains suggestions as to the use of the described elements of cultural heritage and the way in which they may be made

260 Mariusz Wyczółkowski

available. It is proposed to bring a landscape park into being in study area in which would be conditions for the protection both - the cultural hertitage (the result of many centuries ac-tivity of local human populations influencing the naturę) and the natural landscape pro-tected in naturę reserves. The study was drown up on the basis of source publications, docu-ments from archives and official copies of such documents, as well as monographs. The settlement-related situation in ancient times was reconstructed on the basis of information on the discoveries and results of the archeological research carried out in the area. Maps from various periods were an important element used in the reconstruction of the settle-ment network. During the preparation of the study involving the use of archives, an unpub-lished hand-made map dating back to the year 1667 was discovered in the collections of the Wojciech Kętrzyński Museum at Kętrzyn. The map shows the area of the wood south of the Kalki village, around the no longer existing the Wilczyny forester's house.

Po napisaniu niniejszego artykułu, co nastąpiło w roku 2000, ukazało się szereg publikacji, z których w korekcie włączono do teksyu jedynie niektóre, uznane za najbardziej istotne dla omawianych zagadnień.

Wstęp 1

Niniejsze opracowanie poświęcone zostało prezentacji wartości historycznych i kulturowych obszaru obejmującego okolice jeziora Oświn 2 i w istotny sposób uzupełnia obraz tego niewielkiego wycinka terenu o dane dotyczące wykorzystywania cech jego środowiska geograficzno-przyrodniczego w ciągu wieków. Jest to pomocne w zrozumieniu lokalnych uwarunkowań osadniczych oraz w przygotowaniu propozycji wykorzystania specyficznych cech interesującego nas obszaru.

Krajobraz kulturowy jest znakiem tożsamości danego regionu, przechowuje bowiem świadectwa działalności jego dawniejszych mieszkańców. Przez wiele lat niszczony, znalazł się obecnie w sferze zainteresowań środowisk związanych zarówno z działalnością naukową, ochroną dziedzictwa kulturowego, jak i turystyką, gdzie wykształcił się nowy kierunek - turystyka kulturalna (kulturowa). Wprowadzony do Ustawy o ochronie dóbr kultury zapis obejmujący ochroną krajobraz kulturowy, dając możliwość tworzenia stref ochrony, rezerwatów i parków kulturowych, korzysta z wcześniej wypracowanych rozwiązań związanych z ochroną przyrody (Ustawa art. 5, pkt 12, Bogdanowski 1998: 11, Michałowski 1996: 10). Nie można w tym miejscu pominąć opracowanego w 1999 r. nowego międzyresortowego Rządowego Programu Edukacyjnego Świadome kształtowanie krajobrazu i ochrona krajobrazu historycznego. Jego rangę podkreśla fakt, iż zespół do spraw wdrażania tego programu powołany został na mocy zarządzenia Prezesa Rady M i n i s t rów 3 .

Po napisaniu niniejszego ar tykułu, co nastąpi ło w roku 2000, ukazało się szereg publikacji, z k tórych w korekcie włączono do tekstu jedynie niektóre , uznane za najbardziej istotne dla omawianych zagadnień. Niniejsze opracowanie nie mogłoby powstać bez nieocenionej pomocy mgr Izabeli Mel l in -Wy-czółkowskiej , która pomaga ła mi przede wszystkim w weryfikacji terenowej poszczególnych obiektów, oraz trudnej do przecenienia wyrozumiałości koordynatora całego projektu prof. dr. hab. Macieja Gromadzkiego. Dziękuję. Zarządzenie Premiera - Prezesa Rady Minis t rów nr 41 z dnia 27 lipca 1999 r.

Krajobraz kulturowy okolic jeziora Oświn 261

Stąd też istotne wydaje się łączenie ochrony wartości przyrodniczych z ochroną wartości kulturowych danego terenu. Nie bez znaczenia jest możliwość podjęcia interdyscyplinarnych badań wydzielonego regionu uwzględniających potrzeby zarówno służb zajmujących się ochroną środowiska naturalnego i dziedzictwa kulturowego, jak i lokalnych społeczności 4 . Stwarza to szansę wypracowania kompleksowego systemu jego ochrony i rewaloryzacji oraz pełniejszego wykorzystania jego walorów także do celów edukacyjnych (por. Pulinowa 2000).

W opracowaniu omówiono historię interesującego nas obszaru ze szczególnym uwzględnieniem przemian zachodzących w zasiedleniu tych te renów w kolejnych epokach. Przedstawiono historię i geografię osadnictwa w tym rejonie oraz wpływ obu tych czynników na kształtowanie się e lementów krajobrazu kulturowego.

W części katalogowej (patrz załącznik 6) zamieszczono ewidencję istotnych elementów krajobrazu kulturowego. Przy nazwach miejscowych opisano znajdujące się tam: stanowiska archeologiczne, dawne założenia wiejskie, założenia parkowo-pa-łacowe, stare cmentarze, miejsca upamię tn ione historycznie. Przy opisie poszczególnych miejscowości dołączono dane dotyczące ich zasiedlenia. Informacje związane z demografią osadnictwa, jego charakterem i preferencjami gospodarczymi pomagają bowiem właściwie ocenić wpływ danej populacji na kształtowanie środowiska. Przy prowadzonej tu od stuleci ekstensywnej gospodarce rolnej możemy dzięki temu określić możliwości gospodarcze opisywanego regionu.

Kolejna część pracy zawiera analizę poczynionych wcześniej obserwacji. Na ich podstawie opracowano katalog cech charakterystycznych miejscowego krajobrazu kulturowego. Wyszczególniono tu także elementy, które moim zdaniem miały zasadniczy wpływ na jego kształtowanie, oraz wydzielono kolejne etapy tego procesu.

W ostatniej części opracowania zamieszczono propozycje wykorzystania i udostępnienia opisanych e lementów krajobrazu kulturowego.

Przy opracowaniu korzystano z publikacji źródłowych, archiwaliów i ich odpisów oraz opracowań monograficznych. Sytuację osadniczą w pradziejach zrekonstruowano na podstawie informacji o znaleziskach i wynikach prowadzonych na tym terenie badań archeologicznych. Począwszy od okresu wczesnośredniowiecznego pojawiły się nowe kategorie źródeł - źródła pisane i kartograficzne. Ze źródeł pisanych wykorzystano informacje o granicach poszczególnych ziem plemion pruskich, informacje o nadaniach ziemskich, dane ze spisów i opracowań statystycznych z X V I I I - X X wieku. Z opracowań monograficznych zaczerpnięto ogólne wiadomości o wydarzeniach historycznych oraz informacje do opisów niektórych e lementów krajobrazu kulturowego.

Ważnym źródłem do rekonstrukcji sieci osadniczej były mapy pochodzące z różnych okresów. Najstarszą wykorzystaną mapą była wydrukowana w 1629 roku, jedna z kolejnych wersji mapy Księstwa Pruskiego Kaspra Hennebergera 5 (fot. 1).

4 Szeroki aspekt problematyki związanej z przes t rzenią kul turową wybranego elementu środowiska naturalnego zob. Bożek (1993). Wielorakie możliwości prezentacji krajobrazu kulturowego wybranego elementu ś rodowiska naturalnego (w tym wypadku rzeki Odry) - zob. Die Oder.

5 Mapa PRUSSIAE Das ist des Landes zu Preussen Welches das herrlichste Theil ist Sarmatiae Europeae, Eigen-tliche und Wahrhafftige Beschreibung Kaspra Hennebergera opracowana została w latach 1570-1576 i wydana po raz pierwszy w 1576 r. w Królewcu (Schnayder 1997: 93).


Fot. 1. Fragment mapy Kaspra Hennebergera PRUSSIAE Das ist des Landes..., z 1576 r. z okolicami jez. Oświn, Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego nr inw. K-45-MK (MW)

Phot. 1. Fragment of the map by Kacper Henneberg PRUSSIAE Das ist des Landes from 1576, showing the vicinity of Oświn lake; from the Wojciech Kętrzyński Museum, no. K-45-MK (MW)

Cennym źródłem kartograficznym są też zachowane rękopiśmienne mapy poszczególnych starostw Księstwa Pruskiego wykonane w latach 1661-1676 przez Józefa Naronowicza-Narońskiego, polskiego geometrę w służbie elektora brandenburskiego 6, mapa Królestwa Prus Samuela i Jana Władysława Suchodoków (Szeliga 2004) oraz mapa Fryderyka Leopolda Schróttera (arkusz XI) . Przy dokładnym lokalizowaniu obiektów w terenie posługiwano się różnymi wersjami niemieckich map topograficznych 1:25 000 i powojennymi mapami polskimi o tej samej skali.

W czasie prac archiwalnych nad opracowaniem w zbiorach Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie zidentyfikowano niepublikowaną dotąd rękopiśmienną mapę z 1667 roku, obejmującą obszar lasu na południe od Kałek, wokół nie istniejącej już leśniczówki Wilczyny. Dzięki porównaniu treści tej mapy ze stanem obecnym możemy zaobserwować zmiany zachodzące w zagospodarowaniu tego terenu.

W związku z wykonywaniem przez J. Narońskiego map poszczególnych starostw interesujący nas teren, przez swój pograniczny charakter, znalazł się na trzech arkuszach map - starostwa w Barcianach (d. Barten), w Węgorzewie (d. Angerburg) i w Gierdawach (d. Gerdauen, ob. Żeleznodorożnyj) (Szeliga 1997: 25 - ryc. 2 , 5 , 6 ) .

Krajobraz kulturowy okolic jeziora Oświn

Historia osadnictwa

263

Teren, k tóremu poświęcone zostało opracowanie, położony jest na granicy obecnych powiatów kętrzyńskiego i węgorzewskiego, zajmując północno-wschodnią część gminy Srokowo oraz północno-zachodni skraj gminy Węgorzewo. Od północy zamknięty jest granicą państwa. Od zachodu, południowego zachodu i południa naturalną granicę opisywanego obszaru stanowi pas lasów ciągnących się w kierunku południowy wschód-północny zachód i biegnąca niemal równolegle do nich Czarna Struga uchodząca do strugi Ornet. Wschodnia granica interesującego nas terenu oparta jest na wschodnim brzegu jeziora Oświn. Cały obszar poprzecinany jest licznymi strumieniami płynącymi często w podmokłych dolinkach. Charakteryzuje go także duża liczba bagien będących pozostałością różnej wielkości jeziorek i oczek wodnych. W części centralnej znajduje się niedokończony Kanał Mazurski biegnący w kierunku południowy wschód-północny zachód, wytyczony w podmokłej dolinie, którą wcześniej płynął s t rumień Węgorapka.

Takie ukształ towanie powierzchni terenu objętego opracowaniem miało zasadniczy wpływ na jego historię i rozwój osadnictwa. Ograniczona dostępność od południa i południowego zachodu przyczyniła się do wykształcenia się na tym miejscu granicy, która z nieznacznymi zmianami dotrwała od okresu państwa krzyżackiego do czasów nam współczesnych.

Pod koniec ostatniego zlodowacenia wraz z wycofywaniem się lądolodu i powolnym ocieplaniem się klimatu (ok. 14 000-8000 BC) na terenach dzisiejszych Warmii i Mazur zaczęły pojawiać się pierwsze grupy ludności. Były to pojedyncze grupy myśliwych zaliczanych do kultury świderskiej, którzy wędrując za stadami reniferów, przemierzali znaczne przestrzenie tundry, zajmującej po wycofaniu się lądolodu obszar dzisiejszych Mazur. Tereny bezpośrednio wokół jeziora Oświn i dalej na zachód nie dostarczyły nam dotychczas materialnych śladów wędrówek łowców reniferów, chociaż znane są one z terenów leżących w pobliżu interesującego nas obszaru (Kozłowski 1970: 4, Sulgostowska 1989: ryc. 3). Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na całkowite uzależnienie najwcześniejszego osadnictwa od warunków miejscowego środowiska, przede wszystkim od możliwości zdobycia pożywienia. Przy przewadze ekstensywnej gospodarki łowiecko-zbierackiej oddziaływanie grup ludności na środowisko było znikome. Krótkotrwały, sezonowy charakter ówczesnego osadnictwa jest zapewne jedną z przyczyn braku źródeł archeologicznych z tego okresu. Na terenie Mazur rolnictwo i hodowla zwierząt wprowadzone zostały później niż na terenach leżących bardziej na zachód czy na południe. Przyjmuje się, że dopiero w drugiej połowie III tysiąclecia BC ludność kultury amfor kulistych podjęła pierwsze próby wprowadzenia hodowli. Początki znajomości uprawy zbóż datuje się około połowy okresu subborealnego (około końca I tysiąclecia BC) i przypisuje się ludności kultury ceramiki sznurowej (Okulicz 1973: 63-66, 105, 116). Dopiero od tego okresu możemy mieć do czynienia z bardziej stałymi formami zasiedlenia tych ziem.

Świadectwem tego wczesnego etapu osadnictwa na obszarze objętym opracowaniem mogą być znalezione w jeziorze Oświn oraz przy pogłębianiu rzeki Oświn-ki siekierka kamienna, fragmenty ceramiki i kości zwierzęcych oraz 4 łodzie


dłubanki (Grigat 1927: 30; Kemke 1906: 22, 76). N a ich podstawie można by przypuszczać, że już u schyłku drugiego tysiąclecia BC nad brzegami jeziora Oświn zamieszkiwała grupa ludności zajmująca się rybołówstwem 7 .

N a interesującym nas terenie nie zanotowano żadnych śladów osadnictwa z epoki brązu (około 1950 do około 620 BC) (por. Dąbrowski 1997: mapa 1). Może to być wynikiem słabego zaawansowania stanu badań tego terenu, jak również odmiennych preferencji środowiskowych ludności epoki brązu.

Przyjmuje się, iż we wczesnej epoce żelaza, około połowy VI wieku BC, na terenie Mazur pojawiły się grupy ludności bałtyjskiej, która zajmowała rejon obecnych Warmii i Mazur oraz Półwyspu Sambijskiego nieprzerwanie do czasów podboju krzyżackiego. Stąd też w niektórych mikroregionach można zaobserwować wyraźną kontynuację osadnictwa w kolejnych epokach (Okulicz 1973: 338).

N a wczesną epokę żelaza (około 550-120 BC) przypadło funkcjonowanie osady nawodnej kultury kurhanów zachodniobałtyjskich badanej przez K. Gettkanta w 1928 roku w jeziorze Oświn, przy Zielonym Ostrowie. Podczas badań, oprócz fragm e n t ó w ceramiki i kości, znaleziono tam m.in. kolejną łódź dłubankę (Crome J. 1928: 377; Hoffmann 1999: 200; Srokowski 1930: 81).

W okresie rzymskim i wędrówek ludów (I-VI wiek) na terenie zajmowanym przez ludy bałtyjskie miało początek wyraźne różnicowanie grup kulturowych zaliczanych do zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego. Można zakładać, iż to właśnie w tym okresie zaczął zaznaczać się pograniczny charakter opisywanego terytorium, co związane było niewątpliwie z warunkami środowiska naturalnego całego regionu i co w konsekwencji wywarło decydujący wpływ na dalsze jego dzieje. Znalazł się on bowiem na pograniczu trzech wielkich ugrupowań kulturowych: kultury bogaczewskiej i kultury sudowskiej zajmujących tereny odpowiednio na zachód i na wschód od Wielkich Jezior, u tożsamianych z wymienionymi przez Ptolemeusza plemionami Galindai i Sudinoi, oraz kultury Dol lkeim/Kowro-wo zajmującej rozległe tereny Półwyspu Sambijskiego i bogate w bursztyn po-brzeże Bałtyku. Zaznaczyć przy tym należy, iż w okresie kształ towania się zalążków późniejszych podziałów plemiennych granice nie miały charakteru l i niowego i były pasami zaniku osadnictwa i przenikania e l emen tów sąsiadujących kultur archeologicznych (Nowakowski 1991: 43, 45, 64, idem, 1995: 83-85, Okulicz 1981: 23, 29).

Obszar objęty opracowaniem włączony został przez Carla Engla do wydzielonej przez niego „grupy barckiej", co było zresztą raczej antycypacją podziału plemiennego z wczesnego średniowiecza. Obecnie, mimo zróżnicowania materiału archeologicznego, obszar ten zaliczany jest do terytorium kultury bogaczewskiej (Engel i La Baume 1937: 145, ryc. s. 142, Nowakowski 1995: 17, 18). N a terenach leżących w sąsiedztwie interesującego nas obszaru notowany jest rozwój osadnictwa przejawiający się w funkcjonowaniu licznych osad i cmentarzysk 0askanis 1977: mapa I, Przewoźna 1974: ryc. 4). Także i na badanym terenie zanotowano trzy cmentarzyska z tego okresu: jedno w Bajorach Wielkich i dwa nad jeziorem Oświn: 7 W związku z zaginięciem mater ia łów z badań przedwojennych nie m o ż n a wykluczyć, iż znaleziska

te związane były ze znacznie młodszą (około 550-120 BC) osadą nawodną kultury k u r h a n ó w zachodniobałtyjskich przy Zielonym Ostrowie - patrz niżej.


w Czarnym Ostrowie i w Zielonym Ostrowie 8 . Pierwsze z nich datowane było na podstawie odkrytych tam zabytków na fazę C 2 - D późnego okresu rzymskiego ( IV-V wiek). Odkryto na nim m.in. charakterystyczne dla tego okresu pochówki końskie (Jaskanis 1977: 255). Cmentarzysko w Czarnym Ostrowie, położone na półwyspie wchodzącym od północy w jezioro, funkcjonowało od fazy B 2 / C j okresu rzymskiego (poł. II wieku) aż do okresu wędrówek ludów ( V - V I wiek) (Engel i La Baume 1937: 262, 267, Jaskanis 1977: 345, Nowakowski 1998: 34). Tak długotrwałe użytkowanie jednego cmentarzyska wydaje się świadczyć o procesie stabilizacji osadnictwa w opisywanym mikroregionie. W oparciu o fakt istnienia w niewielkiej odległości trzech niemal współczesnych sobie cmentarzysk przy intensyfikacji archeologicznych badań powierzchniowych można by przypuszczalnie wydzielić odrębny mikroregion osadniczy. Zaobserwować tu można liczne analogie do innego mikroregionu osadniczego kultury bogaczewskiej wydzielonego nad jeziorem Salęt, gdzie zanotowano istnienie osadnictwa od wczesnej epoki żelaza aż do okresu wczesnego średniowiecza (Nowakowski 1995: 23-24, Wróblewski 1998: 520-521).

We wczesnym średniowieczu na badanym terenie nastąpiło prawdopodobnie zahamowanie lub wręcz zanik akcji osadniczej, brak jest bowiem datowanych na ten okres (VII-XII wiek) źródeł archeologicznych. Nie można jednak wykluczyć, iż spowodowane jest to także stanem dotychczasowych badań nad osadnictwem opisywanego obszaru. Tak zdecydowana zmiana sytuacji osadniczej, przejawiająca się między innymi w porzuceniu wcześniej użytkowanych cmentarzysk, spowodowana mogła być migracjami ludności w V - V I wieku i późniejszym procesem tworzenia się plemion na obszarze ziem pruskich. Poprzednio funkcjonujące struktury terytorialne stały się podstawą do wydzielenia się nowych wspólnot terytorialnych. Powstawały one w wyniku określonej sytuacji politycznej w oparciu o warunki środowiska i naturalne podziały geograficzne (Labuda 1972: 282, 284). Podobne procesy osadnicze zaobserwowane zostały na całym obszarze zajmowanym przez ludność kultury bogaczewskiej (Nowakowski 1995: 20-22).

O ile krajobraz kulturowy interesującego nas obszaru w pradziejach opisywany był jedynie na podstawie znalezisk archeologicznych, to począwszy od schyłku wczesnego średniowiecza posiadamy bardziej zróżnicowaną bazę źródłową. Są to przede wszystkim źródła pisane, do których w czasach nowożytnych dołączyła kolejna kategoria źródeł - źródła kartograficzne.

J. Jaskanis b łędnie podaje nazwę Zielony Ostrów, pow. Węgorzewo, częs to zresztą mylnie s tosowaną na okreś lenie całego półwyspu, jako współczesny odpowiednik d. Werder bei Nordenburg, Kr. Gerdauen (Jaskanis 1977: 345). Zielony Ostrów jest to jednak nazwa siedliska d. Bergenthal Kr. Gerdauen. W tym wypadku nastąpi ło prawdopodobnie połączenie informacji o dwóch sąsiadujących ze sobą stanowiskach - bardziej znanego cmentarzyska w Czarnym Ostrowie (d. Werder bei Nordenburg, Kr. Gerdauen) i cmentarzyska w Zielonym Ostrowie (d. Bergenthal, Kr. Gerdauen) (por. Crome J. 1928: 377). Nowakowski podaje poprawną lokalizację stanowiska - Czarny Ostrów, woj. Olsztyn. Jednak podana przez Nowakowskiego nazwa sprzed 1945 r. Werder bei Drengfurtshof Kr. Gerdauen jest myląca, gdyż Dreng-furtshof (ob. Srokowski Dwór) położony jest ki lka k i lomet rów na po łudn iowy zachód od jeziora Oświn i leżał wówczas na terenie powiatu rastemborskiego (Kr. Rastenburg) (Nowakowski 1998: 34, 133 - por.: ibid. ryc. 3). Zob. także pozycje Czarny Ostrów pow. Węgorzewo, gm. Węgorzewo i Zielony Ostrów pow. Węgorzewo, gm. Węgorzewo w zamieszczonym poniżej katalogu (załącznik 6).


Prawdopodobnie we wczesnym średniowieczu utrwalił się pograniczny charakter interesującego nas terenu. Według opisu granic Barcji z 1326 roku wzdłuż strumienia Guja pomiędzy jeziorem Rydzówka i jeziorem Oświn oraz dalej na północny zachód wzdłuż rzeki Oświnki przebiegała granica pruskich terytoriów plemiennych Barcji 9 i leżącej na północny wschód od niej Nadrowii (Weber 1878:15,17).

Niewiele można powiedzieć o sytuacji osadniczej badanego terenu w okresie plemiennym, do czasu podboju tych ziem przez zakon krzyżacki. Brak znalezisk archeologicznych datowanych na ten okres nie pozwala na bezpośrednie odtworzenie zasięgu osadnictwa pruskiego na tym terenie. Punktem wyjścia do dalszych badań mogą być źródła pisane z okresu krzyżackiego. Zachowane w nich dawne nazwy miejscowe przekazują świadectwo o długotrwałym pruskim osadnictwie. Spostrzeżenie to odnosi się szczególnie do nazw wodnych, które do naszych czasów przechowały informacje o wcześniejszych mieszkańcach tej z iemi 1 . Staropolskie nazwy strumieni Rawda (d. Rafda) i Rauda (d. Raudefliess) wpływających do jeziora Oświn od południa i wschodu mogły pochodzić od pruskiej nazwy płoci (okonia?) lub określenia koloru wody (czerwony, jasnobrązowy) (Biolik 1987: 188, 189)". Także dawna nazwa strumienia Węgorapka (d. Wickerau) uważana jest niekiedy za nazwę złożoną prusko-niemiecką, która powstała zapewne już w okresie krzyżackim (Biolik 1987: 244) 1 2 .

Dla naszych rozważań niewątpliwie najciekawsze są nazwy dwóch jezior i wypływających z nich strumieni. Nazwy jeziora Osiek (d. Assecken See) i strumienia Osiecka Struga (d. Assecken Fliess) łączącego jezioro Osiek z południowym brzegiem jeziora Oświn przechowały pamięć o biegnącym w pobliżu umocnieniu granicznym - przesiece (Biolik 1987: 163, por. Beckherrn 1895: 380, Miśkiewicz 1970) 1 3 . Są to nazwy powstałe niewątpliwie w środowisku pruskim, jednak w związku z niepewnym datowaniem wspomnianych umocnień granicznych nie należy tej nazwy odnosić do okresu przed podbojem krzyżackim 1 4 . Natomiast nazwy jeziora Oświn (d. Aschwón See) i wypływającej z niego rzeki Oświny (d. Swine) po-

9 Szczegółowy opis granic Barcji zob. Weber (1876). Odmiennie Johannes Voigt , który wschodnią granicę Barcji umieszczał w okolicach Srokowa (d. Drengfurt) lub aż na l in i i Węgorapy (Voigt 1827: 490) por. Powierski 2003: 360-361.

1 0 Podobnie na terenie południowej Warmi i , gdzie zdecydowana większość h y d r o n i m ó w odnoszących się do większych jezior i rzek jest pochodzenia staropruskiego (Pospiszylowa 1990: 284).

1 1 Litewskie raudas - czerwonawy, ło tewskie rauds - czerwony, j asnobrązowy lub litewskie rauda -plotka, okoń (ibidem).

1 2 Litewskie vikriis - krzywy, kręty i niemieckie Aue - łąka, b łonie (ibidem). Bardziej prawdopodobne jest, naszym zdaniem, wiązanie tej nazwy z rodziną Wickerau, k tóra mia ła znaczne zasługi w kolonizowaniu t e r e n ó w puszczańskich (Wildnis). W 1433 r. bracia Thomas, Zandir i Santirme Wickerau otrzymali 130 wtok na północ od Brzeźnicy, w tym i tereny, przez k tóre płynie s t rumień . Tam także znajdował się majątek nazwany od nazwiska właścicieli - Wickerau (Kasiske 1934: 146). Inny majątek Wickerau (ob. Wikrowo) znajdował się na wschód od Barcian (Górski 1967: 31).

1 3 Kolejne toponomastyczne świadectwo istnienia w badanym rejonie u m o c n i e ń granicznych zachowało się w dawnej nazwie wsi Wolfshagen (ob. Wilczyny) położonej zaledwie kilka k i lometrów na południe od badanego terenu. O miejscowościach, w których nazwach pojawił się rzeczownik -ha-gen (-hain) (der Hag - ogrodzenie, żywopłot , hegen - ogradzać, ochraniać) zob. Crome (1937b: 79-80), Weber (1878: 108, n. 2).

1 4 O umocnieniach granicznych zob. niżej oraz w katalogu (załącznik 6) Marszatki pow. Kętrzyn, gm. Srokowo.


chodzą od pruskiego rzeczownika oznaczającego kobyłę i mogą być świadectwem prowadzonej tu w okresie pruskim hodowli koni (Biolik 1987: 164, 165, Powierski 2003: 362) I S . Także i nazwa miejscowości Guja (d. Guja) jest pochodzenia staropruskiego i oznaczała prawdopodobnie mały lasek lub gaj (Biolik 1987: 189) 1 6.

Zapisane w źródłach z okresu krzyżackiego nazwy wsi Birkenfeld (ob. Brzeźnica), Blankenfelde (późn. Bajohren, ob. Bajory Wielkie) oraz nieistniejącej dziś wsi Langenfeld (po 1945 r. Długie) mogą być naszym zdaniem, świadectwem dawnych struktur terytorialno-osadniczych z okresu osadnictwa pruskiego (por. Pollakówna 1958: 185-186). Jak wielokrotnie wykazywano, nazwy złożone miejscowości zakończone pruskim członem -lauks (pole) lub jego niemieckim t łumaczeniem -feld czy też ich pochodnymi, pozwalają na hipotetyczne wydzielenie podstawowych jednostek terytorialno-osadniczych dawnych Prusów - lauksów (Białuński 1996: 17-19, Łowmiański 1989a: 82, Pollakówna 1953: 23-43). Lauksy, reprezentując archaiczny typ wspólnoty terytorialnej, były ściśle związane ze s trukturą rodową osadnictwa pruskiego i przy braku granic linearnych mogły być oparte na odrębności topograficznej danego terytorium. Sprzyjało to długotrwałemu przeżywaniu się tych struktur, także i na obszarze pańs twa krzyżackiego 1 7 . Jak się przyjmuje, obejmowały one pojedynczą osadę lub kilka do kilkunastu gospodarstw określanych mianem kaymis (Labuda 1986: 70-72, Podwińska 1971: 229).

Najlepszym przykładem hipotetycznego lauksu na badanym terenie wydaje się wieś Bajory. Jak już wspomniano, nazwa tej wsi zapisana w dokumencie lokacyjnym w roku 1400 brzmiała Blankenfelde, co może być świadectwem lokowania wsi na miejscu już wcześniej zajętym przez osadnictwo 1 8. Późniejsza nazwa Bajohren bywa podawana jako dowód sprowadzenia do wsi jako osadników litewskich bojarów (Rousselle 1929: 247) 1 9 , jednak w rzeczywistości utworzona została od przydomku jednego z właścicieli, wymienionego w dokumencie z 1437 r. Mattesa Bayor (Powierski 2003: 377). Do dnia dzisiejszego Bajory tworzą wyraźnie wydzieloną s t rukturę osadniczą. Od południa, południowego zachodu, zachodu i od północy naturalną granicę stanowią lasy i mokradła, od północnego wschodu rzeka Oświn-ka, a od wschodu jezioro Oświn. W centrum tak wydzielonego terytorium usytuowane jest grodzisko, które mogło w tym wypadku pełnić rolę refugium. Zastana-

1 5 Pruskie nazwy zapisane w 1326 r. brzmiały: Assuenus i Asswene. Pruskie aswinam - (mleko) kobyle, litewskie aśva - kobyła (ibidem). O znaczeniu hodowli koni u dawnych Prusów - zob. Łowmiański (1989b: 99), Okul icz (1981: 46-48) - tam także o spożywaniu kobylego mleka - kumysu. O przydatności tego terenu do hodowli koni w okresie nowożytnym - zob. niżej w katalogu (załącznik 6) Brzeźnica pow. Kętrzyn, gm. Srokowo oraz Kalki pow. Kętrzyn, gm. Srokowo. Warto dodać, iż wizerunek konia znajdował się w herbie Nordenburga (ob. Kryłowo) leżącego zaledwie kilka k i lometrów na północ od jeziora Oświn (zob. Engel 1894: 16, tbl. 7, fig. 125).

1 6 Dawna nazwa zapisana w 1326 r. brzmiała Goy. Litewskiegojus-gaj, nieduży, ładny lasek (ibidem). ' ' Doskona łym świadec twem trwałości struktur osadniczych wywodzących się z dawnej organizacji

rodowej ludów bałtyjskich, w tym także i „pól", jest Wielkie Księstwo Litewskie, gdzie dzięki sprzyjającym warunkom przetrwały one co najmniej do schyłku XVII wieku (zob. Sienkiewicz 1989: 261-262).

1 8 Niemieckie die Blankę - polana, poręba. 1 9 M . Rousselle podaje, iż nazwa Bajohren zanotowana została po raz pierwszy w dokumencie z roku

1698, jednak pojawiła się ona już na mapie Kaspra Hennebergera z 1576 r. jako Bayarn, co dowodzi znacznie wcześniejszego jej używania.


wolnizny), Gui (1406 r. - 120 włók, 10 lat wolnizny) i Siwoszewa (d. Schiffus, 1406 r. - 24 włóki, 12 lat wolnizny) (Kasiske 1934: 127-128, Rousselle 1929: 246-248). O problemach akcji osadniczej świadczy fakt, iż jeszcze w 1437 roku 16 włók w Długim i aż 60 włók w Brzeźnicy było opuszczonych, a planowana budowa kościoła w Bajorach nie doszła do skutku (Rousselle 1929:247, 252). Przyczyny tego można upatrywać zarówno w trudnych warunkach środowiska, jak i w wojnach zakonu z Polską. Dało się wówczas zauważyć przenoszenie się osadników z terenów, które ominęły działania wojenne na lepsze grunty w opuszczonych wsiach (Górski 1967: 15). W 1469 i 1471 roku, po zakończeniu wojny trzynastoletniej, za zaległy żołd Jerzemu von Schlieben, przekazane zostały m.in. wsie Siwoszewo, Długie i Brzeźnica, miasto Nordenburg oraz las Marszałki (Voigt 1839: 14, Weise 1967). Dzięki temu rodzina von Schlieben zdobyła liczącą się pozycję wśród znakomitych rodów pruskich, a jej przedstawiciele zajmowali wysokie stanowiska wojskowe i administracyjne w Prusach zakonnych i Książęcych, a nawet na dworze polskim 2 6 .

W X V I - X V I I I wieku przez interesujący nas obszar przebiegały dwa szlaki drożne łączące poszczególne ośrodki administracyjne. Pierwszy zaczynał się w Olsztynie i poprzez Biskupiec, Reszel, Kętrzyn i Srokowo wiódł do Nordenburga. Drugi biegł z Barczewa, przez Reszel, Garbno, Barciany, Wilczyny do Nordenburga. Obydwa szlaki przebiegały przez Bajory Wielkie (Szulist 1972: 315).

Doskonałym źródłem do topografii tego terenu w XVII wieku jest unikatowa rękopiśmienna mapa ze zbiorów Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie 2 7 (fot. 2). Mapę na pergaminie wykonał w lutym 1667 roku geometra królewski Jeremias Reintzmann. Przedstawiony został na niej fragment lasu Marszałki o powierzchni 30 włók (około 503 ha), k tórego właścicielem był wówczas książęcy podkomorzy Ehestachy von Heideck z Krzemit (d. Cremitten). Na mapie zaznaczone zostały dokładnie granice lasu, przedstawiono na niej przebieg dróg i położenie bagien. Już na wstępnym etapie opracowania tego zabytku można zidentyfikować teren przedstawiony na mapie jako fragment lasu położony na północ i północny wschód od obecnej wsi Wilczyny, który jeszcze na mapach sprzed 1945 roku był wyraźnie wydzielony jako Dónhofstadter Wald - las należący do dóbr w Drogoszach (d. Dónhofstadt). Zdecydowana większość dróg przedstawionych na mapie użytkowana jest do chwili obecnej. Przebieg ich jest ponadto zgodny z przedstawionymi wyżej ustaleniami W. Szulista. Dzięki umiejscowieniu na mapie gajówki (Des Waldt Knechts Haus) można stwierdzić, iż funkcjonująca w X X wieku leśniczówka Wilczyny znajdowała się niemal w tym samym miejscu. Dokładność mapy potwierdziło odnalezienie kilku odcinków nasypu granicznego i dwóch kamieni granicznych zaznaczonych ma mapie 2 8 .

Jak już wspomniano, ukształ towanie powierzchni i warunki środowiska naturalnego z jednej strony nie sprzyjały rozwojowi osadnictwa, z drugiej zaś stanowiły

Syn Jerzego - Teodor - był marsza łk iem dworu wielkiego mistrza Albrechta, a w 1522 r. pod jego nieobecność wszedł w skład r egen tów (Freiwald 1967); Jan Teodor von Schlieben (1638-1695) po wstąpieniu na s łużbę króla polskiego był s ta ros tą Rogoźna i wojewodą inflanckim (Oracki 1988: 134). N r inwentarza K-50 - M K . Badania weryfikacyjne Izabeli Mel l in-Wyczółkowskie j i autora opracowania.


Fot. 2a. Rękopiśmienna mapa lasu Marszałki (Marschalsheide) z planem gruntów leśnych na południe od Kałek, z 1667 r. autorstwa Jeremiasa Reintzmanna, Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego nr inw. K-50-MK (MW)

Phot. 2a. Manuscript of the map from 1667, showing Marszałki woodland (Marschalsheide) to the south of Kałki village by Jeremias Reintzmann; from the Wojciech Kętrzyński Mu-seum, no. K-50-MK (MW)

swoistą ochronę tego terenu. Dzięki temu mimo licznych wojen nie docierały tam obce wojska. Podczas drugiej wojny polsko-szwedzkiej zimą 1657 roku nie dotarły tam oddziały lekkiej jazdy litewskiej pustoszące tę część Prus, mimo iż dotarły w pobliże Gierdaw, 10 lutego doszczętnie spaliły pobliskie Srokowo (d. Drengfurt), a 12 lutego próbowały atakować Kętrzyn (d. Rastenburg) (Augusiewicz 1999: 140-141). W czasie wojny północnej, na przełomie 1678 i 1679 roku oddziały szwedzkiej armii założyły obóz w leżącej opodal wsi Asuny (d. Asaunen), omijając lesiste i bagienne okolice jeziora Oświn (Toeppen 1995: 233).

N a początku XVIII wieku nastąpiło nagłe zahamowanie rozwoju interesującego nas terenu. Wielka epidemia dżumy, która w latach 1709-1711 spowodowała śmierć blisko trzeciej części mieszkańców Prus, wyludniła wsie Bajory, Guję i Wesołowo, przyczyniając się do znacznego osłabienia osadnictwa. W Bajorach Małych i Wielkich zmarło 250 osób, w Nowej Gui - 161, w Wesołowie zaś zmarli prawie wszyscy mieszkańcy wsi - 228 osób (Sahm 1905: 158, 168). Łącznie w samym tylko 1710 roku w opisywanym regionie epidemia pociągnęła za sobą śmierć ponad 639 osób.

Znaczne ożywienie miejscowego osadnictwa w drugiej połowie XVIII wieku mogła przynieść budowa Kanału Mazurskiego. Pierwsze projekty budowy kanału łączącego mazurską sieć dróg wodnych z Królewcem pojawiły się już w latach 70.

. 2b. Powiększony fragment mapy przedstawionej na poprzedniej fotografii obrazujący północną część terenu z zaznaczonymi Kałeckimi Błotami i gajówką - Des Waldt Knechts Hauss (MW)

Phot. 2b. Enlarged fragment of the map from Phot. 2a, with the northern part of the area -Kałeckie Błota marsch and gamekeeper's cottage (des Waldt Knechts Hauss) are marked

XVII wieku, wrócono do nich na początku wieku XVIII. Pierwsze prace związane z realizacją tego projektu, polegające na budowie kanałów łączących kolejne jeziora, miały miejsce w latach 1764-1776. Jednak po śmierci nadprezydenta Johanna Friedricha Domhardta, głównego orędownika budowy tej drogi wodnej, prace zostały wstrzymane (Hubner 1994: 143, Toeppen 1995: 247, 325-327).

Wojna siedmioletnia (1756-1763) i wojny napoleońskie (1806-1807 i 1812), jakkolwiek niekorzystnie wpłynęły na stan całego państwa, nie miały bezpośredniego wpływu na sytuację osadniczą interesującego nas regionu.

W latach 1807-1818 obszar ten wchodził w skład powiatu z siedzibą w Kętrzynie. Reforma administracyjna z 1818 roku utrzymała pograniczny charakter tego terenu. Biegła tu granica pomiędzy powiatami rastemborskim i gierdawskim.

Duży wpływ na ukształ towanie się krajobrazu kulturowego badanego obszaru miały naszym zdaniem przeprowadzone w pierwszej połowie X I X wieku reformy agrarne. Już pod koniec XVIII wieku na terenie Prus chłopi zaczęli występować o zniesienie poddańs twa osobistego i świadczeń pańszczyźnianych (Wachowiak 1978: 249). Początkowo uwalniano od powinności pańszczyźnianych i poddańs twa ludność w domenach państwowych. Reformy agrarne zdecydowanie przyspieszyła klęska Prus w wojnie z Napoleonem. Już w październiku 1807 roku wydane zostały dwa edykty znoszące podziały stanowe, poddańs two osobiste i ograniczenia w ob-


rocie ziemią. W 1808 roku dokonano uwłaszczenia chłopów w domenach państwowych, a w 1811 roku w dobrach szlacheckich (Wachowiak 1998: 32-34). Wojna roku 1812-1813 i zniszczenia, jakie ze sobą przyniosła, a nade wszystko zdecydowany opór szlachty, powodowały ciągłe odkładanie w czasie planowanych reform. Ich skutkiem było zmniejszenie liczby gospodarstw chłopskich po części wyłączonych z uwłaszczenia, po części sprzedanych za długi. Dał się za to zauważyć wzrost liczby i areału majątków ziemskich (ibidem: 71-72, 93-94). Na początku lat dwudziestych X I X wieku na skutek załamania się handlu produktami rolnymi, szczególnie zbożem, i na skutek niskich cen nie gwarantujących opłacalności produkcji na terenie Prus Wschodnich pojawiły się oznaki poważnego kryzysu gospodarki rolnej. Przezwyciężony on został dopiero pod koniec lat dwudziestych, po roku 1827 (Wachowiak 1978: 252-254).

N a terenie będącym przedmiotem niniejszego opracowania zasygnalizowane wyżej procesy widoczne są dzięki zachowanym źródłom statystycznym. Pomiędzy rokiem 1785 (Goldbeck 1785) a rokiem 1820 (Wald 1820) dał się zaobserwować dość powolny rozwój osadnictwa. Dopiero pomiędzy rokiem 1820 a rokiem 1848 (Schlott 1848) nabrał on szybszego tempa. Taka tendencja utrzymała się w latach późniejszych (Lexicon 1898, Handbuch, por. Gause 1935: 29, 52, 84, 114). Przejawiało się to m.in. w powstawaniu nowych i usamodzielnianiu się starszych siedlisk wchodzących w skład dużych wsi, jak Bajory Wielkie i Bajory Małe czy Wesołowo. W 1837 roku Schliebenowie sprzedali majątek w Brzeźnicy i wieś Długie rodzinie Totenhoefer (Uppenborn 1976: 327) 2 9 . Wcześniej, w 1823 roku z dóbr w Brzeźnicy, na dawnych gruntach wsi Długie wyodrębniony został folwark Kałki (d. Sechserben) (Gause 1935: 106) 3 0 .

W drugiej połowie X I X wieku, w związku z korzystną sytuacją wewnętrzną Prus, powrócił projekt budowy Kanału Mazurskiego. Planowano wykorzystanie tej drogi wodnej do transportu płodów rolnych w związku z utrzymującą się korzystną koniunkturą w tej dziedzinie gospodarki. W 1874 roku przyznane zostały środki na realizację tego przedsięwzięcia 3 1 . W 1908 roku Landtag przyznał na budowę kanału kwotę 14,7 min marek na okres sześciu lat. Prace rozpoczęto jednak dopiero w połowie sierpnia 1911 roku. Wybuch I wojny światowej przerwał budowę (Schmalz 1934: 41).

Szybko rozwijająca się na terenie Prus sieć l in i i kolejowych umożliwiła połączenie tego obszaru z terytorium całego państwa, stwarzając tym samym korzystną sytuację dla miejscowych gospodarstw, produkujących dotychczas na rynek lokalny. Uruchomiona 1.05.1898 r. linia kolejowa przechodząca przez ten teren łączyła Kętrzyn z Nordenburgiem. Była to linia wąskotorowa, o szerokości torów 0,75 m, eksploatowana przez prywatne towarzystwo kolejowe Ostdeutsche Eisenbahn Ge-sellschaft z Królewca (Piątkowski 1996: 47-48, 49, 168).

Tak korzystne przemiany pozytywnie wpływające na rozwój lokalnej gospodarki i umacnianie się osadnictwa na tym terenie przerwał wybuch wojny. Już niedługo

2 9 Podawana jest także inna data - 1834 r. zob. Pałace: 204. 3 0 Zob. niżej w części katalogowej (załącznik 6). 3 1 W trakcie przygotowań tej inwestycji teren przyszłej budowy objeżdżał geolog i archeolog-amator

Richard Klebs, który przebadał zasoby geologiczne tego terenu - zob. Klebs (1895).


po wybuchu I wojny światowej znaczne tereny Prus Wschodnich zajęte zostały przez wojska rosyjskie 1 A r m i i „Niemen" gen. Rennenkampfa i 2 Armi i „Narew" gen. Samsonowa, przeciw którym stanęła 8 Armia dowodzona początkowo przez gen. płk. Prittwitza zastąpionego przez gen. Hindenburga. Wkrótce po bitwie pod Olsztynkiem (d. Hochenstein), w pierwszych dniach września 1914 r., interesujący nas obszar stał się areną działań wojennych. Tereny na południe i południowy wschód od Gierdaw, po jezioro Rydzówka, zajmowała 5 Dywizja Syberyjska z 4 Korpusu rosyjskiego Armi i „Niemen" wspomagana od południowego wschodu przez 26 Białoruską Dywizję Piechoty z Grodna wchodzącą w skład 2 Korpusu. W dniu 6 września w stronę Barcian i Srokowa wyruszył z okolic Biskupca 11 Korpus armii niemieckiej. Dwa dni później formacja ta, wspierana przez oddziały 37 Dywizji wchodzącej w skład 20 Korpusu działające z rejonu koncentracji w okolicach Reszla, uderzyła na oddziały rosyjskie. W okolicach Kaiek oddziały 11 Korpusu stoczyły zaciętą potyczkę z wycofującymi się oddziałami rosyjskimi. Nas tępnego dnia, 10 września, w okolicy Marszałek i Małej Gui walczyły 3 Batalion 151 Regimentu Piechoty, batalion 150 Regimentu Piechoty oraz kompania rowerzystów 147 Regimentu Piechoty wchodzące w skład 73 Brygady Piechoty 37 Dywizji z 20 Korpusu (Dehnen 1976: 105-106, Łach 1997: 106-107, 109, Plickert s.a.: 114). Szczególnie ciężkie walki toczyły się w Małej Gui o zdobycie wzgórza w pobliżu folwarku (s.au. 1930:6, Meinhold 1931: 14). Świadectwem tych walk były liczne groby żołnierskie rozrzucone po lasach (fot. 3). W wyniku ostrzału artyleryjskiego prowadzonego 8 września przez rosyjskie baterie ustawione na Diablej Górze między Srokowem a Leśniewem spłonęły zabudowania folwarku w Kałkach oraz częściowo uszkodzone zostały zabudowania w Brzeźnicy (fot. 4 i 5) (Grenz 1976: 99, Siegfried 1915: 45).

Wznowiona po wojnie budowa Kanału Mazurskiego w związku z kryzysem i brakiem pieniędzy została zawieszona w 1922 roku. W 1934 roku szacowano, iż do zakończenia prac przy budowie kanału potrzeba by było jeszcze pięciu lat prowadzenia robót (Schmalz 1934: 41). Prace wznowiono w połowie łat 1930. Wykonano wtedy śluzy w Gui (czynna) i Bajorach Małych (nieukończona).

II wojna światowa przerwała definitywnie realizację budowy Kanału Mazurskiego. Niedokończona budowla w latach wojny włączona została do pasa umocnień polowych. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej Pozycja Kanału Mazurskiego zaliczona została jako jedna z rubieży obronnych do zewnętrznego pasa umocnień (Łach, Wyszczelski 1998: 287). Już w 1940 roku przystąpiono do przebudowy fortyfikacji, a w 1944 roku system umocnień nad Kanałem Mazurskim miał stanowić wsparcie dla Giżyckiego Rejonu Umocnionego (Stańczyk 1998: 311-312, Łach 1998: 318). Ślady wspomnianych umocnień widoczne są m.in. przy śluzie w Gui .

Wkroczenie na teren Prus Wschodnich wojsk sowieckich w styczniu 1945 roku spowodowało ucieczkę miejscowej ludności. Późniejsze wywózki i deportacje wyludniły znaczne obszary dawnych Prus. Wobec braku dokumentu dokładnie wytyczającego przebieg granicy polsko-rosyjskiej na terenie dawnych Prus Wschodnich Urząd Pełnomocnika Rządu na Okręg Prusy Wschodnie utworzył w czerwcu 1945 roku starostwo w Gierdawach, powołując jednocześnie na stanowisko starosty Jana Kaszyńskiego. 15 czerwca 1945 roku miasto Nordenburg z okolicznymi miej-


scowościami wojskowe władze sowieckie przekazały staroście gierdawskiemu wraz z wykazem pozostającej tam ludności niemieckiej. W związku ze zmianą polityki sowieckiej w kwestii ustalenia granicy 4 września 1945 roku sowieckie władze nakazały staroście wraz z ludnością polską opuszczenie terenu powiatu. Jednostronne wytyczanie granicy było przyczyną kilkakrotnych protes tów i interwencji pełnomocnika rządu RP na okręg Mazurski Jakuba Prawina u wojskowych władz sowieckich Północnej Grupy Armi i Czerwonej oraz w Warszawie (Baryła 1996: XV, X I X 3 2 , 142-144). Wyznaczona po 1945 roku granica pańs twowa zmieniła definitywnie gospodarkę tego terenu. Zanikły niektóre majątki i wsie, jak Siwoszewo i Długie, zmianie uległ układ komunikacyjny. Kolej wąskotorowa została rozebrana przez wojska sowieckie prawdopodobnie już w 1945 roku. Miejsce ludności zamieszkującej te tereny przed 1945 rokiem zajęła ludność napływowa - przesiedleńcy z dawnych kresów wschodnich II Rzeczpospolitej i mieszkańcy z terenu południowo-wschodniej Polski deportowani ze swoich ziem w związku z „akcją Wisła". Stojąca na rozstajach dróg w Bajorach Małych cerkiew jest widocznym znakiem tych przemian (fot. 6).

Fot. 3. Nowa Guja - niemiecki cmentarz wojenny żołnierzy z regimentów 18., 59. i 150. 20 Korpusu, poległych w dniach 9-10 września 1914 r. (2000, MW)

Phot. 3. Nowa Guja village - German war cementery where soldiers from the 20th corps were buried - they were killed in action between 9 and 10 September 1914 (2000, MW)

T u mylna data 4 października 1945 r. zamiast 4 września 1945 r. - zob. ibid.: 143.

276- Mariusz Wyczółkowski

Fot. 4. Brzeźnica - widok od strony paiacu na klomby i dom inspektora, spalony przez Rosjan 8 września 1914 r.; za: Siegfried S.J., Aus der Russenzeit Ostpreussens. Erlebnisse eine Gutsfrau von... Jaglack, Berlin 1915

Phot. 4. Brzeźnica village - the view from the palące side of the flower-bed and inspector's house, burned by Russians on 8 September 1914; by: Siegfried S. J., Aus der Russenzeit Ostpreussens. Erlebnisse eine Gutsfrau von ... Jaglack, Berlin 1915

Fot. 5. Kalki - widok elewacji parkowej pałacu przed spaleniem w 1914 r. i późniejszą przebudową; za Siegfried S.J., Aus der Russenzeit Ostpreussens. Erlebnisse eine Gutsfrau von... Jaglack, Berlin 1915

Phot. 5. Kałki village - the view of the park elevation of the pałace before burning in 1914 and its Iater reconstruction; by: Siegfried S. J., Aus der Russenzeit Ostpreussens. Erlebnisse eine Gutsfrau von ...Jaglack, Berlin 1915

Fot. 6. Bajory Małe - cerkiew (2000, MW) Phot. 6. Bajory Małe village - the orthodox church (2000, MW)

Etapy kształtowania i cechy charakterystyczne krajobrazu kulturowego okolic jeziora Oświn Przedstawiona wyżej historia osadnictwa badanego terenu oraz katalog głównych e lementów krajobrazu kulturowego (patrz załącznik 6) pozwalają na wyodrębnienie specyficznych cech krajobrazu kulturowego terenu objętego opracowaniem. Jest to rejon, w którym widoczne jest wyraźne uzależnienie osadnictwa w jego rozwoju historycznym od warunków środowiska naturalnego. To właśnie specyficzne cechy środowiska naturalnego, wynikające przede wszystkim z ukształtowania powierzchni interesującego nas obszaru, były cechą determinującą kolejne etapy kształ towania krajobrazu kulturowego tej ziemi. Wykorzystując warunki środowiska, już w pierwszej polowie XIV wieku przeprowadzono przez ten teren granicę administracyjną. Należy przypuszczać, że właśnie dzięki tym warunkom granica ta przetrwała do końca II wojny światowej. Pograniczny charakter był kolejnym czynnikiem warunkującym rozwój osadnictwa na tym obszarze, szczególnie w początkowym jego okresie. Tym samym miał istotne znaczenie w procesie formowania miejscowego krajobrazu kulturowego. Równie ważnym elementem w tym procesie były zapewne formy własności ziemskiej na tym terenie. Także i w tym wypadku wielkość nadań i późniejszych majątków w znacznym stopniu wynikała z lokalnych warunków środowiska. W początkowym etapie osadnictwo miało za zadanie kolonizację terenów puszczańskich. Stąd duże nadania ziemskie, niejednokrotnie liczące ponad 500 ha. Dynamiczny rozwój osadnictwa, jaki możemy zaobserwować od lat 30. X I X wieku, wynikał bezpośrednio z reformy agrarnej, k tó ra


stwarzała możliwość obrotu ziemią i powstawania większych majątków chłopskich. Szlachta jako dotychczasowy monopolista w kwestii posiadania majątków ziemskich zyskała konkurenta i partnera zarazem w postaci majątków uwłaszczonych chłopów. Od tego momentu zwiększyła się liczba podmio tów bezpośrednio zainteresowanych rozwojem osadnictwa.

W oparciu o poczynione wcześniej obserwacje możemy wydzielić kilka wyraźnych etapów kształtowania się krajobrazu kulturowego interesującego nas obszaru.

Początkowy etap to okres od pojawienia się pierwszych grup ludności u schyłku epoki lodowcowej do połowy I tysiąclecia BC. Z tego etapu na opisywanym terenie nie są znane żadne trwałe ślady osadnictwa. Drugi etap, w którym niewielkie grupy ludności, zapewne oparte na strukturze rodowej, zajmowały pod osadnictwo wybrane enklawy, można datować od momentu pojawienia się ludności bałtyjskiej do czasów podboju krzyżackiego. Wtedy powstały najwcześniejsze elementy krajobrazu kulturowego - stanowiska archeologiczne z Czarnego Ostrowa, Zielonego Ostrowa i Bajor Wielkich. Etap ten charakteryzuje podporządkowanie osadnictwa warunkom środowiska naturalnego. Wyraźnie rysuje się zależność ówczesnych struktur osadniczych od bliskości wody. Pod koniec tego etapu, który możemy określić jako współistnienie z naturą, zaczął się kształtować nowy, bardziej ekspansywny sposób prowadzenia akcji osadniczej. Jego świadectwem byłyby pruskie struktury osadnicze lauksy obejmujące tereny dotychczas słabo lub wcale nie zasiedlone. Począwszy od okresu podboju krzyżackiego mamy do czynienia z nowym etapem kształtowania krajobrazu kulturowego terenów objętych niniejszym opracowaniem. O ile w poprzednich etapach głównym elementem warunkującym rozwój osadnictwa były jedynie warunki środowiska naturalnego, to w etapie zapoczątkowanym wprowadzeniem władzy zakonu krzyżackiego doszedł jeszcze jeden ważny element, jakim była granica administracyjna. Etap ten charakteryzował się zagospodarowaniem dotychczas istniejących i pojawieniem się nowych struktur osadniczych. Łączył się z tym rozwój sieci drożnej, zarówno w ramach ruchu lokalnego, jak i o zasięgu ponadlokalnym. Późniejsze próby włączenia tych ziem do sieci połączeń o charakterze interregionalnym (kolej wąskotorowa, Kanał Mazurski) nie przyniosły spodziewanych efektów i obecnie nie mają żadnego znaczenia. Kolejnym etapem kształtowania miejscowego krajobrazu kulturowego był okres dynamicznego rozwoju osadnictwa wywołany wprowadzonymi u progu lat 30. X I X wieku reformami agrarnymi. Pojawienie się nowych wsi i folwarków ugruntowało dotychczasowe struktury osadnicze. Wyraźną cezurą kończącą dotychczas wyodrębnione etapy rozwoju różnych form krajobrazu kulturowego opisywanego regionu jest koniec II wojny światowej. Zapoczątkował on nowy rozdział zarówno w historii tych ziem, jak i w historii tutejszego krajobrazu kulturowego. Ocenę i opisanie tego etapu pozwolę sobie pozostawić nowemu pokoleniu badaczy.

Powyższe obserwacje i ustalenia pozwalają na wyodrębnienie cech charakterystycznych krajobrazu kulturowego terenów położonych wokół rezerwatów Siedem Wysp, Bajory i Kałeckie Błota. Najbardziej istotną cechą jest zależność tego krajobrazu w poszczególnych etapach jego kształtowania od warunków miejscowego środowiska naturalnego. Miało ono decydujący wpływ na charakter osadnictwa i rozwój sieci osadniczej. Charakterystyczne jest ścisłe powiązanie poszczególnych


e lementów krajobrazu kulturowego ze środowiskiem. Początkowo współistniejące z naturą, w późniejszych etapach zaczęły niejako wrastać w pejzaż lasów, podmokłych łąk, jezior, rozlewisk i strumieni. Cechą charakterystyczną jest także trwanie osadnictwa i jego rozwój w oparciu o struktury osadnicze wykształcone jeszcze w okresie pruskim. Nowe osady czy siedliska powstawały na terenach użytkowanych już wcześniej. Stąd na badanym terenie można było zaobserwować dający się wyraźnie wydzielić obszar leśny, który przetrwał przez ponad trzysta lat. Kolonizacja zatem skierowana była nie na zajmowanie nowych terenów, lecz na lepsze wykorzystanie dotychczas posiadanego areału.

Propozycje ochrony krajobrazu Krajobraz kulturowy na terenie objętym opracowaniem powstawał w wyniku wielowiekowego oddziaływania mieszkańców na przyrodę, przekształcania jej w sposób uwzględniający warunki środowiska geograficznego i przyrodniczego. Duży wpływ na jego ukształ towanie miał pograniczny charakter tego obszaru wynikający zresztą z uwarunkowań środowiska. Uwarunkowania historyczne sprawiły, iż zachowały się tam przykłady różnych form krajobrazu 3 3.

Najstarszym typem krajobrazu tego rejonu jest krajobraz naturalny obejmujący przede wszystkim tereny leśne i bagienne. Wskutek działalności człowieka zostały one przekształcone jedynie w niewielkim stopniu poprzez dostosowanie cech krajobrazu pierwotnego do prowadzonej tu gospodarki. Przekształcenia te to na badanym terenie przede wszystkim różnego rodzaju przejawy gospodarki leśnej, jak szkółki, nasadzenia, polany po wyrębach, linie działowe, melioracje, drogi itp. Przykładem takiego typu krajobrazu jest osada leśna Marszałki. Innym, doskonałym wręcz przykładem krajobrazu naturalnego na badanym terenie jest kompleks leśny położony na południe od Kalek, obejmujący część Kałeckich Błot, las wokół dawnej leśniczówki Wilczyny, od drogi do Łęknicy po Kanał Mazurski 3 4 . W czasie prac archiwalnych nad opracowaniem w zbiorach Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie zidentyfikowano niepublikowaną dotąd rękopiśmienną mapę z 1667 roku, obejmującą ten teren 3 5. Dzięki weryfikacji terenowej i porównaniu treści tej mapy ze stanem obecnym możemy stwierdzić, iż granice tego kompleksu, przebieg sieci drożnej i miejsce usytuowania nieistniejącej już leśniczówki Wilczyny pozostały niezmienione przez ponad trzysta lat.

Tematem niniejszego opracowania jest inny typ krajobrazu - krajobraz kulturowy. Większa część badanego obszaru, wyłączając tereny zajęte przez krajobraz typu naturalnego, nosi cechy krajobrazu kulturowego harmonijnego. Jedynymi elementami dysharmonijnymi na tym terenie były budowle inżynieryjne niedokończonego Kanału Mazurskiego oraz linia kolejki wąskotorowej. Jednakże zarówno w przypadku kanału, jak i l ini i kolejowej przecinających obszar objęty opracowaniem ich stan zachowania oraz utrata walorów użytkowych sprawiły, że obecnie obydwa te

3 3 Poszczególne typy krajobrazów zob. Bogdanowski 2000. 3 4 Do 1945 r. ta część lasu należała do dóbr w Drogoszach (d. Dónhofstadt) i nos i ła nazwę Donhostadter

Wald. 3 5 Zob. wyżej, str. 272.


elementy niejednokrotnie harmonijnie komponują się z otoczeniem. Na północ od niedokończonej śluzy w Bajorach Małych kanał biegnący podmokłą doliną upodobnił się do naturalnego cieku, nie użytkowana zaś od blisko półwiecza linia kolejowa, na kilku odcinkach wykorzystywana obecnie jako droga gruntowa, jest już w wielu miejscach trudna do zaobserwowania w terenie.

Z poczynionych obserwacji wynika, iż na terenie objętym opracowaniem mamy do czynienia z reliktami krajobrazu rolniczego swoimi początkami sięgającego średniowiecza. Pierwotne podziały pól na skutek zmian własnościowych w późniejszych epokach, szczególnie zaś po 1945 roku uległy zatarciu, jednak do dnia dzisiejszego osadnictwo na tym obszarze tworzy wydzielone naturalnie enklawy. Powstały one poprzez zwiększanie terenów zajętych pod gospodarkę rolną kosztem otaczających obszarów leśnych.

Krajobraz kulturowy opisywanego terenu w dużym stopniu zachował pozostałości historycznych zmian, kolejnych etapów jego kształtowania. Te ślady ewolucji od krajobrazu pierwotnego, poprzez naturalny, do widocznych dzisiaj elementów krajobrazu kulturowego stanowią o dużych walorach poznawczych i edukacyjnych tego obszaru. Ze względu na zachowane walory krajobrazu kulturowego najbardziej korzystną formą ochrony tego terenu byłaby forma parku krajobrazowego lub krajobrazowo-kulturowego, na którego terenie ochronie podlegałyby zarówno wartości przyrodnicze z rezerwatami Siedem Wysp, Bajory i Kałeckie Błota, jak i wartości kulturowe. Wskazane byłoby także utworzenie stref ochrony i rezerwatów kulturowych do ochrony szczególnie wartościowych elemen tów krajobrazu kulturowego tego terenu.

Elementy krajobrazu kulturowego godne szczególnej uwagi przedstawiono poniżej.

Pierwszym przykładem są dawne folwarki Brzeźnica i Kałki 3 6 - założenia przestrzenne powstałe w wyniku harmonijnego przekształcania pierwotnego krajobrazu rolniczego. Dzisiejszy układ przestrzenny założeń ukształ towany zastał w X I X wieku w oparciu o wcześniejsze, być może jeszcze osiemnastowieczne, założenia przestrzenne Brzeźnicy, będącej wówczas siedzibą rodową rodu von Schlieben i jednym z głównych majątków klucza dóbr tej rodziny. Mamy tu zatem do czynienia z zachowaną niemal w całości, przemyślaną kompozycją przestrzenną wplatającą układy osadnicze w naturalne warunki krajobrazu. Zmiany i przekształcenia tego środowiska dokonane zostały w sposób dostosowany do charakteru miejscowego środowiska geograficznego i przyrodniczego (Knercer 2000: 275-276, r y c i ) . Obecnie ochroną konserwatorską objęte są zespoły palacowo-parkowe. Należałoby zadbać o zaewidencjonowanie wszystkich zachowanych form krajobrazu kulturowego i udostępnienie ich w formie edukacyjnej ścieżki kulturowej. W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego winny znaleźć się szczegółowe zapisy uwzględniające zachowanie ładu przestrzennego, dawnej sieci drożnej, stosowanie cech regionalnych w nowym budownictwie (budynki z cegły czerwonej lub tynkowane, dachy dwuspadowe lub podobne kryte dachówką ceramiczną, stosowanie do celów budowlanych kamienia itp.). W miarę możliwości

Zob. niżej w części katalogowej Brzeźnica pow. Kętrzyn, gm. Srokowo oraz Kątki pow. Węgorzewo, gm. Srokowo.

Krajobraz kulturowy okolic jeziora Oświn 281_

należałoby dokonać rewaloryzacji parków lub przynajmniej oczyszczenia z elementów nie związanych z dawną funkcją tych miejsc (wysypiska śmieci, komórki itp.).

Podobne cechy nosi dawny majątek Nowa Guja 3 7 . Stanowi on doskonały przykład wkomponowania układu osadniczego w miejscowe środowisko. Położony na wyniesieniu terenu rozplanowany został wzdłuż jego kulminacji. Obecny układ przestrzenny z zachowanymi elementami dziewiętnastowiecznymi oparty został na wcześniejszym osiemnastowiecznym układzie z wyraźnie zaakcentowanymi osiami widokowymi z pałacu.

Tak jak w przypadku wcześniej wymienionych Brzeźnicy i Kałek, tak i w Nowej Gui należy objąć ochroną nie tylko pojedyncze budowle pałacu czy zabudowania folwarczne, lecz cały układ przestrzenny.

Położony na wschód od majątku, na niewielkim wzgórzu na skraju lasu, cmentarz żołnierzy niemieckich z I wojny światowej powinien zostać poddany rewaloryzacji. Zachowane w dobrym stanie in situ stalle nagrobne ze sztucznego kamienia pozwalają odtworzyć plan tego założenia.

Tereny zajęte obecnie przez wsie Bajory Wielkie, Bajory Małe, Wyskok 3 8 stanowią kolejny przykład krajobrazu kulturowego harmonijnie kształ towanego z wykorzystaniem miejscowych warunków środowiska geograficznego i przyrodniczego. Zachowały się tam elementy krajobrazu kulturowego średniowiecznego. Pierwotnie było tam pruskie pole osadnicze (lauks) z centralnie usytuowanym grodziskiem o charakterze schronieniowym (refugium) wytyczone w oparciu o warunki miejscowego środowiska. Planowa akcja osadnicza podjęta przez Krzyżaków na początku X V wieku doprowadziła do utworzenia wsi. M i m o załamania się akcji osadniczej, czego świadectwem wydaje się zrezygnowanie z planowanej budowy kościoła, wieś w naturalny sposób rozrastała się, co było przyczyną powstania na jej gruntach sąsiednich Bajor Małych. Kolejnym etapem było formowanie się około połowy X I X wieku samodzielnych siedlisk-przysiółków z odrębnych gospodarstw. Z kilku takich samodzielnych przysiółków powstała w końcu X I X wieku wieś Wyskok.

Ochrona tego terenu powinna polegać na ujęciu w planach miejscowych zagospodarowania przestrzennego zapisów regulujących konieczność stosowania cech regionalnych przy remontach istniejących budynków oraz w nowym budownictwie.

Osada leśna Marszałki 3 9 stanowi doskonały przykład krajobrazu naturalnego, w którym ingerencja człowieka w środowisko nie zdominowała cech charakterystycznych tego środowiska. Zharmonizowana z otoczeniem, znajdująca się w centrum kompleksu leśnego wymienianego już w źródłach z XIII wieku może być doskonałym miejscem na zorganizowanie np. stacji badawczej dla zajmujących się tym terenem, punktu informacyjnego dla turystyki „ekologicznej" lub „kulturowej". Korzystając z doświadczeń innych parków krajobrazowych, można stwierdzić, że miejsce to byłoby idealne do zorganizowania „Zielonej Szkoły" - ośrodka edukacji ekologicznej i kulturowej (por. Pytliński 2000: 75). Dodatkowymi atutami tej osady jest sąsiedztwo Nowej Gui , gdzie do 1945 roku mieszkał i pracował Walter von

3 7 Zob. w części katalogowej Nowa Guja (Mala Guja, Szymanowizna) pow. Giżycko, gm. Węgorzewo. 3 8 Zob. w części katalogowej Bajory Małe pow. Kętrzyn, gm. Srokowo, Bajory Wielkie, pow. Kętrzyn, gm. Sro

kowo oraz Wyskok pow. Kętrzyn, gm. Srokowo. 3 9 Zob. w części katalogowej Marszałki pow. Kętrzyn, gm. Srokowo.


Sanden, ornitolog, autor opracowań i a lbumów m.in. Guja, See der Vdgel, szlak edukacyjny Leśna Ścieżka Dydaktyczna Wyskok zorganizowany przez tutejsze nadleśnictwo Srokowo oraz znajdujące się w pobliżu Kanał Mazurski i relikty umocnień granicznych z czasów krzyżackich. W związku z tym, że właścicielem osady jest nadleśnictwo, należy zadbać, aby został zachowany charakter osady 4 0.

Wały graniczne w lesie w pobliżu Marszałek są bezpośrednim świadectwem pogranicznego charakteru opisywanego obszaru. To właśnie pograniczny charakter tego terenu mial duży wpływ na rozwój i formy osadnictwa. W związku z tym, iż dotychczas znany w literaturze wał stanowi zaledwie fragment całego systemu umocnień granicznych, należy przeprowadzić ich pełną inwentaryzację, a następnie cały teren, na którym występują, wpisać do rejestru zabytków 4 1 . Korzystne byłoby utworzenie na tym obszarze strefy ochrony lub rezerwatu kulturowego oraz ewentualne odlesienie fragmentów umocnień granicznych 4 2. Stwarzałoby to możliwość wytyczenia edukacyjnej trasy kulturowej obejmującej najciekawsze elementy umocnień i wałów granicznych.

Ochroną należy objąć Kanał Mazurski, zarówno niedokończoną budowlę śluzy w Bajorach Małych, jak i sam kanał, będący dzisiaj zabytkiem dawnej inżynierii wodnej. Nie bez znaczenia są też wartości przyrodnicze tego obiektu. Także i w tym wypadku należało by rozważyć możliwość wytyczenia edukacyjnej trasy kulturowej.

Stare cmentarze zachowane na terenie objętym opracowaniem były już inwen-taryzowane. Stąd też w chwili obecnej należy jedynie dbać, aby nie były bardziej dewastowane. Do najciekawszych należą cmentarze: rodowy w Brzeźnicy, wojenne w Kalkach i Nowej Gui oraz pojedyncze i zbiorowe mogiły żołnierskie z I wojny światowej, będące świadectwem ciężkich walk z 9-10 września 1914 roku.

Wymienione wyżej fragmenty krajobrazu kulturowego terenu objętego opracowaniem stwarzają możliwości wykorzystania ich do prowadzenia działalności edukacyjnej i turystyki „łagodnej" dla środowiska, w tym turystyki „kulturowej". Na obszarze tym istnieją już pewne formy wykorzystania jego walorów do cejów rekreacyjnych i edukacyjnych. Do wyspecjalizowanych form edukacji i turystyki zaliczają się: Leśna Ścieżka Edukacyjna oraz Warmińsko-Mazurski Szlak Bociani. Ścieżka wykonana przez nadleśnictwo Srokowo prowadzi z miejsca po dawnej osadzie leśnej Oparczyska przez Kanał Mazurski do Marszałek i dalej poprzez Wyskok i Bajory z powrotem do miejsca wyjścia. Wieś Brzeźnica włączona została do opracowanego przez Północnopodlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków Warmińsko-Mazurskiego Szlaku Bocianiego. Tu znajduje się końcowy (lub początkowy) etap szlaku, który dalej biegnie poprzez wsie Wilczyny i Duje do Żywkowa.

Postulowane utworzenie edukacyjnych tras kulturowych: w Brzeźnicy i Kalkach prezentującej założenia przestrzenne zespołów pałacowo-folwarcznych, w Marszałkach eksponującej zachowane elementy umocnień granicznych z okresu krzy-

W związku ze sprzedażą zabudowań leśniczówki ma ona obecnie (2005) kilku właścicieli i powyższe uwagi straciły na aktualności . Obecnie prace nad inwentaryzacją umocn ień granicznych zapoczątkowane niniejszym opracowaniem kontynuowane są w Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie. Por. warunki ochrony i ekspozycji e l emen tów archeologicznego krajobrazu kulturowego - Kobyliński (2000: 47-48).

Krajobrazkulturowy okolic jeziora Oświn 283

żackiego oraz trasy wzdłuż niedokończonej budowli Kanału Mazurskiego - to tylko część możliwości udostępnienia e lementów krajobrazu kulturowego na opisywanym terenie.

Połączenie ochrony wartości przyrodniczych z ochroną wartości kulturowych obszaru, na którym znajdują się rezerwaty Siedem Wysp, Bajory i Kałeckie Błota, stwarza szansę wypracowania kompleksowego systemu jego ochrony i rewaloryzacji oraz pełniejszego wykorzystania jego walorów. Taki kompleksowy system ochrony może stanowić także znaczący wkład w rozwój lokalnej społeczności.

434 Bibliografia przyrodnicza

Wilkońska H . 1975. Zróżnicowanie tempa wzrostu płoci (Rutilus rutilus L.) w jeziorach Polski na tle warunków środowiska. Roczn. Nauk Roln., H , ser. 97: 7-30.

Wiśniewski R.J. 1995. Rola zasilania wewnęt rznego w eutrofizacji zbiorników zaporowych W: M . Zalewski (red.) Procesy biologiczne w ochronie i rekultywacji nizinnych zbiorników zaporowych. PIOŚ, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Łódź, s. 61-70.

Wiśniewski R.J., Dusoge K. 1983. Ecological characteristics of lakes in north-eastern Poland versus their trophic gradient IX. The macrobenthos of 44 lakes. Ekol. Pol., 31: 429-457.

Wołk K. 1984. Zmiany ornitofauny lęgowej towarzyszące sukcesji roślinności nad rezerwatowym jeziorem Oświn, po zaprzestaniu wypasu. Parki Nar. Rez. Przyr., 5, 2: 45-60.

Wołk K. 1987. Zespół lęgowych ptaków nadbrzeżnej strefy rezerwatowego jeziora Oświn. Parki Nar. Rez. Przyr., 8, 1: 87-96.

Wołk K. 1993. Założenia gospodarki w otulinie rezerwatu „Siedem Wysp". Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (msc).

Wołk K., Lewartowski Z . 1980. Ptaki rezerwatu „Jezioro Oświn" - gatunkowa i przestrzenna struktura zespołów, liczebność, zagęszczenie, zasady ochrony i zagospodarowania. Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa (msc).

Wróbel J., Królikowska J. 1999. Stan roślinności wodnej płytkiego, eutroficznego jeziora Oświn 5 lat po spiętrzeniu. W: Radwan S. i Kornijów R. (red.) Problemy aktywnej ochrony ekosys temów wodnych i torfowiskowych w Polskich Parkach Narodowych. Lublin, s. 235-242.

Zając A . , Zając M . 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 715 ss.

Zarzycki K. , Wojewoda W., Heinrich Z . (red.) 1992. Lista roślin zagrożonych w Polsce. Instytut Botaniki im. Wł. Szafera P A N , Kraków, 98 ss.

Zawisza J. 1953. Wzrost ryb w jeziorze Tajty. Roczn. Nauk Roln., H , 63: 221-257. Zawisza J. 1961. Wzrost ryb w jeziorach okolic Węgorzewa. Rocz. Nauk Roln., ser. B, 77, 2:

631-748. ZawiszaJ., Antosiak B. 1961a. Tempo wzrostu karasia (Carasius carasius L.) w jeziorach oko

lic Węgorzewa. Roczn. Nauk Roln., ser. B, 77, 2: 527-548. ZawiszaJ. , Antosiak B. 1961b. Wzrost lina (Tinca tinca L.) w jeziorach okolic Węgorzewa.

Rocz. Nauk Roln., ser. B, 77, 2: 493-526. ZawiszaJ., Żuromska H . 1961. Wzrost wzdręgi (Scardinius erythrophtalmus L.) w jeziorach

okolic Węgorzewa. Roczn. Nauk Roln., ser. B, 77, 2: 399-454. Zdanowski B. 1974. Związki między produkcją pierwotną a eutrofizacja. Praca doktorska.

Instytut Rybactwa Śródlądowego, Olsztyn, 90 ss. (msc). Żuromska H . 1961. Wzrost okonia (Perca flwiadlis L.) w jeziorach okolic Węgorzewa. Roczn.

Nauk Roln., ser. B, 77, 2: 603-639. Żurowski W. 1988. Stan i propozycje regulacji liczebności populacji bobra w woj. olsztyń

skim. Ekspertyza dla Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie (msc).

Bibliografia kulturowa C u l t u r a l b ib l iography

S k r ó t y b ib l iograf iczne

red. - wydawca p. - pagina/paginae - strona, strony s.a. - sine anno - bez roku wydania s.au. - sine auctor - bez autora s.l.a. - sine loco, anno - bez miejsca i roku wydania s.p. - sine pagina - bez paginacji

A D A - Archiwum Działu Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie A M - Altpreussische Monatschrift A M W K - Archiwum Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie A W K Z - Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków DIE O D E R - Horoszko S., Muller B., Schmook R. [red.], Die Oder ais Kulturlandschaft. Ober

Geschichte und Alltag in der deutsch-polnischen Grenzregion. Odra jako krajobraz kulturowy. Historia i codzienność na polsko-niemieckim pograniczu, s.l.a. (Szczecin 1997 ?)

Historia Pomorza I/I - Labuda G. [red.], Historia Pomorza. 1.1 do roku 1466, cz. I, Poznań 1972

Handbuch 1929 - Parey's Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche. Band Ostpre-ussen. Berlin

Kętrzyn 1978 - Wakar A . i in. , Kętrzyn. Z dziejów miasta i okolic. Olsztyn 1978 K H - Kwartalnik Historyczny K M W - Komunikaty Mazursko-Warmińskie Kreis Rastenburg- Grenz R. [red.], Der Kreis Rastenburg. Ein ostpreuftisches Dokumentar-

werk. Marburg/Lahn 1976. Lexikon 1898 - Gemeindelexikon fur die Provinz OstpreuBen, auf Grund der Materialien

der Volkszahlung vom 2. Dezember 1895 und anderer amtlicher Qellen bearbeitet vom Kóniglichen Statistischen Bureau. Berlin 1898

M S i W - Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne Ostpr.F. - Ostpreussische Folianten. W: Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz,

Berlin-Dahlem - tu cyt. za odpisem Waltera Luckenbacha w: A M W K , zespół „Spuścizna W. Luckenbacha"

Pałace -Jackiewicz-Garniec M . , Garniec M . , Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich. Dobra utracone czy ocalone. Olsztyn 1999 (wyd. 2)

PB - Sitzungsberichte der Altertumsgesselschaft Prussia. Kónigsberg R H b - Rastenburger "Heimatblatter" fur Heimatpflege und Geschichtskunde (do nr 1,

9.01.1921 pod tytułem Unsere Heimat) Schlachtfelder - Wehrkreiskommando I [red.], Schlachtfelder in OstpreuBen. Kónigsberg

s.a. Ustawa - Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury, Dz. U . z 1999 r. nr 98,

poz. 1150 (tekst jednolity)

Augusiewicz S. 1999. Działania militarne w Prusach Książęcych w latach 1656-1657. Olsztyn.

Baryła T. [red.] 1996. Okręg Mazurski w raportach Jakuba Prawina. Wybór dokumentów. 1945 rok. Olsztyn.

436 Bibliografia kulturowa

Beckherrn C. 1895. Ueber die Benennungen der ostpreussischen "Burgwalle" und die P i l l -berge im Samlande. A M , 32, 5/6, p. 353-410.

Białuński G . 1996. Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od X I V do początku XVIII wieku - starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie. Olsztyn.

Biolik M . 1987. Hydronimia dorzecza Pregoly z terenu Polski. Olsztyn. Bitner-Wróblewska A. , Piotrowski A . 1990. Wały podłużne w okolicach Biskupca w woj.

olsztyńskim. Przyczynek do pochodzenia i chronologii tego typu obiektów na obszarze południowej Warmii . K M W , nr 1/4, p. 133-140.

Bogdanowski J. 1998. Ochrona zabytkowego krajobrazu kulturowego od województwa do gminy. Krajobrazy, 18 (30), p. 11-12.

Bogdanowski J. 2000. Czytanie krajobrazu. Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego, 1, p. 7-18.

Bożek G. [red.] 1993. Karta kulturowa rzeki. Referaty wygłoszone na sympozjum w Rudach 4-5 listopada 1992. Katowice.

Claer s.a. Gerdauen, XI . und I. Res. = Korps. Vom 8. bis 10. September 1914. W: Schlachtfelder, p. 115-117.

Crome H . 1937a. Kartę und Verzeichnis der vor- und friihgeschichtlichen Wehranlage in Ostpreussen. Altpreussen, 2, 3, p. 97-125.

Crome H . 1937b. Die Langswalle in Ostpreussen. Mannus, 29, p. 69-90. Crome H . 1939. Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussen. 3, PB, 33, p. 263-289. Crome J. 1928. Ausgrabungen und Besichtigungen imjahre 1928. PB, 26, p. 375-385. Dąbrowski J. 1997. Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce. Białystok [ = Prace Biało

stockiego Towarzystwa Naukowego 36]. Dehnen M . 1976. Die militarischen Vorgange und die Kriegsgraber des 1. Weltkrieges im

Kreise Rastenburg nach... W: Kreis Rastenburg, p. 104-107. Długokęcki W., Kowalczyk E. 2003. Nieznane opisy granicy mazowiecko-krzyżackiej. Cz . 1:

Granice komornictwa działdowskiego i nidzickiego. K H 110, 1, p. 29-50. Długokęcki W., Kowalczyk E. 2003. Nieznane opisy granicy mazowiecko-krzyżackiej. Cz . 2:

Granice komturstwa bałgijskiego (prokuratorstwo piskie i ełckie). K H 111, 1, p. 5-37. Engel C , La Baume W. 1937. Kulturen und V61ker der friihzeit im PreuBenlande [Erlau-

terungen zum Atlas der ost= und westpreuBischen Landesgeschichte. T. I. Kónigsberg. Engel R. 1894. Die mittelalterlichen Siegel des Thorner Rathsarchivs, mit besonderer Be-

riicksichtigung des Ordenslandes. Thorn, 1, Ordensbeamte und Stadte, Mitteilungen des Copernicus-Vereins fur Wissenschaft und Kunst zu Thorn, 9.

Freiwald H . 1967. von Schlieben Dietrich. W: Krollmann Ch. , Forstreuer K. , Gause F. [red.]. AltpreuBische Biographie. T. II, Marburg/Lahn, p. 615.

Gałązka J. s.a. Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie suwalskim. Informator turystyczny. Suwałki.

Gause F. 1935. Neue Ortsnamen in OstpreuBen seit 1800. Kónigsberg [=Sonderschriften des Vereins fur Familienforschung in Ost- und Westpreussen e.V nr 53].

Goldbeck J.F. 1785. Vollstandige Topographie des Kónigreichs PreuBen. Erster Teil. Topo-graphie von OstpreuBen. Kónigsberg und Leipzig [= Sonderschriften des Vereins fur Familienforschung in Ost- und Westpreussen e.V, 7, Hamburg 1990].

Grenz R. 1976. Der Kreis Rastenburg in den ersten Monaten des 1. Weltkrieges im Spiegel der ostpreuBischen Tagespresse. W: Kreis Rastenburg, p. 94-104.

Grigat F. 1927. Aus Grauer Vorzeit. Prahistorisches aus dem Mauerseegebiet. Langensalza (=Reichwaldt R [red.], Heimatforschung aus OstpreuBens Mauerseegebiet I).

Górski K. 1967. Barciany i okolica do połowy X V wieku. W: Górski K., Arszyński M . , Barciany. Dzieje zamku i ziemi do połowy X V wieku. Olsztyn, p. 5-31 (= Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „Pojezierze", Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego, Rozprawy i Materiały Nr 14).

Bibliografia kulturowa 437

Hoffmann M J . 1999. Źródła do kultury i osadnictwa południowo-wschodnie j strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e. Olsztyn.

Hubner M . 1994. Das Herz PreuBens. Das Bartnerland im Rahmen der preuBisch-deutschen Geschichte von Anfangen bis zur Gegenwart. OberschleiBheim [=Ost- und Westp-reuBische Geschichtsąuellen 1].

Janczik B. 1986. Die Extrakte der Protokolle uber den GeneralhufenschoB in den Amtern des landatlichen Kreises Seehesten Teil 2. Amter Angerburg. Lótzen und Neuhof. Al t preuBische Geschlechterkunde. Neue Folgę 16: 223-266.

Jaskanis J. 1977. Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu rzymskiego. Materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym. M S i W 6, p. 239-349.

Jóźwiak S. 2001. Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228-1410. Rozwój - Przekształcenia - Kompetencje. Toruń.

Kasiske K. 1934. Die Siedlungstatigkeitdes Deutschen Ordens im óstl ichen Preussen bis zum Jahre 1410. Kónigsberg [ = Einzelschriften der Historischen Komission fur ost- und westpreuBische Landesforschung, 5].

Kemke H . 1906. Katalog des Prussia-Museums zu Kónigsberg i . Pr. Teil I. Steinzeit, Bronze-zeit, Eisenzeit I (Latenezeit). Kónigsberg.

Kętrzyński W. 1882. O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich. Lwów. Klebs R. 1895. Ueber das Vorkommen nutzbarer Gesteins- u. Erdarten im Gebiet des masu-

rischen Schiffahrtskanals. Kónigsberg. Knercer W. 1995. Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie olsztyń

skim. Warszawa [ = Katalogi Problemowe Zabytkowych Cmentarzy w Polsce, Cmentarze I wojny światowej, I].

Knercer W. 2000. Losy założeń pałacowo-parkowych i dworsko-parkowych na terenie wojewódz twa olsztyńskiego. W: Mazur Z . [red.] Wspólne dziedzictwo? Ze s tudiów nad stosunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Poznań, p. 267-285.

Knercer W , Liżewskal . 1998a. Ewidencja parku w Brzeźnicy. Olsztyn (maszynopis A W K Z ) . Knerce rW, Liżewskal . 1998b. Ewidencja parku w Kalkach. Olsztyn (maszynopis A W K Z ) . Kobyliński Z . 2000. Ochrona krajobrazu archeologicznego. Krajobrazy Dziedzictwa Naro

dowego, 2, p. 45-53. Kopp J. 1913. Beitrage zur Chronik des ostpreuBischen Grundbesitzes I. Regierungsbezirk

Gumbinnen und Kreis Memel. Kónigsberg. Korowaj T. 1999a. Cmentarze gm. Srokowo. I. Zycie Kętrzyna (nr 14 [320]) 7.04, p. 12. Korowaj T. 1999b. Cmentarze gm. Srokowo. II. Zycie Kętrzyna (nr 15 [321]) 14.04, p. 12. Korowaj T. 1999c. Cmentarze gm. Srokowo. III. Zycie Kętrzyna (nr 16 [322]) 21.04, p. 12. Korowaj T..1999d. Cmentarze gm. Srokowo. IV. Życie Kętrzyna (nr 17 [323]) 28.04, p. 12. Korowaj T. 1999e. Cmentarze gm. Srokowo. V. Życie Kętrzyna (nr 18 [324]) 5.05, p. 12. Korowaj T. 1999f. Cmentarze gm. Srokowo. VI . Życie Kętrzyna (nr 19 [325]) 12.05, p. 12. Kowalczyk E. 1998a. Powracający temat: wały podłużne pogranicza mazowiecko-pruskiego

(opracowanie ws tępne) . Swiatowit, 41, B, p. 497-508. Kowalczyk E. 1998b. Wał graniczny. Ze s tudiów nad pograniczem mazowiecko-krzyżackim

(opracowanie ws tępne) . Swiatowit, 41, B, p. 509-518. Kowalczyk E. 2003. Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej (między Drwęcą a Pisą). War

szawa. Kozłowski S.K. 1970. Ślady najdawniejszych grup ludzkich (paleolit i mezolit) w północ

no-wschodniej Polsce i na terenach sąsiednich. K M W , 1, p. 3-10 Labuda G. 1972. Ustrój terytorialny Prus i Jaćwięży. W: Historia Pomorza I/I, p. 280-284. Labuda G. 1986. Prusy rodzime. W: Biskup M . , Labuda G. Dzieje Zakonu Krzyżackiego w

Prusach. Gdańsk, p. 31-95.


Lorek C.E .L . 1983. Landschlósser und Gutshauser in Ost- und WestpreuBen. Frankfurt [5. red.].

Luckenbach W. s.a. Vorgeschichte (rękopis w zbiorach A M W K ) . Łach W.B. 1997. System obronny Prus Wschodnich (do 1935 roku). Olsztyn. Łach W.B. 1998. Przygotowania Prus Wschodnich do obrony w roku 1944. W: Wróblewski

W. [red.], Działania militarne w Prusach Wschodnich, Warszawa, p. 316-324. Łach W.B., Wyszczelski L. 1998. Mili tarna rola Prus Wschodnich w latach 1918-1939. W:

Wróblewski W. [red.], Działania militarne w Prusach Wschodnich. Warszawa, p. 267-308.

Łowmiański H . 1989a. Prusy pogańskie. W: idem, Prusy - Litwa - Krzyżacy. Warszawa, p. 37-96.

Łowmiański H . 1989b. Stosunki polsko-pruskie za pierwszych Piastów. W: idem, P r u s y - L i twa - Krzyżacy. Warszawa, p. 97-124.

Łowmiański H . 1989c. Agresja zakonu krzyżackiego na Litwę w wiekach XI I -XV. W: idem, Prusy - Litwa - Krzyżacy. Warszawa, p. 179-226.

Meinhold R. 1931. Ein Besuch der Marschallsheide. RHb, 4, 12.09.1931, p. 13-14. Michałowski A . 1996. Zabytkowy krajobraz. Krajobrazy, 12 (24), p. 9-10. Miśkiewicz B. 1970. Przesieka. W: Słownik starożytności słowiańskich. T. 4 ,1 , p. 389-390. Nowakowski W. 1991. Kulturowy krąg zachodniobałtyjski w okresie wpływów rzymskich.

Kwestia definicji i podziałów wewnętrznych. W: Archeologia bałtyjska. Materiały z konferencji. Olsztyn, 24-25 kwietnia 1988 roku, Olsztyn, p. 42-66.

Nowakowski W. 1995. O d Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego. Barbaricum 4.

Nowakowski W. 1998. Die Fundę der rómischen Keiserzeit und der Vólkerwanderungszei t in Masuren. Berlin (=Museum fur Vor- und Frtihgeschichte, Bestandskataloge. T. 6).

Odyniec W. 1990. Chełmiński system miar i chełmińska stopa mennicza w rozwoju historycznym. W: Zdrójkowski Z . [red.], Studia Culmensia Historico-Juridica czyli Księga Pamiątkowa 750-lecia Prawa Chełmińskiego. T. 1. Toruń, p. 393-408.

Okulicz J. 1973 Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VI w. n.e. Wrocław-War-szawa-Kraków-Gdańsk .

Okulicz J. 1981. Osadnictwo ziem pruskich od czasów najdawniejszych do XIII wieku. W: Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. T. 1. Olsztyn, p. 8-60.

Oracki T. 1988. Słownik biograficzny Warmii , Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy X V do końca XVIII wieku. T. 2. L - Z , Olsztyn.

Piątkowski A . 1996. Kolej wschodnia w latach 1842-1880. Z dziejów transportu kolejowego na Pomorzu Wschodnim. Olsztyn.

Plickert s.a. - X X . A . = K. [Armeekorps] 8. bis 10. September 1914. W: Schlachtfelder, p. 112-114.

Podwińska Z . 1971. Zmiany form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wcześniejszym średniowieczu. Źreb, wieś, opole. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk .

Pollakówna M . 1953. Osadnictwo Warmii w okresie krzyżackim. Poznań [ = Prace Instytutu Zachodniego 17].

Pollakówna M . 1958. Zanik ludności pruskiej. W: Labuda G. [red.]. Szkice z dziejów Pomorza. T. 1. Pomorze średniowieczne. Warszawa, p. 160-207.

Pospiszylowa A . 1990. Toponimia południowej Warmii . Nazwy terenowe. Olsztyn [=Wyż-sza Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, Studia i Materiały 24, Filologia polska].

Powierski J. 2001. Prusowie, Mazowsze i sprowadzenie Krzyżaków do Polski. T. II, 1, Ma l bork.

Powierski J. 2003. Prusowie, Mazowsze i sprowadzenie Krzyżaków do Polski. T. II, 2, Ma l bork.

Bibliografia kulturowa 439

Przewoźna K. 1974. Struktura i rozwój zasiedlenia południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej u schyłku starożytności. Warszawa-Poznań [=Poznańsk ie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Historii i Nauk Społecznych, Prace Komisji Archeologicznej 8,1].

PtakJ. 1997. Wojskowość średniowiecznej Warmii. Olsztyn. Pulinowa M . Z . 2000. O harmonijne łączenie edukacji przyrodniczej i kulturowej w parkach

narodowych. Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego, 3, p. 41-46. Pytliński S. 2000. Edukacja ekologiczna. Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego, 3, p. 74-78. Rousselle M . 1929. Das Siedlungswerk des Deutschen Ordens im Lande Gerdauen. Altpre-

uBische Forschungen 6, 2, p. 220-256. s.au. 1930. Die Schlacht bei Drengfurt. RHb, nr 2, p. 5-6. Sahm W. 1905. Geschichte der Pest in Ostpreussen. Leipzig. Schlott A . 1848. Topographisch=statistische Uebersicht des Regierungs = Bezirks Kónig

sberg. Tilsit . Schliitter O. 1921. Wald, Sumpf und Siedlungsland in Altpreussen vor der Ordenszeit.

Halle. Schmalz H . 1934. Die Industrialisierung OstpreuBens ais Schicksalsfrage fiir den gesamt-

deutschen und osteuropaischen Raum. Berlin [=Schriften fiir neues Bauerntum. 53]. Schnayder E. 1997. Dwie nieznane a związane z dawnymi Prusami Wschodnimi mapy z Ar

chiwum Wojennego w Sztokholmie. W: Grabowski R, Ostrowski J. [red.], Ziemie dawnych Prus Wschodnich w kartografii. Olsztyn [= Z dziejów kartografii T. 8], p. 93-102.

Siegfried S.J. 1915. Aus der Russenzeit Ostpreussens. Erlebnisse eine Gutsfrau von... Jag-lack. Berlin.

Sienkiewicz W. 1989. „Trakty", „okręgi", „koła", „pola", „rody", „okolice" jako jednostki te-rytorialno-osadnicze w Wielk im Księstwie Litewskim w XVII wieku. Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica, 3, p. 233-262.

Srokowski S. 1930. Jeziora i moczary Prus Wschodnich. Warszawa. Stańczyk H . 1998. Prusy wschodnie jako baza wojny przeciwko ZSRR. W: Wróblewski W.

[red.], Działania militarne w Prusach Wschodnich. Warszawa, p. 311-316. Sulgostowska Z . 1989. Prahistoria międzyrzecza Wisły, Niemna i Dniestru u schyłku plej

stocenu. Warszawa. Szeliga J. 1997. Rękopiśmienne mapy Prus Książęcych Józefa Naronowicza-Narońskiego z

drugiej połowy XVII wieku. Warszawa [= Studia i Materiały z Historii Kartografii, 15]. Szeliga J. 2004. Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Pru

sach w XVII i XVIII wieku. Warszawa [= Zabytki Polskiej Kartografii, 8]. Szulist W. 1972. Ważniejsze lądowe szlaki handlowo-komunikacyjne Warmii i Mazur w

X V I - X V I I I wieku. K M W , 2-3, p. 297-318. Toeppen M . 1995. Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej. Olsztyn. Uppenborn W. 1976. Das Landgestiit Rastenburg. W: Kreis Rastenburg, p. 325-334. Voigt J. 1827. Geschichte Preussens, von den altesten Zeiten bis zum Untergange der Herr-

schaft des Deutschen Ordens. T. 1. Kónigsberg. Voigt J. 1839. Geschichte Preussens, von den altesten Zeiten bis zum Untergange der Herr-

schaft des Deutschen Ordens. T. 9. Kónigsberg. Wachowiak B. 1978. Początki uwłaszczenia chłopów w dobrach szlacheckich Prus Wschod

nich. K M W , 2, p. 241-254. Wachowiak B. 1998. Z dziejów uwłaszczenia i modernizacji gospodarki Prus w pierwszej

połowie X I X wieku. Olsztyn. Wakar A . , Wilamowski B. [red.] 1968. Węgorzewo. Z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn. Wald S.G. 1820. Topographische Uebersicht des Verwaltungs - Bezirks der Kóniglichen Pre-

ussischen Regierung zu Kónigsberg in Preussen. Kónigsberg = [Sonderschriften des Ve-reins fur Familienforschung in Ost- und Westpreussen e. V , 23, Hamburg 1979].

Weber L. 1876. Uber die Grenzen von Barten. A M 13, p. 222-226.


Weber L. 1878. Preussen vor 500 Jahren in culturhistorischer, statistischer und militari-scher Beziehung nebst Special-Geographie von... Danzig.

Weise E. 1967. von Schlieben Georg. W: Krollmann Ch . , Forstreuer K. , Gause F. [red.]. A l t -preuBische Biographie. T. II, Marburg/Lahn, p. 615-616.

Wróblewski W. 1998. „Smok" z Czarnego Lasu. Ozdoba skandynawska znaleziona na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Szestnie, stanowisko III, woj. olsztyńskie. Swiatowit 41, B, p. 519-530.

Wyczółkowski M. Krajobraz kulturowy okolic jeziora Oświn [with abstract in english]

Documents

Transcript of Wyczółkowski M. Krajobraz kulturowy okolic jeziora Oświn [with abstract in english]