Jezioro Oświn i okolice Monografia przyrodniczo-kulturowa

Oświn lake and its surroundings Natural and cultural monograph

Ęff> Institute for Ornithology Polish Academy of Sciences

J2. A L T E R R A landbouw, natuurbehee G R E E N W O R L D R E S E A R C H en V l S S e n j

Oświn lake and its surroundings Natural and cultural monograph

Editors: Maciej Gromadzki

Rajmund Jan Wiśniewski

This project was founded by the Dutch Ministry of Agriculture, Naturę and Food Ojuality and the Dutch Ministry of Foreign Affairs in the framework of the Program International Naturę

Management (PIN-MATRA)

Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań 2005

Zakład Ornitologii Polskiej Akademii Nauk

A A L T E R R A landbouw, natuurb

G R E E N W O R L D R E S E A R C H en viSSeHj

Jezioro Oświn i okolice Monografia przyrodniczo-kulturowa

Redaktorzy: Maciej Gromadzki

Rajmund Jan Wiśniewski

Program był prowadzony przy wykorzystaniu funduszy przy­znanych przez Ministerstwo Rolnictwa, Przyrody i Jakości Po­żywienia Królestwa Holandii oraz Ministerstwo Spraw Zagra­nicznych Królestwa Holandii ze środków Międzynarodowego

Programu Ochrony Przyrody (PIN-MATRA)

Bogucki Wydawnictwo Naukowe Poznań 2005

394 Maria Mellin, Iwona Mirowska-Ibron

Szacunkowa N r sta­

nowiska Site No .

Lokalizacja Localization

Opis Description

liczba osobn ików

Size of family

Uwagi Addit ional remarks

70 bezimienny ciek uchodzący do Rosji, Dol inki

żeremie petna rodzina

wiosną 2000 bez rezultatu prowadzono odłowy obok rolnika Tabaki; żeremie sukcesywnie niszczone przez rolnika; bobry przeniosły się do lasu, 200 m od starego stanowiska; bobry obserwowane w dzień; 1998 znaleziony martwy bóbr prawdopodobnie zagryziony przez psa; u podstawy magazyn 3 x 4 m

78 jeziorko bezodpływowe, Zielone Bajory

żeremie pe łna rodzina

dużo ściętych drzew sukcesywnie zabieranych przez leśników

79 rzeka Rawda nory i tamy

pełna rodzina

ślady intensywnego żerowania

Załącznik 6 Elementy krajobrazu kulturowego okolic jeziora Oświn - katalog

Appendix 6

Elements of cultural landscape of Oświn lake vicinity - the catalogue

Mariusz Wyczółkowski

1. Ado l fowo (Goszczewo), pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. AdolfshofKr. Gerdauen). Folwark należący do majątku Brzeźnica . Pod koniec XVIII w. był tam tylko 1 dom 1

(Goldbeck 1785: 4). Około 1820 r. zanotowano tam już dwa domy z 14 mieszkań­cami (Wald 1820: 127). Do połowy wieku XIX liczba mieszkańców wzrosła do 32 (Schlott 1848: 74). Od 14.04.1897 r. podlegał pod majątek w Ka lkach (Gause 1935: 106, Lexikon 1898: 399).

2. Bajorki, pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Bajohrenthal Kr. Gerdauen). Siedlisko będące częścią wsi Bajory Małe (Lexikon 1898: 402). Założone 20.04.1846 r. (Gause 1935: 29). Około połowy X I X w. zanotowano tu 2 domy mieszkalne z 31 mieszkańcami (Schlott 1848: 74). W latach 20. X X w. mieszkał tu Fritz Langanke, właściciel 121 ha w Bajorach Małych (Handbuch: 236).

3. Bajory Gaj, pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Neu Bajohren Kr. Gerdauen). Siedlisko będące częścią wsi Bajory W i e l k i e (Lexikon 1898: 402). Powstało 26.03.1833 r. w wyniku podziału Bajor W i e l k i c h (Gause 1935: 84). Około połowy X I X w. były tu 2 domy mieszkalne z 25 mieszkańcami (Schlott 1848: 74). 3.1. Cmentarz wiejski . Położony na wzniesieniu na skraju lasu, na północ od za­budowań wsi, około 50 m od skrzyżowania dróg do granicy państwa i do wsi W y ­skok. Zniszczony. Założony na planie prostokąta z granicami obsadzonymi lipami i dębami. Pozostałości zniszczonych nagrobków i podstawy krzyży. Zniszczony krzyż ż e l i w n y - J o h a n n Friedrich Weidner (1790-1865) (Korowaj 1999d).

4. Bajory Małe , pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Klein Bajohren Kr. Gerdauen). Wieś chłopska na prawie chełmińskim. Powstała prawdopodobnie jako część pobliskiej wsi Bajory Wie lk i e . Na początku XVIII w. musiała zamieszkiwać ją niewielka po­pulacja, skoro w czasie epidemii dżumy w 1710 r. zmarło tam 50 osób, podczas gdy w Bajorach Wielkich - 200 (Sahm 1905: 168). Pod koniec XVIII w. zanotowano tam 20 domów (Goldbeck 1785: 12). Około 1820 r. liczba ta wzrosła do 21 domów zamieszkiwanych przez 106 osób (Wald 1820: 128). Około 30 lat później wylicza się tam już tylko 16 domów ze 148 mieszkańcami (Schlott 1848: 74). Przyczyniło się do tego utworzenie w dniu 20.04.1846 r. na gruntach wsi 3 samodzielnych

Źródła statystyczne sporządzane do połowy X I X w. jak Goldbeck (1785) i Wald (1820) posługiwały się w oryginale s formułowaniem „dym" (Feuerstelle) na oznaczenie budowli mieszkalnej, od której ptacito się podatek.

396 Mariusz Wyczółkowski

przysiółków: d. Bajohrenwalde Kr. Gerdauen, d. Grim Bajohren Kr. Gerdauen oraz Ba-jorki (Gause 1935: 29, 52). Wydzielone wtedy na obszarze wsi 4 samodzielne sie­dliska - przysiółki wymieniane były pod koniec X I X w. Były to 3 przysiółki, z któ­rych powstała wieś Wyskok: d. Bajohrenwalde Kr. Gerdauen (Lexikon 1898: 402, Schlott 1848: 74); d. Griin Bajohren Kr. Gerdauen - w zaniku po 1861 r. (Gause 1935: 52, Schlott 1848: 74); Mazurkowo (Lexikon 1898: 430) oraz przysiółek Bajorki (Lexikon 1898: 402, Schlott 1848: 74). Pod koniec X I X w. na obszarze wsi zaj­mującym 736,4 ha oprócz wspomnianych już 4 przysiółków zanotowano 7 domów mieszkalnych. Ogółem było tam 35 gospodarstw domowych powyżej 2 osób co przy ogólnej liczbie 176 mieszkańców 2 daje średnio 5 osób na jedno gospodarstwo domowe (Lexikon 1898: 66-67). W pod koniec lat 20. X X w. zanotowano tu 4 wię­ksze gospodarstwa należące do Hermanna Biischa (101 ha), Fritza Langankego mieszkającego w Bajorkach (121 ha), Fritza Platza (83 ha) oraz Franza S i i l k (80 ha) (Handbuch: 236). 4.1. Grodzisko wczesnośredn iowieczne na wschód od miejscowości (Fot. 1) (ADA, Crome 1937a: 105). Obiektu tego nie pokazano na mapie przedstawionej na ryc. 1 za względu na brak danych pozwalających na dokładną jego lokalizację. 4.2. Osada pradziejowa lub średniowieczna w pobliżu miejscowości (Crome 1939: 273). Obiektu tego nie pokazano na mapie przedstawionej na ryc. 1 za względu na brak danych pozwalających na dokładną jego lokalizację. 4.3. Cmentarz wiejski. Położony na niewielkim wzniesieniu w południo­wo-wschodnim krańcu wsi, po północnej stronie drogi do Marszałek. Zachowane kwatery rodzinne z pozostałościami żeliwnych ogrodzeń oraz kilkanaście nieroz­poznanych grobów. Kwatera rodziny Schwarz, groby małżeństwa Langanke: Dawi­da (1778-1857) i Anny Charlotty (1774-1850), groby małżeństwa Hollstein: Got-tlieba (1812-1872) i Wilhelminy z domu Gerhardt (1815-1874) (Korowaj 1999d). Na cmentarzu wiejskim znajdowała się pojedyncza mogiła żołnierza armii nie­mieckiej poległego 10.09.1914 r. Obecnie nie zachowana (Knercer 1995: 34, Koro­waj 1999d). 4.4. N iedokończona śluza na Kanale Mazurskim znajdująca się na południe od wsi (Fot. 1 i 2). Jak się wydaje, miała ona za zadanie wyrównanie różnicy około 10-12 m wysokości poziomu wody pomiędzy częścią kanału od strony jez. Ry-dzówka a odcinkiem leżącym na płn. od śluzy.

5. Bajory Wielkie pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Grofi Bajohren Kr. Gerdauen). Pierwotna nazwa Blankenfelde. Wieś chłopska na prawie chełmińskim. Akt lokacyj­ny na 60 włók z powinnością wystawiania 2 służb rycerskich i 15 latami wolnizny wystawiony 10 czerwca 1400 r. przez marszałka zakonu Wernera von Thetingena (Kasiske 1934: 128, Rousselle 1929: 247). Lokatorami było siedmioro dzieci Wi t -teganda. W akcie lokacyjnym wydzielono 4 włóki na potrzeby kościoła, który jed­nak prawdopodobnie nigdy nie powstał . Być może doszło do sprzedaży majątku, skoro nie jest on wymieniony w 1437 r. w księdze czynszów. Pojawił się tam jed­nak majątek zajmujący także 60 włók z obowiązkiem 2 służb rycerskich, którego właścicielem był niejaki Mateusz Bayer. Prawdopodobnie w rękach rodziny pierw-

80 mężczyzn i 96 kobiet.

Załącznik 6 397

szych osadników została tylko karczma skoro w 1616 r. wymieniany jest tam karczmarz Wittegand (Powierski 2003: 377, Rousselle 1929, loc. cit.) 3. W X V I - X V I I I w. przebiegały tędy szlaki drożne z Olsztyna i Barczewa do Nordenburga (ob. Kryłowo) (Szulist 1972: 315). O liczebności mieszkańców nie ma zbyt wielu danych. Jednak już na początku XVIII w. Bajory musiała zamieszkiwać dość duża populacja, skoro w 1709 r. w czasie epidemii dżumy zmarło tam 200 osób (Kętrzyn 1978: 45, Sahm 1905: 168). Pod koniec XVIII w. wieś liczyła 30 domów (Goldbeck 1785: 12). Około 1820 r. zanotowano tam 27 domów ze 126 mieszkańcami (Wald 1820: 128), a przed połową X I X w. 24 domy mieszkalne i 237 mieszkańców (Schlott 1848: 74). Zmniejszająca się liczba statystyczna domów, od których płaco­no podatki, wiąże się bądź ze scalaniem gospodarstw i tworzeniem większych, bądź też z wyłączaniem z obszaru wsi większych gospodarstw jako samodzielnych siedlisk - przysiółków. Były to m.in.: Bajory Gaj utworzone 26.03.1833 r. (Gause 1935: 84, Lexikon 1898: 402; Schlott 1848: 74), Goszczewo (Lexikon 1898: 402), W a ł d o w o (Przylasek) utworzone 7.08.1826 r. (Gause 1935: 114, Lexikon 1898: 451, Schlott 1848: 81), Wyskok (Lexikon 1898: 409, Schlott 1848: 75, Wald 1820: 128). Pod koniec X I X w. obszar wsi obejmował 838,1 ha. Znajdowało się na tym terenie 6 siedlisk oraz 29 domów mieszkalnych (w tym szkoła). Liczba 58 gospo­darstw domowych powyżej 2 osób, przy 286 mieszkańcach 4 daje średnio około 5 osób na jedno gospodarstwo domowe. Zanotowano także wówczas we wsi obec­ność 2 katolików (Lexikon 1898: 64-64). Pod koniec lat 20. X X w. były tam 3 więk­sze gospodarstwa chłopskie: E. Behrendta (75 ha) ze stadem hodowlanym bydła 5 , Emila Hubnera (76 ha) i Roberta Weidnera zamieszkałego w Bajorach Gaj (81 ha) (Handbuch: 234). 5.1. Cmentarzysko datowane na fazę C 2 -D p ó ź n e g o okresu rzymskiego (IV-V w.). Odkryto na nim m.in. charakterystyczne dla tego okresu pochówki końskie (Jaskanis 1977: 255). W zbiorach Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie przecho­wywane jest jedno naczynie pochodzące prawdopodobnie z tego cmentarzyska. Obiektu tego nie pokazano na mapie przedstawionej na ryc. 1 za względu na brak danych pozwalających na dokładną jego lokalizację. 5.2. Grodzisko wczesnośredn iowieczne (Fot. 3), około 500 m na północny wschód od miejscowości. Na morenowym wzgórzu, o wymiarach w przybliżeniu 55 x 105 m, opadającym w stronę podmokłych łąk. Badania weryfikacyjne w 1963 r. dały według badaczy wynik negatywny. Nie odkryto śladów warstwy kulturowej ani pozostałości obiektów, lecz jedynie nieliczne fragmenty ceramiki (ADA, Cro­me 1937a: 105). 5.3. Cmentarz wiejski. Położony na zachód 6 od zabudowań wsi, na zboczu wznie­sienia, przy drodze do Waldowa. Zachowanych jest kilkanaście nagrobków i nie­liczne krzyże żeliwne - małżeństwa Ramss: Ludwiga (1801-1867) i Rahel z domu Zantop (1803-1876), rodziny Makelburg: Gottfrieda (1815-1854) i Huldy

' M . Rousselle podaje, że był to Matth.feus] zwany Kaiser. 4 133 mężczyzn i 153 kobiety. 5 O d nazwiska rodziny Behrendt powsta ła nazwa siedliska Behrend - ob. Goszczewo będącego czę­

ścią wsi Bajory Wielkie. 6 T. Korowaj podaje btędną lokalizację - Na południe od zabudowań wsi...

398 Mariusz Wyczółkowski

(1853P-1855), małżeństwa Behrendt: Ludwiga (1832-1910) i Augusty z domu Ramss (1829-1909), rodziny Schipper: Brunona (1891-1923) i Margot (1923-1924) (Korowaj 1999d). 5.4. Kwatera wojenna na cmentarzu wie jskim. Pochowano w niej 11 żołnierzy armii niemieckiej i 2 żołnierzy armii rosyjskiej poległych 10.09.1914 r. Być może jej pozostałością jest granitowy nagrobek w południowo-wschodnim narożniku cmentarza (Knercer 1995: 34, Korowaj 1999d).

6. Brzeźn ica pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Birkenfeld Kr. Gerdauen). Akt lokacyjny miejscowości wystawiony na początku X V w. W 1437 r. jeszcze 60 włók we wsi nie było zajętych (Rousselle 1929: 247, 252). Prawdopodobnie niepowodzenie akcji osadniczej było przyczyną przekazania w 1471 r. majątku za zaległy żołd Jerzemu von Schliebenowi. Od tego czasu były to dobra rycerskie należące do klucza dóbr rodziny von Schliebenów (Voigt 1839: 14, Ostpr. F. 178 I, p. 33). Pod koniec XVIII w. majątek liczył 15 domów. Był tam wówczas także młyn wodny (Goldbeck 1785: 17)'. Na początku X I X w. w 14 domach zamieszkiwało 170 osób (Wald 1820: 128). Około połowy X I X w. było tam już tylko 10 domów mieszkalnych przy znacznie większej liczbie 228 mieszkańców (Schlott 1848: 74). Od 1837 r.8 właści­cielami majątku (wraz z pobliskimi Kałkami) została rodzina Totenhoefer9. W 1929 r. majątek odziedziczyła Erna Koch z domu Totenhoefer (Lorek 1983: 202, Pałace: 204-205, Uppenborn 1976: 327). Pod koniec X I X w. powierzchnia majątku wynosiła 2281,9 ha. Znajdowało się tam aż 6 siedlisk i 15 domów mieszkalnych. Liczba 68 gospodarstw domowych powyżej 2 osób przy 371 mieszkańcach 1 0 daje średnią ponad 5 osób na jedno gospodarstwo domowe. W majątku przebywało wówczas 4 katolików (Lexikon 1898: 68-69). Pod koniec lat 20. X X w. właścicie­lem majątku był Julius Totenhoefer. Po odłączeniu i usamodzielnieniu majątku w Ka lkach w 1897 r. (Gause 1935: 106) powierzchnia majątku zmniejszyła się do 1267 ha. Majątek nastawiony był na hodowlę koni pełnej krwi (180 sztuk) 1 1. W majątku funkcjonowała własna gorzelnia (Handbuch: 232). Po 1945 r. własność PGR. Do naszych czasów przetrwały założenia przestrzenne Brzeźnicy. W skład założeń pałacowo-folwarcznych wchodziły: pałac, zabudowania folwarku, park krajobrazo­wy oraz układ komunikacyjny pomiędzy poszczególnymi częściami majątku (por. Knercer 2000, ryc. 1) (fot. 4-7). Całość założenia nie posiada wyraźnie zazna­czającej się osi, granicę od strony południowej stanowi droga do Srokowa. Po 1945 r. przez północną część założenia przeprowadzono granicę państwową. 6.1. Grób szkieletowy zanotowany przez K. Gettkanta 15 września 1928 r. Praw­dopodobnie pojedynczy pochówek. Datowanie nieustalone (Crome J. 1928: 378).

7 Goldbeck podaje inną wersję nazwy miejscowości - Berkenfeld. 8 Data za W . Uppenborn (Uppenborn 1976: 327). M . Jackiewicz-Garniec podaje - 1834 (Pałace:

204). 9 Spotykana jest także inna wersja pisowni nazwiska - Totenhófer . 1 0 171 mężczyzn i 200 kobiet. 1 1 Konie z hodowli w Brzeźnicy zdobywały liczne nagrody - np. ogier Gimpel zdobył złoty medal na

Igrzyskach Olimpijskich w 1936 r. (Uppenborn 1976: 327, 333)

Załącznik 6 399

400 Mariusz Wyczółkowski

Obiektu tego nie pokazano na mapie przedstawionej na ryc. 1 za względu na brak danych pozwalających na dokładną jego lokalizację. 6.2. D w ó r neoklasycystyczny wybudowany w II p o ł o w i e XIX w . 1 2 (Lorek 1983: 202, Pałace: 204-207). Ryzalit elewacji frontowej poprzedzony tarasem na wyso­kości drugiej kondygnacji, podpartym czterema kolumnami w porządku doryckim. Do ścian szczytowych, zapewne już w X X w., dostawiono przybudówki (Knercer, Liżewskal 998a: 9). Po 1945 r. adaptowany na mieszkania dla pracowników PGR. 6.3. Zabudowania folwarczne zostały częściowo spalone w dniach 7-8 września 1914 r. w wyniku ostrzału przez artylerię rosyjską ustawioną na szczycie Diablej Góry pod Srokowem (Siegfried 1915: 45). Budynki murowane i o konstrukcji szkie­letowej. Zespół murowanych budynków związanych z funkcjonującą gorzelnią. 6.4. Park usytuowany w części wschodniej za łożen ia . Można rozróżnić dwie części parku - część starszą prawdopodobnie jeszcze z XVIII w. o regularnej kom­pozycji, oraz młodszą, naturalistyczną, przylegającą od północy i wschodu do czę­ści starszej. Część starsza, od południa i wschodu ograniczona szpalerami drzew liściastych, od północy - ciekiem wodnym i aleją lipową, przylega bezpośrednio do pałacu. W jej części północnej znajdują się dwa małe stawy. Kolejny, większy staw znajduje się w części młodszej parku od strony wschodniej (Knercer 2000: 275-276, Knercer, Liżewska 1998a: 2, 8-9). 6.5. Z e s p ó ł c z w o r a k ó w na zachód od pałacu, wzdłuż drogi do Kalek. 6.6. U k ł a d komunikacyjny (nie pokazano na mapie) związany był z drogą do Nor­denburga (ob. Kryłowo). Pozostałością drogi łączącej majątek z drogą do Nordenbur­ga jest aleja kasztanowców wiodąca na północ, przecięta granicą państwową. Czy­telne są także aleje wzdłuż wschodniej i północnej granicy parku. 6.7. Cmentarz rodowy rodziny Totenhoefer - właścicieli majątku w Brzeźnicy. Położony około 1,5 km napd. od zabudowań majątku, przy drodze do Bajor, na wy­niesieniu od pn. i zach. otoczonym łąkami (fot. 8-9). Zachowane nagrobki: Ludwig Hauschild (1841-1909) - nadleśniczy królewski (fot. 10), Eberhard Horn (1899-1936), Magda Totenhoefer (1852- 1915)' 3, Max (1850-1914) i Anna Ber-thold z domu Totenhoefer (1849-1937), Clara Totenhoefer (1824-1912) (Kner­cer, Liżewska 1998a: 10-11, Korowaj 1999a, 1999b). 6.8. Cmentarz wiejski . Położony na zachód od zabudowań majątku, po północnej stronie skrzyżowania dróg do Kałek i nieistniejącej wsi Długie. Założony na planie prostokąta. Granice obsadzone przeważnie lipami. Zachowało się kilkadziesiąt, w większej części zniszczonych nagrobków i krzyży (fot. 11). Zniszczony krzyż żeliw­ny z mogiły małżeństwa Matzteit: Karla (1826-1890) i Karoliny z domu Wollen-bauer (1830-1904) (Korowaj 1999b).

7. Czarny Ostrów (nieistn.) pow. Węgorzewo, gm. Węgorzewo (d. Werder Kr. Ger­dauen). Folwark szlachecki. Od 1471 r. do 1719 r. własność rodziny von Schlieben. Pod koniec XVIII w. należał do klucza dóbr w Drogoszach (d. Dónhofstadt). Zanoto­wano tam wtedy 4 domy (Goldbeck 1785: 203). Sytuacja ta trwała do drugiej połowy

1 2 M . Jackiewicz-Garniec podaje błędną i dość nieprecyzyjną datę „po 1824 r.", co związane jest z błędną datą zakupienia majątku przez rodzinę Totenhoefer - patrz wyżej.

1 3 T. Korowaj podaje błędnie imię - Klara (Korowaj 1999b).

•

Załącznik 6 401

XIX w. Około 1820 r. zanotowano 49 mieszkańców (Wald 1820: 4), a przed polową X I X w. 50 mieszkańców (Schlott 1848: 81, 129). W drugiej połowie X I X w. z terenu wsi wydzielono prawdopodobnie siedlisko. Pod koniec X I X w. na liczącym 927,4 ha obszarze wsi wymieniono 1 siedlisko i 4 domy mieszkalne. Było tam 7 gospodarstw domowych powyżej 2 osób, co przy 41 mieszkańcach 1 4 daje liczbę średnio prawie 6 osób na jedno gospodarstwo domowe (Lexikon 1898: 72-73). Pod koniec lat 20. X X w. wymieniono tam majątki: Franza Krause (96 ha) oraz hr. zu Stolberg Werni-gerode z Drogosz (766 ha - w większości lasy i wody) (Handbuch: 243). 7.1. Cmentarzysko c ia łopa lne kul tury bogaczewskiej (na ryc. 1 przedstawiono przypuszczalną lokalizację tego cmentarzyska). Wizytowane 15 września 1928 r. przez W. Gaerte. Badania sondażowe 22 października 1928 r. przeprowadził K. Gettkant (Crome J. 1928: 377). Badane wykopaliskowo w 1931 r. Materiały z ba­dań zaginęły z zabytkami z Prussia-Museum w Królewcu w 1945 r. Zachowała się natomiast lista znalezisk przesłana do Muzeum w Berlinie. N a jej podstawie użyt­kowanie cmentarzyska datowane może być od fazy B / C , starszego okresu rzym­skiego po fazę C , młodszego okresu rzymskiego (ok. poł. Il-ok. pol. IV w. BC) (Ja­skanis 1977: 345 1 5, Nowakowski 1998: 34-35 1 6 ). Carl Engel i Wolfgang La Baume zaliczyli to stanowisko do grupy wschodniomazurskiej i na podstawie zaginionych obecnie materiałów użytkowanie cmentarzyska przesuwali do starszego okresu wędrówek ludów ( V - V I w. BC.) (Engel, La Baume 1937: 262, 269).

8. Długie (nieistn.), pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Langenfeld Kr. Gerdauen). Wieś czynszowa. Akt lokacyjny wsi wystawiony został w dzień Bożego Narodzenia 1399 r. Mieszkańcy otrzymali 60 włók ziemi i na 15 lat zwolnieni zostali od wszel­kich powinności . Kolonizacja musiała jednak przebiegać bardzo powoli, gdyż jesz­cze w 1437 r. 16 włók pozostawało nieobsadzonych (Rousselle 1929: 247). Słabe powodzenie akcji osadniczej mogło być przyczyną przekazania wsi w 1471 r. za za­legły żołd Jerzemu von Schlieben. O d tego czasu była to wieś szlachecka wchodząca w skład klucza dóbr rodziny von Schlieben, należąca do majątku Brzeź­nica (Voigt 1839: 14). Pod koniec XVIII i na początku X I X w. były tam 22 domy, zamieszkiwane około 1820 r. przez 207 osób (Goldbeck 1785: 96, Wald 1820: 128). W 1823 r. podczas regulacji g runtów wsi utworzono folwark Kałki (Gause 1935: 106). Około połowy X I X w. liczba domów wzrosła do 23, a liczba mieszkań­ców do 264 (Schlott 1848: 77). Od 14.04.1897 r. wieś weszła w skład majątku Kałki (Gause, loc. cit., Lexikon 1898: 426).

9. Goszczewo, pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Behrendt Kr. Gerdauen). Siedlisko będące częścią wsi Bajory W i e l k i e (Lexikon 1898: 402). Pod koniec lat 20. X X w. zanotowano w Bajorach Wielkich m.in. gospodarstwo E. Behrendta (75 ha) ze sta­dem hodowlanym bydła (Handbuch: 234).

1 4 18 mężczyzn i 23 kobiety. 1 5 J. Jaskanis podaje błędną nazwę miejscowości - Zielony O s t r ó w odnoszącą się do sąsiedniej wsi -

dawnego Bergenthal, Kr. Gerdauen - zob. wyżej przypis 7, por. pozycję Zielony Ostrów pow. Giżycko, gm. Węgorzewo w dalszej części niniejszego katalogu.

1 6 W . Nowakowski podaje mylącą nazwę stanowiska Werder bei Drengfurtshof, Kr. Gerdauen - zob. wyżej przypis 7.

402 Mariusz Wyczółkowski

10. K a l k i , pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Sechserben Kr. Gerdauen). Dobra rycer­skie, folwark a później majątek należący do klucza dóbr rodziny von Schlieben, podlegający pod majątek w Brzeźnicy. Zostały utworzone 10.03.1823 r. przy regu­lacji gruntów wsi D ług ie (Gause 1935: 106). Około połowy X I X w. zanotowano tam 8 domów mieszkalnych ze 155 mieszkańcami (Schlott 1848: 80). Pod koniec X I X w. folwark łącznie z wsią zajmował powierzchnię 82,8 ha. Było tam wówczas 6 siedlisk i 22 domy mieszkalne. Ogólna liczba 310 mieszkańców' przy 65 gospodar­stwach domowych powyżej 2 osób, daje liczbę średnio prawie 5 osób na jedno go­spodarstwo domowe (Lexikon 1898: 70-71, 445). W 1837 r. rodzina Totenhoefer nabyła folwark od rodziny von Schliebenów, wraz z majątkiem w Brzeźnicy (Uppenborn 1976: 327). W dniu 14.04.1897 r. utworzono majątek Kałki , do któ­rego włączono także folwark Ado l fowo i wieś D ług i e (Gause 1935, loc. cit.) Na początku I wojny światowej pałac i zabudowania folwarczne zostały częściowo spa­lone w dniach 7-8 września 1914 r., w wyniku ostrzału zabudowań przez artylerię rosyjską ustawioną na szczycie Diablej Góry pod Srokowem (Grenz 1976: 99, Sieg­fried 1915: 45). W 1923 r. zostały wyodrębnione z klucza dóbr w Brzeźnicy i utworzono tam samodzielny majątek, który przeszedł na własność Rudolfa i Ilse Płock z domu Totenhoefer (Pałace: 208, Uppenborn 1976: 327). Pod koniec lat 20. X X w. właścicielem majątku był Rudolf Płock. Majątek obejmujący 1089 ha nasta­wiony był głównie, jak się wydaje, na hodowlę. Zanotowano wówczas stado ho­dowlane bydła (280 sztuk), hodowlę koni (150 sztuk) i trzody chlewnej (200 sztuk). Majątek dysponował własną elektrownią i tartakiem (Handbuch: 241). Do naszych czasów dotrwał zachowany w znacznym stopniu układ przestrzenny całego założenia pałacowo-folwarcznego (por. Knercer 2000, ryc. 1). W jego skład wchodziły pałac i park krajobrazowy razem z zabudowaniami folwarcznymi i czwo­raki. Do dnia dzisiejszego czytelny pozostał dawny układ komunikacyjny, mimo iż znaczna część dawnych dróg nie jest już użytkowana. Zachowane zabudowania fol­warczne tworzą z pałacem nieregularny wielobok rozplanowany po osi wschód-za-chód. Centralnym punktem całego założenia jest pałac położony na niewielkim wyniesieniu opadającym na wschód, w stronę parku zamykającego całą kompozy­cję przestrzenną. 10.1. Pa łac . Według niektórych źródeł pierwszy dwór pochodził z XVII-II w. (Lorek 1983: 325). Drewniana budowla stojąca w parku, określana jako „stary dwór", spłonęła w 1981 r. (Knercer, Liżewska 1998b: 11, Pałace: 208-210). Wyda­je się jednak, iż ów „stary dwór" niekoniecznie musi być uznany za budowlę wcze­śniejszą od stojącego obecnie pałacu. Była to prawdopodobnie willa w ogrodzie w typie popularnych pod koniec X I X w. drewnianych „pałacyków myśliwskich". Za­chowany do dnia dzisiejszego pałac neobarokowy wybudowany został prawdopo­dobnie w drugiej połowie X I X w. Także i w przypadku tej budowli zdania poszcze­gólnych autorów są podzielone. Datowana była najczęściej na początek X X w. (Lorek, loc. cit.) lub nawet na lata 20. X X w. (!) (Pałace, loc. cit.). Po pożarze spo­wodowanym ostrzałem artyleryjskim w dniach 7-8 września 1914 r. został odbu­dowany. Jak się wydaje, pożar zniszczył jedynie dach i poddasze pałacu. Wcześniej-

134 mężczyzn i 176 kobiet - prawdopodobnie łącznie ze wsią D ług ie i folwarkiem Adolfowo.

Załącznik 6 403

sze neorenesansowe szczyty trzech ryzalitów zastąpiono dachem namiotowym. Po 1945 r. pałac był adaptowany na mieszkania pracowników PGR. Obecnie opusz­czony (fot. 12-13). 10.2. Zabudowania folwarczne otaczają imponujących rozmiarów podwórze z centralnie umieszczoną wozownią i kuźnią (fot. 14). Wśród zabudowań gospodar­czych dominują murowane stajnie i obory oraz piętrowy spichlerz (fot 15). 10.3. Park krajobrazowy znajduje się we wschodniej części założenia. Czytelny jest układ przestrzenny parku z alejami i szpalerami, szczególnie w części południowej, północno-wschodniej i zachodniej, przylegającej do pałacu. Stawy znajdujące się na terenie parku zostały zanieczyszczone i w dużej mierze zniszczo­ne (Knercer 2000: 275-276, Knercer, Liżewska 1998b: 8, 11, 12). W czasie walk o Kałki, 9 września 1914 r., w parku pod dębami pochowano w tymczasowej mogile 50 żołnierzy niemieckich z 38. i 22. Dywizji Piechoty (Claer s.a.: 116). 10.4. Budynek dawnego zajazdu usytuowany przy wyjeździe z folwarku, przed czworakami, przy drodze, do Brzeźnicy i Srokowa. 10.5. Z e s p ó ł dawnych c z w o r a k ó w przylegający do północnej strony drogi do Brzeźnicy i Srokowa. 10.6. U k ł a d komunikacyjny (nie pokazany na mapie). Główne drogi - na północ do dawnej drogi Gierdawy - Nordenburg (ob. poza granicą państwa) i na południe do Łęknicy i przystanku kolejowego. Obecna droga do Srokowa łączyła folwark Kałki z majątkiem w Brzeźnicy. Zyskała na znaczeniu po przerwaniu innych połączeń komunikacyjnych. Zachowane drogi o mniejszym, lokalnym znaczeniu - aleja łącząca Kałki z leśniczówką i wsią Siwoszewo, aleja obsadzona kasztanowcami prowadząca do lasu leżącego na zachód od majątku, aleja do folwarku Ado l fowo (Knercer, Liżewska 1998b: 8,12). 10.7. Cmentarz wojenny około 2 km na zach. od majątku, przy leśnej drodze, opodal wzgórza Kalken Berge. Odnowiony w 1996 r. Tablica przy bramie - 80 żołnierzy niemieckich i 39 żołnierzy rosyjskich 1 8. Zachowały się trzy stalle nagrob­ne. Jedna w kształcie krzyża - nieczytelna, oraz dwie - oficerów niemieckich po­ległych w bitwie pod Kałkami: Philippa von Kageneck (9.02.1891- 9.09.1914), po­rucznika 94 Pułku Wielkiego Księcia Saksonii z herbem rodziny von Kageneck, i Wolfganga Ulricha (10.091894-9.09.1914) porucznika 71 Pułku Piechoty (Koro­waj 1999e). 10.8. Mogi ła zbiorowa na niewielkim wyniesieniu terenu, na polanie niedaleko strumienia, przy drodze do Łęknicy. Zachowała się płyta granitowa. Pochowano tu dwóch żołnierzy armii niemieckiej poległych 9.09.1914 r. (Knercer 1995: 55, Koro­waj 1999e). 10.9. Mogi ła pojedyncza na skraju lasu, około 200 m na zach. od drogi do Łękni­cy. Na mogile pomnik ze sztucznego kamienia. Pochowany tu został starszy kapel­mistrz (Obermusikmeister) 19 Turyngskiego Pułku Artylerii Polowej Wilhelm Kiefert (ur. w 1871 r.) poległy 9.09 1914 r. (fot. 16) (Knercer 1995: 55, Korowaj 1999e).

W . Knercer podaje liczbę 70 żołnierzy armii niemieckiej (Knercer 1995, s. 55).

404 Mariusz Wyczólkowski

11. (d. LangenthalKr. Gerdauen) (nieistn.). Prawdopodobnie siedlisko należące do wsi Długie . Powstało najpewniej dopiero w X X w.

12. Marszałki, pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. MarschallsheideKr. Rastenburg). Osa­da leśna i leśniczówka 1 9 . W końcu XVIII w. należała do Wilkowa Wielkiego (d. Groji Wolfsdorf Kr. Rastenburg - ob. Drogosze, pow. Kętrzyn), był tam 1 dom (Goldbeck 1785: 110). Sto lat później w wyniku darowizny dokonanej w drugiej polowie X I X w. należały do właścicieli majątku Skierki (d. Wehlack Kr. Rastenburg) (Lexikon 1898: 429) 2 0. Pod koniec lat 20. X X w. właścicielem leśniczówki i okolicz­nych 276 ha (lasy i wody) był Ludwig von Schwerin (fot. 17) (Handbuch: 339). 12.1. Wal podłużny zwany „Szwedzkie okopy" (Schwedenschanze). Początek w lesie na zachód od Marszałek, ciągnący się w kierunku północny wschód-połu-dniowy zachód. Obecnie przecięty drogą do Bajor i Kanałem Mazurskim. Zacho­wana długość - około 1,5 km (fot. 18). Szerokość u podstawy - około 3-4 m. Wy­sokość - do około 1,20 m. Miejscami z obydwu stron walu dobrze widoczne pozostałości rowów. Szerokość wału wraz z rowami - ok. 6 m ( A M W K , Crome 1937b: 89, Luckenbach, s.a., s.p. (55-56)). 12.2. Wał graniczny ciągnący się wzdłuż północnego brzegu strumienia Osiek. Nasyp wysokości do ok. 0,5-0,6 m i szerokości do ok. 1 m. Stan zachowania słaby. Zaobserwowany od drogi z Marszałek do Gui do północnego brzegu jeziorka Osiek z krótkim odcinkiem dalej na zachód 2 1 . 12.3. Cmentarz wiejski. Położony na północ od zabudowań, przy leśnej drodze, niedaleko jeziora. Założony na naturalnym wzniesieniu na planie koła, obsadzony lipami. Zachowane 4 cementowe obudowy grobów. Krzyż żeliwny - Franz Ferdi-nand Pensel (1838-1889). W centrum - nagrobek ze sztucznego kamienia. Pocho­wano tu 3 żołnierzy armii niemieckiej ze 150 Pułku Piechoty, poległych w okolicy w dniu 10 września 1914 r. (Dehnen 1976: 105, Korowaj 1999c). 12.4. Mogiła zbiorowa. Położona niedaleko cmentarza wiejskiego, w rozwidleniu dróg w kierunku Mazurkowa. Pochowano tu 8 żołnierzy armii rosyjskiej, którzy polegli w okolicy w dniach 9-10 września 1914 r. Obecnie zniszczona (Dehnen 1976: 106, Korowaj 1999c). 12.5. Mogiła pojedyncza. Położona była przy leśnej drodze, około 200 m na północ od mogiły żołnierzy rosyjskich. Pochowano tu żołnierza armii niemieckiej ze 150 Pułku Piechoty, który poległ w tej okolicy 10 września 1914 r. Obecnie zniszczona (Dehnen 1976: 105, Korowaj 1999c). 12.6. Mogiła pojedyncza. Położona około 1 km na zachód od Marszałek, przy leś­nej drodze do Bajor Małych. Pochowano tu nieznanego żołnierza armii niemieckiej ze 150 Pułku Piechoty, poległego 10 września 1914 r. Obecnie zniszczona (Deh­nen 1976: 105, Korowaj 1999c).

13. Nowa Guja (Mała Guja, Szymanowizna), pow. Węgorzewo, gm. Węgorzewo (d. Klein Guja Kr. Angerburg). Dawne dobra rycerskie. W X I V w. była tu strażnica

1 9 O nazwie - zob. wyżej przypis 20. 2 0 Wymienione jako Marschals oder Cremitsche Heide prawdopodobnie od rodziny Heideck z Cremitten

(ob. Krzemity), która była niegdyś właścicielem tego lasu. 2 1 Badania terenowe Izabeli Mell in-Wyczółkowskiej i autora opracowania.

Załącznik 6 405

krzyżacka zdobyta i zniszczona przez wojska Kiejstuta w 1370 r., odbudowana przed 1384 r. 120 włók ziemi na prawie chełmińskim nadane w 1406 r. 2 2 Mikołajo­wi Weiskop (von Tergowisko) przez wielkiego mistrza Konrada von Jungingen z pełnym prawem sądzenia i obowiązkiem wystawiania 4 lekkozbrojnych do obrony kraju i na wyprawy wojenne, na 10 lat zwolnione od powinności czynszowych. W 1436 r. - wymienieni z imienia Maciej i Paweł (Kasiske 1934: 128, Kętrzyński 1882: 528, Powierski 2003: 378-380, Wakar, Wilamowski 1968: 121) . W 1469 r. Ludwig von Erlichshausen zapisał wieś Guja braciom Hansowi i Anzelmowi von Tettau (Kopp 1913: 89). W 1540 r. było tam siedmiu wolnych na prawie chełmiń­skim, dziewięciu podległych dworowi i 22 rodziny zagrodników. Świadczyć to może o postępującym rozdrobnieniu gruntów. Przed 1560 r. Walter Weiskop sprzedał majątek rodzinie von Hohendorf (Wakar, Wilamowski 1968: 121). W 1590 r. grunty we wsi posiadali m.in.: Fabian von Hohendorf, Jakub Przyborowski z zięciem, Adam Przyborowski 2 3, Jan Rauter. Prawdopodobnie rozdzielenie majątku na Wielką i Małą Guję mogło nastąpić w XVII w. Wówczas w Gui zamiesz­kiwała rodzina Drygalskich, a w Malej Gui (Szymanowiźnie) rodzina Tyszków (Kę­trzyński 1882: 528, 545). W 1710 r. w czasie epidemii dżumy zmarło 161 mieszkań­ców wsi (Sahm 1905: 158). Już w 1737 r. otwarto w Gui szkołę wiejską (Wakar, Wilamowski 1968: 121). Według danych z 1769 r. Fabian Ludwig von Hohendorff posiadał w Gui 6 włók ziemi oraz m.in. 15 krów, 8 wołów, 8 koni (Janczik 1986: 239). W 1770 r. właścicielem Małej Gui był Ludwig Bruno. Jeszcze pod koniec XVIII w. właścicielką majątku była Frederika Gotthiilfe von Heyking z domu Tysz­ka, wdowa po Ludwigu Bruno. Dzierżawcą majątku był podporucznik von Hirsch (Kopp 1913: 90). Majątek liczył wówczas 5 d o m ó w (Goldbeck 1785: 61) 2 4. Pod ko­niec X I X w. majątek obejmował 218,9 ha. W skład majątku wchodziły 1 siedlisko i 3 domy mieszkalne. Liczba 9 gospodarstw domowych powyżej 2 osób przy 46 mieszkańcach 2 5 dawała średnią około 5 osób na jedno gospodarstwo domowe (Lexikon 1898: 322-323). Majątek przez wiele pokoleń dziedziczony w l ini i żeń­skiej, ostatnio Schenck von Tautenburg - von Sanden. W czasie I wojny światowej 10 września 1914 r. w okolicy Małej Gui walczyły oddziały niemieckie wchodzące w skład 37 Dywizji z 20 Korpusu (Dehnen 1976: 105-106, Łach 1997: 106-107, 109, Plickert s.a.: 114). Szczególnie ciężkie walki toczyły się o zdobycie wzgórza w pobliżu folwarku Nowa Guja (s.au. 1930: 6, Meinhold 1931:14). Pod koniec lat 20. X X w. majątek wraz z folwarkiem Nowa Guja (d. Neu Guja) należał do Waltera von Sandena i liczył 366 ha (Handbuch: 90). Całe założenie pałacowo-folwarczne wyty­czone zostało po osi północ-południe . Głównym punktem założenia jest centralnie usytuowany dwór. Oś widokową całego założenia zamyka jedna z wysepek na je­ziorze Oświn. Od strony zachodniej i północnej naturalną granicę stanowi struga Rawda uchodząca niedaleko do jeziora.

2 2 W . Kętrzyński podaje niewłaściwą datę - 1416 r. (Kętrzyński 1882: 528). 2 3 Jeszcze blisko 200 lat później w 1769 r. Przyborowscy notowani byli w pobliskim Weso łowie

(d. Wefiolowen) (Janczik 1986: 237). 2 4 Tu jako Klein Cuga. 2 5 23 mężczyzn i 23 kobiety.

406 Mariusz Wyczółkowski

13.1. Dwór. Pierwszy dwór wybudowany byi w XVIII w., drugi, istniejący do dzi­siaj, powstał w X I X w. jako budowla późnoklasycystyczna (Lorek 1983: 254). Dwór usytuowany zosta! na wyniesieniu terenu opadającym na północ, w s t ronę podmokłych łąk przylegających od południa do jeziora Oświn. Stanowi zdecydo­waną dominantę osi całego założenia. 13.2. Zabudowania folwarczne na planie prostokąta. Wydłużone podwórze za­mknięte od północy budowlą dworu. Wjazd na podwórze od wschodniej i zachod­niej strony dworu. 13.3. Park krajobrazowy. Zamyka całość założenia od północy. Połączony z tere­nami położonymi bezpośrednio nad brzegiem jeziora Oświn. Granicę wyznaczały szpalery drzew. O d strony północnej, u podnóża skarpy, na której rozplanowany był park, płynie struga Rawda zamykająca całe założenie. Wydaje się, że w parku nie było wytyczonych alejek, tylko główna aleja na przedłużeniu osi dworu opa­dająca wzdłuż pochyłości skarpy. Obecnie park zarośnięty i zaniedbany. 13.4. Układ komunikacyjny s tanowiła główna droga usytuowana prostopadle do osi założenia. Droga od strony Wesołowa, obecnie nie użytkowana, zachowała cha­rakter alei obsadzonej szpalerami drzew. Drugorzędna droga łączyła majątek z leżącym na południowy wschód folwarkiem. 13.5. Cmentarz wiejski. Położony na zachód od wsi, przy drodze do Marszałek. Obecnie zniszczony. Zachowane fragmenty zniszczonych nagrobków i obudów. Układ cmentarza nieczytelny. 13.6. Cmentarz wojenny z I wojny światowej . Położony na brzegu lasu, przy łące, około 300 m na południowy zachód od wsi, na południe od drogi do Mar­szałek. Pochowani zostali tu niemieccy żołnierze z regimentów 18, 59 i 150 20 Korpusu, którzy polegli w najbliższej okolicy w dniach 9-10 września 1914 r. Założony w kształcie litery „U". Groby usytuowane w dwóch rzędach. Na krót­szym boku groby oficerów (Meinhold 1931: 14). Zachowany pierwotny układ cmentarza i większość steli nagrobnych ze sztucznego czerwonego kamienia w kształcie krzyża. Część steli stoi na miejscu, znaczna część jednak leży bezładnie porozrzucana. Napisy słabo czytelne. 13.7. Cmentarz wojenny z I wojny światowej. Położony około 300 m na południowy wschód od zabudowań folwarku. Usytuowany na niewielkim wznie­sieniu. W zbiorowej mogile pochowano tu 126 żołnierzy rosyjskich, poległych w dniach 9-10 września 1914 r. (Gałązka s.a., nr. 72, Meinhold 1931: 14) 2 6 .

14. Oparczyska (nieistn.), pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Nordenort Kr. Rasten­burg). Osada leśna i leśniczówka utworzona 3.12.1873 r. przez właścicieli tej części lasu - rodzinę Lehndorff ze Sztynortu (d. Steinort Kr. Angerburg) (Gause 1935: 91). 14.1. Osada średniowieczna (?). W miejscu nazwanym „Alte Stadt" pod koniec X I X lub na początku X X w. odkryto fundamenty starej budowli. Miejsce położone na północ od dawnej leśniczówki, na niewielkim wzgórzu wysuniętym na północ w stronę podmokłej doliny ( A M W K ) .

J. Gałązka podaje liczbę żołnierzy „.. .około 500" (Gałązka s.a., nr 72).

Załącznik 6 407

14.2. W a ł p o d ł u ż n y . Według G. Bujacka wał rozciągał się na prawo od drogi na 98 kroków, na lewo od drogi długość wału wynosiła ok. 100 kroków. Szerokość u pod­stawy- 15 stóp, wysokość - 6 stóp (Crome 1937b: 89, Luckenbach, s.a. (26), (55)) 14.3. Cmentarz położony około 200 m na południe od drogi do Wilczyn i ruin dawnej leśniczówki, opodal skrzyżowania dróg do Wilczyn i do Bajor. Otoczony niewielkim nasypem. Zachowany fragment żeliwnego krzyża Henrietty Zacharias (2.02.1850-1.09.1906) (Korowaj 1999f).

15. Orłowo (PGR Dołiny) (nieistn.), pow. Węgorzewo, gm. Węgorzewo (d. Ahrau Kr. Gerdauen). Dawna osada należąca do miasta Nordenburg utworzona 11.11.1861 r. (Gause 1935: 23, Lexikon 1898: 399). Pod koniec lat 20. X X w. właścicielem majątku był Karl Nelson. Powierzchnia majątku nastawionego na hodowlę bydła wynosiła 149 ha (Handbuch: 231).

16. Siwoszewo (nieistn.), pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Schiffus Kr. Gerdauen). Dawna wieś czynszowa królewska. W 1406 r. 24 włóki w Siwoszewie wraz z 12 lata­mi wolnizny otrzymał Peter, podkomorzy gierdawski. Nazwa miejscowości S°hyffys wymieniona została po raz pierwszy w 1437 r. (Kasiske 1934: 127, Powier­ski 2003: 352-353, Rousselle 1929: 248). W 1469 r. miejscowość wraz z innymi w okręgu gierdawskim przekazana została za zaległy żołd Jerzemu von Schlieben (Voigt 1839: 14). W 1514 r. Dietrich von Schlieben sprzedał tam 24 włóki braciom Ryczewskim (Woytke, Peter und Hans) (Ostpr. F. 178 I, p. 93). Pod koniec XVIII w. wieś liczyła 13 d o m ó w (Goldbeck 1785: 165). Na początku XIX w. mieścił się tam urząd leśny, a wieś liczyła 15 domów i 122 mieszkańców (Wald 1820: 121). W połowie X I X w. było tu już 16 domów mieszkalnych i 215 mieszkańców (w tym 1 katolik). Do leśniczówki należał 1 dom mieszkalny z 8 mieszkańcami (Schlott 1848: 80). Pod koniec X I X w. grunty wsi zajmowały powierzchnię 427,4 ha. Zano­towano tam 1 siedlisko i 25 budynków mieszkalnych. Liczba 61 gospodarstw do­mowych powyżej 2 osób, przy 295 mieszkańcach 2 7 dawała średnią blisko 5 osób na jedno gospodarstwo domowe (Lexikon 1898: 68-69). W latach 20. X X w. zanoto­wano tam majątek Paula Battkego o powierzchni 208 ha, ze stadem hodowlanym bydła (103 sztuki) i własną gorzelnią (Handbuch: 240). W 1945 r. przez folwark przeprowadzono granicę polsko-sowiecką.

17. W a ł d o w o (Przylasek) (nieistn.), pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Waldau Kr. Gerdauen). Siedlisko - majątek na prawie chełmińskim - będące częścią wsi Bajory Wie lk i e , utworzone 7.08.1826 r. (Gause 1935: 114, Lexikon 1898: 451). W połowie X I X w. były tam 3 domy mieszkalne z 40 mieszkańcami (Schlott 1848: 81). Pod koniec lat 20. X X w. właścicielem majątku o powierzchni 142 ha był Otto Paftlack (Handbuch: 242). 17.1. Cmentarz wiejski . Położony na wschód od byłych zabudowań wsi, pomię­dzy dawną wsią a Kanałem Mazurskim. Założony na planie koła na niewielkim wzniesieniu. Zachowane ślady 4 mogił. Fragment krzyża żeliwnego z grobu Amal i i Hubner z domu Gramma (ur. w 1815 r.) (Korowaj 1999b).

139 mężczyzn i 156 kobiet.

408 Mariusz Wyczółkowski

18. W e s o ł o w o , pow. Węgorzewo, gm. Węgorzewo (d. Groji Wessolowen, Raudensee Kr. Angerburg). Dawna wieś chłopska na prawie chełmińskim wspomniana w 1595 r. Nazwa po raz pierwszy wymieniona w 1621 r. W czasie epidemii dżumy w 1710 r. zmarli prawie wszyscy mieszkańcy wsi - 228 osób (Sahm 1905: 158). W 1737 r. istniała tam już szkoła (Wakar, Wilamowski 1968: 159). W 1769 r. z terenu wsi wymieniono nazwiska 24 gospodarzy, z których każdy dysponował działkami gruntu 1-2 włók, tylko 5 gospodarstw miało powyżej 3 włók (w tym jedno powyżej 5 włók) (Janczik 1986: 237-238). Pod koniec XVIII w. były tam 44 domy (Gold­beck 1785: 204). W 1857 do szkoły uczęszczało 77 uczniów. W 1858 r. obszar wsi obejmował 49 włók i 12 mórg. Wieś liczyła 479 mieszkańców (Wakar, Wilamow­ski 1968: 159). Pod koniec X I X w. na obszarze wsi zajmującej 925,2 ha zanotowa­no 1 siedlisko i 51 budynków mieszkalnych (razem ze szkołą). Liczba 90 gospo­darstw domowych powyżej 2 osób przy 478 mieszkańcach 2 8 dawała średnio nieco ponad 5 osób na jedno gospodarstwo domowe. We wsi mieszkało wówczas 5 kato­lików (Lexikon 1898: 318-319). Pod koniec lat 20. X X w. zanotowano tam tylko jeden większy majątek o powierzchni 87 ha należący do Mety Gruhnwald i współspadkobierców (Handbuch: 89).

19. Wilczyny (leśniczówka) (nieistn.), pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Wolfshagen Kr. Rastenburg). Nieistniejąca obecnie leśniczówka administracyjnie należąca do wsi o tej samej nazwie. Doskonały przykład na przetrwanie na badanym terenie dawnej tradycji osadniczej. Dom pracowników leśnych (Wald Knecht Haus) w tym samym miejscu zaznaczony został już na mapie leśnej z 1667 r. 2 9 Pod koniec XVII w. leśniczówka wraz z lasem przeszły na własność rodziny Dónhoff z Drogosz. Około połowy X I X w. zanotowano tam 2 domy mieszkalne z 18 mieszkańcami (Schlott 1848: 185). 19.1. Cmentarz wiejski . Położony na południe od wsi, w lesie, około 100 m na wschód od drogi do Osikowa, niedaleko leśniczówki Wilczyny. Założony na wznie­sieniu na planie kwadratu. Granice obsadzone lipami. Zachowana mogiła Johanna Gerharda Kuessnera (1762-1833) (Korowaj 1999b).

20. Wyskok , pow. Kętrzyn, gm. Srokowo (d. Friedenshof Kr. Gerdauen). 20A) Wieś powstała z połączenia ki lku siedlisk-przysiółków. Najpierw było to sie­dlisko - przysiółek Bajor W i e l k i c h (Lexikon 1898: 409) na prawie chełmińskim. Na początku X I X w. zanotowano tam 5 domów zamieszkałych przez 26 osób (Wald 1820: 128). W połowie X I X w. w tej samej liczbie domów mieszkalnych przebywało 33 mieszkańców (Schlott 1848: 75). Pod koniec lat 20. X X w. zanoto­wano majątek Curta Segadlo o powierzchni (wraz z folwarkiem Mazurkowo) 306 ha, ze stadem hodowlanym bydła, hodowlą koni zimnokrwistych, własną elek­trownią (Handbuch: 233). 20B) W y s k o k (Mazurkowo) (d. Masurhofchen Kr. Gerdauen). Dawna osada na pra­wie chełmińskim, siedlisko-przysiółek Bajor Małych (Lexikon 1898: 430). Pod koniec XVIII w. był tam tylko 1 dom (Goldbeck 1785: 111 3 0). Na początku X I X w. 2 8 225 mężczyzn i 253 kobiety. 2 9 Mapa ta, obejmująca 30 wiók lasu należących do rodziny Heydeck, szczegółowo omówiona została

wyżej.

Załącznik 6 409

zanotowano tam 2 domy zamieszkałe przez 12 osób (Wald 1820: 128). Około połowy X I X w. liczba mieszkańców wzrosła do 25 osób (Schlott 1848: 78). W póź­niejszym okresie włączone do majątku Wyskok . 20C) (lokalizacja na mapie przybliżona) (d. Griin Bajohren Kr. Gerdauen). Dawne siedlisko-przysiółek Bajor Małych utworzone 20.04.1846 r., nie wymieniane jed­nak już po 1861 r. (Gause 1935: 52). Obecnie jako wieś Wyskok. W połowie X I X w. były tam 2 domy mieszkalne z 12 mieszkańcami (Schlott 1848: 74). 20D) (lokalizacja na mapie przybliżona) (d. Bajohrenwalde Kr. Gerdauen). Dawne siedlisko-przysiółek będące częścią wsi Bajory M a ł e utworzone 20.04.1846 r. (Gause 1935: 29; Lexikon 1898: 402). Około połowy X I X w. zanotowano tam 2 domy mieszkalne i 18 mieszkańców (Schlott 1848: 74). Pod koniec lat 20. X X w. własność Rudolfa Tiedkego (Handbuch: 231). 20.1. Cmentarz wiejski. Położony przy polnej drodze z Wyskoku do Mazurkowa. Granice obsadzone grabami i dębami. Zachowane 4 nagrobki ze sztucznego kamie­nia i kwatera rodziny Zegadlo (Segadlo), właścicieli majątku w Wyskoku - Friedrich Zegadlo (1808-1895), Emilie Zegadlo z domu Behrend (1814-1855), E. Zegadlo z domu Kirhmeiger (1819-1892) oraz Emmajopp (18..-1930) (Korowaj 1999c).

21. Zie lony Os t rów , pow. Węgorzewo, gm. Węgorzewo (d. Bergenthal Kr. Gerdauen) Dawny folwark miasta Nordenburg (Lexikon 1898: 402). Pod koniec XVIII w. były tam 2 domy (Goldbeck 1785: 15). Przy tej samej liczbie domostw na początku X I X w. zanotowano tam 21 mieszkańców (Wald 1820: 128). Około połowy X I X w. licz­ba mieszkańców spadła do 14 (Schlott 1848: 74). Pod koniec lat 20. X X w. był tam majątek Edler von Graeve o powierzchni 186 ha nastawiony na produkcję mleka (Handbuch: 231). 21.1 . Siekierka kamienna, fragmenty ceramiki i kośc i zwie rzęcych oraz 4 łodz ie d ł u b a n k i (nie pokazano na mapie) znalezione w jeziorze Oświn i przy pogłębianiu rzeki Oświnki (Grigat 1927: 30, Kemke 1906: 22, 76). 21.2. Osada nawodna kul tury k u r h a n ó w zachodn ioba ł ty j sk i ch (na ryc. 1 przedstawiono przypuszczalną lokalizację tej osady) datowana ogólnie na wczesną epokę żelaza (około 550-120 BC) . Badana 28-30 czerwca i 15-17 września 1928 r. przez K. Gettkanta, wizytowana 15 września 1928 r. przez W . Gaerte. Znaleziono wówczas m.in. łódź dłubankę (Crome J. 1928: 377 3 ' , Hoffmann 1999: 200, Sro­kowski 1930: 81). 21.3. Cmentarzysko p ł a sk i e na w z g ó r z u Hasselberg we wsi. Badane przez K. Gettkanta 10 września 1928 r., wizytowane 15 września 1928 r. przez W . Gaerte-go. Dotychczas nie natrafiono na żadne materiały z badań tego stanowiska. Dato­wane ogólnie na okres od I w. B C 3 2 (Crome J. loc. cit).

22. Kana ł M a z u r s k i . Początek prac przy budowie Kanału Mazurskiego datuje się na lata 1764-1776. Został on wytyczony od jeziora Mamry poprzez jezioro Ry-dzówka, dalej równolegle do rzeki Świny aż do Allenburga, gdzie miał łączyć się z Łyną. Zaplanowany był jako sztuczne połączenie mazurskiej sieci dróg wodnych z 3 0 Tu jako Masichrs. 3 1 J. Crome nie określił datowania znalezisk. 3 2 nachchristlich Eisenzeit

410 Mariusz Wyczółkowski

Królewcem, przeznaczone do transportu przede wszystkim drewna z terenów pusz­czańskich. Po śmierci nadprezydenta Johanna Friedricha Domhardta, który organi­zował akcję zasiedlania Prus i był zwolennikiem wykorzystania nowych połączeń wodnych, prace przy budowie tej drogi wodnej zostały wstrzymane (Hubner 1994: 143). Dopiero w 1874 r. przyznane zostały środki na realizację tego przedsięwzięcia. W 1908 r. Landtag przyznał na budowę kanału kwotę 14,7 min marek na okres sze­ściu lat. Prace rozpoczęto jednak dopiero w połowie sierpnia 1911 r., po długo­trwałych robotach pomiarowych i przygotowaniu planów budowy. Wybuch I woj­ny światowej przerwał dopiero co zaczętą budowę. Wznowiona po wojnie, w 1922 r. została zawieszona w związku z ogólnoniemieckim kryzysem i brakiem pienię­dzy. W 1934 r. szacowano, iż do zakończenia prac przy budowie kanału potrzeba by było jeszcze pięciu lat prowadzenia robót (Schmalz 1934: 41). Prace wznowiono w polowie lat 30. X X w. Wykonano wtedy śluzy w Gujach (czyn­na) i Bajorach Małych (nieukończona). II wojna światowa przerwała definitywnie realizację budowy Kanału Mazurskiego. Niedokończona budowla w latach wojny włączona została do pasa umocnień polowych. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej Pozycja Kanału Mazurskiego zaliczona została jako jedna z rubieży obronnych do zewnętrznego pasa umocnień (Łach, Wyszczelski 1998: 287). Już w 1940 r. przystąpiono do przebudowy fortyfikacji, a w 1944 r. system umocnień nad Kanałem Mazurskim miał stanowić wsparcie dla Giżyckiego Rejonu Umocnionego (Stańczyk 1998: 311-312, Łach 1998: 318). Ślady wspomnianych umocnień wi ­doczne są m.in. przy śluzie w Gui . Obecnie odcinek kanału przebiegający przez teren objęty opracowaniem jest zaro­śnięty i miejscami zabagniony. Niedokończona śluza znajdująca się na południe od wsi Bajory Małe jest doskonałym świadectwem nakładów poniesionych na budo­wę kanału i rozmachu tego przedsięwzięcia. Jak się wydaje, miała ona za zadanie wyrównanie różnicy około 10-12 m wysokości poziomu wody pomiędzy częścią kanału od strony jeziora Rydzówka a odcinkiem leżącym na północ od śluzy.

23. Kolej w ą s k o t o r o w a Kę t r zyn (Rastenburg) - K r y ł o w o (Nordenburg). Dzięki możliwościom stworzonym przez ustawę z 1.07.1892 r., zachęcającą do budowy l i ­nii kolejek wąskotorowych, przeznaczonych głównie do zaspokajania lokalnych potrzeb komunikacyjnych, krajobraz interesującego nas terenu wzbogacił się o ko­lejny, istotny dla jego rozwoju element. Linia kolejowa przechodząca przez teren objęty opracowaniem łączyła Rastenburg z Nordenburgiem. Była to linia wąskotoro­wa, o szerokości torów 0,75 m, eksploatowana przez prywatne towarzystwo kole­jowe Ostdeutsche Eisenbahn Gesellschaft z Królewca. Uruchomiona została 1.05.1898 r. (Piątkowski 1996: 47-48, 49, 168). Rozebrana prawdopodobnie już w 1945 r. przez wojska sowieckie.

Załącznik 6 411

Fot. 2. Bajory Małe - Kanał Mazurski, budowla niedokończonej śluzy (2000, MW) Phot. 2. Bajory Małe - Mazurian Canal, not finished sluice (2000, MW)

412 Mariusz Wyczółkowski

Fot. 4. Brzeźnica - widok wsi od południowego zachodu (2000, MW) Phot. 4. Brzeźnica village - view of the vilłage from the south-west (2000, MW)

414 Mariusz Wyczółkowski

Fot. 8. Brzeźnica - cmentarz rodowy rodziny Totenhoefer (2000, MW) Phot. 8. Brzeźnica - the Totenhoefer's family cemetery (2000, MW)

Załącznik 6 415

Fot. 9. Brzeźnica - cmentarz rodowy, nagro­bek Magdy Totenhoefer (1852-1915) (2000, MW)

Phot. 9. Brzeźnica - the Totenhoefer's fam­ily cemetery, Magda Totenhoefer's tombstone (1852-1915) (2000, MW)

Fot. 10. Brzeźnica - cmentarz rodowy, na­grobek Ludwiga Hauschilda (1841-1909), nadleśniczego królewskiego (2000, MW)

Phot. 10. Brzeźnica - the Totenhoefer's family cemetery, Ludwig Hauschild's (1841-1909), kings's forest inspector, tombstone (2000, MW)

Fot. 11. Brzeźnica - cmentarz wiejski (2000, MW) Phot. 11. Brzeźnica - village cemetery (2000, MW)

Fot. 12. Kałki - dwór, elewacja frontowa (2000, MW) Phot. 12. Kałki yillage - front elevation of the manor (2000, MW)

Załącznik 6 417

Fot. 14. Kałki - folwark, dawna kuźnia (2000, MW) Phot. 14. Kałki - farm, old smithy (2000, MW)

Fot. 15. Kałki - folwark, dawny spichlerz (2000, MW) Phot. 15. Kałki - farm, old granaty (2000, MW)

Fot. 16. Kałki - grób Wilhelma Kieferta (1871-09.09.1914), starszego kapelmistrza (Obermusikmeister) 19. Turyngskiego Pułku Artylerii Polowej, w lesie przy drodze do Łęknicy (2000, MW)

Phot. 16. Kałki - Wilhelm Kiefert's (1871-09.09.1914) grave (superior band-master of 19th Thuringian regiment of field artillery), in the forest at the road to Łęknica yillage (2000, MW)

Fot. 17. Marszałki - leśniczówka przed 1945 r. Fot. G. Hilgendorff, za: Wulff D.B. Lebensbil-der aus Rastenburg, Leer 1984, s. 135

Phot. 17. Marszałki forest settlement - forster's lodge before 1945. Photo G. Hilgendorff, af-ter: Wulff D.B. Lebensbilder aus Rastenburg, Leer 1984 p. 135

Fot. 18. Marszałki - wał podłużny Schwedenschanze (2000, MW) Phot. 18. Marszałki - fortification embankment Schwedenschanze (2000, MW)

434 Bibliografia przyrodnicza

Wilkońska H . 1975. Zróżnicowanie tempa wzrostu płoci (Rutilus rutilus L.) w jeziorach Pol­ski na tle warunków środowiska. Roczn. Nauk Roln., H , ser. 97: 7-30.

Wiśniewski R.J. 1995. Rola zasilania wewnęt rznego w eutrofizacji zbiorników zaporowych W: M . Zalewski (red.) Procesy biologiczne w ochronie i rekultywacji nizinnych zbiorni­ków zaporowych. PIOŚ, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Łódź, s. 61-70.

Wiśniewski R.J., Dusoge K. 1983. Ecological characteristics of lakes in north-eastern Poland versus their trophic gradient IX. The macrobenthos of 44 lakes. Ekol. Pol., 31: 429-457.

Wołk K. 1984. Zmiany ornitofauny lęgowej towarzyszące sukcesji roślinności nad rezerwa­towym jeziorem Oświn, po zaprzestaniu wypasu. Parki Nar. Rez. Przyr., 5, 2: 45-60.

Wołk K. 1987. Zespół lęgowych ptaków nadbrzeżnej strefy rezerwatowego jeziora Oświn. Parki Nar. Rez. Przyr., 8, 1: 87-96.

Wołk K. 1993. Założenia gospodarki w otulinie rezerwatu „Siedem Wysp". Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (msc).

Wołk K., Lewartowski Z . 1980. Ptaki rezerwatu „Jezioro Oświn" - gatunkowa i przestrzen­na struktura zespołów, liczebność, zagęszczenie, zasady ochrony i zagospodarowania. Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa (msc).

Wróbel J., Królikowska J. 1999. Stan roślinności wodnej płytkiego, eutroficznego jeziora Oświn 5 lat po spiętrzeniu. W: Radwan S. i Kornijów R. (red.) Problemy aktywnej ochro­ny ekosys temów wodnych i torfowiskowych w Polskich Parkach Narodowych. Lublin, s. 235-242.

Zając A . , Zając M . 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Instytut Bota­niki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 715 ss.

Zarzycki K. , Wojewoda W., Heinrich Z . (red.) 1992. Lista roślin zagrożonych w Polsce. In­stytut Botaniki im. Wł. Szafera P A N , Kraków, 98 ss.

Zawisza J. 1953. Wzrost ryb w jeziorze Tajty. Roczn. Nauk Roln., H , 63: 221-257. Zawisza J. 1961. Wzrost ryb w jeziorach okolic Węgorzewa. Rocz. Nauk Roln., ser. B, 77, 2:

631-748. ZawiszaJ., Antosiak B. 1961a. Tempo wzrostu karasia (Carasius carasius L.) w jeziorach oko­

lic Węgorzewa. Roczn. Nauk Roln., ser. B, 77, 2: 527-548. ZawiszaJ. , Antosiak B. 1961b. Wzrost lina (Tinca tinca L.) w jeziorach okolic Węgorzewa.

Rocz. Nauk Roln., ser. B, 77, 2: 493-526. ZawiszaJ., Żuromska H . 1961. Wzrost wzdręgi (Scardinius erythrophtalmus L.) w jeziorach

okolic Węgorzewa. Roczn. Nauk Roln., ser. B, 77, 2: 399-454. Zdanowski B. 1974. Związki między produkcją pierwotną a eutrofizacja. Praca doktorska.

Instytut Rybactwa Śródlądowego, Olsztyn, 90 ss. (msc). Żuromska H . 1961. Wzrost okonia (Perca flwiadlis L.) w jeziorach okolic Węgorzewa. Roczn.

Nauk Roln., ser. B, 77, 2: 603-639. Żurowski W. 1988. Stan i propozycje regulacji liczebności populacji bobra w woj. olsztyń­

skim. Ekspertyza dla Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie (msc).

Bibliografia kulturowa C u l t u r a l b ib l iography

S k r ó t y b ib l iograf iczne

red. - wydawca p. - pagina/paginae - strona, strony s.a. - sine anno - bez roku wydania s.au. - sine auctor - bez autora s.l.a. - sine loco, anno - bez miejsca i roku wydania s.p. - sine pagina - bez paginacji

A D A - Archiwum Działu Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie A M - Altpreussische Monatschrift A M W K - Archiwum Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie A W K Z - Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków DIE O D E R - Horoszko S., Muller B., Schmook R. [red.], Die Oder ais Kulturlandschaft. Ober

Geschichte und Alltag in der deutsch-polnischen Grenzregion. Odra jako krajobraz kultu­rowy. Historia i codzienność na polsko-niemieckim pograniczu, s.l.a. (Szczecin 1997 ?)

Historia Pomorza I/I - Labuda G. [red.], Historia Pomorza. 1.1 do roku 1466, cz. I, Poznań 1972

Handbuch 1929 - Parey's Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche. Band Ostpre-ussen. Berlin

Kętrzyn 1978 - Wakar A . i in. , Kętrzyn. Z dziejów miasta i okolic. Olsztyn 1978 K H - Kwartalnik Historyczny K M W - Komunikaty Mazursko-Warmińskie Kreis Rastenburg- Grenz R. [red.], Der Kreis Rastenburg. Ein ostpreuftisches Dokumentar-

werk. Marburg/Lahn 1976. Lexikon 1898 - Gemeindelexikon fur die Provinz OstpreuBen, auf Grund der Materialien

der Volkszahlung vom 2. Dezember 1895 und anderer amtlicher Qellen bearbeitet vom Kóniglichen Statistischen Bureau. Berlin 1898

M S i W - Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne Ostpr.F. - Ostpreussische Folianten. W: Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz,

Berlin-Dahlem - tu cyt. za odpisem Waltera Luckenbacha w: A M W K , zespół „Spuścizna W. Luckenbacha"

Pałace -Jackiewicz-Garniec M . , Garniec M . , Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich. Do­bra utracone czy ocalone. Olsztyn 1999 (wyd. 2)

PB - Sitzungsberichte der Altertumsgesselschaft Prussia. Kónigsberg R H b - Rastenburger "Heimatblatter" fur Heimatpflege und Geschichtskunde (do nr 1,

9.01.1921 pod tytułem Unsere Heimat) Schlachtfelder - Wehrkreiskommando I [red.], Schlachtfelder in OstpreuBen. Kónigsberg

s.a. Ustawa - Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury, Dz. U . z 1999 r. nr 98,

poz. 1150 (tekst jednolity)

Augusiewicz S. 1999. Działania militarne w Prusach Książęcych w latach 1656-1657. Olsz­tyn.

Baryła T. [red.] 1996. Okręg Mazurski w raportach Jakuba Prawina. Wybór dokumentów. 1945 rok. Olsztyn.

436 Bibliografia kulturowa

Beckherrn C. 1895. Ueber die Benennungen der ostpreussischen "Burgwalle" und die P i l l -berge im Samlande. A M , 32, 5/6, p. 353-410.

Białuński G . 1996. Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od X I V do początku XVIII wieku - starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie. Olsztyn.

Biolik M . 1987. Hydronimia dorzecza Pregoly z terenu Polski. Olsztyn. Bitner-Wróblewska A. , Piotrowski A . 1990. Wały podłużne w okolicach Biskupca w woj.

olsztyńskim. Przyczynek do pochodzenia i chronologii tego typu obiektów na obszarze południowej Warmii . K M W , nr 1/4, p. 133-140.

Bogdanowski J. 1998. Ochrona zabytkowego krajobrazu kulturowego od województwa do gminy. Krajobrazy, 18 (30), p. 11-12.

Bogdanowski J. 2000. Czytanie krajobrazu. Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego, 1, p. 7-18.

Bożek G. [red.] 1993. Karta kulturowa rzeki. Referaty wygłoszone na sympozjum w Rudach 4-5 listopada 1992. Katowice.

Claer s.a. Gerdauen, XI . und I. Res. = Korps. Vom 8. bis 10. September 1914. W: Schlachtfel­der, p. 115-117.

Crome H . 1937a. Kartę und Verzeichnis der vor- und friihgeschichtlichen Wehranlage in Ostpreussen. Altpreussen, 2, 3, p. 97-125.

Crome H . 1937b. Die Langswalle in Ostpreussen. Mannus, 29, p. 69-90. Crome H . 1939. Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussen. 3, PB, 33, p. 263-289. Crome J. 1928. Ausgrabungen und Besichtigungen imjahre 1928. PB, 26, p. 375-385. Dąbrowski J. 1997. Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce. Białystok [ = Prace Biało­

stockiego Towarzystwa Naukowego 36]. Dehnen M . 1976. Die militarischen Vorgange und die Kriegsgraber des 1. Weltkrieges im

Kreise Rastenburg nach... W: Kreis Rastenburg, p. 104-107. Długokęcki W., Kowalczyk E. 2003. Nieznane opisy granicy mazowiecko-krzyżackiej. Cz . 1:

Granice komornictwa działdowskiego i nidzickiego. K H 110, 1, p. 29-50. Długokęcki W., Kowalczyk E. 2003. Nieznane opisy granicy mazowiecko-krzyżackiej. Cz . 2:

Granice komturstwa bałgijskiego (prokuratorstwo piskie i ełckie). K H 111, 1, p. 5-37. Engel C , La Baume W. 1937. Kulturen und V61ker der friihzeit im PreuBenlande [Erlau-

terungen zum Atlas der ost= und westpreuBischen Landesgeschichte. T. I. Kónigsberg. Engel R. 1894. Die mittelalterlichen Siegel des Thorner Rathsarchivs, mit besonderer Be-

riicksichtigung des Ordenslandes. Thorn, 1, Ordensbeamte und Stadte, Mitteilungen des Copernicus-Vereins fur Wissenschaft und Kunst zu Thorn, 9.

Freiwald H . 1967. von Schlieben Dietrich. W: Krollmann Ch. , Forstreuer K. , Gause F. [red.]. AltpreuBische Biographie. T. II, Marburg/Lahn, p. 615.

Gałązka J. s.a. Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie suwalskim. Informator turystyczny. Suwałki.

Gause F. 1935. Neue Ortsnamen in OstpreuBen seit 1800. Kónigsberg [=Sonderschriften des Vereins fur Familienforschung in Ost- und Westpreussen e.V nr 53].

Goldbeck J.F. 1785. Vollstandige Topographie des Kónigreichs PreuBen. Erster Teil. Topo-graphie von OstpreuBen. Kónigsberg und Leipzig [= Sonderschriften des Vereins fur Fa­milienforschung in Ost- und Westpreussen e.V, 7, Hamburg 1990].

Grenz R. 1976. Der Kreis Rastenburg in den ersten Monaten des 1. Weltkrieges im Spiegel der ostpreuBischen Tagespresse. W: Kreis Rastenburg, p. 94-104.

Grigat F. 1927. Aus Grauer Vorzeit. Prahistorisches aus dem Mauerseegebiet. Langensalza (=Reichwaldt R [red.], Heimatforschung aus OstpreuBens Mauerseegebiet I).

Górski K. 1967. Barciany i okolica do połowy X V wieku. W: Górski K., Arszyński M . , Barcia­ny. Dzieje zamku i ziemi do połowy X V wieku. Olsztyn, p. 5-31 (= Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „Pojezierze", Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego, Rozprawy i Materiały Nr 14).

Bibliografia kulturowa 437

Hoffmann M J . 1999. Źródła do kultury i osadnictwa południowo-wschodnie j strefy nad­bałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e. Olsztyn.

Hubner M . 1994. Das Herz PreuBens. Das Bartnerland im Rahmen der preuBisch-deutschen Geschichte von Anfangen bis zur Gegenwart. OberschleiBheim [=Ost- und Westp-reuBische Geschichtsąuellen 1].

Janczik B. 1986. Die Extrakte der Protokolle uber den GeneralhufenschoB in den Amtern des landatlichen Kreises Seehesten Teil 2. Amter Angerburg. Lótzen und Neuhof. Al t ­preuBische Geschlechterkunde. Neue Folgę 16: 223-266.

Jaskanis J. 1977. Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu rzymskiego. Materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym. M S i W 6, p. 239-349.

Jóźwiak S. 2001. Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228-1410. Rozwój - Przekształcenia - Kompetencje. Toruń.

Kasiske K. 1934. Die Siedlungstatigkeitdes Deutschen Ordens im óstl ichen Preussen bis zum Jahre 1410. Kónigsberg [ = Einzelschriften der Historischen Komission fur ost- und westpreuBische Landesforschung, 5].

Kemke H . 1906. Katalog des Prussia-Museums zu Kónigsberg i . Pr. Teil I. Steinzeit, Bronze-zeit, Eisenzeit I (Latenezeit). Kónigsberg.

Kętrzyński W. 1882. O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich. Lwów. Klebs R. 1895. Ueber das Vorkommen nutzbarer Gesteins- u. Erdarten im Gebiet des masu-

rischen Schiffahrtskanals. Kónigsberg. Knercer W. 1995. Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie olsztyń­

skim. Warszawa [ = Katalogi Problemowe Zabytkowych Cmentarzy w Polsce, Cmentarze I wojny światowej, I].

Knercer W. 2000. Losy założeń pałacowo-parkowych i dworsko-parkowych na terenie woje­wódz twa olsztyńskiego. W: Mazur Z . [red.] Wspólne dziedzictwo? Ze s tudiów nad sto­sunkiem do spuścizny kulturowej na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Poznań, p. 267-285.

Knercer W , Liżewskal . 1998a. Ewidencja parku w Brzeźnicy. Olsztyn (maszynopis A W K Z ) . Knerce rW, Liżewskal . 1998b. Ewidencja parku w Kalkach. Olsztyn (maszynopis A W K Z ) . Kobyliński Z . 2000. Ochrona krajobrazu archeologicznego. Krajobrazy Dziedzictwa Naro­

dowego, 2, p. 45-53. Kopp J. 1913. Beitrage zur Chronik des ostpreuBischen Grundbesitzes I. Regierungsbezirk

Gumbinnen und Kreis Memel. Kónigsberg. Korowaj T. 1999a. Cmentarze gm. Srokowo. I. Zycie Kętrzyna (nr 14 [320]) 7.04, p. 12. Korowaj T. 1999b. Cmentarze gm. Srokowo. II. Zycie Kętrzyna (nr 15 [321]) 14.04, p. 12. Korowaj T. 1999c. Cmentarze gm. Srokowo. III. Zycie Kętrzyna (nr 16 [322]) 21.04, p. 12. Korowaj T..1999d. Cmentarze gm. Srokowo. IV. Życie Kętrzyna (nr 17 [323]) 28.04, p. 12. Korowaj T. 1999e. Cmentarze gm. Srokowo. V. Życie Kętrzyna (nr 18 [324]) 5.05, p. 12. Korowaj T. 1999f. Cmentarze gm. Srokowo. VI . Życie Kętrzyna (nr 19 [325]) 12.05, p. 12. Kowalczyk E. 1998a. Powracający temat: wały podłużne pogranicza mazowiecko-pruskiego

(opracowanie ws tępne) . Swiatowit, 41, B, p. 497-508. Kowalczyk E. 1998b. Wał graniczny. Ze s tudiów nad pograniczem mazowiecko-krzyżackim

(opracowanie ws tępne) . Swiatowit, 41, B, p. 509-518. Kowalczyk E. 2003. Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej (między Drwęcą a Pisą). War­

szawa. Kozłowski S.K. 1970. Ślady najdawniejszych grup ludzkich (paleolit i mezolit) w północ­

no-wschodniej Polsce i na terenach sąsiednich. K M W , 1, p. 3-10 Labuda G. 1972. Ustrój terytorialny Prus i Jaćwięży. W: Historia Pomorza I/I, p. 280-284. Labuda G. 1986. Prusy rodzime. W: Biskup M . , Labuda G. Dzieje Zakonu Krzyżackiego w

Prusach. Gdańsk, p. 31-95.

438 Bibliografia kulturowa

Lorek C.E .L . 1983. Landschlósser und Gutshauser in Ost- und WestpreuBen. Frankfurt [5. red.].

Luckenbach W. s.a. Vorgeschichte (rękopis w zbiorach A M W K ) . Łach W.B. 1997. System obronny Prus Wschodnich (do 1935 roku). Olsztyn. Łach W.B. 1998. Przygotowania Prus Wschodnich do obrony w roku 1944. W: Wróblewski

W. [red.], Działania militarne w Prusach Wschodnich, Warszawa, p. 316-324. Łach W.B., Wyszczelski L. 1998. Mili tarna rola Prus Wschodnich w latach 1918-1939. W:

Wróblewski W. [red.], Działania militarne w Prusach Wschodnich. Warszawa, p. 267-308.

Łowmiański H . 1989a. Prusy pogańskie. W: idem, Prusy - Litwa - Krzyżacy. Warszawa, p. 37-96.

Łowmiański H . 1989b. Stosunki polsko-pruskie za pierwszych Piastów. W: idem, P r u s y - L i ­twa - Krzyżacy. Warszawa, p. 97-124.

Łowmiański H . 1989c. Agresja zakonu krzyżackiego na Litwę w wiekach XI I -XV. W: idem, Prusy - Litwa - Krzyżacy. Warszawa, p. 179-226.

Meinhold R. 1931. Ein Besuch der Marschallsheide. RHb, 4, 12.09.1931, p. 13-14. Michałowski A . 1996. Zabytkowy krajobraz. Krajobrazy, 12 (24), p. 9-10. Miśkiewicz B. 1970. Przesieka. W: Słownik starożytności słowiańskich. T. 4 ,1 , p. 389-390. Nowakowski W. 1991. Kulturowy krąg zachodniobałtyjski w okresie wpływów rzymskich.

Kwestia definicji i podziałów wewnętrznych. W: Archeologia bałtyjska. Materiały z kon­ferencji. Olsztyn, 24-25 kwietnia 1988 roku, Olsztyn, p. 42-66.

Nowakowski W. 1995. O d Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego. Barbaricum 4.

Nowakowski W. 1998. Die Fundę der rómischen Keiserzeit und der Vólkerwanderungszei t in Masuren. Berlin (=Museum fur Vor- und Frtihgeschichte, Bestandskataloge. T. 6).

Odyniec W. 1990. Chełmiński system miar i chełmińska stopa mennicza w rozwoju histo­rycznym. W: Zdrójkowski Z . [red.], Studia Culmensia Historico-Juridica czyli Księga Pamiątkowa 750-lecia Prawa Chełmińskiego. T. 1. Toruń, p. 393-408.

Okulicz J. 1973 Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VI w. n.e. Wrocław-War-szawa-Kraków-Gdańsk .

Okulicz J. 1981. Osadnictwo ziem pruskich od czasów najdawniejszych do XIII wieku. W: Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. T. 1. Olsztyn, p. 8-60.

Oracki T. 1988. Słownik biograficzny Warmii , Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy X V do końca XVIII wieku. T. 2. L - Z , Olsztyn.

Piątkowski A . 1996. Kolej wschodnia w latach 1842-1880. Z dziejów transportu kolejowego na Pomorzu Wschodnim. Olsztyn.

Plickert s.a. - X X . A . = K. [Armeekorps] 8. bis 10. September 1914. W: Schlachtfelder, p. 112-114.

Podwińska Z . 1971. Zmiany form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wcześ­niejszym średniowieczu. Źreb, wieś, opole. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk .

Pollakówna M . 1953. Osadnictwo Warmii w okresie krzyżackim. Poznań [ = Prace Instytutu Zachodniego 17].

Pollakówna M . 1958. Zanik ludności pruskiej. W: Labuda G. [red.]. Szkice z dziejów Pomo­rza. T. 1. Pomorze średniowieczne. Warszawa, p. 160-207.

Pospiszylowa A . 1990. Toponimia południowej Warmii . Nazwy terenowe. Olsztyn [=Wyż-sza Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, Studia i Materiały 24, Filologia polska].

Powierski J. 2001. Prusowie, Mazowsze i sprowadzenie Krzyżaków do Polski. T. II, 1, Ma l ­bork.

Powierski J. 2003. Prusowie, Mazowsze i sprowadzenie Krzyżaków do Polski. T. II, 2, Ma l ­bork.

Bibliografia kulturowa 439

Przewoźna K. 1974. Struktura i rozwój zasiedlenia południowo-wschodniej strefy nad­bałtyckiej u schyłku starożytności. Warszawa-Poznań [=Poznańsk ie Towarzystwo Przy­jaciół Nauk, Wydział Historii i Nauk Społecznych, Prace Komisji Archeologicznej 8,1].

PtakJ. 1997. Wojskowość średniowiecznej Warmii. Olsztyn. Pulinowa M . Z . 2000. O harmonijne łączenie edukacji przyrodniczej i kulturowej w parkach

narodowych. Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego, 3, p. 41-46. Pytliński S. 2000. Edukacja ekologiczna. Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego, 3, p. 74-78. Rousselle M . 1929. Das Siedlungswerk des Deutschen Ordens im Lande Gerdauen. Altpre-

uBische Forschungen 6, 2, p. 220-256. s.au. 1930. Die Schlacht bei Drengfurt. RHb, nr 2, p. 5-6. Sahm W. 1905. Geschichte der Pest in Ostpreussen. Leipzig. Schlott A . 1848. Topographisch=statistische Uebersicht des Regierungs = Bezirks Kónig­

sberg. Tilsit . Schliitter O. 1921. Wald, Sumpf und Siedlungsland in Altpreussen vor der Ordenszeit.

Halle. Schmalz H . 1934. Die Industrialisierung OstpreuBens ais Schicksalsfrage fiir den gesamt-

deutschen und osteuropaischen Raum. Berlin [=Schriften fiir neues Bauerntum. 53]. Schnayder E. 1997. Dwie nieznane a związane z dawnymi Prusami Wschodnimi mapy z Ar ­

chiwum Wojennego w Sztokholmie. W: Grabowski R, Ostrowski J. [red.], Ziemie daw­nych Prus Wschodnich w kartografii. Olsztyn [= Z dziejów kartografii T. 8], p. 93-102.

Siegfried S.J. 1915. Aus der Russenzeit Ostpreussens. Erlebnisse eine Gutsfrau von... Jag-lack. Berlin.

Sienkiewicz W. 1989. „Trakty", „okręgi", „koła", „pola", „rody", „okolice" jako jednostki te-rytorialno-osadnicze w Wielk im Księstwie Litewskim w XVII wieku. Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica, 3, p. 233-262.

Srokowski S. 1930. Jeziora i moczary Prus Wschodnich. Warszawa. Stańczyk H . 1998. Prusy wschodnie jako baza wojny przeciwko ZSRR. W: Wróblewski W.

[red.], Działania militarne w Prusach Wschodnich. Warszawa, p. 311-316. Sulgostowska Z . 1989. Prahistoria międzyrzecza Wisły, Niemna i Dniestru u schyłku plej­

stocenu. Warszawa. Szeliga J. 1997. Rękopiśmienne mapy Prus Książęcych Józefa Naronowicza-Narońskiego z

drugiej połowy XVII wieku. Warszawa [= Studia i Materiały z Historii Kartografii, 15]. Szeliga J. 2004. Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Pru­

sach w XVII i XVIII wieku. Warszawa [= Zabytki Polskiej Kartografii, 8]. Szulist W. 1972. Ważniejsze lądowe szlaki handlowo-komunikacyjne Warmii i Mazur w

X V I - X V I I I wieku. K M W , 2-3, p. 297-318. Toeppen M . 1995. Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej. Olsztyn. Uppenborn W. 1976. Das Landgestiit Rastenburg. W: Kreis Rastenburg, p. 325-334. Voigt J. 1827. Geschichte Preussens, von den altesten Zeiten bis zum Untergange der Herr-

schaft des Deutschen Ordens. T. 1. Kónigsberg. Voigt J. 1839. Geschichte Preussens, von den altesten Zeiten bis zum Untergange der Herr-

schaft des Deutschen Ordens. T. 9. Kónigsberg. Wachowiak B. 1978. Początki uwłaszczenia chłopów w dobrach szlacheckich Prus Wschod­

nich. K M W , 2, p. 241-254. Wachowiak B. 1998. Z dziejów uwłaszczenia i modernizacji gospodarki Prus w pierwszej

połowie X I X wieku. Olsztyn. Wakar A . , Wilamowski B. [red.] 1968. Węgorzewo. Z dziejów miasta i powiatu. Olsztyn. Wald S.G. 1820. Topographische Uebersicht des Verwaltungs - Bezirks der Kóniglichen Pre-

ussischen Regierung zu Kónigsberg in Preussen. Kónigsberg = [Sonderschriften des Ve-reins fur Familienforschung in Ost- und Westpreussen e. V , 23, Hamburg 1979].

Weber L. 1876. Uber die Grenzen von Barten. A M 13, p. 222-226.

440 Bibliografia kulturowa

Weber L. 1878. Preussen vor 500 Jahren in culturhistorischer, statistischer und militari-scher Beziehung nebst Special-Geographie von... Danzig.

Weise E. 1967. von Schlieben Georg. W: Krollmann Ch . , Forstreuer K. , Gause F. [red.]. A l t -preuBische Biographie. T. II, Marburg/Lahn, p. 615-616.

Wróblewski W. 1998. „Smok" z Czarnego Lasu. Ozdoba skandynawska znaleziona na wcze­snośredniowiecznym grodzisku w Szestnie, stanowisko III, woj. olsztyńskie. Swiatowit 41, B, p. 519-530.