1η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

ΑΑΡΡΧΧΑΑΙΙΟΟ ΕΕΛΛΛΛΗΗΝΝΙΙΚΚΟΟ ΘΘΕΕΑΑΤΤΡΡΟΟ

ΕΕ ..ΑΑ ..ΠΠ ..

Πτυχές του Αρχαίου Θεάτρου

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ

ΓΙΟΡΤΣΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΑ

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ δρ. φιλ.,

Επίκουρη Καθηγήτρια Κλασικής Φιλολογίας

Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας

Δημοκριτείου Παν/μίου Θράκης-

Σ.Ε.Π. ΕΛΠ 31 "Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο"

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

11 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

Σελίδα 2

ΠΠΕΕΡΡΙΙΕΕΧΧΟΟΜΜΕΕΝΝΑΑ

ΘΘ ΕΕ ΜΜ ΑΑ ΕΕ ΡΡ ΓΓ ΑΑ ΣΣ ΙΙ ΑΑ ΣΣ ................................................................................................................ 3

ΕΕ ΙΙ ΣΣ ΑΑ ΓΓ ΩΩ ΓΓ ΗΗ ............................................................................................................................. 5

ΠΠ ΤΤ ΥΥ ΧΧ ΕΕ ΣΣ ΤΤ ΟΟ ΥΥ ΑΑ ΡΡ ΧΧ ΑΑ ΙΙ ΟΟ ΥΥ ΘΘ ΕΕ ΑΑ ΤΤ ΡΡ ΟΟ ΥΥ ............................................................................... 6

ΣΣ ΥΥ ΜΜ ΠΠ ΕΕ ΡΡ ΑΑ ΣΣ ΜΜ ΑΑ ΤΤ ΑΑ .............................................................................................................. 13

ΒΒ ΙΙ ΒΒ ΛΛ ΙΙ ΟΟ ΓΓ ΡΡ ΑΑ ΦΦ ΙΙ ΑΑ .................................................................................................................. 14

Σελίδα 3

ΘΘΕΕΜΜΑΑ ΕΕΡΡΓΓΑΑΣΣΙΙΑΑΣΣ

Αφού μελετήσετε προσεκτικά τα κεφάλαια 1 και 2 από το διδακτικό εγχειρίδιο Ο

Δραματικός Λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο, τις ενότητες 1 και 2 από τα

Παράλληλα Κείμενα, καθώς και τις σχετικές ενότητες από το Εναλλακτικό Διδακτικό

Υλικό (ΕΔΥ), να γράψετε κείμενο για τις πτυχές του αρχαίου θεάτρου που θίγονται

στα παρακάτω αποσπάσματα από αρχαία κείμενα.

1. (Απόσπασμα από διδασκαλική επιγραφή.) Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Φιλοκλής

(459-458) , η φυλή Οινηίς με χορό παίδων, χορηγός ήταν ο Δημόδοκος, η φυλή

Ιπποθωντίς με χορό ανδρών, χορηγός ήταν ο Ευκτήμων από την Ελευσίνα. Στον

αγώνα κωμωδίας χορηγός ήταν ο Ευρυκλείδης, νικητής ποιητής αναδείχθηκε ο

Ευφρόνιος. Στον αγώνα τραγωδίας χορηγός ήταν ο Ξενοκλής από τις Αφίδνες,

νικητής ποιητής αναδείχθηκε ο Αισχύλος.

2. (Διδασκαλία) Η Μήδεια του Ευριπίδη παίχτηκε κατά το πρώτο έτος της 87ης

Ολυμπιάδας (431 π. Χ.), όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Πυθόδωρος. Πρώτος ήρθε ο

(γιος του Αισχύλου) Ευφορίων, δεύτερος ο Σοφοκλής, τρίτος ο Ευριπίδης με τα έργα

Μήδεια, Φιλοκτήτης, Δίκτυς και το σατυρικό δράμα Θεριστές.

3. (Μαρτυρία του Αριστοτέλη.) Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι, όταν ήταν επώνυμος

άρχων ο εν λόγω Καλλίας (405 π. Χ.), αποφασίστηκε για τους αγώνες τραγωδίας και

κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια η χορηγία να αναλαμβάνεται από κοινού από δύο

πρόσωπα για κάθε αγώνα.

4. (Μαρτυρία του Αριστοτέλη.) Στο έργο του Αριστοτέλη Διδασκαλίαι αναφέρεται ότι,

όταν απεβίωσε ο Ευριπίδης, ο ομώνυμος γιος του παρουσίασε στα Μεγάλα Διονύσια

την Ιφιγένεια την εν Αυλίδι, τον Αλκμαίωνα και τις Βάκχες.

5. (Απόσπασμα από δικανικό λόγο γύρω στο 402 π. Χ. Ο κατηγορούμενος αναφέρει

συγκεκριμένα ποσά που είχε δαπανήσει, όταν είχε αναλάβει αλλεπάλληλες χορηγίες για

δραματικούς και διθυραμβικούς χορούς.) Από αυτά τα ποσά που ανέφερα δεν θα είχα

δαπανήσει ούτε το ένα τέταρτο, αν ήθελα να εκτελέσω τη χορηγία σύμφωνα με τα

οριζόμενα στον νόμο.

6. (Σπάραγμα από πάπυρο που περιέχει σχόλια και πληροφορίες για κωμικούς ποιητές.)

Για τον (σύγχρονο και λίγο νεώτερο από τον Αριστοφάνη κωμικό ποιητή) Πλάτωνα

αναφέρεται ότι, όσο έδινε τις κωμωδίες του σε άλλους (να τις παρουσιάσουν στη

σκηνή), είχε επιτυχίες, όταν όμως παρουσίασε πρώτη φορά ο ίδιος την κωμωδία

Ραβδούχοι (πιθανώς στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου), ήρθε τέταρτος και

‘υποβιβάστηκε’ (κατά γράμμα: απωθήθηκε) και πάλι στους αγώνες των Ληναίων.

7. (Απόσπασμα από διδασκαλική επιγραφή του έτους 284.) [χάσμα] πέμπτος ήρθε ο

(δεν σώζεται το όνομα του ποιητή) με το έργο Ανασωζομένη, το ερμήνευσε ο

Αντιφάνης. Υποκριτής: νικητής αναδείχθηκε ο Ιερώνυμος. Όταν ήταν επώνυμος

Σελίδα 4

άρχων ο Διότιμος, (πρώτος ήρθε) ο Σίμυλος με το έργο Εφεσία, το ερμήνευσε ο

Αριστόμαχος, δεύτερος ο Διόδωρος με το έργο Νεκρός, το ερμήνευσε ο

Αριστόμαχος, τρίτος ο Διόδωρος με το έργο Μαινόμενος, το ερμήνευσε ο Κηφίσιος,

τέταρτος ο Φοινικίδης με το έργο Ποιητής [χάσμα].

8. (Αρχαίο σχόλιο σε στίχο του Αριστοφάνη [Πλούτ. 954]) Στα Μεγάλα Διονύσια δεν

επιτρεπόταν να συμμετέχει ξένος στους χορούς, στα Λήναια όμως επιτρεπόταν –εκεί

αναλάμβαναν άλλωστε και μέτοικοι χορηγοί.

9. (Απόσπασμα από αρχαία βιογραφία.) Λένε ακόμη ότι ο Σοφοκλής όταν άκουσε ότι

πέθανε ο Ευριπίδης, ο ίδιος εμφανίστηκε στο θέατρο με σκούρο ιμάτιο, ενώ

παρουσίασε χωρίς στεφάνια στον προάγωνα τα μέλη του χορού και τους υποκριτές,

και ο κόσμος εδάκρυσε.

10. (Απόσπασμα από πλατωνικό διάλογο.) Μου έδωσε την εντύπωση ότι εξοργίστηκε

όπως εξοργίζεται ένας ποιητής με τον υποκριτή που ‘σκοτώνει’ τα ποιήματά του.

11. (Μαρτυρία από τον βυζαντινό λόγιο Ευστάθιο.) Λένε ότι, όταν ο Σοφοκλής

ανέβασε το έργο Πλύντριαι, υποδύθηκε τον ρόλο της Ναυσικάς που έπαιζε με τη

σφαίρα και γνώρισε πολύ μεγάλη επιτυχία.

12. (Απόσπασμα από αρχαία βιογραφία.) Ο Σοφοκλής, επειδή ο ίδιος δεν είχε δυνατή

φωνή, έθεσε τέλος στη συμμετοχή του ποιητή ως υποκριτή στην παράσταση

(παλαιότερα αναλάμβανε και ο ίδιος ο ποιητής ρόλο υποκριτή). επίσης αύξησε τον

αριθμό των μελών του χορού από δώδεκα σε δεκαπέντε και εισήγαγε τον τρίτο

υποκριτή. Λέγεται επίσης ότι στο έργο Θάμυρις και μόνο πήρε τη λύρα και έπαιξε.

Γι’ αυτό και στην Ποικίλη Στοά εικονίζεται κρατώντας λύρα. [Ο Θάμυρις ήταν

περίφημος μυθικός αοιδός από τη Θράκη. Η Ποικίλη Στοά ήταν πολύ γνωστή στοά

στην αρχαία Αθήνα.]

Σελίδα 5

ΕΕΙΙΣΣΑΑΓΓΩΩΓΓΗΗ

Το αρχαίο θέατρο γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στην πόλη – κράτος της

Αθήνας, μέσα στα πλαίσια των εορτών του θεού Διονύσου και οι παραστάσεις είχαν

αγωνιστικό χαρακτήρα. Οι ρίζες της δραματικής ποίησης απορρέουν από το

διθύραμβο, χορικό άσμα, που τραγουδούσαν στις διονυσιακές τελετές με συνοδεία

αυλού και όρχηση.

Το δράμα διδάσκονταν και τελούνταν στις γιορτές του θεού Διονύσου και

μόνο σε ιερούς χώρους του θεού, καταδεικνύοντας τον έντονα θρησκευτικό

χαρακτήρα του. Εξίσου έντονο ήταν το πολιτικό και κοινωνικό στοιχείο, τόσο σε

επίπεδο οργάνωσης και διαδικασιών που εκπορεύονταν για τη διεξαγωγή των

αγώνων όσο και στο περιεχόμενο των έργων.

Οι δραματικοί αγώνες αποτελούσαν υπόθεση όλων των ελευθέρων πολιτών

της Αθήνας, ενίοτε και των μετοίκων. Τη μέριμνα της διοργάνωσης των αγώνων την

είχε η πολιτεία και αυτό γίνεται αντιληπτό από το πρόγραμμα των αγώνων, τις

αρμοδιότητες του επώνυμου άρχοντα ή του άρχοντα βασιλιά, καθώς και από τον

τρόπο που επιλέγονταν οι ποιητές, οι χορηγοί, οι κριτές, ο χορός και οι υποκριτές.

Τελικός αποδέκτης όλων των προσπαθειών οι θεατές. Μέγιστο βραβείο για

τους διαγωνιζόμενους και όλων όσων συνέδραμαν ήταν η δημόσια αναγνώριση.

Σελίδα 6

ΠΠΤΤΥΥΧΧΕΕΣΣ ΤΤΟΟΥΥ ΑΑΡΡΧΧΑΑΙΙΟΟΥΥ ΘΘΕΕΑΑΤΤΡΡΟΟΥΥ

Οι γιορτές στην πόλη της Αθήνας ήταν πολλές και γεμάτες λάμψη. Κάποιες

γιορτές είχαν αγωνιστικό χαρακτήρα, είτε με τη μορφή αθλητικών αγώνων είτε

δραματικών.

Οι δραματικοί αγώνες συνδέονταν με τη λατρεία του Διονύσου. Οι πιο

σημαντικές γιορτές ήταν τα εν άστει Διονύσια ή Μεγάλα Διονύσια και τα Λήναια.1 Η

πρώτη παράσταση αρχαίου δράματος μαρτυρείται το 534 π.Χ. όταν ήταν τύραννος ο

Πεισίστρατος και καθιέρωσε τα Μ. Διονυσία. Ο Πεισίστρατος προκειμένου να

στρέψει τους πολίτες υπέρ αυτού θέσπισε τα Μ. Διονυσία ως μια γιορτή κοινή και

λαμπρή σε όλη την Αττική. Με αυτόν τον τρόπο προσπάθησε να αντικαταστήσει την

πολιτική των ηρωικών λατρευτικών παραδόσεων με λαϊκές πολιτιστικές εκδηλώσεις

και να αποδυναμώσει την επιρροή των αριστοκρατών αντιπάλων του που βασιζόταν

σε τοπικές λατρείες.2

Τα Μ. Διονύσια γιορτάζονταν το μήνα Ελαφηβολιών (Μάρτιος) που η

ναυσιπλοΐα μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Τότε συνέρρεαν και τα μέλη της

αθηναϊκής συμμαχίας για την καταβολή της ετήσιας εισφοράς. Κάτι τέτοιο έδινε τη

δυνατότητα στην πόλη να προβληθεί και με διάθεση γιορταστική να τιμήσει μπροστά

στους ξένους τους άξιους πολίτες της με ένα στεφάνι, ενώ στους ενήλικους γιους των

πεσόντων δώριζαν μια πανοπλία. Αυτές οι ενέργειες είχαν καθαρά πολιτικό

χαρακτήρα.3

Στα Διονύσια συμμετείχαν πολλοί ελεύθεροι πολίτες και οι προετοιμασίες

κρατούσαν μήνες. Αρμόδιος για την προετοιμασία ήταν ο επώνυμος άρχων

(κειμ.1,2,3,7), και από τη στιγμή που αναλάμβανε τα καθήκοντα του εξέλεγε τρεις

ποιητές που τους «έδιδε χορό»4 και όριζε χορηγούς για κάθε ποιητή. Ο κάθε ποιητής

έπρεπε να παρουσιάσει τρεις τραγωδίες5 και ένα σατυρικό δράμα (κειμ. 2).

Αργότερα, γύρω στο 486 π.Χ. προστέθηκε στο πρόγραμμα των αγώνων και η

1 Υπήρξαν δύο ακόμη διονυσιακές εορτές, τα Ανθεστήρια που τελούνταν το μήνα Ανθεστηρίων και τα κατ’ αγρούς Διονύσια

που τελούνταν το μήνα Ποσειδεών (Flaceliere 2007, 247-248). 2 Zimmermann 2002, 24. 3 Blume 1986, 33. 4 Τα κριτήρια εκλογής των ποιητών δεν είναι απολύτως σαφή. Ενδεχομένως έπαιζε ρόλο το περιεχόμενο των έργων, η

προσωπικότητα των ποιητών και η εκτίμηση του κοινού. Blume 1986, 48. 5 Ο Αριστοτέλης εντάσσει την τραγωδία, ως είδος, στην κατηγορία των μιμήσεων που πραγματοποιείται με λόγο έμμετρο

(ρυθμό και αρμονία), με όχρηση (χορό), με μουσική και τραγούδι (μέλος) και όψιν (σκηνοθεσία). Σκοπός της τραγωδίας η

κάθαρσις, που πραγματοποιείται μέσω του ελέου (οίκτου) και του φόβου των συναισθημάτων που αποκτά το κοινό από τη μίμηση των γεγονότων που συγκροτούν το μύθο (γνωστό μυθολογικό υλικό στους θεατές). Βλ. Γιόση 2001, 183, 200.

Σελίδα 7

κωμωδία (κειμ. 1)6. Στον αγώνα κωμωδίας έπαιρναν μέρος πέντε κωμικοί ποιητές με

ένα έργο ο καθένας.7

Η επίσημη παρουσίαση των διαγωνιζομένων και των συντελεστών γινόταν, με

μεγαλοπρέπεια, δύο μέρες πριν την έναρξη των αγώνων στις 8 του Ελαφηβολιώνα με

την τελετή του προαγώνα. Ο χώρος της τελετής του προαγώνα ήταν το Ωδείο8. Σε μια

εξέδρα ανέβαιναν οι ποιητές μαζί με τους χορηγούς, το χορό και τους υποκριτές

φορώντας γιορτινά στεφάνια, χωρίς προσωπεία και κουστούμια, και παρουσίαζαν

περιληπτικά τα έργα τους στο κοινό.9 Αξιοσημείωτο είναι ένα απόσπασμα από

αρχαία βιβλιογραφία (κειμ. 9)10

που αναφέρει πως ο Σοφοκλής στο άκουσμα του

θανάτου του Ευριπίδη παρουσιάστηκε στο θέατρο με σκούρο ιμάτιο και στον

προαγώνα παρουσίασε τους υπόλοιπους συντελεστές χωρίς στεφάνια συγκινώντας

ιδιαίτερα τους θεατές.

Ο θρησκευτικός χαρακτήρας των αγώνων γίνεται φανερός σε όλη τη διάρκειά

τους. Την παραμονή των αγώνων, στις 9 του Ελαφηβολιώνα, εξασφαλιζόταν η

παρουσία του Διονύσου με ειδική τελετή, ως ανάμνηση της άφιξης του θεού από τις

Ελευθερές στην Αθήνα.11

Ακολούθως, την πρώτη μέρα των αγώνων γινόταν πομπή

και θυσία που κατέληγε στο ναό του Διονύσου12

. Το πρωί δίδονταν τιμητικές

διακρίσεις προβάλλοντας την πόλη και το απόγευμα ήταν η στιγμή του διθυράμβου.13

Ο διθύραμβος ήταν παλαιό χορικολυρικό είδος με μυθικό αφηγηματικό

περιεχόμενο14

, που τραγουδούσε και χόρευε μια ομάδα ανδρών ή αγοριών με

συνοδεία αυλυτή.15

Μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη ο διθύραμβος εντάχθηκε

στο πρόγραμμα των Μ. Διονυσίων και ο αγώνας διεξαγόταν ανάμεσα στις φυλές

(κειμ. 1). Η επιλογή των μελών του χορού γινόταν από τους χορηγούς και

περιοριζόταν σε επίπεδο φυλής, δηλαδή από κάθε φυλή συμμετείχαν πενήντα άνδρες

και αργότερα πενήντα αγόρια. Τα μέλη δεν φορούσαν προσωπεία και η παράταξη

των χορευτών είχε κυκλική μορφή και ονομάζονταν κύκλιοι χοροί.16

6 Τα κείμενα 1 και 2 είναι διδασκαλίες, αξιόπιστες πηγές καθώς αποτελούν επίσημη καταγραφή των αποτελεσμάτων των

αγώνων. Ενώ στις διδασκαλίες αναφέρονται όλοι οι συντελεστές στο κειμ. 1 αναφέρονται μόνο οι νικητές και οι χορηγοί και μάλιστα τους χορηγούς να προηγούνται των νικητών. Στο κειμ. 2 που είναι διδασκαλία, όμως προσαρμοσμένη στη υπόθεση της

Μήδειας, γίνεται καταγραφή της σειράς κατάταξης των ποιητών αλλά με αναφορά στα τέσσερα έργα του Ευρυπίδη. 7 ΕΔΥ, Χρονολόγιο 486. 8 Το Ωδείο ήταν ο χώρος της τελετής του προαγώνα και ανεγέρθηκε από τον Περικλή περίπου το 444 π.Χ. Blume 1986, 35. 9 Blume 1986, 34-35. 10 Πρωτογενής πηγή που δίνει σημαντική πληροφορία σχετικά με τη διαφοροποίηση της διαδικασίας τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, το 406 π.Χ. έτος θανάτου του Ευριπίδη. 11 Βλ. Blume 1986, 35. 12 Με συμμετοχή γυναικών. Blume 1986, 35. 13 Blume 1986, 36. 14 Χορμουζιάδης 2000, 426 15 Blume 1986, 50. 16 ΕΔΥ, Χρονολόγιο 508, Ο χορός υπερκειμ. 7.

Σελίδα 8

Η δεύτερη μέρα ήταν αφιερωμένη στην κωμωδία και οι επόμενες τρεις

τελευταίες στις τραγωδίες και το σατυρικό δράμα.17

Πριν κάθε παράσταση τελούνταν

θυσίες, ορίζονταν οι κριτές18

και η παρουσίαση των έργων γίνονταν με κλήρωση. Την

τελευταία μέρα γινόταν η κρίση και δίδονταν τα βραβεία στον ποιητή, τον

πρωταγωνιστή19

και στον χορηγό. Τα βραβεία ήταν τρίποδες και στεφάνια από

κισσό.20

Στη χρονική διάρκεια που τελούνταν τα Μ. Διονύσια το πρόγραμμα των

αγώνων δεν παρέμεινε το ίδιο. Την περίοδο των Πελοποννησιακών πολέμων, λόγω

οικονομικής δυσπραγίας, υπήρξε περιορισμός τόσο στον αριθμό των κωμωδιών όσο

και στις ημέρες διεξαγωγής των αγώνων. Οι δραματικοί αγώνες διαρκούσαν τρεις

ημέρες και στο τέλος κάθε τετραλογίας παιζόταν και μια κωμωδία.21

Σε σχέση με το

ως άνω δίδεται μια σημαντική πληροφορία σε σπάραγμα από πάπυρο (κειμ. 6)22

, και

πληροφορεί πως ο ποιητής Πλάτωνας με την κωμωδία Ραβδούχοι ήρθε τέταρτος και

απωθήθηκε στους αγώνες των Ληναίων. Αν συνέβη κάτι τέτοιο, τότε η μείωση των

κωμωδιών από πέντε σε τρεις δεν ευσταθεί. Τέλος, οι αγώνες κωμωδίας στα πλαίσια

της γιορτής των Μ. Διονυσίων συνεχίστηκαν έως το 120 π.Χ.23

Η κωμωδία είχε κυρίαρχη θέση στη γιορτή των Ληναίων (κειμ.6, 7, 8). Τα

Λήναια είχαν τοπικό χαρακτήρα και αρχικά διεξάγονταν στο ιερό του Διονύσου στο

Λήναιο το μήνα Γαμηλιώνα (Ιανουάριος) και αργότερα στο θέατρο του Διονύσου

όταν ανέλαβε τη γιορτή η πολιτεία. Διοργανωτής των αγώνων ήταν ο άρχων

βασιλεύς24

.

Στα Λήναια, αν και παλαιότερη γιορτή, οι αγώνες κωμωδίας και μάλλον και

των κωμικών υποκριτών εντάχθηκαν γύρω στο 440 π.Χ.25

Διαγωνίζονταν πέντε

κωμικοί ποιητές με ένα έργο ο καθένας, ενώ κατά τους Πελοποννησιακούς πολέμους,

λόγω οικονομικών δυσκολιών, μειώθηκαν σε τρεις. Δέκα χρόνια26

αργότερα στα

Λήναια άρχισαν να αγωνίζονται τραγικοί ποιητές και πρωταγωνιστές. Συμμετείχαν

17 Blume 1986, 40. 18 Κάθε φυλή, πριν τους αγώνες, εξέλεγε υποψηφίους και τα ονόματά τους σφραγίζονταν σε κάλπες και φυλάσσονταν στην

Ακρόπολη. Όταν άρχιζαν οι αγώνες ανοίγονταν οι κάλπες και από κάθε μια κληρωνόταν ένας κριτής. Οι κριτές ορκίζονταν και

καθόντουσαν στις τιμητικές θέσεις. Έπειτα, οι κριτές έγραφαν τα ονόματα των νικητών σε πινακίδες και τοποθετούνταν πάλι σε κάλπες. Για την οριστική απόφαση του νικητή γινόταν εκ νέου κλήρωση μεταξύ των δέκα πινακίδων, ενώ οι υπόλοιπες πέντε

ακυρώνονταν. Αυτή η διαδικασία είχε σκοπό το αδιάβλητο της διαδικασίας. (Blume 1986, 60). 19 Βλ. ΕΔΥ, Χρονολόγιο 449/447. 20 Flaceliere 2007, 254-255. 21 Blume 1986, 40. 22 Ενδεχομένως, αυτή η πηγή είναι αμφιλεγόμενη σύμφωνα με τα όσα είναι γνωστά έως τώρα για τους δραματικούς αγώνες. 23 ΕΔΥ, Χρονόλογιο 486. 24 ΕΔΥ, Μένανδρος, υπερκειμ. 6. 25 Όπως ήδη έχει αναφερθεί στα Μ. Διονύσια είχαν ήδη ενταχθεί το 486 π.Χ., βλ. ΕΔΥ, Χρονολόγιο 486. 26 βλ. ΕΔΥ, Χρονολόγιο περ. 440-430.

Σελίδα 9

δύο τραγικοί με δύο έργα ο καθένας, ενώ τον 4ο αιώνα π.Χ.

27 μαρτυρείται η

συμμετοχή τριών τραγικών με δύο έργα ο καθένας.28

Ωστόσο, αν και η κωμωδία είχε την τιμητική της στα Λήναια, παρ’ όλα αυτά

μια νίκη στα Μ. Διονύσια είχε μεγαλύτερη σημασία τόσο για την τραγωδία όσο και

για την κωμωδία (κειμ. 6). Ίσως λόγω του πανελλήνιου χαρακτήρα των Μ.

Διονυσίων29

.

Και στις δύο γιορτές, οι αρμόδιοι αξιωματούχοι επέλεγαν εύπορους πολίτες

τους χορηγούς (κειμ. 1, 3, 5, 8) για να καλύψουν τις σημαντικότερες δαπάνες των

αγώνων. Η χορηγία, ήταν μια λειτουργία30

, και αποτελούσε υποχρέωση κάθε

ελεύθερου πολίτη. Μάλιστα στα Λήναια χορηγοί γίνονταν και οι μέτοικοι31

(κειμ.

8)32

. Οι χορηγοί αναλάμβαναν τα έξοδα του χορού33

.

Εφόσον, ο χορηγός εξασφάλιζε τα μέλη του χορού, που ήταν ελεύθεροι

πολίτες34

σε αντίθεση με το διθυραμβικό χορό35

, το επόμενο μέλημά του ήταν η

συντήρηση τόσο του χορού όσο και του αυλητή και χοροδιδασκάλου. Η συντήρηση

του χορού36

περιλάμβανε τη σίτιση, τη φιλοξενία τους και ημερομίσθιο. Στα έξοδα

του χορηγού συμπεριλαμβάνονταν τα προσωπεία και τα κοστούμια του χορού37

.

Η ανάληψη μιας χορηγίας επέφερε τιμή. Το κράτος τιμούσε αυτούς τους

άνδρες δίνοντας τους την άδεια να χτίσουν αναμνηστικό μνημείο μετά από μια νίκη

της ομάδας τους σε δραματικούς αγώνες. Οι πλούσιοι αυτοί άντρες συναγωνίζονταν

με ζήλο, για το ποιος θα είναι ο καλύτερος, ποιος θα κερδίσει ένα βραβείο σε έναν

αγώνα38

. Κάποιες φορές ξόδευαν περισσότερα από όσα όριζε ο νόμος προκειμένου να

αναδειχθούν στα μάτια των συμπολιτών τους (κειμ. 5)39

.

Όμως, προς το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου λόγω της κρίσης και των

οικονομικών προβλημάτων που είχε πλήξει τους Αθηναίους πολίτες, το 405 π.Χ. και

27 Βλ. ΕΔΥ, Χρονολόγιο 364/63, Πρόγραμμα των αγώνων τραγωδίας υπερκειμ. 9. 28 Blume 1986, 43-45. 29 Βλ. Blume 1986, 45 και ΕΔΥ, Χρονολόγιο περ. 442-440, Μένανδρος υπερκειμ. 6. 30 Βλ. Flaciere 2007, 256-259. 31 Βλ. ΕΔΥ, Αριστοφάνης υπερκειμ. 5. 32 Αξιόπιστη πηγή καθώς σχολιάζεται σε κωμωδία του Αριστοφάνη. Τα έργα του Αριστοφάνη αντικατόπτριζαν, συνήθως, την

συγκεκριμένη αθηναϊκή εποχή που έζησε ο ποιητής. Αν και σε πολλά υπήρχαν υπερβολές και ευτράπελα, από το έργο του

Αριστοφάνη πηγάζουν πληροφορίες για τις συνήθειες των Αθηναίων του 5ου αιώνα π.Χ. βλ. ΕΔΥ, Οι Επαναλήψεις Έργων υπερκειμ.10. 33 ΕΔΥ, Αισχύλος υπερκειμ. 1. 34 Σε κάποιες περιπτώσεις και μέτοικοι. Βλ. ΕΔΥ, Μένανδος υπερκειμ. 6. 35 Βλ. ΕΔΥ, Ο Χορός υπερκειμ. 7. 36 Ο τραγικός χορός είχε 12 μέλη και μετέπειτα 15, ενώ ο κωμικός είχε 24 μέλη και με διάταξη παραλληλογράμμου σε αντίθεση

με το διθυραμβικό που ήταν κυκλικός. ΕΔΥ, Ο Χορός υπερκειμ. 7. 37 Blume 1986, 49-50. 38 Καλογεροπούλου 2000, 97 – 98. 39 Το κείμενο είναι δικανικός λόγος, οπότε χρειάζεται προσοχή ως προς την αξιοπιστία του καθώς είναι γνωστό πως σκοπός του ρήτορα ήταν να πείσει το ακροατήριο.

Σελίδα

10

μόνο για μία χρονιά, αποφασίστηκε ο θεσμός της συγχορηγίας40

. Σύμφωνα με

μαρτυρία του Αριστοτέλη (κειμ. 3)41

την χορηγία στα Μ. Διονυσία θα αναλάμβαναν

δύο χορηγοί για κάθε αγώνα. Τον 4ο αιώνα π.Χ. η χορηγία για τις κωμωδίες

μεταβιβάστηκε από την πόλη στις φυλές42

, και αργότερα στον αγωνοθέτη43

.

Οι χορηγοί διάλεγαν τους ποιητές με κλήρο, μέσω μια διαδικασίας που

λάμβανε χώρα στην Εκκλησία του Δήμου44

. Αντίστοιχα, με κλήρο δινόταν και στους

ποιητές οι πρωταγωνιστές των έργων τους45

, όπως και με κλήρο καθοριζόταν η σειρά

εμφάνισής των ποιητών46

.

Στα πρώτα χρόνια των αγώνων ο ποιητής ήταν και υποκριτής (κειμ. 11, 12). Ο

Σοφοκλής, για παράδειγμα, στο έργο Πλύντριαι έπαιξε με τη σφαίρα υποδυόμενος την

Ναυσικά (κειμ. 11), ενώ στο έργο Θάμυρις έπαιξε με τη λύρα (κειμ. 12)47

, ρόλοι που

δεν απατούσαν φωνητικές ικανότητες48

και που ο Σοφοκλής δεν διέθετε (κειμ. 12).

Ενώ ο Αισχύλος εισήγαγε τον δεύτερο υποκριτή49

, ο Σοφοκλής τους αύξησε σε

τρεις50

και παράλληλα αύξησε τα μέλη του χορού51

από δώδεκα σε δεκαπέντε (κειμ.

12)52

.

Το έτος 449 π.Χ. εκτός από τους τραγικούς ποιητές άρχισαν να κρίνονται και

οι τραγικοί υποκριτές53

στα Μ. Διονύσια. Η καθιέρωση αυτών των βραβείων σήμαινε

πως ένας πρωταγωνιστής κέρδιζε με βάση την προσωπική του ερμηνεία καθιστώντας

την «υποκριτική» ως αυτόνομη τέχνη54

. Στα μέσα του πέμπτου αιώνα που θεσπίστηκε

το βραβείο υποκριτικής, ο κλήρος καθόριζε ποιος πρωταγωνιστής θα συνεργαστεί με

ποιον ποιητή, οπότε δεν ήταν στην ευχέρεια του ποιητή να διαλέξει τους

40 ΕΔΥ, Χρονολόγιο 405. 41 Μαρτυρία του Αριστοτέλη και αποτελεί αξιόπιστη πηγή διότι έχει ασχοληθεί εκτενώς, μέσα από τα συγγράμματά του, με το θέατρο. 42 Βλ. ΕΔΥ, Χρονολόγιο 348/47. 43 Βλ. ΕΔΥ, Μένανδρος υπερκειμ. 6. 44 Βλ. Flaciere 2007, 252. 45 Στο ίδιο, 253 και ΕΔΥ, Σοφοκλής υπερκειμ. 2. 46 Βλ.Blume 1987, 40 και ΕΔΥ, Μέναδρος υπερκειμ. 6. 47 Ο Σοφοκλής, αν και καινοτόμος ποιητής, δε είναι σίγουρο πως χρησιμοποίησε στις παραστάσεις του λύρα αντί αυλού.

Άλλωστε ο αυλός συνδέεται με το Διόνυσο, ενώ η λύρα με τον Απόλλωνα και όπως είναι γνωστό οι παραστάσεις δίδονταν στα

πλαίσια των εορτών του Διονύσου. ΕΔΥ, Σοφοκλής υπερκειμ.2. 48 Στις τραγωδίες του Ευριπίδη, και ιδιαίτερα της τελευταίας περιόδου, χαρακτηριστικό γνώρισμα αποτελούσαν οι «μονωδίες».

Άσματα που τραγουδούσαν (λυρικές συνθέσεις) οι υποκριτές και όχι ο χορός. Έτσι, ο ηθοποιός που θα τις τραγουδούσε θα

έπρεπε να έχει εξαιρετική φωνή. ΕΔΥ, Ευριπίδης υπερκειμ. 3 49 ΕΔΥ, Αισχύλος υπερκειμ. 1. 50 Στις σωζόμενες κωμωδίες του Αριστοφάνη οι υποκριτές ήταν τέσσερις. Βλ. Sommerstein 2006, 39. 51 Τα χορικά ήταν γραμμένα σε λυρικά μέτρα και τραγουδιούνταν σε αντίθεση με τα διαλογικά μέρη που ήταν γραμμένα σε ιαμβικό τρίμετρο. Στον τραγικό χορό στην περίπτωση του Αισχύλου τα λυρικά μέρη είναι περισσότερα σε σχέση με του

Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Αντίθετα, στον κωμικό χορό και ιδιαίτερα στα έργα του Αριστοφάνη ο χορός έχει κυρίαρχο ρόλο.

ΕΔΥ, Ο Χορός υπερκειμ, 7. 52 ΕΔΥ, Αισχύλος υπερκείμ. 1 και Ο Χορός υπερκειμ.7. 53 Τα βραβεία υποκριτικής δίδονταν μόνο στους πρωταγωνιστές και όχι στους δευτεραγωνιστές και τριταγωνιστές. Βλ. ΕΔΥ,

Αριστοφάνης υπερκειμ. 5. 54 ΕΔΥ, Χρονολόγιο 449.

Σελίδα

11

πρωταγωνιστές του55

. Ο περιορισμός αυτός έφερνε σε δυσάρεστη θέση κάποιες φορές

τον ποιητή (κειμ.10)56

.

Τον 5ο αιώνα π.Χ. ο κάθε πρωταγωνιστής ερμήνευε και τα τέσσερα έργα του

ποιητή την ίδια μέρα, δηλαδή τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα57

. Με το

αναμορφωμένο πρόγραμμα των αγώνων παιζόταν εκτός συναγωνισμού ένα σατυρικό

δράμα και μια παλιά τραγωδία58

και ακολουθούσαν τρεις νέες τραγωδίες. Με την

αναμόρφωση αυτή καταργήθηκε η κλήρωση και ο κάθε υποκριτής ερμήνευε ένα

έργο κάθε ποιητή. Πλέον, οι πρωταγωνιστές δεν ερμήνευαν όλα τα έργα των ποιητών

σε μια μέρα και έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές στα έργα και των τριών

ποιητών59

.

Στα πλαίσια του αναμορφωμένου προγράμματος εντάσσεται η επανάληψη

παλαιών τραγωδιών. Μέχρι τότε τα έργα των ποιητών γράφονταν και παίζονταν μία

φορά. Την ευθύνη και την πρωτοβουλία για την αναδιδασκαλία των παλαιών

τραγωδιών την είχαν οι πρωταγωνιστές. Η αλλαγή αυτή βοήθησε να σωθούν έργα

τραγικών ποιητών.

Όμως, στη διάσωση έργων έπαιξαν καθοριστικό ρόλο και οι συγγενείς των

τραγικών ποιητών. Τόσο ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης όσο και ο

Αριστοφάνης είχαν γιους ποιητές και υποκριτές (κειμ. 2, κειμ.4). Ο ρόλος των

συγγενών των ποιητών ήταν αξιόλογος διότι μετά τον θάνατο των ποιητών ανέβαζαν

έργα τους που δεν πρόλαβαν να παρουσιάσουν οι ίδιοι60

.

Μαρτυρία του Αριστοτέλη (κείμ. 4) αναφέρει ότι ο γιος του Ευριπίδη

παρουσίασε στα Μ. Διονύσια τρεις τραγωδίες του πατέρα του χωρίς όμως να

αναφέρει σατυρικό δράμα61

. Άλλωστε, είναι γνωστό πως μια φορά ο Ευριπίδης έλαβε

μέρος με τέσσερις τραγωδίες, ίσως γιατί δεν έγραφε πολύ καλά σατυρικά ή γιατί δεν

τον ενθουσίαζαν62

.

Πολλές φορές, οι ποιητές, κυρίως κωμικοί, ανέθεταν τη διδασκαλία σε άλλους

(κειμ. 6). Αυτοί είχαν ειδικές γνώσεις και δυνατότητες και ονομάζονταν

χοροδιδάσκαλοι ή διδάσκαλοι. Πολλοί ποιητές είχαν επιτυχίες στους αγώνες δίδοντας

τη διδασκαλία σε άλλους, όπως για παράδειγμα ο Αριστοφάνης ή ο Πλάτωνας (κειμ.

55 Βλ. ΕΔΥ, Σοφοκλής υπερκειμ. 2. 56 Αξιόπιστη πηγή καθώς σχολιάζετε σε πλατωνικό διάλογο. 57 ΕΔΥ, Πρόγραμμα Των Αγώνων Τραγωδίας υπερκειμ. 9. 58 ΕΔΥ, Πρόγραμμα Των Αγώνων Τραγωδίας υπερκειμ. 9. 59 ΕΔΥ, Χρονολόγιο 342/341. 60 ΕΔΥ, Οι Επαναλήψεις Έργων υπερκειμ. 10. 61 Οι τραγικοί ποιητές έγραφαν σατυρικά δράματα, τα οποία προέβαλαν αστείες πτυχές του μύθου. ΕΔΥ, Τα Προσωπεία και τα

Κοστούμια υπερκειμ. 8. 62 ΕΔΥ, Ευριπίδης υπερκειμ. 3.

Σελίδα

12

6)63

. Επειδή όμως τη λέξη διδασκαλία τη χρησιμοποιούσαν και για τον ποιητή που

δίδασκε ο ίδιος το έργο του, αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι λέξεις «διδάσκαλος» και

«ποιητής» να έχουν το ίδιο νόημα. Δεν υπήρχαν όμως περιθώρια παρανοήσεων διότι

το κοινό ήξερε ήδη είτε από τον προαγώνα είτε από πιο πριν ποιος ήταν ο ποιητής του

κάθε έργου64

.

Στην κλασική Αθήνα το ανώνυμο πλήθος δε ήταν απλώς το θεατρικό κοινό

που παρακολουθούσε τις θεατρικές παραστάσεις, είχε ενεργή συμμετοχή στα

δρώμενα των εορτών και γενικότερα στη διοργάνωση των γιορτών. Οι περισσότεροι

πολίτες είχαν άμεση επαφή με την παρουσίαση των έργων, είτε ως κοινό είτε ως

χορευτές την επόμενη χρονιά. Οι Αθηναίοι πολίτες γνώριζαν όλες τις διαδικασίες

εκτέλεσης των χορικών και συνάμα παρακολουθούσαν και συμμετείχαν στις

θεατρικές παραστάσεις, ήταν ένα κοινό γεμάτο απαιτήσεις65

.

Το κοινό ήταν άλλοτε σκληρό, άλλοτε ευσυγκίνητο (κειμ. 9), άλλοτε

θορυβώδες. Η «θεατροκρατία» του Πλάτωνα δεν μπορούσε να αγνοηθεί ούτε από

τους αρμόδιους αξιωματούχους που «έδιδαν χορό», ούτε από τους ποιητές, ούτε από

τους υποκριτές και ούτε από τους κριτές στις τελικές αποφάσεις τους66

.

63 ΕΔΥ, Οι Ελάσσονες Τραγικοί υπερκείμ. 4 64 Blume 1986, 55 65 Blume 1986, 34 66 ΕΔΥ, Χρονολόγιο 468

Σελίδα

13

ΣΣΥΥΜΜΠΠΕΕΡΡΑΑΣΣΜΜΑΑΤΤΑΑ

Αναντίρρητα το αρχαίο θέατρο αποτελεί αθηναϊκό επίτευγμα. Το αρχαίο

δράμα θεσμοθετήθηκε από τον τύραννο Πεισίστρατο και άκμασε την περίοδο της

αθηναϊκής δημοκρατίας, δίδοντας εξαιρετικά δείγματα. Ο διττός χαρακτήρας του

δράματος, θρησκευτικός και πολιτικός, είναι ορατός σε όλη τη διάρκεια της ζωής του.

Ο θρησκευτικός χαρακτήρας του δράματος αποδεικνύεται μέσω των δραματικών

αγώνων που αποτελούσαν μέρος και αναπόσπαστο κομμάτι των Διονυσιακών

εορτών. Η οργάνωση των εορτών καταδείκνυε το μηχανισμό του πολιτικού-

δημοκρατικού συστήματος που δίεπε το θεσμό του θεάτρου, μέσω των κληρώσεων

αποσκοπώντας στην πολιτική συμμετοχικότητα.

Το νόημα των διθυραμβικών αγώνων, ανδρών και αγοριών, δεν ήταν μόνο

θρησκευτικό. Αργότερα, με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη απέκτησε

δημοκρατική υφή γιατί νικητής δεν ήταν το άτομο αλλά η φυλή, αλλά και μέσο

κοινωνικοποίησης των αυριανών πολιτών της πόλης.

Οι δραματικοί αγώνες απέκτησαν μεγάλη σημασία γιατί ήταν διαγωνισμοί

κατορθωμάτων στα μάτια των θεατών και εξέφραζαν το αγωνιστικό πνεύμα της

αθηναϊκής κοινωνίας. Το μεγαλύτερο έπαθλο για όλους τους διαγωνιζόμενους ήταν η

δημόσια αναγνώριση και η εύνοια του Θεού. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια του ισχυρού

ανταγωνισμού μεταξύ χορηγών, ποιητών, υποκριτών τα αποτελέσματα συχνά άγγιζαν

την τελειότητα της αισθητικής.

Στην Αρχαία Αθήνα ο θεσμός του θεάτρου ήταν τόσο ψυχαγωγικός όσο και

παιδευτικός. Με θέματα που προέρχονταν κυρίως από το μύθο, η τραγωδία οδηγούσε

τους θεατές, μέσω του ελέου και του φόβου, σε ψυχική και συναισθηματική

ικανοποίηση στην κάθαρσις. Οι πτυχές του αρχαίου θεάτρου όπως αναλύθηκαν

συνιστούν τελικά ένα διαφορετικό ύφος από το σύγχρονο θέατρο σε τομείς όπως

πολιτισμού, θρησκείας, συμμετοχής.

Σελίδα

14

ΒΒΙΙΒΒΛΛΙΙΟΟΓΓΡΡΑΑΦΦΙΙΑΑ

ΑΛΕΞΙΟΥ, Ε., ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Ι., ΒΕΡΤΟΥΔΑΚΗΣ, Β., ΓΙΟΣΗ, Μ.Ι.,

ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ, Δ., ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΣ, Θ.Κ., ΤΣΑΚΜΑΚΗΣ, Α.,

ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ. Μ., Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία,

Αρχαϊκή και Κλασική Περίοδος, τόμος Α’, Πάτρα 2001.

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ, Θ.Ε. «Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο Ι.

Σχολιασμένο Χρονολόγιο, ΙΙ. Κείμενα με ανακρίβειες» Υπερκείμενο / CD-ROM/1,

Πάτρα 2005.

ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ, Α., "Η Αθήνα του Περικλέους - Η εξέλιξη της Συμμαχίας",

στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ.Γ1', Αθήνα 2000.

ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗΣ, Ν., "Θέατρο", στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ.Γ2', Αθήνα

2000.

BLUME, HORST-DIETER., Εισαγωγή στο Αρχαίο Θέατρο, (μτφρ. Μαρία Ιατρού),

Αθήνα 1986.

FLACELIERE, R., Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, (μτφρ.

Γερασ. Δ. Βανδώρου), Αθήνα 14

2007.

SOMMERSTEIN, ALAN H., Αρχαίο ελληνικό δράμα και δραματουργοί, (μτφρ.

Αρετή Χρήστου, επιμ.και μτφρ. αρχαίων κειμένων Ιωάννα Ν. Παπαδοπούλου),

Αθήνα 2006.

ZIMMERMANN, B., Η αρχαία ελληνική κωμωδία, (μτφρ. Ηλίας Τσιριγκάκης, επιμ.

Δανιήλ Ι. Ιακώβ), Αθήνα 2002.