Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών

Φιλοσοφική Σχολή

Τμήμα Φιλολογίας

Τομέας Κλασικής Φιλολογίας

Μεταπτυχιακές Σπουδές Α’ κύκλου

Ακαδημαϊκό Έτος: 2012-13

Χειμερινό Εξάμηνο

Μεταπτυχιακό Σεμινάριο Δραματικής Ποίησης:

«Ανθρώπινα Δικαιώματα» στην Αρχαία Ελληνική

ΤραγωδίαΔιδάσκουσα Καθηγήτρια: Μαίρη Ι. Γιόση

Δίκαιον του Διός και «Ανθρώπινα Δικαιώματα»

στον Προμηθέα Δεσμώτην του Αισχύλου.

ἐλεύθερος γὰρ οὔτις ἐστὶ πλὴν Διός

Αἰσχύλου Προμηθεύς Δεσμώτης 50

Ονοματεπώνυμο: Παναγιώτης Σταματόπουλος

Αριθμός Μητρώου: 787

Ηλεκτρονικό Ταχυδρομείο: pan_stam@hotmail.com

Περιεχόμενα .

Εισαγωγή.________________________________________________

___________2

Συντεταγμένες του προβληματισμού περί «ανθρωπίνων

δικαιωμάτων»

στον Προμηθέα Δεσμώτην του Αισχύλου και τον αρχαίο

κόσμο._________________4

Η προβληματική περί «ανθρωπίνων δικαιωμάτων»

στον Προμηθέα Δεσμώτην του

Αισχύλου.___________________________________9

Τελικές παρατηρήσεις και

συμπεράσματα._________________________________19

1

Βιβλιογραφία.____________________________________________

___________22

Ο Άτλας κρατώντας τον ουράνιο θόλο κοιτά τον Προμηθέα, δεμένοσε πάσσαλο,

και τον αετό που τού τρώει το συκώτι.Παράσταση ζωγραφισμένη στο εσωτερικό ανοιχτού μελανόμορφου

αγγείου (κύλικα).Γύρω στο 550 π.Χ., Μουσείο Βατικανού.

Εισαγωγή.

Προμηθεύς Δεσμώτης είναι η μία από τις επτά

σωζόμενες τραγωδίες του Αισχύλου, το πρώτο -κατά

πάσα πιθανότητα- από τα τρία έργα που συμπλήρωναν

την αισχύλεια τριλογία με τίτλο Προμήθεια. Οι άλλες δύο

τραγωδίες της τριλογίας ήταν ο Προμηθεύς Λυόμενος που

ακολουθούσε τον Προμηθέα Δεσμώτην και ο Προμηθεύς Πυρφόρος

που έκλεινε, ή κατ’ άλλους άνοιγε την τριλογία.1 Δεν

γνωρίζουμε ωστόσο αν υπήρχε σατυρικό δράμα που ολοκλήρωνε

Ο1 Πέρα από την πατρότητα του Προμηθέα αμφισβητήθηκε και η σειρά τωνδραμάτων εντός της τριλογίας, βλ. Romilly (1997) 70-71, Lossau (2009)66-67, Lesky (20106) 240-42.

2

την τετραλογία και ποιο ήταν αυτό. Όσον αφορά στην

πατρότητα του έργου, αυτή αμφισβητήθηκε κατά καιρούς από

διάφορους φιλολόγους και ερευνητές.2 Το ίδιο συνέβη και

σχετικά με την πιθανή χρονολόγηση της διδασκαλίας της

τραγωδίας. Υπήρχε ακόμη και ένα τέταρτο έργο που

καταπιανόταν με το μυθικό υλικο του Προμηθέα, ο Προμηθεύς

Πυρκαεύς (472 π. Χ.), σατυρικό δράμα που φαίνεται πως

συμπλήρωνε κι ολοκλήρωνε την τετραλογία που περιελάμβανε

τους Πέρσας.3

Ο Προμηθεύς Δεσμώτης είναι μία τραγωδία της οποία όλα

τα πρόσωπα, το Κράτος και η Βία, ο Ήφαιστος και ο

Προμηθέας, ο Χορός των Ωκεανίδων και ο Τιτάνας Ωκεανός, ο

Ερμής και ο ωσεί παρών Δίας είναι αθάνατοι θεοί. Μοναδική

θνητή στο δράμα είναι η Ιώ. Έτσι, το δράμα καθίσταται μία

τραγωδία μεταξύ αθανάτων.4 Ο ποιητής πραγματεύεται ένα

μυθικό επεισόδιο σχετικό με τον Τιτάνα. Σύμφωνα με τον

μύθο,5 ο Προμηθέας εξαπατώντας τον Δία έκλεψε και δώρισε

τη φωτιά, θεϊκό προνόμιο, στους ανθρώπους.6 Χάρισε ακόμη

στους θνητούς και την ελπίδα ότι θα γίνονταν τυφλοί

μπροστά στα μελλοντικά τους πάθη (250). Η κλοπή ως αίτιον

2 Για τις απόψεις επί του θέματος της πατρότητας του έργου βλ. Lossau(2009) 63-64 και 77-85, και Lesky (20106) 236-38.3 Πολυδεύκης 9.156 και 10.64 και TrGF III 55a.4 Romilly (1997) 70.5 Grimal (1991) 592-95 s.v. «Προμηθέας». 6 Στον πανούργο Προμηθέα αποδίδεται ακόμη ένα σχέδιο εξαπάτησης τουΔία και των λοιπών θεών, το τέχνασμα σύμφωνα με το οποίο ο Δίαςεπέλεξε να προορίζονται για τους θεούς το λίπος και τα κόκκαλα τουζώου που οι άνθρωποι θυσιάζουν προς τιμήν των θεών, και να κρατούνγια τους ίδιους το κρέας. Σε αυτό το τέχνασμα ανάγονται οι αρχές τηςθυσίας ως λατρευτικής προσφοράς των ανθρώπων προς τους θεούς.

3

της κατοχής της φωτιάς από τους ανθρώπους απαντά άλλωστε

σε πολλούς προϊστορικούς λαούς και μύθους.7 Σε αντίποινα

για την πράξη του ο άτεγκτος Δίας τόν εκδικήθηκε με πολύ

σκληρές τιμωρίες για την ύβριν και την αλαζονεία που

εκείνος επέδειξε αλυσοδένοντάς τον στον Καύκασο. Έπειτα,

τόν καταπόντισε στα Τάρταρα και τόν κατέστησε βορά σε ένα

αδηφάγο αετό που κάθε μέρα έτρωγε το συκώτι του θεού.

Έπειτα, ο Προμηθέας ελευθερώνεται από τα φρικτά

βασανιστήριά του με τη βοήθεια του Ηρακλή και

συμφιλιώνεται με τον Δία απολαμβάνοντας εκ νέου τα

προνόμια της θείας φύσης του. Η αρχαιότερη πηγή στην

οποία απαντά το μυθολογικό αυτό υλικό είναι ο Ησίοδος8 τα

έργα του οποίου αποτελούν μάλιστα σχεδόν ολόκληρο το

μυθολογικό υπόβραθρο της Προμήθειας.9 Στην εκδοχή του μύθου

όπως αυτός απαντά στον Αισχύλο, αποτυπώνεται ο ταξικός

ανταγωνισμός που προήλθε από τις κοινωνικές αλλαγές κατά

τη μετάβαση από την κοινωνία της αρχαϊκής στην κοινωνία

της κλασικής εποχής.10 Έχουμε λοιπόν ήδη από την περιοχή

του μύθου νύξεις για στοιχειοθέτηση και διεκδίκηση

δικαιωμάτων από τον άνθρωπο.

Στις γενικές της γραμμές η τραγωδία του Αισχύλου

τηρεί τη μυθολογική παράδοση: το έργο εκτυλίσσεται σε ένα

κρημνώδες τοπίο του μακρινού, απόκοσμου και βαρβαρικού

7 Griffith (1983) 1.8 Θεογονία 520-616 και Ἔργα καὶ Ἡμέραι 42-105. Για την Ιώ βλ. Ἠοῖες,απόσπ. 124-26. Για τον Προμηθέα ως φορέα του ανθρώπινου πολιτισμούπου παρέσχε στους ανθρώπους την ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρὶ βλ. και ΠλάτωνοςΠρωταγόραν (320c-323a).9 Διαμαντόπουλος (19922) 10-11.10 Thomson (1999) 100-01.

4

Καυκάσου της Σκυθίας, όπου ο Δίας εξορίζει και

καταδικάζει σε φρικτά βασανιστήρια τον Προμηθέα, επειδή

αυτός από ευσπλαχνία και αγάπη για το ανθρώπινο γένος το

οποίο επιθυμούσε να καταστρέψει ο πατέρας των θεών (232-

33), δώρισε στους ανθρώπους τη φωτιά. Όσον αφορά στον

δραματικό χρόνο πρόκειται για μια εποχή παρωχημένη,11 την

εποχή που ο Δίας έχει διαδεχθεί στην εξουσία του κόσμου

τον πατέρα του Κρόνο ύστερα από τον έντονο πολιτικό

αναβρασμό που κλόνισε το αρχαίο σύμπαν12 και την

Τιτανομαχία. Δεν είχε όμως διασφαλίσει την εξουσία του

από κάθε κίνδυνο, πράγμα που τονίζεται και στο έργο.

Συντεταγμένες του προβληματισμού περί «ανθρωπίνων

δικαιωμάτων»

στον Προμηθέα Δεσμώτην του Αισχύλου και στον αρχαίο κόσμο.

ωρίζοντας ο Προμηθέας στον άνθρωπο τη φωτιά

κατέστη ευεργέτης του και χορηγός των στοιχείων

εκείνων που εξασφάλισαν τη σωτηρία του και

συναποτέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία του υλικο-

τεχνικού και του πνευματικού πολιτισμού της ανθρωπότητας13

(109-11, 235-36, 246-56, 436-525). Ο Τιτάνας έγινε

ευρετής και φορέας του ανθρώπινου πολιτισμού14 και

Δ11 Meier (1997) 171.12 Herington (1988) 174.13 Currie (1966) 1.14 Lesky (20106) 227.

5

αφυπνιστής του επινοητικού πνεύματος του ανθρώπου.15

«Κατέστη το καθολικό σύμβολο για τη γνώση και την τέχνη,

που ελευθερώνει από τον πρωτογονισμό και οδηγεί στον

πολιτισμό».16 Και προφανώς λόγω της προσφοράς του στον

άνθρωπο και τον ανθρώπινο πολιτισμό ο Προμηθέας, θεός

προστάτης των εμπόρων, των αγγειοπλαστών και των

σιδηρουργών,17 λατρευόταν στα ιστορικά χρόνια στην Αθήνα,

στα Προμήθεια ή Ηφαίστεια που εορτάζονταν με

λαμπαδηδρομία.18 Συνάμα όμως ο Τιτάνας ήταν σφετεριστής

ενός θεϊκού προνομίου το οποίο δώρισε στους ανθρώπους,

αφού πρώτα τό έκλεψε από τους θεούς του Ολύμπου. Το

λεξιλόγιο που χρησιμοποιείται από τον Αισχύλο για τα δώρα

του Προμηθέα είναι ενδεικτικό: χαρακτηρίζονται τιμαὶ (30).

Η πράξη του όμως τόσο πολύ προκάλεσε την οργή του Δία,19

ώστε αυτός παρέβλεψε το γεγονός ότι παλαιότερα -κατά τη

διαμάχη των παλαιότερων με τους νεώτερους θεούς για την

εξουσία του κόσμου, την Τιτανομαχία- ο Προμηθέας είχε

ταχθεί με το δικό του μέρος (197-225, 304-06, 439-40).

Αποτέλεσμα της ρήξης Προμηθέα-Δία είναι το να στείλει ο

πατέρας και αρχηγός των θεών τους δουλικούς υπηρέτες του,

τη Βία και το Κράτος, αλληγορικές προσωποποιήσεις των

αντίστοιχων αφηρημένων εννοιών και σύμβολα της τυραννικής

του εξουσίας, και τον γυιο του, τον υποταγμένο Ήφαιστο,

15 Meier (1997) 181.16 Κλάρας (1975) 43.17 Murray (19932) 29.18 Griffith (1983) 2-3, Burkert (1993) 362-63, Murray (19932) 29,Thomson (1999) 102.19 Meier (1997) 173.

6

θεό-προστάτη της φωτιάς και της μεταλλουργίας από τον

οποίο αφαίρεσε το προνόμιο της κατοχής της φωτιάς ο

Προμηθέας,20 να εκτελέσουν το σκληρό έργο της καθήλωσης

του θεού σε ένα βράχο στην άκρη του κόσμου, για να

υποφέρει ο Τιτάνας για όσα διέπραξε εις βάρος του γένους

των αθανάτων. Αλυσοδένεται λοιπόν ο Προμηθέας, ενώ στο

τέλος ολόκληρη η φύση την οποία μάλιστα επικαλείται ο

τάλας θεός λίγο πριν το τέλος του έργου (1080-93),

υποταγμένη στον ηγέτη του κόσμου υπακούει στο θέλημά του

και -μέσα από εκκωφαντικούς σπασμούς του στερεώματος-

κατακρημνίζει στα Τάρταρα τον Προμηθέα μαζί με τον Χορό

των Ωκεανίδων.21 Έτσι, ολόκληρο το έργο μπορεί να θεαθεί

ως μία μαρτυρία των βασανιστηρίων που βιώνει ο Προμηθέας

εξαιτίας της αυθαίρετης και μοναρχικής εξουσίας του

εγωκεντρικού Δία, μία υπερήφανη και καταγγελτική

κατακραυγή του για όσα ο ίδιος υποφέρει. Μάλιστα η

διαμαρτυρία αυτή πηγάζει και από τον Αισχύλο, μιας και ο

ίδιος διψά για δικαιοσύνη.22

Η συνολική συμπεριφορά του Δία χαρακτηρίζεται από

αυθαιρεσίες και άδικη μεταχείριση του Προμηθέα σε βαθμό

που να φαίνεται πως ο ένας καταπατά κάθε είδους δικαίωμα

του άλλου. Μιλώντας όμως κανείς για «ατομικά»,

«ανθρώπινα» ή «θεμελιώδη» δικαιώματα είναι εμφανές ότι

μεταχειρίζεται ένα σύγχρονο νομικό όρο προβαίνοντας σε

ένα οφθαλμοφανή αναχρονισμό για τον αρχαίο κόσμο.23

Μολονότι ωστόσο η ορολογία είναι σύγχρονη, περικλείει20 Kitto (19853) 76.21 Βικέτος (1971) 23-24.22 Romilly (1997) 71.

7

σημαινόμενα που ενυπάρχουν στη βάση της σκέψης του

αρχαιοελληνικού τραγικού λόγου, αλλά και στη βάση της

σκέψης του αρχαίου ελληνικού στοχασμού και –τουλάχιστον

όσον αφορά στην Αθήνα του πέμπτου αιώνα π.Χ., εποχή

συνώνυμη της δημοκρατίας- περιλαμβάνει έννοιες που

δυνάμει ενέχουν τον σπόρο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Ύπαρξη θεμελιωδών ελευθεριών ή θεμελιωδών ρυθμίσεων στην

αρχαιότητα δεν σημαίνει βέβαια απαραίτητα αναγωγή των

θεμελιωδών δικαιωμάτων σε αυτήν, φανερώνει όμως την

«προϊστορία» αυτών των δικαιωμάτων24 και καταδεικνύει ότι

σημαντική θέση κατείχε και η Αθήνα στην ιστορία τους.25

Δικαιώματα όπως αυτά στη ζωή, στην ελευθερία, στην

ανθρώπινη αξιοπρέπεια, στην ακεραιότητα, στην ασφάλεια,

στην ιδιοκτησία, στην ελεύθερη έκφραση, στην ελευθερία

της σκέψης και της συνείδησης, στη δικαιοσύνη και τη

δίκαιη κρίση, στο άσυλο, στην ταφή, στη γνώση και την

καλλιέργεια πλαισιώνουν το αρχαίο ελληνικό δράμα και την

κοινωνία της Αθήνας.26 Άλλωστε, οι Έλληνες πρώτοι μίλησαν

για ισονομία, ισηγορία και ισοπολιτεία, αξίες πάνω στις

οποίες δόμησαν τη δημοκρατία τους. Δικαίως λοιπόν23 Αρναούτογλου (2010) 2. Είναι, άλλωστε, επικίνδυνο να ερμηνεύουμετην αρχαία λογοτεχνία σαν να είναι σύγχρονη (Prentice 1921 26). 24 Hansen (1996) 99-100.25 Λεντάκης (1988) 15.26 Πολλά από αυτά, όπως τα δικαιώματα της ελευθερίας, τηςαξιοπρέπειας, της χρηστής εξουσίας και της προστασίας του πολίτηέναντι της εξουσίας απαντούν στην Ἀθηναίων Πολιτεία του Ψευδο-Αριστοτέληκαι φαίνεται πως αποτελούσαν πραγματικότητα της κλασικής Αθήνας. Βλ.Αρναούτογλου (2010) 1-17, και ειδικότερα 8-11. Αποτελούν δε κτήμα τηςδημοκρατίας του πέμπτου αιώνα π.Χ., όπως αυτή θεσπίστηκε καικατοχυρώθηκε από τη δράση μεγάλων πολιτικών ανδρών και νομοθετών, τουΣόλωνα, του Κλεισθένη, του Εφιάλτη και τέλος του Περικλή. Βλ.Λεντάκης (1988) 17.

8

ειπώθηκε ότι στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα κυοφορήθηκαν

τα «θεμελιώδη» δικαιώματα,27 και ότι αυτά είναι απότοκος

της δημοκρατίας, του διαφωτισμού και του ανθρωπισμού,

αλλά και στόχος του πολιτισμού.28

Εξετάζοντας κανείς τη δυνατότητα στοιχειοθέτησης και

αναγνώρισης ή μη των δικαιωμάτων του ανθρώπου σε μία

πειραματική προσπάθεια ανίχνευσης τους στο αρχαίο δράμα

σκοντάφτει σε προβληματισμούς και ερωτήματα που

ανακύπτουν: πρώτον, είμαστε σε θέση να μιλούμε για

αναγνώριση ανθρωπίνων ή θεμελιωδών δικαιωμάτων στον

αρχαίο κόσμο, ελληνικό και μη; Και δεύτερον, κατά πόσον

είμαστε σε θέση να ομιλούμε για ανθρώπινα δικαιώματα σε

κοινωνίες που έχουν στη βάση της κοινωνικής τους δόμησης

διακρίσεις όπως πολίτης-ξένος, ελεύθερος-δούλος, άνδρας-γυναίκα

(ακόμη και Έλληνας-βάρβαρος), σε κοινωνίες εξ ορισμού

πατριαρχικές, ανδροκρατικές και φαλλοκρατικές, σε

κλειστές λέσχες όπου το δικαίωμα του πολίτη αναγνωρίζεται

μόνο στην ελίτ των ελεύθερων ενήλικων ανδρών, και σε

κοινωνίες με αναγνωρισμένο και διευρυμένο τον θεσμό της

δουλοκτησίας, όπως ήταν η κοινωνία των Αθηνών του πέμπτου

αιώνα π.Χ.;29 Αλλά ακόμη πιο πέρα: μπορούμε να ανάγουμε

την προβληματική περί «ανθρωπίνων δικαιωμάτων» σε θεϊκές

κοινότητες μέσα στο πλέγμα του μύθου ή της τραγωδίας; Το

ερώτημα γίνεται πολύ πιο σύνθετο απ’ τη στιγμή που

πρόκειται «για το μόνο δράμα όπου η θεϊκή δικαιοσύνη δεν

27 Τσάτσος (1988) 53-55.28 Λεντάκης (1988) 15.29 Λεντάκης (1988) 17, και 17-20 για τα δικαιώματα των ανδρών γενικά,Αρναούτογλου (2010) 5 και 15.

9

διακηρύσσεται».30 Και μολονότι στο ποιητικό σύμπαν του

Αισχύλου η θεία δικαιοσύνη δεσπόζει, ο κόσμος των θεών

του δεν χαρακτηρίζεται από ευταξία. Αντίθετα, δεσπόζει η

βία, οι φόνοι, ο φόβος, οι κραυγές, η εκδίκηση, ο

πόλεμος.31 Είναι ένας κόσμος που εξ ορισμού ενέχει εν

σπέρματι αυτό που αποκαλείται παραβίαση ή μη αναγνώριση

των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Σε πόλεμο ανάγεται και η

σύγκρουση Προμηθέα-Δία, καθώς ο Τιτάνας παρουσιάζεται ως

θύμα που Δία που δεν ασκεί δικαιοσύνη. Ο πόλεμος όμως

αίρει κάθε είδους δικαίωμα. Ο Προμηθέας δεν είναι όμως το

μόνο θύμα του Δία που εμφανίζεται επί σκηνής.32 Περί τα

μισά του έργου εισβάλλει στη σκηνή η κερασφόρος και

μεταμορφωμένη σε δαμάλα Ιώ την οποία πόθησε, χωρίς αυτή

να τόν θέλει, ερωτικά ο Δίας και η οποία πλήρωσε τα

επίχειρα του έρωτα του πατέρα των θεών γι’ αυτήν από την

Ήρα. Έτσι, μεταμορφώθηκε από τη θεά σε αγελάδα και

καταδικάστηκε να οιστρηλατείται από μία αλογόμυγα, ενώ ο

Άργος που τήν είχε υπό την προστασία του, όσο ήταν

ζωντανός, τώρα τήν καταδιώκει ως φάσμα. Συνεπώς, θύμα του

Δία ο Προμηθέας και θύμα του Δία -και της Ήρας- η Ιώ

υφίστανται την καταπάτηση «θεμελιωδών» δικαιωμάτων τους

από τον πατέρα των θεών ο οποίος συγκεντρώνει και

συμβολίζει την -εν προκειμένω αυθαίρετη- εξουσία και την

απόλυτη εξαθλίωση.

Και ένα ερώτημα: σε ποια εποχή μπορούμε να πούμε πως

συντελείται, αν τελικώς συντελείται, μία τέτοια αφύπνιση30 Romilly (1997) 70.31 Romilly (1997) 62 και 89.32 Romilly (1997) 71.

10

των ανθρωπιστικών ιδανικών του αρχαίου Έλληνα και σε ποια

βάση επιτυγχάνεται τελικώς η αναγνώριση ανθρώπινων

δικαιωμάτων; Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για δικαιώματα

κατοχυρωμένα με γραπτούς νόμους, πρόκειται για δικαιώματα

κατοχυρωμένα από το εθιμικό δίκαιο ή πρόκειται για αξίες

που είναι κοινώς αναγνωρισμένες και παραδεδομένες στη

βάση των οποίων δομήθηκαν αυτά που σήμερα αποκαλούμε

«ανθρώπινα δικαιώματα»; Διότι στις σύγχρονες νεωτερικές

κοινωνίες τα θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρώνονται στον

καταστατικό χάρτη, στα κείμενα και τις διατάξεις που

διέπουν και ορίζουν τη λειτουργία της νομοθετικής και της

εκτελεστικής εξουσίας. Ωστόσο, σε κοινωνίες προ-

νεωτερικές δεν υπάρχουν τα ανάλογα νομικά κείμενα που

κατοχυρώνουν τα συγκεκριμένα δικαιώματα.33

Η οπτική του αρχαίου ελληνικού δράματος υπό το πρίσμα των

ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως αυτά έχουν θεσπιστεί, θεμελιωθεί

και κατοχυρωθεί μέσα από μεγάλες κοινωνικές επαναστάσεις και

ιστορικές αλλαγές αρχίζει με το να ορίσουμε τα ανθρώπινα

δικαιώματα.34 Αυτονόητο δε θεωρείται πως τα ανθρώπινα

δικαιώματα τυγχάνουν αναγνώρισης μόνο μέσα σε δημοκρατικές και

ελεύθερες κοινωνίες. Ως «ανθρώπινα δικαιώματα» λοιπόν ή

«δικαιώματα του ανθρώπου» ορίζονται «τα βασικά και θεμελιώδη

ατομικά δικαιώματα (λ.χ. το δικαίωμα τής προσωπικής

ελευθερίας, η ισότητα ενώπιον του νόμου, η προστασία από την

αυθαίρετη σύλληψη, το δικαίωμα ιδιοκτησίας, εργασίας,

ελευθερίας λόγου και έκφρασης, συγκεντρώσεων, συνελεύσεων

κ.λπ.), τα οποία θεωρούνται απαραβίαστα και πρέπει να

33 Αρναούτογλου (2010) 3-4.34 Για τους βασικούς σταθμούς της ιστορίας των «ανθρωπίνωνδικαιωμάτων» βλ. Λεντάκης (1988) 16-17.

11

τυγχάνουν σεβασμού εκ μέρους τής εκάστοτε κρατικής εξουσίας·

[…]»35 Είναι επομένως εμφανές πως τα ανθρώπινα δικαιώματα

ορίζουν τις σχέσεις των πολιτών με το κράτος, και

επαναπροσδιορίζουν το άτομο στον δημόσιο βίο του -κατ’

αντιδιαστολή προς την ιδιωτική ζωή- και εν σχέσει με την

πολιτεία,36 και αφορούν σε ένα ευρύ φάσμα αυτού, στην ένταξη

του ατόμου στο σύνολο της κοινωνίας και στις συναναστροφές των

ατόμων μεταξύ τους στα πλαίσια πάντα της κοινωνίας.37

Τα νομικά κείμενα που κατοχυρώνουν σήμερα τα

«ανθρώπινα δικαιώματα» αποτελούν το απόσταγμα της σοφίας

των λαών, σοφία που αποκτήθηκε ύστερα από αγώνες αιώνων.

Επιστρέφοντας όμως κανείς στο αττικό δράμα διαπιστώνει

ότι το περιβάλλον των μύθων και των έργων που απηχούν και

επεξεργάζονται αυτούς τους μύθους είναι εν πολλοίς τα

ίδια τα «ανθρώπινα δικαιώματα». Έμμεσα αυτό θα μπορούσε

πιθανώς να σημάνει πως ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας του

αρχαίου ελληνικού τραγικού λόγου στιγματίζει και διαπερνά

την τραγωδία με πολλά από αυτά που τις τελευταίες

δεκαετίες αποκαλούμε ανθρώπινα δικαιώματα, αξίες δηλαδή

και κεκτημένα που υπερασπίζονται και θέτουν εν κέντρω τον

άνθρωπο ως την ύψιστη και πλέον απαρασάλευτη αξία.

Συνδέονται ως εκ τούτου με την έννοια του ατόμου ως

αυταξίας που δικαιούται προστασία ορισμένων δικαιωμάτων

του θεμελιωδών, φυσικών, αναπαλλοτρίωτων και

απαράγραπτων.38

35 Μπαμπινιώτης (20062) 188 s.v. «ανθρώπινος, -η, -ο» σημ. 1 ΦΡ.(α).36 Agamben (2008) 92-93.37 Λεντάκης (1988) 16.38 Αρναούτογλου (2010) 1-2.

12

Η προβληματική περί «ανθρωπίνων δικαιωμάτων»

στον Προμηθέα Δεσμώτην του Αισχύλου.

ρωταγωνιστικό ρόλο στο έργο έχει ο Προμηθέας,

αθάνατος, γυιος του Τιτάνα Ιαπετού, και πρώτος

εξάδελφος του Δία, αφού Κρόνος και Ιαπετός είναι

Τιτάνες, αδέλφια, και παιδιά της Γης και του Ουρανού.

Μητέρα του είναι η Γη-Θέτις (18, 209-10, 351-52, 874,

1091).39 Στον μύθο χαρακτηρίζεται και ο ίδιος Τιτάνας,

μολονότι από άποψη οικογενειακών δεσμών ανήκει στην ίδια

γενιά με τον Δία. Ως γυιος όμως της Γης ο Προμηθέας

ανάγεται σε Τιτάνα από τον Αισχύλο. Ο Προμηθέας, όπως

έχει ήδη λεχθεί, έχει επισύρει την οργή και την τιμωρία

του ηγέτη των θεών, επειδή σφετερίσθηκε για χάρη των

ανθρώπων ένα αγαθό που αποτελούσε μέχρι τότε θεϊκό

προνόμιο. Τιμωρείται όμως και γιατί ματαίωσε τα σχέδια

Π

39 Στον Αισχύλο συνυφαίνονται η Γη και η Θέμις, δύο σεβάσμιες θεότητεςτου ελληνικού πανθέου, σε ένα πρόσωπο, σε αυτό της μητέρας τουΠρομηθέα. Η Θέμις κατά την πλατιά μυθολογική παράδοση ήταν Τιτανίς,κόρη της Γης και του Ουρανού. Η Γη ήταν η πιο παλιά και σεβάσμιαθεότητα των αρχαίων Ελλήνων, αρχή όλων των όντων, πηγή της σοφίας καιτης έμπνευσης (Thomson 1999 110). Αναλυτικά για τη Γαία βλ. Grimal1991 143-45 s.v. «Γαία». Ο όρος θέμις είναι αρχαιότατος και σημαίνειτη δικαιοσύνη, το δίκαιο και τον κανόνα δικαίου που συντίθεται όμωςσύμφωνα με την αυθαίρετη περί δικαίου αντίληψη εκείνου που τόνθεσπίζει (Herington 1988 178). Είναι αξιοσημείωτο πάντως ότι μόνοστον Αισχύλο μητέρα του Προμηθέα είναι η Θέμις (Grimal 1991 281-82s.v. «Θέμιδα»), η προσωποποίηση της δικαιοσύνης. Παράλληλα, και οιδύο αυτές θεότητες συγκεντρώνουν στο πρόσωπό τους στοιχεία της σοφίαςκαι της γνώσης καθιστώντας χορηγό της γνώσης και της σοφίας τον γυιοτους, πράγμα στο οποίο συντείνει και το όνομά του που σημαίνει αυτόνπου προνοεί και σκέπτεται εκ των προτέρων. Δίνεται έτσι το πλέονβασικό χαρακτηριστικό του Προμηθέα, η πνευματική του υπεροχή και ηοξυδέρκειά του σε αντίθεση με την ωμή βία των άλλων Τιτάνων, αλλά καιτου Δία.

13

του Δία να αφανίσει το ανθρώπινο γένος40 και επειδή

επέδειξε υπέρμετρο θάρρος. Η επαναστατική του φύση -η

αὐθαδία του- έναντι της καθεστηκυίας τάξης -της κοσμικής

τάξης του Δία- μπορεί να παραλληλιστεί με αυτήν της

Αντιγόνης, του Αίαντα, του Φιλοκτήτη και άλλων σοφόκλειων

ηρώων.41 Σε αντίποινα ο Προμηθέας καταδικάζεται σε αιώνια

μαρτύρια από τον Δία ο οποίος μολονότι διέπει ολόκληρο το

έργο αποτελώντας την αρχή, τον κορμό και το τέλος του,

απουσιάζει εντελώς από την τραγωδία. Δεν απουσιάζουν όμως

οι αυταρχικοί εκπρόσωποι και βοηθοί του.42 Ευθύς εξ αρχής

εμφανίζονται στη σκηνή το Κράτος και η Βία, αλληγορικές

προσωποποιήσεις της δύναμης και του καταναγκασμού, που

βοηθούν τον θεό να διασφαλίσει την ηγεμονία του και να

ασκήσει την εξουσία του σε θεούς και ανθρώπους. Μαζί με

τον Ήφαιστο που ηχεί ως μία πιο ανθρωπιστική φωνή μέσα

στο δράμα -σε αντίθεση με το Κράτος που είναι ο ωμός

υποτακτικός του Δία-,43 οδηγούν τον Προμηθέα στον Καύκασο

και αναλαμβάνουν να υλοποιήσουν το θέλημα του ταγού των

θεών, την καθήλωση του Τιτάνα σε ένα βράχο και ως εκ

τούτου την καταδίκη του σε αιώνια βασανιστήρια.44 Η εξορία

του Τιτάνα στον Καύκασο αποτελεί αποβολή του από την

κοινωνία του Ολύμπου, εξορία του, στέρηση των πολιτικών

του δικαιωμάτων και στέρηση του δικαιώματος του ανήκειν.

40 Herington (1988) 166.41 Griffith (1983) 9.42 Robertson (1967) 376, Griffith (1983) 6-7.43 Griffith (1983) 10, Lesky (20106) 227.44 Ακόμη όμως και ανάμεσα στους υπηρέτες του Δία δεν υπάρχει απόλυτησύμπνοια και ομοφωνία (Lesky 20106 235).

14

Καθίσταται έτσι ο Προμηθέας ένας πρόσφυγας του μύθου και

της τραγωδίας, ενώ αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο τόπος εξορίας

του είναι τόπος απολίτιστος, πράγμα που σημαίνει πως ο

Δίας στερεί από τον Προμηθέα το δικαίωμα να αφομοιωθεί σε

μία νέα κοινωνία.45

Κατάφωρα παραβιάζονται από την πλευρά του Δία εις

βάρος του Προμηθέα αρκετά δικαιώματά του:46 καταπατάται το

δικαίωμα στη ζωή, το δικαίωμα στην ελευθερία, το δικαίωμα

στην αξιοπρέπεια και την αξιοπρεπή διαβίωση, ενώ

καταπατώνται και θεμελιώδεις αρχές, όπως αυτή της

απαγόρευσης των βασανιστηρίων και αυτή της απαγόρευσης

της δουλείας. Γι’ αυτό ακριβώς ο Προμηθέας καλεί

μάρτυρες, για να δουν τις αδικίες που υφίσταται από τον

πατέρα των θεών ως παράδειγμα των αδικιών που συμβαίνουν

στον κόσμο (28).47 Ο Δίας δεν διστάζει μάλιστα να

υποβιβάσει στο status του φυλακισμένου ένα αθάνατο με τον

οποίο μοιράζονται κοινό θεϊκό αίμα. Χαρακτηριστικές είναι

δε οι κατηγορίες που ο Προμηθέας διατυπώνει εις βάρος του

Δία για την τυραννική και απολυταρχική εξουσία που αυτός

ασκεί. Στο ίδιο συμπέρασμα περί ηγεμονικής και αλαζονικής

συμπεριφοράς του Δία συντείνει και η άκρως δουλική

συμπεριφορά και νοοτροπία του Κράτους, της Βίας και του

Ερμή, αλλά και του υποταγμένου Ηφαίστου που αν και

διαφωνεί με το μέγεθος της τιμωρίας, διστάζει να

45 Για μία συγχρονική πραγμάτευση του θέματος των προσφύγων και τωνδικαιωμάτων τους βλ. Agamben (2008) 90-95.46 Για τις αυθαιρεσίες του Δία βλ. συνοπτικά και Griffith (1983) 7.47 Snell (20094) 389.

15

αντισταθεί και να συμπαρασταθεί αρκετά στον πάσχοντα

θεό.48 Ειδικά όμως ο θεός Ερμής, τέκνο του Δία, υπηρέτης

των θεών και εν προκειμένω εντολοδόχος και απεσταλμένος

του Δία, στον αγώνα λόγων με τον Προμηθέα (944-1035)

παρουσιάζει μία εξαιρετικά δουλοπρεπή συμπεριφορά49 η

οποία αντανακλά τους τρόπους του Δία.50 Γι’ αυτόν ακριβώς

τον χαρακτήρα του τόν ψέγει επανειλημμένως ο Προμηθέας, ο

οποίος αγέρωχος και υπερήφανος τόν χαρακτηρίζει δούλο

(941-42, 953-54, 983). Είναι φανερός ο υποτιμητικός τόνος

μιας τέτοιας αξιολόγησης του Ερμή από τον Προμηθέα. Ο

Ερμής δεν υποβιβάζεται απλώς στο status του δούλου, είναι

ένας δούλος που δεν έχει κανένα απολύτως δικαίωμα. Όσον

αφορά στην κλασική Αθήνα, οι δούλοι αν και ανήκαν στον

κύριο τους, το δημόσιο ή σε κάποιον ιδιώτη, ετύγχαναν

ορισμένων «ανθρωπίνων δικαιωμάτων», ώστε να ομιλούμε για

μία δουλεία ελαφρά, μία «ανθρωπιστική δουλεία». Είναι

ωστόσο αποκλεισμένοι από κάθε πολιτικό δικαίωμα,51 ενώ

στερούνται και κάποια άλλα στοιχειώδη δικαιώματα, αφού

θεωρούνται ανελεύθερα και ελεγχόμενα από τον ιδιοκτήτη

τους κτήματα.52 Στο έργο όμως και οι πιο ουδέτεροι

χαρακτήρες, όπως ο Ήφαιστος, ο Χορός των Ωκεανίδων και ο

Ωκεανός (34-35, 150-51, 322-24, 402-05, 552, 759, 669-82)

ή ακόμη και το Κράτος και ο Ερμής (49-50, 77, 952, 968-

48 Prentice (1921) 28.49 Prentice (1921) 28, Lesky (20106) 234-35.50 Griffith (1983) 7.51 Λεντάκης (1988) 22-24.52 Ober (2003) 408.

16

69, 1074-79) με τη στάση και τα λόγια τους επιβεβαιώνουν

τη δεσποτική φύση του Δία.53

Έτσι, prima facie ο Δίας είναι ο θύτης, είναι η

αυθαίρετη εξουσία που αδικεί τον Προμηθέα. Μολονότι ο

Δίας φέρει τα χαρακτηριστικά της αυθαίρετης εξουσίας, μία

πιο κριτική στάση των πραγμάτων ωθεί στην εξής

διαπίστωση: ο Προμηθέας ανεξάρτητα από τα φιλάνθρωπα και

φιλεύσπλαχνα για το ανθρώπινο γένος κίνητρα της δράσης

του, όντως διέπραξε αδίκημα. Έκλεψε ένα θεϊκό αγαθό, τη

φωτιά. Το σχετικό λεξιλόγιο παρέχει ισχυρότατες ενδείξεις

(4-5, 8, 30, 38, 82-83, 109-10, 946). Καθόλου άμεμπτος

λοιπόν δεν είναι και ο ίδιος, τόσο διότι έκλεψε όσο και

διότι επέδειξε υπεροπτική συμπεριφορά.54 Ξεπέρασε τα

επιτρεπτά όρια και το μέτρο. Είναι και ο ίδιος παραβάτης

και γι’ αυτό πρέπει να τιμωρηθεί. Έχει άλλωστε ειπωθεί

πως ο Προμηθεύς Δεσμώτης μπορεί να θεαθεί ως «μία

διερευνητική απόπειρα των ορίων του ατόμου σε σχέση με το

θείο και τις επιταγές της πόλεως».55

Ως εκ τούτου, από αυτήν την πλευρά, Δίας και

Προμηθέας είναι και οι δύο θύτες, αδικούνται και αδικούν

ο ένας τον άλλον, όπως συμβαίνει και με τις Ικέτιδες στις

σχέσεις τους με τους Αιγυπτίους στο ομώνυμο δράμα του

Αισχύλου. Οι δύο πρωταγωνιστές έχουν πολλά κοινά σημεία,56

ενώ και οι δύο τελικώς παρουσιάζονται ως υβριστές.57 Απ’53 Robertson (1967) 376, Griffith (1983) 7.54 Romilly (1997) 72.55 Καρακάντζα (2004) 33.56 Podlecki (1969) 287-92, Griffith (1983) 10.57 Robertson (1967) 376.

17

την άλλη πλευρά, ο Τιτάνας με τις πράξεις του έχει

εναντιωθεί στη θεϊκή προσταγή, και στα μάτια των άλλων

θεών φαντάζει ως ένας κατακριτέος φιλάνθρωπος που τούς

έχει στερήσει το κύρος της κατοχής της φωτιάς (7-8, 30,

82-83, 945-46).58 Το ενδιαφέρον εστιάζεται στο ότι και ο

ίδιος ο Προμηθέας έχει συναίσθηση του ότι διαπράττει το

αδίκημα της κλοπής και μάλιστα συνειδητά (109-10, 265-67)

σε αντίθεση με τους ανθρώπινους τραγικούς ήρωες που

συνήθως δεν έχουν συνείδηση του αδικήματος που

διαπράττουν.59 Καταστρατηγεί έτσι κι εκείνος το δικαίωμα

στην κατοχή και την προστασία των κεκτημένων. Ωστόσο,

μολονότι αποτελεί ανταρσία, η πράξη του εξασφάλισε τη

σωτηρία και την πρόοδο στο ανθρώπινο γένος.60 Και

ανακύπτει εδώ το ερώτημα σχετικά με τη φύση της πράξης

του Προμηθέα, αλλά και με τη φύση της τιμωρίας του Δία:

σε τί συνίσταται το αδίκημα του ενός και σε τί η τυραννία

του άλλου;

Αν θέλαμε να μιλήσουμε με σύγχρονους νομικούς όρους,

ο Δίας ασκεί εξουσία νομοθετική και δικαστική και μάλιστα

με τρόπο αυθαίρετο και μοναρχικό, σήμερα θα λέγαμε

αντισυνταγματικό. Μόνον την εκτελεστική εξουσία παραχωρεί

στον Ήφαιστο, ενώ ακόμη και τότε στέλνει τα εκτελεστικά

του όργανα να επιβλέπουν τον θεό στην επιτέλεση του έργου

του. Για να ορίσουμε όμως το συνταγματικό και το

αντισυνταγματικό απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ύπαρξη και

η αναγνώριση συντάγματος, νόμων. Υποτιθέσθω ότι μεταξύ58 Griffith (1983) 9.59 Meier (1997) 178.60 Thomson (1999) 100-01.

18

των θεών δεν υπάρχουν έγγραφοι νόμοι που να κατοχυρώνουν

τη νόμιμη και τη μη νόμιμη συμπεριφορά, όπως δεν υπάρχουν

και στην αντίστοιχη κοινωνική και ιστορική πραγματικότητα

των ανθρώπινων προ-νεωτερικών κοινωνιών (και ως τέτοια

πρέπει να θεωρήσουμε και την αρχαία ελληνική κοινωνία).61

Από την άλλη πλευρά, δεδομένου πως οι κοινωνίες των θεών

είναι ανθρωπομορφικά φιλοτεχνημένες στον μύθο και στην

τέχνη από τους ανθρώπους -κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση

των δικών τους κοινωνιών-,62 τότε ποιο είναι το αδίκημα

του Προμηθέα, με ποια κριτήρια αυτός κρίνεται και από

ποιον κριτή; Μήπως αίρονται οι προϋποθέσεις για τη

σύσταση αδικήματος από πλευράς του Προμηθέα; Μήπως ο Δίας

αυθαιρετεί από τη στιγμή που δε στηρίζει σε κάτι

αντικειμενικό την καταδίκη του θεού;

Αξίζει λοιπόν ως προς αυτούς τους προβληματισμούς να

λεχθούν τα εξής: ενταγμένος μέσα σε μία κοινότητα, την

κοινωνία των θεών, ο Προμηθέας απολαμβάνει τα αγαθά και

μοιράζεται τις υποχρεώσεις που υπάρχουν μεταξύ των θεών,

ανεξάρτητα από το γεγονός ότι τα πλεονεκτήματα αυτά

πηγάζουν από την εξ ορισμού ευνοημένη θέση τους ως

αθάνατων θεών, οι οποίοι είναι σε θέση να αδικούν τους

ανθρώπους χωρίς να τιμωρούνται. Η διάσταση ως εκ τούτου

ηθικώς ορθού και δικαίου είναι πασιφανής. Ο «νόμος» όμως

δεν εξετάζει απαραίτητα την ηθική ή την ανθρωπιστική

διάσταση των πράξεων του αδικούντος, αλλά την εφαρμογή

61 Αρναούτογλου (2010) 4.62 Πρόκειται για την τάση των ανθρώπων να αποδίδουν ανθρώπιναχαρακτηριστικά στους θεούς τους, για τον περίφημο ανθρωπομορφισμό τωνθεών.

19

των διατάξεών του, ενώ παράλληλα μπορεί να ευνοεί μία

μερίδα και να αδικεί μία άλλη. Αίροντας την ισχύ των

«νόμων» και αδικώντας τους θεούς ο Προμηθέας διασαλεύει

την έννομη και την κοσμική τάξη και τους όρους συμβίωσης

στη θεϊκή κοινότητα. Η απουσία συγκεκριμένων νομικών

κειμένων, συντάγματος ή καταστατικού χάρτη, δεν σημαίνει

και απουσία δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των μελών μιας

πολιτείας.63 Αυτό ισχύει και για την κλασική Αθήνα του

πέμπτου αιώνα.64 Έτσι ο Προμηθέας είναι ο παραβάτης, αυτός

που αδικεί πρώτος. Για τον παραβάτη επομένως συνακόλουθη

είναι η τιμωρία, προκειμένου να αποκατασταθεί η ηθική

τάξη και να αποδοθεί δικαιοσύνη. Η εφαρμογή μίας τιμωρίας

είναι όμως πράξη δύσκολη. Η τιμωρία οφείλει να έχει ως

στόχο τον σωφρονισμό και τον παραδειγματισμό, κι όχι την

εκδίκηση. Μόνον τότε εκπληρώνει τον ορθό στόχο της. Και

εδώ είναι που χάνει ο Δίας, ο χορηγός και εγγυητής της

δικαιοσύνης, το μέτρο. Με τη σκληρότητά του στην απόδοση

του δικαίου καθιστά τον θύτη Προμηθέα θύμα.

Πιο συγκεκριμένα, ο Δίας μοιάζει με ένα άδικο και

μοχθηρό τύραννο που συγκεντρώνει επάνω του και ασκεί

αυθαίρετη εξουσία.65 Έχει μάλιστα ειπωθεί πως θα ήταν

απολύτως αποδεκτή από τον Αθηναίο η παρουσίαση ενός Δία

που επιθυμεί να άρει κάθε αντίσταση στη θέλησή του, καθώς

η δεσποτεία ήταν ιδανικό του κάθε Έλληνα, όταν επρόκειτο

να ασκεί ο ίδιος μία τέτοια εξουσία. Τέτοιες ωστόσο

63 Mélèze-Modrzejewski (1987) 347.64 Αρναούτογλου (2010) 4-5.65 Meier (1997) 176.

20

ερμηνευτικές προσεγγίσεις απηχούν αριστοκρατικές

απόψεις.66 Αυτό το οποίο στοιχειοθετεί την παραβίαση των

δικαιωμάτων του Προμηθέα είναι η σκληρή και απολυταρχική

εξουσία του Δία. Ο Προμηθέας αδικείται όχι επειδή

τιμωρείται, αλλά επειδή τιμωρείται για λόγους εκδίκησης,

επειδή τιμωρείται από μία αυθαίρετη εξουσία και επειδή

υφίσταται και πρόκειται και στο μέλλον να υποστεί ως

τιμωρία φριχτά βασανιστήρια (141, 195, 1007-35, 1089-93).

Ο Δίας επιθυμεί να χαλιναγωγήσει τον αδάμαστο θεό. Το

λεξιλόγιο παραπέμπει στα δεσμά των αλόγων ή των βοδιών.67

Μία τέτοια αυθαίρετη εξουσία δεν έχει όμως τα

χαρακτηριστικά της έννομης τάξης, σύμφωνα με την ελληνική

σκέψη.68 Με άλλα λόγια, ενώ η πρόθεση να τιμωρηθεί ο

παραβάτης είναι σωστή -όσο κι αν στερείται νομικής

κατοχύρωσης-, η εκτέλεση της τιμωρίας στοιχειοθετεί πέρα

από κάθε αμφιβολία παραβίαση των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων»

του Προμηθέα στη ζωή, την ελευθερία και την αξιοπρέπεια.

Παράλληλα, ο Δίας δεν αναγνωρίζει το δίκαιο και ως

απόλυτος μονάρχης επιβάλλει το δίκαιο του ισχυρότερου, το

δικό του προσωπικό δίκαιο (149-51, 186-87, 403-05, 543)

και μάλιστα χωρίς έλεος (29, 79-80, 82, 163-65, 184-85,

663-72), ενώ η εξουσία του χαρακτηρίζεται επανειλημμένως

τυραννίδα ή μοναρχία (10, 222-24, 305, 310, 324, 357,

402-05, 736, 756, 761, 900, 909, 942, 956-58, 996),

παραπέμποντας στις σχετικές εμπειρίες του ποιητή σχετικά

66Thomson (1999) 102.67 Meier (1997) 178. Για την εικόνα του χαλινού και του ζυγού βλ.αναλυτικά Διαμαντόπουλος (19922) 111-19.68 Meier (1997) 178.

21

με την τυραννία των Πεισιστρατιδών στην Αθήνα,69 αλλά και

στην αυλή του τυράννου Ιέρωνα στη Σικελία.70 Όπως

φαίνεται, και πάλι το λεξιλόγιο είναι που ωθεί τη σκέψη

μας προς αυτήν την κατεύθυνση. Οι λέξεις τύραννος και

τυραννίς χρησιμοποιούνται μάλιστα όχι με την αρχαϊκή

ουδέτερη έννοια, αλλά με την αρνητική πολιτική και ηθική

χροιά που έχουν ακόμη και σήμερα.71 Ο Δίας λοιπόν

συγκεντρώνει τα τυπικά χαρακτηριστικά του τυράννου όπως

αυτά διαμορφώθηκαν τουλάχιστον κατά το τελευταίο στάδιο

της εξέλιξης της τυραννίας. Ο Αισχύλος αποδίδει στον

πατέρα των θεών τα πάγια στην αντίληψη του αρχαίου Έλληνα

χαρακτηριστικά του τυράννου και όπως μάλιστα αυτή η

αντίληψη διαμορφώθηκε μετά τις σχετικές εμπειρίες των

Αθηναίων. Έτσι, ο τύραννος είναι δεσποτικός, φιλύποπτος

και δόλιος σχετικά με τους φίλους του, αλαζονικός και

αυταρχικός, αμείλικτος, βίαιος, λάγνος και έκφυλος,

άσωτος. Όλοι αυτοί οι χαρακτηρισμοί ταιριάζουν και για

τον Δία του Προμηθέως Δεσμώτου.72 Επιπλέον, είναι

αντισυνταγματικός, βίαιος, ζηλόφθων, ακόλαστος και δεν

λογοδοτεί σε κανένα,73 είναι αυθαίρετος, ανεύθυνος και

ανηλεής.74 Η τυραννική του εξουσία συνεπάγεται και την

καταστρατήγηση ενός άλλου δικαιώματος, του δικαιώματος

στη χρηστή διοίκηση και τον έλεγχο της εκτελεστικής69 Thomson (1932).70 Διαμαντόπουλος (19922) 139, Lesky (20106) 229.71 Herington (1988) 174-75.72 Thomson (1929) 3-5.73 Griffith (1983) 7, Thomson (1999) 103-04.74 Prentice (1921) 28.

22

εξουσίας. Τονίζεται μάλιστα ότι πρόκειται για μία

καινούρια τυραννία (35, 148-51, 309-10, 941-42, 960)

υπονοώντας πιθανώς ο ποιητής πως ο νέος τύραννος δεν

υπολήπτεται τις παλαιότερες κοσμικές δυνάμεις. Από το

νεοσύστατον της εξουσίας του Δία προκύπτει και η τόση

σκληρότητά του, καθώς νέος ων στην εξουσία στερείται

μέτρου, πείρας και σοφίας. Έτσι, μοιάζει να μάς υποβάλλει

ο Αισχύλος την ιδέα πως ακόμη κι ανάμεσα στους θεούς η

δικαιοσύνη κατακτάται με την ωριμότητα,75 αντίληψη σύμφωνη

με την αισχύλεια αντίληψη περί πάθους-μάθους. Τιμωρείται

λοιπόν ο κλέπτης, ο προδότης και ο αποστάτης, ο αυθάδης

και ισχυρογνώμων Προμηθέας και βασανίζεται με αντίποινα

για τη φιλάνθρωπη δράση του.76 Πόσο κατάδηλη είναι η

εικόνα μίας επαπειλούμενης τυραννίδας στον Προμηθέα

Δεσμώτην και πόσο λιγότερο εντυπωσιακή φαντάζει υπό αυτό

το πρίσμα η τυραννική εξουσία της Κλυταιμήστρας και του

Αιγίσθου στις Χοηφόρους;77 Έχει προταθεί μάλιστα πως η

εικόνα αυτή του Δία ως ισχυρού και δεσποτικού μονάρχη δεν

συνάδει με την εικόνα του Δία, όπως αυτός παρουσιάζεται

και εγκωμιάζεται στις Ἱκέτιδες και την Ὀρέστειαν,78 ειδικά

στον Ἀγαμέμνονα, αλλά και στο αισχύλειο ποιητικό και

θεολογικό σύμπαν εν συνόλω. Ωστόσο, υπάρχει και η

αντίθετη άποψη που συμβιβάζει τον Δία του Προμηθέως

Δεσμώτου με τον Δία των λοιπών έργων του Αισχύλου.79

75 Romilly (1997) 72.76 Meier (1997) 186.77 Meier (1997) 186.78 Lesky (20106) 238.79 Lloyd-Jones (1956) 55-67.

23

Άλλωστε, στο έργο προοικονομείται η αποκατάσταση του Δία

ως δίκαιου ηγέτη η οποία φαίνεται πως επιτυγχανόταν στο

τελευταίο δράμα της τριλογίας.80

Ακόμη όμως ένας άξονας που στοιχειοθετεί παραβίαση

δικαιωμάτων του Προμηθέα από τον Δία στο συγκεκριμένο

έργο σχετίζεται με το δικαίωμά του στην ελεύθερη και

απρόσκοπτη έκφραση. Ο Προμηθέας, αν και υφίσταται τα

μέγιστα μαρτύρια, δείχνει φρόνημα ακλόνητο και

αντιμετωπίζει με υπερηφάνεια και αξιοπρέπεια τη

διασάλευση των δικαιωμάτων του και τη διασάλευση της

ίδιας του της ύπαρξης. Στις αυθαιρεσίες του Δία απαντά με

θάρρος και παρρησία, και συνεχίζει να στρέφεται εναντίον

του Δία εκφράζοντας λόγια τολμηρά.81 Χαρακτηριστικό είναι

το λεξιλόγιο του ἐλευθεροστομεῖν (49-50, 178-80, 318-19,

327-29). Είναι ένας θεός που διατηρεί το κύρος του και

δεν υποκύπτει στην τυραννίδα του Δία, είναι ένας

αμαρτωλός, ένας αντάρτης,82 ένας επαναστάτης κατά της

αυθαίρετης εξουσίας που εξηγεί ότι με ασεβή αλαζονεία

πρέπει να αντιμετωπίζονται οι υβριστές αλαζόνες (970),83

λόγια που συνεπάγονται την αναγνώριση εκ μέρους του της

αλαζονικής συμπεριφοράς που επιδεικνύει και ο ίδιος.

Ο Προμηθέας δεν είναι όμως το μόνο πρόσωπο που

υφίσταται παραβίαση των δικαιωμάτων του από τον Δία. Η Ιώ

είναι ένα ακόμη πρόσωπο, η μόνη θνητή της τραγωδίας, που

βλέπει το άσχημο πρόσωπο του θεού, αλλά και της Ήρας, και80 Lesky (20106) 239.81 Meier (1997) 172.82 Prentice (1921) 27.83 Meier (1997) 176-78.

24

πάσχει δίχως να έχει φταίξει.84 Αν ο θεός Προμηθέας βλέπει

το άσχημο πρόσωπο του τυράννου έχοντας φταίξει κατά τι, η

Ιώ είναι το ανυπεράσπιστο και αθώο ανθρώπινο πλάσμα που

βλέπει τον αχαλίνωτο πόθο και την αγριότητα του

τυράννου.85 Έτσι, στον στίχο 561 η μεταμορφωμένη σε

αγελάδα και καταδιωκόμενη τόσο από τον οίστρο όσο και από

το φάντασμα του Άργου (566-73) Ιώ εισβάλλει σε μία φάση

παροξυσμού στη σκηνή. Βρίσκεται σε μία κατάσταση ημιζωώδη

στο κορμί και το πνεύμα.86 Αφού προηγηθούν οι απαραίτητες

συστάσεις, η Ιώ αριθμεί τα μέχρι τώρα δεινά της και

ακούει από τον Προμηθέα τις μελλοντικές της συμφορές.

Σύμφωνα με τον μύθο,87 ο Δίας ερωτεύθηκε την

πριγκίπισσα του Άργους και ιέρεια της Αργείας Ήρας Ιώ,

και έσμιξε ερωτικά μαζί της ύστερα από ένα χρησμό που

έλαβε ο πατέρας της νεαρής κοπέλας και που τού υπαγόρευε

να διώξει την κόρη του από το σπίτι. Όταν όμως η θεά Ήρα

αντιλήφθηκε τη μοιχεία του συζύγου της, στράφηκε εναντίον

της άτυχης Ιούς, και ο Δίας για να τήν σώσει τήν

μεταμόρφωσε σε κατάλευκη δαμάλα. Η Ήρα απαίτησε να τής

προσφερθεί η μεταμορφωμένη σε αγελάδα Ιώ και έπειτα όρισε

ως φύλακά της τον Άργο με τα εκατό μάτια. Άρχισαν τότε οι

περιπλανήσεις της, αλλά ο Δίας τήν ευσπλαχνίστηκε και

έστειλε τον Ερμή να σκοτώσει τον Άργο και έτσι να

ελευθερώσει την Ιώ. Τότε η θεά με τη σειρά της τής

έστειλε τον οίστρο για να τήν κεντρίζει. Τέλος, η Ιώ αφού84 Βικέτος (1971) 19.85 Prentice (1921) 27, Herington (1988) 175.86 Herington (1988) 175.87 Grimal (1991) 332-33 s.v. «Ιώ».

25

περιπλανήθηκε από το Ιόνιο πέλαγος (ο πόντος της Ιούς) ως

τον Βόσπορο (βοὸς πόρος), βρήκε καταφύγιο στην Αίγυπτο,

όπου και γέννησε από το σμίξιμό της με τον Δία τον Έπαφο

που επρόκειτο να γίνει ο γενάρχης ενός πολυάριθμου γένους

που συμπεριλαμβάνει τις Δαναΐδες, τις πενήντα κόρες του

Δαναού που αποτελούν τον πρωταγωνιστικό χορό ενός άλλου

δράματος του Αισχύλου, των Ἱκετίδων και στο οποίο επίσης

γίνεται ευρεία αναφορά στην Ιώ. Στο τέλος, η Ιώ ξαναπήρε

την ανθρώπινη μορφή της και βασίλευσε στην Αίγυπτο όπου

λατρεύτηκε με το όνομα της Ίσιδας. Απόγονος δέκατης

τρίτης γενιάς της Ιούς, ο Ηρακλής, θα λυτρώσει και τον

Προμηθέα από τις συμφορές του.

Με το παραπάνω μυθολογικό υλικό καταπιάνεται στο Γ’

Επεισόδιο (562-886) του έργου ο ποιητής θέλοντας να

καταδείξει τις αναλογίες ανάμεσα σε ό,τι πάσχει ο

Προμηθέας και ό,τι πάσχει η Ιώ από τον Δία. Μοιάζει

λοιπόν να έχουμε μία εγκιβωτισμένη ιστορία μέσα στην

ιστορία του Προμηθέα, «ένα δράμα μέσα στο δράμα»88 με

σκοπό να φωτισθεί ακόμη εναργέστερα η απολυταρχική φύση

του Δία. Η ιστορία της Ιούς αποτελεί την κορύφωση της

σκληρότητας του Δία.89 Ο θεός που καταπατά πολλά

δικαιώματα του Προμηθέα καταπατά και πολλά από τα

δικαιώματα της Ιούς: τα δικαιώματά της στην αυτοδιάθεση,

στην ελεύθερη επιλογή συντρόφου, στην ύπαρξη και την

αξιοπρέπεια, αφού έχασε ακόμη και την ανθρώπινη μορφή της

(642-44, 673-77). Ο θεός κρατά την τύχη της Ιούς στα

χέρια του και κινεί την μοίρα της. Ασκεί επάνω της βία88 Meier (1997) 185, Lossau (2009) 74, Lesky (20106) 236.89 Kitto (19853) 79.

26

υλική/σωματική, ψυχολογική, ηθική με άμεσο σκοπό την

ικανοποίηση του πόθου του (649-51, 737-38).90 Παράλληλα, η

Ιώ επέσυρε και τον φθόνο της Ήρας (589-92, 601-02, 898-

900). Η θεά παρουσιάζεται εξίσου με τον Δία

ανθρωπομορφικά πλασμένη και σκιαγραφημένη στη βίαιη

πλευρά της.91 Οι αναλογίες είναι πασίδηλες: θύματα ο

Προμηθέας και η Ιώ, θύτες ο Δίας και η Ήρα.92

Έτσι, ο Δίας συγκεντρώνει όλα τα αρνητικά που

μπορούσαν να αποδώσουν οι Έλληνες στον τύραννο με τη

χειρότερη μορφή του,93 άτεγκτη και εκδικητική συμπεριφορά

σε όμολογούς του και πρώην ευεργέτες του και σκληρή

συμπεριφορά σε ανυπεράσπιστα πλάσματα. Εναντιωνόμενος δε

σε μία θνητή και ένα φιλεύσπλαχνο και φιλάνθρωπο θεό

εναντιώνεται στο ίδιο το ανθρώπινο γένος.94

Τελικές παρατηρήσεις και συμπεράσματα.

πως γίνεται φανερό, η αντιμετώπιση των προσώπων του

έργου ως θυμάτων ή δουλικών υπηκόων του Δία

επισημαίνεται έντονα στο έργο και μάλιστα όχι μόνο

από τις ιδέες που τό διέπουν. Δηλώνεται ρητά σε αρκετά

σημεία. Η εξουσία του Δία τόν καθιστά τον μόνο ελεύθερο

στον κόσμο (49-50, 323-24, 980), ενώ μόνο αυτός δεν

γνωρίζει να εκλιπαρεί και να ζητεί έλεος. «Ο Δίας

Ό90 Διαμαντόπουλος (19922) 93-96.91 Prentice (1921) 28.92 Lossau (2009) 75.93 Herington (1988) 175.94 Prentice (1921) 28.

27

γνωρίζει μόνον την απόλυτη υποταγή στη θέλησή του».95 Εξ

αρχής και εξ ορισμού λοιπόν καταστρατηγούνται τα

δικαιώματα θεών και ανθρώπων στην ελευθερία, πόσω μάλλον

τα άλλα δικαιώματά τους, αφού η ελευθερία είναι το

θεμέλιο της ύπαρξης και της αυταξίας του ανθρώπου, ο

ακρογωνιαίος λίθος της δημοκρατίας. Γι’ αυτό και το όπλο

του Προμηθέα απέναντι στην εξουσία και τη βία του Δία

είναι η γνώση, η γνώση ενός μυστικού που αν δεν

αποκαλυφθεί εγκαίρως στον Δία, θα οδηγήσει στην ανατροπή

του. Ο Δίας αν δεν προσέξει, θα ενωθεί ερωτικά με μία

γυναίκα της οποίας ο γυιος μέλλεται να είναι ισχυρότερος

από τον πατέρα του. Η γυναίκα αυτή είναι η Θέτιδα και ο

γυιος είναι ο σπουδαιότερος ήρωας της ελληνικής

μυθολογίας, ο Αχιλλέας. Το όνομα της Θέτιδας όμως

γνωρίζει μόνον ο Προμηθέας και με αυτό το όπλο ελπίζει

πως θα λυτρωθεί από τα δεινά του από τον Δία. Και είναι

χαρακτηριστικό πως σε δύο σημεία σχετικά με την ιδιότητα

του Προμηθέα ως σοφού καινοτομεί ο Αισχύλος συγκριτικά με

τον προγενέστερό του Ησίοδο: ο Προμηθέας γνώριζε τόσο τον

δόλο με τον οποίο θα κέρδιζε την εξουσία ο Δίας, όσο και

τον κίνδυνο που απειλεί το σκήπτρο του αρχηγού των θεών.96

Η γνώση υποτάσσεται στη βία. Άλλωστε, μέχρι τώρα και αν

λάβουμε υπ’ όψιν μας τόσο τη φύση του Προμηθέα ως σοφού,

κάτι που δηλώνεται και από το ομιλούν όνομά του (πρὸ +

μῆτις97 = ο προνοών) και από τη γενιά του -είναι γυιος της

95 Meier (1997) 176.96 Griffith (1983) 5-6.97 Για τη Μήτιδα ως προσωποποίηση της σύνεσης, αλλά και τηςδολιότητας, ως πρώτη γυναίκα του Δία και ως μητέρα της Αθηνάς βλ. και

28

Γης-Θέμιδας- όσο και την προσφορά του στην κατάκτηση της

γνώσης και του πολιτισμού από τον άνθρωπο, μπορούμε να

διαβάσουμε την τραγωδία ως μία αλληγορία για την πάλη

γνώσης-βίας και την τιμωρία της εξεγερμένης γνώσης έναντι

της δεσποτείας, μίας δεσποτείας κρατικής, θρησκευτικής

και κοινωνικής. Ή ακόμη μπορεί να πρόκειται για ένα

συμβολισμό σχετικά με την απαγορευμένη γνώση.98 Έχει

άλλωστε ειπωθεί ότι η τιμωρία του Προμηθέα οφείλεται στο

γεγονός ότι ο άνθρωπος γεύτηκε από το δένδρο της γνώσης.99

Συνεπώς, μπορούμε να δούμε τη στάση του Δία ως μία

παραβίαση του δικαιώματος του ανθρώπου στη γνώση. Στην

πορεία όμως ο Δίας θα μάθει πως πρέπει να σέβεται τα

δικαιώματα των υποτελών του και πως πρέπει να αλλάξει.100

«Είναι και αυτός υποτελής στην Ανάγκη».101 Και η αλλαγή

μάλλον ερχόταν στα επόμενα δύο δράματα της Προμήθειας, τον

Προμηθέα Λυόμενον και τον Προμηθέα Πυρφόρον. Άλλωστε, ο

Ηρακλής, το πλέον αγαπητό τέκνο του Δία, έρχεται στον

κόσμο για να τόν ελευθερώσει από τα τέρατα που

λυμαίνονται τους ανθρώπους. Αυτό σημαίνει όχι μόνο την

αλλαγή στη στάση του Δία όσον αφορά στη διακυβέρνηση του

κόσμου, αλλά και την αναγκαιότητα να παύσει ο Προμηθέας

το μένος του εναντίον του θεού. Διαφορετικά, θα φανεί πως

η συνέχιση της σύγκρουσης θα οφείλεται στη μνησικακία του

Προμηθέα, κι όχι στα αλτρουιστικά του αισθήματα για τηνGrimal (1991) 454 s.v. «Μήτιδα».98 Currie (1966) 1-3.99 Murray (19932) 35.100 Meier (1997) 180.101 Kitto (19853) 81.

29

ανθρωπότητα. Καλείται επομένως να θυσιάσει για δεύτερη

φορά την υπερηφάνεια του για χάρη του ανθρώπινου γένους

έναντι του Δία.102 Ωστόσο, το τέλος του Προμηθέα Δεσμώτη

δείχνει πως φαινομενικά χάνεται κάθε ελπίδα τόσο για τον

ίδιο όσο και για τον άνθρωπο,103 καθώς «ο βασιλιάς των

θεών εξακολουθεί να είναι τύραννος και ο αντίπαλός του

αυθάδης».104 Αυτή η ανάγκη για αλλαγή στη συμπεριφορά του

Δία είναι ίσως η μεγαλύτερη ένδειξη για παραβίαση των

δικαιωμάτων του Προμηθέα και της Ιούς στο δράμα από

μέρους του θεού. Αν μέχρι τώρα αναγνώριζε τα δικαιώματα

θεών και ανθρώπων και αν ασκούσε εξουσία σύμφωνη με το

μέτρο, για ποιον λόγο ερχόταν η αλλαγή;

Τελειώνοντας λοιπόν συμπεραίνει κανείς τα εξής:

μολονότι δεν μπορούμε να ισχυριστούμε πως στην κλασική

Αθήνα γεννήθηκαν τα «ανθρώπινα δικαιώματα», μπορούμε να

μιλούμε για εν σπέρματι «θεμελιώδη δικαιώματα» που

αφορούν βέβαια ως επί το πλείστον σε ελεύθερους άνδρες

πολίτες.105 Μπορεί έτσι να γίνεται λόγος για την ύπαρξη

θεμελιωδών αξιών στην κλασική Αθήνα που με το πέρασμα των

αιώνων και την επικράτηση των ανθρωπιστικών ιδανικών

μετουσιώθηκαν σε «θεμελιώδη δικαιώματα». Αυτό που υπήρχε

στην Αθήνα με άλλα λόγια ήταν ο σπόρος. Από την άλλη

πλευρά, κάθε καλλιτεχνικό δημιούργημα ενταγμένο στην

εποχή του και επηρεασμένο από την κοσμοθεωρία τόσο του

δημιουργού του όσο και του περιβάλλοντός του φέρει102 Thomson (1999) 109-10103 Herington (1988) 177.104 Thomson (1999) 105.105 Αρναούτογλου (2010) 15.

30

δυνάμει τα χαρακτηριστικά της εποχής. Έτσι, και στον

Προμηθέα Δεσμώτην του Αισχύλου εντοπίζουμε εν σπέρματι

«ανθρώπινα δικαιώματα», καθώς και φιλοσοφικούς περί

δικαίου προβληματισμούς. Στο δράμα κυριαρχεί η σύγκρουση

Δία-Προμηθέα, δηλαδή Δύναμης-Ευφυΐας, προκειμένου αυτές

οι δύο δυνάμεις να έλθουν σε επαφή και εν τέλει να

συνυπάρξουν κατά την τελική δίκαιη κοσμική εξουσία του

Δία.106 Άλλωστε, η ίδια αυτή ευφυΐα, αν είχε και στην

περίπτωση της Τιτανομαχίας, συνδυαστεί με τη δύναμη των

Τιτάνων, θα είχε φέρει ως αποτέλεσμα τη νίκη στους

παλαιούς θεούς.107 Καθώς η προβληματική σχετικά με την

πολιτική, την εξουσία και τα παρελκόμενά τους, τη βία,

την αντίσταση, την υποταγή και τον συμβιβασμό διαποτίζει

στο έργο, ο Προμηθεύς Δεσμώτης αποτελεί τη σύγκρουση

ανάμεσα στον κάθε είδους σκληρό δεσποτισμό και στην

επαναστατημένη γνώση-ελευθερία και τον εξεγερμένο

αφυπνισμένο άνθρωπο.108 Έτσι, ο Αισχύλος έδωσε σε ένα

προϋπάρχοντα μύθο κοινωνικές διαστάσεις και περιεχόμενο

πνευματικό ανυψώνοντας τον Προμηθέα σε σύμβολο της

κοινωνικής πάλης για την πρόοδο και την πολιτισμική

ανάπτυξη.109 Και απόδειξη της στροφής της Αθήνας προς τα

ανθρωπιστικά ιδανικά και της πίστης του πέμπτου αιώνα

π.Χ. στον άνθρωπο αποτελεί -σίγουρα ανάμεσα στα πλείστα

άλλα παραδείγματα- ο ύμνος στην πρόοδο και τον ανθρώπινο

πολιτισμό, όπως απαντά στο έργο και των τριών τραγικών106 Kitto (19853) 84.107 Prentice (1921) 28.108 Herington (1988) 183, Μουλλᾶς (2009) 10.109 Thomson (1999) 114.

31

(Αἰσχύλου Προμηθεύς Δεσμώτης, 436-525, Σοφοκλέους Ἀντιγόνη,

332-75 Εὐριπίδου Ἱκέτιδες, 195-249).110

Βιβλιογραφία.

1. Agamben, G. (2008), “Beyond Human Rights,” Social

Engineering 15, 90-95.

2. Αρναούτογλου, Η. (2010), “Θεμελιώδη δικαιώματα στην

Αθηναίων Πολιτεία;,” Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της

Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου, 1-17.

3. Βικέτος, Ἐ. (1971), Αἰσχύλου Προμηθεύς Δεσμώτης. Εἰσαγωγή-

Μετάφραση, Ἀθῆναι.

4. Burkert, W. (1993), Ἀρχαία Ἑλληνική Θρησκεία. Ἀρχαϊκή καί

Κλασική Ἐποχή, μετάφραση Μπεζεντάκος, Ν. Π. -

Ἀβαγιανοῦ, Ἀ., φιλολογική ἐπιμέλεια Μπεζεντάκος, Ν.

Π., Ἀθήνα.

5. Currie, H. MacL. (1966), “Aeschylus, Prometheus and

«Forbidden Knowledge»: A Meditation,” Apeiron: A Journal

for Ancient Philosophy and Science 1, 1, 1-3.

6. Διαμαντόπουλος, Ἀ. (19922), Προμηθέας Δεσμώτης καὶ

Λυόμενος τοῦ Αἰσχύλου, Ἀθήνα.

7. Griffith, M. (1983), Aeschylus Prometheus Bound,

Cambridge.

8. Grimal, P. (1991), Λεξικό της Ελληνικής και Ρωμαϊκής

Μυθολογίας, επιμέλεια ελληνικής έκδοσης Άτσαλος, Β.,

Θεσσαλονίκη.

9. Hansen, M. H. (1996), “The ancient Athenian and the

modern liberal view of liberty as a democratic110 Romilly (1997) 206.

32

ideal,” στο Ober, J. & Ch. Hedrick (eds), Demokratia. A

conversation on democracies, ancient and modern, 91-104,

Princeton.

10. Herington, J. (1988), Αισχύλος, μετάφραση

Γιούνη, Μ., Θεσσαλονίκη.

11. Καρακάντζα, Ε. Δ. (2004), Αρχαίοι Ελληνικοί Μύθοι. Ο

θεωρητικός λόγος του 20ού αιώνα για τη φύση και την ερμηνεία τους,

Αθήνα.

12. Kitto, H. D. F. (19853), Ἡ Ἀρχαία Ἑλληνικὴ Τραγωδία,

μετάφραση Ζενάκος, Λ., Ἀθήνα.

13. Κλάρας, Μ. Δ. (1975), Ἀνθρωπιστικὴ ἑρμηνεία τοῦ

ἀρχαίου δράματος, Ἀθήνα.

14. Λεντάκης, Α. (1988), “Τα ανθρώπινα δικαιώματα

στην αρχαία Αθήνα τον 5ο και τον 4ο αιώνα π.Χ.,”

Αρχαιολογία 28, 15-26.

15. Lesky, A. (20106), Ἡ Τραγικὴ Ποίηση τῶν Ἀρχαίων

Ἑλλήνων. Τόμος Α’: Ἀπὸ τὴ γέννηση τοῦ εἴδους ὣς τὸν

Σοφοκλῆ, μετάφραση Χουρμουζιάδης, Ν. Χ., Ἀθήνα.

16. Lloyd-Jones, H. (1956), “Zeus in Aeschylus,” The

Journal of Hellenin Studies 76, 55-67.

17. Lossau, M. J. (2009), Αἰσχύλος, μετάφραση

Μπεζεντάκος, Ν. Π., Ἀθήνα.

18. Meier, C. (1997), Η Πολιτική Τέχνη της Αρχαίας

Ελληνικής Τραγωδίας, μετάφραση Μανακίδου, Φ., επιμέλεια

Ιατρού, Μ., Αθήνα.

19. Mélèze-Modrzejewski, J. (1987), “Droit de l’

individu et justice lagide,” Revue d’ Histoire du Droit 65,

345-56.

33

20. Μουλλᾶς, Π. (2009), Αἰσχύλου Προμηθέας Δεσμώτης.

Σημείωμα - Μετάφραση, Ἀθήνα.

21. Μπαμπινιώτης, Γ. (20062), Λεξικό της Νέας Ελληνικής

Γλώσσας. Με Σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων, Β’ Έκδοση,

Γ’ Ανατύπωση Εμπλουτισμένη, Αθήνα.

22. Murray, G. (19932), Αισχύλος. Ο δημιουργός της

τραγωδίας, μετάφραση-βιβλιογραφική ενημέρωση-πίνακες

Μανδηλαράς, Β., Αθήνα.

23. Ober, J. (2003), Μάζες και Ελίτ στη Δημοκρατική Αθήνα.

Ρητορική, Ιδεολογία και η Ισχύς του Λαού, μετάφραση - απόδοση

αρχαίων χωρίων - σχόλια Σερέτη, Β. Γ., επιστημονική

θεώρηση Μανιάτης, Γ. Ι., Αθήνα.

24. Page, D. (ed.) (1972), Aeschyli Septem quae supersunt

tragoedias, Oxford.

25. Podlecki, A. J. (1969), “Reciprocity in the

Prometheus,” Greek, Roman and Byzantine Studies 10, 287-92.

26. Prentice, W. K. (1921), “Promethius Bound of

Aescylus,” The Classical Weekly 15, 4, 26-29.

27. Robertson, H. G. (1967), “The Hybristês in

Aeschylus,” Transactions and Proceedings of the American

Philological Association 98, 373-82.

28. Romilly, J. De (1997), Αρχαία Ελληνική Τραγωδία,

μετάφραση Καρδαμίτσα-Ψυχογιού, Μ., επιμέλεια

Πετρόπουλος, Ν. Κ., Αθήνα.

29. Snell, B. (20094), Ἡ Ἀνακάλυψη τοῦ Πνεύματος.

Ἑλληνικὲς ῥίζες τῆς εὐρωπαϊκῆς σκέψης, μετάφραση Δανιήλ, Ἰ.,

Ἀθήνα.

34

30. Thomson, G. (1929), “ΖΕΥΣΤΥΡΑΝΝΟΣ. A Note on

the Prometheus Vinctus,” The Classical Review 43, 1, 3-5.

31. Thomson, G. (1932), Aeschylus’ Prometheus Bound,

Cambridge.

32. Thomson, G. (1999), Τό ἀειθαλές δέντρο. Διαλέξεις καί

Ἄρθρα γιά τόν ἑλληνικό πολιτισμό, εἰσαγωγή-ἐπιμέλεια

Ἀλεξίου, Χ., 99-115, Ἀθήνα.

33. Τσάτσος, Δ. Θ. (1988), Συνταγματικό δίκαιο. Γ’

Θεμελιώδη δικαιώματα I. Γενικό μέρος, Αθήνα-Κομοτηνή.

35