Page

14

Page

14

“if death, said my father, reasoning with himself is nothing but the separation of thesoul from the body – and if it is that people can walk about and do their businesswithout brain, then certes the soul does not inhabit there”

Laurence Sterne, The life and opinions of Tristram Shandy,Gentleman, II chapter 19.

«Οι αισθητηριακές αντιλήψεις του Spinoza μέσα από το πρίσμα του Antonio Damasio»

Περιεχόμενα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ................................................2ΟΙ ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑΚΕΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ SPINOZA ΕΙΔΩΜΕΝΕΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Antonio Damasio…………………………………………………….5ΕΠΙΛΟΓΟΣ...............................................14Βιβλιογραφία...........................................15

Page

14

Αμυγδαλή

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

O Αntonio Damasio, διακεκριμένος ιατρός νευρολόγος,

έγινε γνωστός πριν δεκαπέντε χρόνια, όταν δημοσίευσε το

βιβλίο του «Descartes' Error», όπου αμφισβήτησε τις πρότερες

διακρίσεις μεταξύ συλλογισμού και αισθήματος, μεταξύ νού

και το σώμα δίνοντας μια καινούργια θεώρηση για την

λειτουργία του εγκεφάλου. Έκανε μια σοβαρή απόπειρα να

συνδιάσει το παλαιό και το κλασικό με τη σύγχρονη

επιστημονική αντίληψη. Η προσπάθεια του δεν βασίζεται

στην αμφισβήτηση της σύγχρονης επιστήμης, αλλά κυρίως

στην έρευνα του να εμβάθύνει στα καινούργια στοιχεία που

αυτή έχει φέρει στο φως. Μεμονωμένες ανακαλύψεις

προσφέρουν ολοκληρωμένες απαντήσεις για τη φύση του

ανθρώπου, της ζωής, για τα συναισθήματα και την

συνειδητοποίηση ότι η ηθική συμπεριφορά δεν αρχίζει με

τους ανθρώπους. Εκεί αποκαλύπτεται ότι απόψεις όπως του

Spinoza δεν απέχουν και πολύ από τα πορίσματα των

επιστημών της εποχής μας, αν και η οπτική του Ολλανδού

φιλόσοφου είναι περισσότερο μεταφυσική.

Page

14

Οι ιατρικές περιπτώσεις οι οποίες αναφέρονται στο

«Descartes' Error», και στο «The Feeling of What Happens», βασίστηκαν

στην πολυετή και εξιδικευμένη εμπειρία του Damasio στο

τμήμα νευρολογίας στο πανεπιστήμιο του ιατρικού κέντρου

της Iowa. Έχοντας χαρτογραφήσει τις γνωστικές λειτουργίες

στον ανθρώπινο εγκέφαλο καθόρισε τις διαδικασίες από τις

οποίες αισθανόμαστε και σκεφτόμαστε, χρησιμοποιώντας τις

ανιχνεύσεις PET (τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων) και

τους καθετηριασμούς. Η εξέταση ασθενών οι οποίοι έχουν

υποστεί τραυματισμό των λειτουργιών του εγκεφάλου (π.χ

απώλειας της δυνατότητας του αισθήματος της αμηχανία,

οίκτο, φόβο, συνείδησης, μνήμης, ατομικής και κοινωνικής

ταυτότητας με παράληλλη διατήρηση όλων των βασικών

βιολογικών λειτουργίών), του επιβεβαίωσαν την άποψη ότι

τα θέματα που παραδοσιακά παραμένουν ξέχωρα από τους

φιλοσόφους (όπως π.χ η λογική λήψη αποφάσεων και η

συναισθηματική διάθεση) πραγματικά λαμβάνουν χώρα στον

εγκέφαλο γιατί λειτουργεί εξαρτώμενος από το σώμα.

Η καρτεσιανή θεώρηση ενός εξαϋλωμένου νού είναι μια

αντίφαση δεδομένου ότι ο νούς συνυπάρχει με το σώμα. Ο

Damasio αναφέρει ότι κάθε φορά που έχουμε μια σκέψη για

τα συναισθήματά μας, με εκείνη την σκέψη φέρνουμε μια

συνοδευτική κατάσταση αντιδράσεων του σώματος.

Σήμερα στην αναζήτηση σε θέματα ζωής, φιλοσοφία και

επιστήμη επιδιώκουν να συγκλίνουν. Με αυτό το πνεύμα έχει

γραφτεί και το τελευταίο βιβλίο του Damasio «Looking for

Spinoza» Μέσα από αυτό, ο Damasio προσπαθεί να

Page

14

προσεγγίσει τις σκέψεις του Spinoza, σχετικές με τη

συναισθηματική και γεμάτη πάθος για ζωή πλευρά της

ανθρώπινης ψυχής, την οποία αρχίζει να αποκαλύπτει η

σύγχρονη φυσιολογία και νευρολογία. Έτσι καταφέρνει να

συνδυάσει τις πρωτοποριακές αντιλήψεις του μεγάλου αυτού

φιλοσόφου (η αρχική λειτουργία του μυαλού είναι να

ασφαλιστεί η επιβίωση του σώματος και των ειδών) με τα

ευρήματα της σύγχρονης επιστήμης

Τι έχει κάνει όμως η σύγχρονη επιστήμη για να

προσεγγίσει τις φιλοσοφικές απόψεις του Spinoza και άλλων

στοχαστών του παρελθόντος; Οι απαντήσεις προέρχονται από

επιτεύγματα των τελευταίων 50 ετών και αφορούν διάφορους

τομείς: μοριακή βιολογία, μελέτη

του ανθρώπινου εγκέφαλου,

εξελικτική θεωρία κ.λπ. Από εκεί

προέρχονται οι απαντήσεις για την

ανθρώπινη φύση, αναφορικά με το

σώμα και την ψυχή, ως απάντηση σε

θεωρίες του παρελθόντος βασιζόμενες

σε κλασικούς συγγραφείς ή στη

μελέτη της ιστορίας και της ψυχολογίας. Σήμερα, έχει

έρθει η σειρά της γενετικής και της νευρολογίας για να

δώσουν απαντήσεις σε καίρια ερωτήματα για τον άνθρωπο.

Κατά τον Spinoza αντίθετα με την επικρατούσα

καρτεσιανή αντίληψη, ο άνθρωπος δεν αποτελεί αυτόνομη

οντολογική πραγματικότητα, αλλά μέρος της φυομένης φύσης

(natura naturata), γιατί δεν μπορεί με επάρκεια να

Page

14

κατανοηθεί δίχως την ανάλυση της φύουσας φύσης (natura

naturans). Ο άνθρωπος συνιστά αδιαίρετη ενότητα πνεύματος

και σώματος, (η μόνη δυϊστική θέση που αποδέχεται ο

Spinoza είναι ότι η έκταση και η σκέψη είναι δύο

κατηγορήματα όχι ταυτόσημα), ενώ χρησιμοποιούσε τον όρο

πνεύμα (mens) παρά τον φορτισμένο με θρησκευτικές

προκαταλήψεις όρο ψυχή anima. Η έκταση εξετάζεται από τον

ως βασικό γνώρισμα του σώματος (res extensa), ενώ η νόηση

θεωρείται βασικό γνώρισμα του πνεύματος (res cogitans).

Όμως, το πνεύμα και το σώμα δεν παρουσιάζονται ως

αυτόνομες, ανεξάρτητες μεταξύ τους ουσίες, αλλά

κατηγορήματα της μίας, ενιαίας και αδιαίρετης υπόστασης

(substantia). Ο υλιστικός μονισμός του Spinoza, εύρισκε την

έκφρασή του στην αντίληψη ότι ο άνθρωπος αποτελεί τμήμα

της φύσης και υποτάσσεται στους νόμους της, ερχόταν σε

ρήξη  με τον καρτεσιανό δυϊσμό και αποτελούσε ισχυρό

χτύπημα εναντίον στην θρησκευτική και ιδεαλιστική

Ψυχολογίας1.

ΟΙ ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑΚΕΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ SPINOZA ΕΙΔΩΜΕΝΕΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ

ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Antonio Damasio

Στο βιβλίο του, ο Damasio συναντά τον Ολλανδό

φιλόσοφο του 17ου αιώνα, Baruch Spinoza (1632-1677), για

το οποίο «το ανθρώπινο μυαλό είναι η ιδέα του ανθρώπινου σώματος»,

ένα πρόδρομο της σύγχρονης νευροβιολογίας και της θεωρίας

του οποίου έχει αναπτύξει με την έρευνά του, γιατί έθεσε

1 Δαφέρμος Μ., Ο Spinoza και η Ψυχολογία. σ.1

Page

14

το πλαίσιο της επίλυσης ψυχοφυσικών προβλημάτων2. Ο

Damasio εξετάζει, για παράδειγμα, την πρόταση του Spinoza

ότι «η αγάπη δεν είναι παρά μια ευχάριστη κατάσταση, χαρά, συνοδευομένη

από την ιδέα μιας εξωτερικής αιτίας». Ἐκτιμώντας ὅτι ὁ Descartes

ἀρχίζει πάντα ἀπὸ μια ιδέα, ο Spinoza ξεκινά από μια

κατάσταση του σώματος: όταν νιώθουμε αγάπη, το συναίσθημα

διατρέχει ολόκληρο το σώμα μας. Η διανοητική διαδικασία

της εύρεσης της αιτίας έρχεται σε δεύτερη θέση, στον

Damasio η συγκίνηση αφορά το σώμα και προηγείται, ενώ το

συναίσθημα αφορά και εκφράζεται από το πνεύμα.

Ο Spinoza με την αισθητηριακή απαρχή του σώματος

αποδείχθηκε ένας πρωτοπόρος φιλόσοφος της επιστήμης και

ιδιαίτερα της νευροβιολογίας. Δύο αιώνες πριν από την

θεωρία της δαρβινικής εξέλιξης και την εργασία του Ernst

Haeckel, ο Spinoza πρτείνει ότι το σημείο εκκίνησης της

σκέψη μας για τη φύση της ανθρωπότητας πρέπει να είναι η

φυσιολογία και το δίπολο πνεύματος-σώματος. Ο Darwin

(1809 – 1882) και ο Dawkins (1941 - ) έχουν εύστοχα

παρατηρήσει, όταν αρχίζει να γίνεται συζήτηση για την

ανθρωπότητα με βιολογικούς όρους, γρήγορα θα προκύψει

πρόβλημα με τη θρησκεία. Το μεγάλο πλεονέκτημα της

καρτεσιανής ανύψωσης του νού πέρα από τον κόσμο ήταν ότι

μπορούσε να συμφιλιωθεί με τη διάκριση του μεταξύ της

αιώνιας ψυχής και του θνητού σώματος «χους ην και εις χουν

πελεύσει» Ψαλμ. 24.1.

2 Σπινόζα, Ηθική, (2009), μτφρ. Ε.Βανταράκης, εισ. Β.Γρηγοροπούλου, εκδ. Εκκρεμές,σ.69

Page

14

Για το Spinoza, όλα ήταν σώμα, φύση, ύλη. Το σύστημά

του δεν αφήνει κανένα περιθώριο για την υπερβατικότητα

και ο Θεός του ήταν συνώνυμος με τη φύση. Οι θεωρίες του

ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στην Ευρώπη του 18ου αιώνα εποχή

ακμής της ρομαντικής λατρείας της φύσης (ο Coleridge 1772

– 1834 ήταν φανατικός οπαδός του Spinoza), η οποία

διατήρησε την εικόνα του κόσμου που έχουν συλλάβει

διανοητές όπως ο Freud και ο Einstein.

Οι ιδέες του Spinoza θεωρήθηκαν επικίνδυνες τόσο για

πολιτικούς όσο και για θρησκευτικούς λόγους. Για να

αρχίσει από το σώμα και την αρχή της φυσικής ευημερίας,

ήταν υποχρεωμένος ο Spinoza να απορρίψει την ιδέα μιας

φυσικής ιεραρχίας από την οποία μερικοί άνδρες

κληρονόμησαν εξουσία, άνεση και πλούτο ελέω Θεού, ενώ

άλλοι άνδρες και όλες οι γυναίκες είχαν μια κατώτερη

θέση. Η αναζήτησή του έμμελε να αναπτύξει ένα ηθικό

σύστημα το οποίο χρησιμοποιούσε την δύναμη της βιολογίας

και αληθινό σε αυτό που θα καλούσαμε σήμερα αρχές

«Διαφωτισμού», της ελευθερίας, της ισότητας και της

δικαιοσύνης.

Όπως σημειώνει ο Δαφέρμος,3 στον Spinoza σώμα και

πνεύμα αποτελούν το δίπτυχο του ανθρώπου ως ψυχοσωματικής

ενότητας, καθώς ο άνθρωπος ερευνάται ως σκεπτόμενο σώμα.

Το ανθρώπινο σώμα δίχως τη νόηση είναι εξίσου αδιανόητο,

όπως και η νόηση δίχως το ανθρώπινο σώμα. Η νόηση δεν

αποτελεί κάποια υπερβατική διαδικασία, αλλά τρόπο δράσης

του σκεπτόμενου σώματος. Ο Spinoza εναντιώθηκε στις3 Δαφέρμος Μ, Ο Σπινόζα και η Ψυχολογία, σελ 1-4.

Page

14

θεολογικές  αντιλήψεις περί «αμαρτωλής σαρκός» και

επιχείρησε να αναδείξει τις τεράστιες δυνατότητες του

ανθρώπινου σώματος: «όσο ικανότερο είναι ένα σώμα σε σύγκριση με

άλλα να ενεργεί ή να πάσχει με περισσότερους τρόπους, ταυτόχρονα, τόσο

περισσότερο ικανή είναι η ψυχή…».4 Ο σπουδααίος φιλόσοφος όχι

μόνο αμφισβήτησε την αντίληψη ότι το σώμα αποτελεί

παθητικό όργανο της ψυχής, αλλά και έθεσε την ικανότητα

της ψυχής να αντιλαμβάνεται τον κόσμο σε συνάρτηση με

τους τρόπους δράσης του σώματος5 .

«Κανένας μέχρι τώρα δεν έχει προσδιορίσει αυτά που μπορεί να

κάνει το σώμα… όμως λένε ότι μόνο από τους νόμους της Φύσης είναι

αδύνατον να αντλήσουμε τις αιτίες των αρχιτεκτονικών κτιρίων, των έργων

ζωγραφικής και των άλλων, παρόμοιων πραγμάτων, που γίνονται μόνο με

την τέχνη του ανθρώπου   και πως το ανθρώπινο Σώμα δίχως τον καθορισμό

και την καθοδήγηση της ψυχής δεν θα είχε τη δύναμη  να οικοδομήσει κάποιο

ναό. Όμως, εγώ έδειξα ότι δεν γνωρίζουν τι μπορεί να κάνει το σώμα και τι

μπορεί να συναχθεί  από την εξέταση της φύσης του…»6.

O Spinoza θεωρούσε ότι σε αντιδιαστολή με το μη

σκεπτόμενο σώμα, οι ενέργειες του οποίου καθορίζονται 

από την δική του εσωτερική κατασκευή, από την ενδότερη

φύση του, το σκεπτόμενο σώμα διαμορφώνει την κίνησή του

σε αντιστοιχία με τις ιδιότητες οποιουδήποτε άλλου

σώματος με το οποίο βρίσκεται σε αλληλεπίδραση. «Την

ικανότητα του σκεπτόμενου σώματος να διαμορφώνει ενεργά την δική του

ενέργεια, σύμφωνα με τη μορφή οποιουδήποτε άλλου σώματος και να

4 Σπινόζα, Ηθική, II, θεωρ.135 Σπινόζα, Ηθική, II, θεωρ.146 Σπινόζα, Ηθική, III, θεώρ. 2

Page

14

εναρμονίζει ενεργά τη μορφή της κίνησης του στο χώρο με τη μορφή και τη

διάταξη όλων των άλλων σωμάτων, ο Σπινόζα τη θεωρεί χαρακτηριστικό του

γνώρισμα και ειδικό χαρακτηριστικό της ενέργειας που αποκαλείται «νόηση»,

«λογικό».

Ακριβώς όπως το σώμα εναρμονίζει τη δράση του σε

αντιστοιχία με τους νόμους της φύσης, έτσι και το πνεύμα

δεν αναλώνεται σε μια διαδικασία ενδοσκόπησης, αλλά

κατευθύνεται στην κατανόηση της αντικειμενικής

πραγματικότητας η οποία υπάρχει έξω και ανεξάρτητα από

αυτό. «Η τάξη και η σύνδεση των ιδεών είναι η ίδια με την τάξη και την

σύνδεση των πραγμάτων»7, διότι και τα δυο αποτελούν

εκφράσεις της ίδιας υπόστασης. Η υπόσταση καθορίζει, σε

τελευταία ανάλυση, τους τρόπους και τις μορφές θεωρητικής

αναπαράστασής της. Η οντολογική ενότητα του υλικού κόσμου

αποτελεί το θεμέλιο για την ανάπτυξη της γνωσιολογικής

σχέσης της νόησης  προς την αντικειμενική πραγματικότητα.

Ο Spinoza όριζε τα συναισθήματα με τον ακόλουθο

τρόπο: «με τον όρο συναίσθημα κατανοώ τις διαθέσεις του σώματος, με τις

οποίες αυξάνεται η δύναμη του σώματος να ενεργεί, ή να μειώνεται, να

βοηθείται ή να εμποδίζεται και ταυτόχρονα τις ιδέες αυτών των

διαθέσεων»8. Τα συναισθήματα στον Σπινόζα δεν αποτελούν

μόνο ενέργειες ή πάθη του σώματος, αλλά και του πνεύματος

ταυτόχρονα, διότι πνεύμα και σώμα σχηματίζουν

διαφορετικές όψεις του ίδιου πράγματος.

Κατά τον Spinoza είναι δυνατόν να διακρίνουμε τρία

βασικά συναισθήματα: την χαρά, την λύπη και την επιθυμία

7 Σπινόζα, Ηθική, II, θεωρ.78 Σπινόζα, Ηθική, III, ορισμ

Page

14

9. Η επιθυμία εκφράζει την διάθεση, την τάση, τον

προσανατολισμό για ολοκλήρωση του ανθρώπου. Χαρά είναι η

μεταβολή της κατάστασης του σώματος προς την κατάσταση

μεγαλύτερης τελειότητας, ενώ η λύπη ορίζεται ως  μετάβαση

σε μικρότερη τελειότητα, η οποία παρεμποδίζει τη δύναμη,

την ενέργεια του σώματος10. Επισημαίνει ακόμα την

πολικότητα των συναισθημάτων, το αρνητικό ή θετικό

πρόσημο του προσανατολισμού τους. Το συναίσθημα της χαράς

μεγαλώνει την ενέργεια, την κατευθυνόμενη στην πραγμάτωση

κάποιας δραστηριότητας, ενώ η θλίψη μειώνει την ενέργεια

για την συνέχιση αυτής της δραστηριότητας.

Η βάση των συναισθημάτων στο έργο του φιλοσόφου

είναι το conatus, η προσπάθεια, η δύναμη, η εμμονή του

κάθε πράγματος στο είναι του.11 Το conatus δεν αποτελεί μια

επιμέρους, περιορισμένη πλευρά του ατόμου, αλλά είναι το

ίδιο το άτομο, ως ψυχοσωματική ενότητα, οργανικό τμήμα

της άπειρης Φύσης. Έτσι, το conatus στον Spinoza εκφράζει

την αέναη, ενεργητική προσπάθεια, που καταβάλλει ο

άνθρωπος να εμμένει στο είναι του. Ο Spinoza αρνήθηκε την

διάσπαση της ψυχοσωματικής ενότητας του ανθρώπου, την

δημιουργία κάποιου «εκτός φύσεως» ηθικού, θρησκευτικού ή

πολιτικού «υπερεγώ», που θα διαδραματίζει το ρόλο του

επιτηρητή και του χειραγωγού των «αμαρτωλών» φυσικών ροπών

του ατόμου. Από αυτή την άποψη η θεωρία του Spinoza 

διαφέρει ριζικά από την μεθοδολογική άποψη με το φροϋδικό

9 Σπινόζα, Ηθική, III, ορισμ.4, εξ.10 Σπινόζα, Ηθική, III, θεωρ.11, σχ.), 11 Σπινόζα, Ηθική, IΙΙ, θεωρ.6

Page

14

τριαδικό διαχωρισμό του ανθρώπου σε «Εγώ», «Υπερεγώ» και

«Αυτό».

Ο Σπινόζα άσκησε κριτική στην θεολογική αντίληψη πως

η αναζήτηση της ικανοποίησης των ατομικών αναγκών

αποτελεί έκφραση ηθικής ανηθικότητας12. Η συναισθηματική-

συγκινησιακή σφαίρα εκφράζει, αντανακλά τις ανάγκες του

ανθρώπου και, ταυτόχρονα, εμπεριέχει την τάση, την ροπή,

την αναζήτηση των αντικειμένων εκείνων τα οποία

ικανοποιούν αυτές τις ανάγκες. Θεωρούσε επίσης ότι όταν

το πνεύμα διεγείρεται υπό την επίδραση κάποιου

συναισθήματος αυτό προκαλεί την αύξηση ή τη μείωση της

ικανότητας του σώματος για δράση13. Με τη σειρά τους οι

σωματικές καταστάσεις αντεπιδρούν και συμβάλλουν στην

διαμόρφωση των διαθέσεων και των συναισθημάτων της ψυχής.

Τα συναισθήματα δεν προκαλούνται αποκλειστικά και μόνο

από οργανικές αλλαγές περιφερειακού χαρακτήρα, από

αντανακλαστικές κινήσεις που πλήρως παραμερίζουν τα

ανώτερα εγκεφαλικά κέντρα και την συνείδηση, ούτε είναι

άχρηστα αταβιστικά υπολείμματα πρωτόγονων ή ζωωδών μορφών

αλλά είναι συνυφασμένα με ανώτερες ψυχικές λειτουργίες.

Στον Spinoza ο χαρακτήρας των νοητικών διαδικασιών

επιδρά στην ροή και στον προσανατολισμό των

συναισθημάτων.  «Η υπανάπτυξη του Λόγου, η κυριαρχία, ασαφών,

ανεντελών, συγκεχυμένων ιδεών μετατρέπει τα συναισθήματα σε πάθη και

οδηγεί στην μετατροπή των ανθρώπων σε άβουλα, παθητικά,

εξαρτημένα από εξωτερικές και τυχαίες συγκυρίες όντα. «…η

12 Σπινόζα, Ηθική, IV, θεωρ.1813 Σπινόζα, Ηθική, IV, θεωρ.7

Page

14

ψυχή πάσχει, εφόσον έχει ατελείς ή συγκεχυμένες ιδέες»14.. Πάθη είναι

οι παθητικές συναισθηματικές καταστάσεις, οι οποίες είναι

εσωτερικά συνυφασμένες με την άγνοια, την υιοθέτηση

αγοραίων, επιφανειακών, αντεστραμμένων αντιλήψεων, οι

οποίες εξελίσσονται σε γίνονται καταστροφική δύναμη όχι

μόνον για το ξεχωριστό άτομο, αλλά και για όλη την

κοινωνία.

Ο ελεύθερος άνθρωπος θα πρέπει να έχει καθαρές,

διακριτές, αληθείς ιδέες για τον εαυτό του και τις

καταστάσεις, τις οποίες τον περιβάλλουν «ένα συναίσθημα που

είναι πάθος, παύει να είναι πάθος μόλις σχηματίσουμε σαφή και

συγκεκριμένη ιδέα γι’ αυτό»15. Ο Spinoza θεωρούσε

αναποτελεσματικές τις προτροπές των Στωικών σχετικά με το

ότι η βούληση θα πρέπει να κυριαρχήσει επί των παθών μας,

διότι κανένας από τους εκφραστές αυτής της άποψης δεν

έχει καταφέρει να ανακαλύψει τη δίοδο, την γέφυρα επαφής

της βούλησης με τα συναισθήματα. Σύμφωνα με τον Σπινόζα ο

μοναδικός τρόπος για τον έλεγχο των συναισθημάτων,

συνίσταται στη συγκεκριμένη γνώση της διάταξης και της

δυναμικής τους. Η διαμόρφωση συγκεκριμένων, σαφών ιδεών

σχετικά με τα συναισθήματα (και, κατά συνέπεια, η

μετάβαση από την αισθητηριακή βαθμίδα της γνώσης στο

λόγο) οδηγεί στην ύφεση τους, ενώ οι ασαφείς,

συγκεχυμένες, χαοτικές ιδέες οδηγούν στην έξαψη και στον

παροξυσμό.

Ο Damasio περιγράφει την θεωρία της συνείδησης με

την πρόταση ορισμένων νευρικών καταστάσεων και τις

14 Σπινόζα, Ηθική, III, ορισμ.εξηγ15 Σπινόζα, Ηθική, V, θεωρ.3

Page

14

χρονικές ή αιτιώδεις σχέσεις μεταξύ τους. Η διαμόρφωση

αυτών των σχέσεων απαιτεί ένα σχήμα διαμόρφωσης που είναι

σε θέση να εκφράσει τις άμεσες χρονικές ή αιτιώδεις

εξαρτήσεις. Αφ' ενός, ο Damasio ερμηνεύει τις

περισσότερες από αυτές τις νευρικές καταστάσεις ως

αντιπροσωπεύσεις, παραδείγματος χάριν ως αισθητήρια

αντιπροσώπευση ή ως δευτερεύουσα αντιπροσώπευση. Αυτό

απαιτεί μια ανάλυση αυτού που σημαίνει ότι μια νευρική

κατάσταση είναι μια αντιπροσώπευση για κάτι. Επίσης

πρέπει να επισημάνουμε τις έννοιες του Damasio «συγκίνηση»,

«συνείδηση πυρήνων» και «συναίσθημα». Ο Damasio περιγράφει

μια συγκίνηση ως νευρικό αντικείμενο (ή εσωτερική

συναισθηματική κατάσταση) ως (ασυναίσθητη) νευρική

αντίδραση σε ένα ορισμένο ερέθισμα, που πραγματοποιείται

από ένα σύνθετο σύνολο νευρικών ενεργοποιήσεων στον

εγκέφαλο. Δεδομένου ότι οι νευρικές ενεργοποιήσεις αρκετά

συχνά είναι προετοιμασίες για τις ενέργειες (σωμάτων),

συνεπεία μιας εσωτερικής συναισθηματικής κατάστασης, το

σώμα θα τροποποιηθεί σε μια εξωτερικά αισθητή

συναισθηματική κατάσταση. Έπειτα, ένα συναίσθημα

περιγράφεται ως μια (ακόμα ασυναίσθητη) αντίληψη αυτής

της κατάστασης του σώματος. Τέλος, η εσώτερη συνείδηση ή

το αίσθημα ενός συναισθήματος είναι τι προκύπτει όταν ο

εγκέφαλος ανιχνεύει ότι την αντιπροσώπευσή της κατάστασης

του σώματος από το περιστατικό έχει αλλάξει του

ερεθίσματος: γίνεται (συνειδητά) ενήμερος για το

συναίσθημα.

Page

14

Οι αισθητηριακές αντιλήψεις ως αντιπροσωπεύσεις του εγκεφάλου

είναι βασισμένες στην τυποποιημένη νευροεπιστημονική σύλληψη της

λειτουργίας του εγκεφάλου, ένα πλαίσιο που προήλθε αρχικά από την

εργασία για το οπτικό σύστημα λέει ο Damasio. Ουσιαστικά, τα

αντικείμενα στο εξωτερικό περιβάλλον προκαλούν τα σχέδια

της ενεργοποίησης των αμφιβληστροειδικών δεκτικών

κυττάρων, και αυτά τα αμφιβληστροειδικά σχέδια

υποβάλλονται σε επεξεργασία για να εξαγάγουν τις οπτικές

πτυχές του περιβάλλοντος που αντιλαμβανόμαστε. Τα σχέδια

στον εξωτερικό κόσμο αντιστοιχούν με τα σχέδια της

δραστηριότητας κυττάρων νεύρων στον εγκέφαλο, και αυτά τα

σχέδια εγκεφάλου καλούνται τ γνωστικές αντιπροσωπεύσεις.

Έτσι η σκέψη ουσιαστικά γίνεται με τη βοήθεια των σχεδίων

της ενεργοποίησης κυττάρων νεύρων. Ο Damasio έχει πει

ότι ενώ οι αισθήσεις της όρασης, ακοής, αφής, όσφρησης,

γεύσης λειτουργούν με βάση τα σχέδια ενεργοποίησης νεύρων

που αντιστοιχούν στην κατάσταση του εξωτερικού κόσμου,

οι συγκινήσεις είναι σχέδια ενεργοποίησης νεύρων που

αντιστοιχούν στην κατάσταση του εσωτερικού κόσμου. Εάν

δοκιμάσουμε μια κατάσταση του φόβου, κατόπιν ο εγκέφαλός

μας θα καταγράψει αυτή την κατάσταση του σώματος στα

σχέδια ενεργοποίησης κυττάρων νεύρων που λαμβάνονται από

νευρική και ορμονική ανατροφοδότηση, και αυτές οι

πληροφορίες μπορούν έπειτα να χρησιμοποιηθούν για να

προσαρμόσουν τη συμπεριφορά κατάλληλα. Παραδείγματος

χάριν, εάν αντιλαμβανόμαστε την προσέγγιση ενός ατόμου

που δείχνει επιθετικό, αυτή η εικόνα προκαλεί τη

ενεργοποίηση νευρικών συστημάτων που έχει επιπτώσεις στο

Page

14

εσωτερικό περιβάλλον του σώματος με τη δράση της στους

μυς και τα ορμονικά επίπεδα. Αυτή η αλλαγή στη σωματική

κατάσταση που αντιστοιχεί στη συγκίνηση ότι καλούμε το

φόβο οδηγεί στα σχέδια της ενεργοποίησης κυττάρων νεύρων

στον εγκέφαλο. Οι συγκινήσεις είναι επομένως γνωστικές

αντιπροσωπεύσεις του σώματος και δηλώνουν που είναι

μέρος ενός μηχανισμού από τον οποίο το εσωτερικό

περιβάλλον επιτηρείται και ελέγχεται, και από τον οποίο

αυτό το εσωτερικό περιβάλλον επηρεάζει τη συμπεριφορά

ολόκληρου του οργανισμού. Οι συγκινήσεις είναι

βασισμένες στο εσωτερικό περιβάλλον του σώματος όπου

ενεργούν δεδομένου ότι αποτελούν εισαγωγές στον εγκέφαλο,

ακριβώς όπως οι οπτικές ή ακουστικές πληροφορίες είναι

μια εισαγωγή στον εγκέφαλο από το εξωτερικό περιβάλλον. Ο

εγκέφαλος είναι πρώτιστα ένα όργανο-κέντρο που συλλέγει

και αντιπαραβάλλει και ανατροφοδοτεί στη σωματική

κατάσταση, και λειτουργεί για να διατηρήσει τη

σταθερότητα του εσωτερικού περιβάλλοντος. Αυτή η έννοια

διευκρινίζει απέραντα το ρόλο και τη φύση των

συγκινήσεων, και συμπίπτει με την ανάλυση του Σπινόζα για

τη συναισθηματική σκέψη. Οι συγκινήσεις είναι επίσης

ζωτικής σημασίας στον υψηλότερο βαθμό της ανθρώπινης

νοημοσύνης, τη λογική, και δεν ισχύει το αντίθετο, η

διαδεδομένη άποψη ότι η λογική και το συναίσθημα είναι

ασύμβατα; οι συγκινήσεις είναι ουσιαστικές στην

ορθολογιστική ικανότητα.

Ο Damasio προχωρά να διευκρινίσει την ίδια την φύση

των συγκινήσεων και των συναισθημάτων, αναμειγνύοντας

Page

14

έξυπνα την αξιόπιστη επιστημονική έρευνά του καθώς επίσης

και την προσωπική ερμηνεία του της φιλοσοφίας του

Spinoza. Ο Damasio δεν χαλαρώνει ποτέ τη διαδρομή του

τελευταίου στόχου, για να συνδέσει την επιστημονική γνώση

του με τις ιδέες τ μεγάλης ανθρώπινης σημασίας. Κατά

συνέπεια το πνεύμα του Spinoza είναι παρόν σε όλη του τη

μελέτη, ακόμη και στις επιστημονικά περιγραφικές

μεταβάσεις. Οι επαναστατικές ιδέες του, μέχρι τώρα

μπροστά από το χρόνο του, προαναγγέλλουν αληθινά ότι

έχουμε έρθει τώρα να καταλάβουμε καλύτερα και περισσότερο

τα συναισθήματά μας, τα μυαλά μας και εμάς τους ίδιους. Ο

Damasio υποστηρίζει ότι οι συγκινήσεις και το αίσθημα

είναι στην πραγματικότητα χωριστές λειτουργίες και για να

τις καταλάβουμε με έναν επιστημονικό τρόπο που πρέπει να

εξεταστούν χωριστά. Προχωρά να τ καθορίσει σαφώς και τα

δύο και να τα συνδέσει μεταξύ τους, πράγμα που τονίζει το

σημείο ότι από εξελικτικό ενδεχόμενο, τα συναισθήματα

είναι το αποτέλεσμα των συγκινήσεων.

Με αυτόν τον σκοπό στο μυαλό του ο Damasio καθορίζει

τις συγκινήσεις ως φυσικές εκδηλώσεις του σώματος που

προσπαθεί να διατηρήσει σταθερή την κατάστασή του. Οι

ομοιοστατικοί κανονισμοί αρχίζουν στις απλούστερες

αντανακλάσεις και τους μεταβολικούς κανονισμούς και

τελειώνουν με πιό σύνθετο «την κατάλληλη συγκίνηση» όπως

η θλίψη, η αγάπη ή η ενοχή. Επανερχόμενος στο Spinoza, ο

Damasio χρησιμοποιεί μια βασική ιδέα του φιλοσόφου, το

conatus, η προσπάθεια δηλαδή κάθε ατόμου όχι μόνο για να

συντηρηθεί αλλά για να διατηρήσει μια γενική αίσθηση της

Page

14

ευημερίας. Οι συγκινήσεις είναι έπειτα φυσικές

εκδηλώσεις για το πώς το σώμα αισθάνεται. Παραδείγματος

χάριν, όταν βλέπουμε ένα μικρό μωρό στο δρόμο θα

αισθανόμαστε μια ολόκληρη σειρά συγκινήσεων, ζεστασιά,

οίκτο, ένα μητρικό ένστικτο, που όλα τους συμβάλλουν στην

αίσθησή μας ευτυχίας και ευημερίας. Προχωράμε έπειτα σε

κάποια δράση, που περιλαμβάνει το μωρό και το

αγκαλιάζουμε για παράδειγμα. Ο Damasio θα υποστήριζε

ότι κάθε συγκίνηση έχει κάποιο είδος της εξωτερικής

εκδήλωσης, εάν μπορεί να παρατηρηθεί με το γυμνό μάτι ή

με τη σύγχρονη επιστημονική τεχνολογία όπως στην

περίπτωση των ηλεκτρικών ωθήσεων ή των χημικών σημάτων.

Οι αρχικές συγκινήσεις, και οι επόμενες ενέργειες που

αρχίζουν γίνονται ασυναίσθητα, εντελώς χωρίς τη συμμετοχή

της λειτουργίας του Εγώ. Ο ρόλος αυτής της λειτουργίας

είναι αυτός ενός αφηγητή. Δημιουργεί μια εύλογη ιστορία

από όλες τις συγκινήσεις και τις επόμενες ενέργειες που

πραγματοποιούνται. Για να συνεχιστεί με το παράδειγμα

μωρών, μια πιθανή ιστορία θα μπορούσε να είναι ότι αυτό

είναι μικροσκοπικό, ανίσχυρο μωρό που κάθεται έξω στο

δρόμο και επέλεξα να το προστατεύω και το βοηθώ μέχρι να

βρει τη μητέρα του.

Στο πέμπτο κεφάλαιο του βιβλίου για τον Σπινόζα, «το

σώμα, ο εγκέφαλος και το μυαλό», ο Damasio ερευνά τις

συγκρούσεις μεταξύ του Spinoza και του διάσημου σύγχρονου

του , του Rene Descartes, ότι το σώμα και το μυαλό είναι

δύο χωριστές οντότητες απορρίπτεται τόσο από τον Spinoza

όσο και από τον Damasio. Ο φιλόσοφος και ο

Page

14

νευροεπιστήμονας θεωρούν το ανθρώπινο μυαλό στην ουσία

την «ιδέα του ανθρώπινου σώματος»16. Οι συγκινήσεις είναι

οι αντιδράσεις του σώματος στον κόσμο, και στα εξωτερικά

και εσωτερικά ερεθίσματα. Μέσω των συναισθημάτων το

συνειδητό μυαλό είναι σε θέση να ερμηνεύσει αυτές τις

συγκινήσεις και να πει την ιστορία του σώματος. Ο Spinoza

και ο Damasio επιτυγχάνουν αυτό που ο Descartes δεν

ολοκλήρωσε ποτέ, να συνδέσουν τις λειτουργικές

διαδικασίες του σώματος και του μυαλού. Ένα από τα πιο

ενδιαφέροντα μέρη αυτού του κεφαλαίου είναι το απόσπασμα

από την Ηθική του Spinoza «που το ανθρώπινο μυαλό δεν

αντιλαμβάνεται οποιοδήποτε εξωτερικό σώμα ως πραγματικά

υπάρχον παρά μέσω των ιδεών της τροποποίησης (αγάπες)

του σώματός του»17. Αυτό το απόσπασμα υπονοεί ότι το μυαλό

και το σώμα συνδέονται και ότι χωρίς το σώμα δεν μπορεί

να υπάρξει καμία συγκίνηση, κανένα συναίσθημα και κανένα

μυαλό. Τα δύο είναι αλληλένδετα και καθώς ο Damasio ο

ίδιος το τονίζει, «οι το σώμα σχηματίζει το περιεχόμενο

του μυαλού περισσότερο από ότι το μυαλό το περιεχόμενο

του σώματος»18. Αυτή η ιδέα για το μυαλό και το σώμα ως

ένα, του εγκεφάλου που τα περιέχει όλα, αυτό το μυαλό

είναι σε θέση να διαβάσει όλα τα σήματα υπό μορφή

συγκινήσεων και να αισθανθεί συνειδητά χαρούμενο ή

περίλυπο.

Επανειλημμένα στην έρευνα του Damasio για το πώς οι

συγκινήσεις, «παιγμένες έξω στο θέατρο του σώματος»,16 Damasio 21117 Damasio 21218 Damasio 217

Page

14

προηγούνται της εργασίας του μυαλού, έρχεται το

παράδειγμα του ρομαντικού φιλοσόφου και ποιητή William

Hazlitt, στο «An Essay on the Principles of Human Action» που

δημοσίευσε το 1805. Όπως ο Spinoza και ο Damasio, ο

Hazlitt επίσης αρχίζει με το σώμα. Φανταστείτε ένα παιδί

μπροστά σε μια φλόγα. Η σωματική αίσθηση του πόνου

διδάσκει τον εγκέφαλο για τον κίνδυνο. «Δεν θα αγγίξω τη

φλόγα πάλι ή αλλιώς θα καώ» σκέφτεται το παιδί. Αλλά

περιμένετε ένα λεπτό, λέει ο Hazlitt: όταν το παιδί

μαθαίνει το μάθημα από το πάθημα, φαντάζεται μια ύπαρξη

που δεν υπάρχει ακόμα: το μελλοντικό εαυτό του, ένα

φανταστικό μελλοντικό σώμα που θα έχει καεί και θα πονά;

Με τους όρους του Damasio, ο εγκέφαλος χαρτογραφεί

ένα σώμα που είναι ακόμα μόνο φανταστικό. Από το

συναίσθημα έρχεται η ικανότητα για τη φαντασία και ως εκ

τούτου για το ενσυναίσθημα. Εάν μπορούμε να φανταστούμε

το μελλοντικό εαυτό μας, μπορούμε επίσης να φανταστούμε

και άλλους εαυτούς. Το ανθρώπινο μυαλό έχει έτσι μια

φυσική ικανότητα όχι μόνο για το συμφέρον, όπως ο Hobbes

είχε προτείνει, αλλά και για την ανιδιοτέλεια (υπό την

κατάλληλη έννοια της λέξης). Για το Hazlitt, αυτή η

διορατικότητα ήταν η αφετηρία για τη δέσμευση μιας

διάρκειας ζωής και για τη φιλελεύθερη πολιτική και για τη

με κατανόηση δύναμη των ανθρώπων.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Παρά τη λυπημένη και επιφυλακτική ζωή του φιλοσόφου,

η εικόνα βγαίνει από το βιβλίο του Damasio είναι ενός

Page

14

χαρούμενου προσώπου που αγάπησε αληθινά τη ζωή και η του

οποίου η φιλοσοφία εμπνέει την ελπίδα. Είναι ο σύνδεσμος

των ασυναίσθητων συγκινήσεων και των συνειδητών

συναισθήματων που κάνουν πιθανή την ανθρώπινη ελευθερία.

Ο Spinoza τονίζει την ελευθερία του ανθρώπου προ πάντων

ως ένα ιδανικό: πρώτα η ελευθερία έπεται η ευτυχία για να

γίνει αισθητή η χαρά. Συμπερασματικά, ο Damasio μέσα από

τη συνομιλία του με το Spinoza, ένα βαθύ διάλογο

επιστήμης και φιλοσοφίας, φωτίζει τη λειτουργία των

συγκινήσεων και των συναισθημάτων και τη σχέση μεταξύ

τους. Οι συγκινήσεις εμπλέκουν τις λειτουργίες του

σώματος και του εγκεφάλου. Ο εγκέφαλος διαμεσολαβεί στις

σωματικές και στις γνωστικές λειτουργίες. Η αμυγδαλή

είναι το κέντρο αξιολόγησης των συγκινήσεων – παρέχει την

γενική εκτίμηση στις σωματικές καταστάσεις έτσι ώστε να

ενεργοποιηθούν οι κατάλληλες γνωστικές λειτουργίες.

Η γνώση σχετικά με τη λειτουργία του νου και του

εγκεφάλου μπορεί να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε πιο

αποτελεσματικά τα κοινωνικά προβλήματα του σήμερα. Μέρος

των αποτυχιών μας στο παρελθόν μπορεί να οφείλεται και

στην υποεκτίμηση των θετικών και αρνητικών δύναμη που

περιέχεται στα συναισθημάτα. Σε καθαρά πρακτικό επίπεδο,

η νέα γνώση ίσως αναπτύξει νέα φάρμακα για τη θεραπεία

των αιτίων του ανθρώπινου πόνου, όπως ο πόνος και η

κατάθλιψη. Η εφαρμογή των επιστημονικών θεωρήσεων του

στις θεωρίες Spinoza σχετικά με τον άνθρωπο, όχι μόνο

Page

14

βρίσκει και ταυτίζεται με τον φιλόσοφο αλλά επιτρέπει και

στον αναγνώστη του να τον ανακαλύψει ο ίδιος .

Page

14

Βιβλιογραφία

1. Brandt, P. A. (2004), Spaces, Domains, and Meaning. Essays in

Cognitive Semiotics, Berne: Peter Lang Verlag, European

Semiotics Series No. 4

2. Clarke, G. God on the brain –A Review on Looking for

Spinoza.

3. Crick, F. and Koch, C. (1998) Consciousness and

neuroscience. Cerebral Cortex 8: 97-107.

4. Damasio, A. (2004) Looking for Spinoza: London: Vintage

Books.

5. Damazio, A. (2000). The feeling of what happens, London:

Vintage Books.

6. Mnuskin, Alex. (2007) Review of Antonio Demasio’s

Looking for Spinoza. http://serendip.brynmawr.edu

7. Rousseau, G. S. (2007). Brainomania: Brain, Mind &

Soul in the Long Eighteenth Century, Journal for Eighteenth-

Century Studies, Volume 30 Issues 2, pp 161-191.

8. Rowe, Dorothy. (2007). Why we behave as we do.

Personal Construct Theory & Practice, 4 50-52.

9. Δαφέρμος, Μ. (2004). Ο Spinoza και η Ψυχολογία,

ΟΥΤΟΠΙΑ, τευχ. 61.

10. Σπινόζα, (2009). Ηθική, μτφρ. Ε..Βανταράκης, εισαγ.

Β.Γρηγοροπούλου, εκδ. Εκκρεμές.

11. Σπινόζα, (2000). Πραγματεία για την διάρθωση του νού, μτφρ.

B.Jacquemart & Β.Γρηγοροπούλου, επιμέλεια-σχόλιο-επίμετρο

Β.Γρηγοροπούλου, εκδ. Πόλις.

Page

14