'ternationale l verband is

volk en !tor Mulisch . Van Dam

tussen het 1te van de Jat in deze

uit vroeger

t u lezer

IN 1496 WERD HET DIPLOMATIEKE verbond tussen de Nederlanden bekroond de

Schone en

Juan. Het was Nederlanden

en de maakte pas de

Al in 1497

later een

de reis van in van aantal ede!en en dienaren. Na de dood van Isabella van Castilie

zou nog een tweede maal naar het leven kwam. De die er voor hem is is die van het drinken van koud water na het tennissen. In 1517 zou daarna de latere Karel V aan eerste hofreizen tussen 1497 en 1518 vormden de eerste '-''"''"'";"'' van Nederlanders met Je zou kurmen zeggen dat

Amerika de Nederlanders Hiermee is meteen ook waar in deze

bestond. Twee van de hofreizen verslagen. Temidden van een enorme informatie vinden we daarin ook gegevens over de van de Nederlanders ten

van de cultuur. Daartoe behoorden ook het eten en de manier waarop men de

ZO KUNNEN DE NEDERLANDSE HOVEUNGEN

vertel!en dat de Nederlandse banketten de om te imponeren van hun

niet nalaten waren als

Als voorbee!d

Jaarboek VOGeL 2000 Eten en drinken door de eeuwen heen 9

van hoe het wei moet geeft een auteur het voorbeeld van een maaltijd van de ridders van het Gulden Vlies in 1516, waar gedurende drie dagen edelen voortdurend zilveren schalen binnenbrachten onder luid trompetgeschal, met vogelgebraad dat zo mooi was opgediend dat het leek alsof de vogels nog leefdeno Behalve de kwantiteit vormde ook de kwaliteit van de Nederlandse keuken een ondersteuning voor het superioriteitsgevoel van de Bourgondiers bij hun confrontatie met de Spaanse cultuuro Toen de in Spanje geboren en getogen Ferdinand van Habsburg, de latere keizer Ferdinand I, kennis maakte met de Nederlandse manier van vleesbereiden was hij meteen verkocht. De Nederlanders konden dat veel beter: 'laquelle il trouvait milleure que apoinctiee a leur maniere de faire' 0 Gaat het hier om het verschil tussen het gebruik van olijfolie en reuzel? Helemaal zeker is dit niet, aangezien rond 1500 de Spanjaarden eveneens nog steeds reuzel gebruikten en er massaal tonnen olijfolie uit Spanje aan de Nederlanders werden verkocht. Een kroniekschrijver uit de tijd van de Katholieke Koningen beschouwde het braden van vlees in olijfolie in plaats van in varkensvet als een typisch joodse manier van kokeno

De Nederlandse kritiek was nog veel sterker wanneer het ging om de povere voedselvoorziening onderweg in Spanjeo Het hoogtepunt hiervan is een trieste maaltijd van de steenrijke edelman en opperkamerheer Jan van Luxemburg, echtgenote van de belangrijke erfdochter Elisabeth van Culemborg, in de Spaanse stad Sigiienzao Onder het oog van een ongetwijfeld verbaasde Jan en zijn drie tafelgenoten diende het enig beschikbare ei gevierendeeld te worden: 'Ung oef fu departi en quatre et donne a quatre personnes' 0 De eerste dag na aankomst van Karel V in Spanje -door slechte kennis van de loodsen was men in een onherbergzame kuststreek beland- diende de toekomstige keizer het bij zijn maal te doen met een omelet en wat flensjeso Je voelt in deze door hovelingen geschreven verslagen de verbijstering over de karige maaltijden, veroorzaakt door de gebrekkige aanvoer van voedsel in Spanjeo Afgezien van de relatieve armoede en de grote afstanden, werd deze situatie ook veroorzaakt door de enorme omvang van de Nederlandse reisgezelschapppeno Vaak diende men in gescheiden groepen over diverse routes te reizen, of in achtereenvolgende groepen, om de druk op de streek te ontlasteno De grote vraag naar voedsel zorgde overal voor een sterke stijging van de voedselprijzeno De haat die er in Spanje zal ontstaan jegens de Nederlanders, in het Spaans van deze tijd altijd omschreven als 'los Flamencos', heeft ongetwijfeld te maken met de

10 Jaarboek VOGeL 2000 Eten en drinken door de eeuwen heen c/

als een zwe De

Filips deS< eerste offic Filips de S slechts het cultuur bez. een zeer di: Wie van de vertrouweli van de mac

Er · nog met h blootshoofc Katholieke van Karel grond krijg van de von is, probeert Nederlands vervullen 2

bijbehorend de voomaa1 bediend op

Wa Katholieke andere man 'ala mode bij de Spaar bruit ne noi ook weersp spreekt mol men tot de zwijgen, 's; koninklijke Nederlands de prins inc

Jaart

tgen ede!en rnct nog

~ederlandse

.I I, kenms me teen

il trouvait ier om het z;eker is dit ~eds

ederlanders Katholieke

nts m

.et om unt hiervan eer Jan van mbeth van

een

n Karel V m

aa! te doen

tkt door de e akt door de :iiende men

aar voedsel haat die er

m deze ken met de

als

slechts het zeer cultuur hezat de adel echter een vee!

zeer directe relatie tussen de Wie van de of het vlees in handen

vorst. De uu,, ... ,,,~" aan het hof.

uv.JC'''"~'"" nog meer verschillen. In mochten de dienaren nog met bedekt voor de vorst in de Nederlanden blootshoofd bediend diende te worden. Ter ere van de laten de Katholieke hun dienaren nu ook het hoofd ontbloten. In de

te verrassen met een naar de diverse functies aan tafel

met de

de voornaamste werden gewoon op de Wanneer voor de

Katholieke andere manier van bedienen op nahouden. Er zal die avond 'a Ia mode de nostre . Wat vooral wist op te wek.ken

de zonder 'sans ce ilz ne scevent faire'. Deze naar stilte vinden we

"'F'"'"c~n.~•-<:,.,-·- in de hofordonnantie van Karel V 1515. Wanneer men mogen het aileen honnestes et louables devises'

men tot de vorst richt en tijdens het eten dient men 'sans faire ne user de

gasten van Filips de Schone edelman toegewezen als

ook niet van achteren benaderen. Dat

Jaarboek VOGeL 2000 Eten en drinken door de eeuwen heen 11

was eveneens een privilege van de hoge heren. De kamerheren van Filips droegen het vlees en het dressoir was zeer rijk versierd. De Spanjaarden waren natuurlijk zeer onder de indruk, opnieuw volgens de Nederlandse auteur.

De spelregels bij deze culturele ontmoeting lijken duidelijk. De gastheren putten zich uit in het aanpassen van hun banketritueel, terwijl de Nederlanders trots Iaten zien hoe goed zij dit onderdeel van de cultuur wei niet beheersen. Of de Spaanse hooding ingegeven is door het besef dat de Bourgondische cultuur superieur was, of door hoffelijkheid, blijft onduidelijk. Dat de Spanjaarden zich niet behoefden te schamen voor hun eigen gebruiken valt op te maken uit een bewaard gebleven beschrijving van de Spaanse etiquette. Rond de vorstelijke tafel bewoog zich een uitgebreid gezelschap van gespecialiseerde dienaren voor aile onderdelen van de bediening: tafel dekken, zilverwerk, glaswerk, brood, fruit, vlees snijden, wijn schenken. Hierin lijkt weinig verschil te hebben bestaan met de Bourgondische gebruiken. Ook daar bestond een uitgebreide specialisatie. De Spanjaarden kenden wei een hoge positie toe aan de waterschenker, een functie die in de Nederlanden geen grote rol heeft gespeeld. Het water was daar veelal in het geheel niet te drinken. Ook de aparte positie aan het Spaanse hof van de schoonmaker van de koninklijke tanden, de 'limpiador de dientes', kent volgens mij geen Nederlandse tegenhanger. Het ging zelfs zover in Spanje dat de medici bij de maaltijden aanwezig waren en toezicht hielden op de door de prins te nuttigen spijzen. Zij vertelden hem wanneer hij iets helemaal niet mocht eten of wanneer hij matigheid moest betrachten. Het betreft bier echter wei het hof van de Spaanse prins met de zwakke gezondheid.

Het Bourgondische tafelceremonieel was vermoedelijk in de zestiende eeuw al aardig op weg om een middeleeuws overblijfsel te worden in een verder steeds verder moderniserend staatsapparaat. De plechtige staatsiebanketten boden de voornaamste mogelijkheid om aan te geven dat de Habsburgers in de traditie stonden van de Bourgondische hertogen. De organisatie van het bestuur en het hof werd door Karel V en later ook Filips II echter zonder problemen vernieuwd. Het hof van Karel zou nog maar zeer beperkt hebben geleken op dat van zijn voorgangers. Het staatsiebanket was bij uitstek de plaats om zich gelukzalig te wentelen in de ouderwetse tafelmanieren en het kon bovendien dienen om de vreemde gasten te verblinden met plechtstatige rituelen. Er is misschien geen sprake van

12 Jaarboek VOGeL 2000 Eten en drinken door de eeuwen heen /1"

'invention <

waar het nu Dat

gingen, blij hebben het maar zij vit spreken vo Spanjaarder vroegmodet onderhande

HETBOVEN

Antoon van dat van Lau beschreef d eerste tocht verslagen z historicus e1 bron voor rr Nicolette M mijn laatste ik de reizen mamer waru waaronder c in 2000 heb leidde tot t' centraal sto boekwerken onderdeel v;

In I\ Spanje end werd bespn Antoon van benoorden c charmes var Koningen b habillemens

Jaarb

;[ederlandse

De de

cultuur wei 'esef dat de

en van de :es an met de

'rrl wanneer

de zwakke

:; geven dat ~rtogen. De rook

maar zeer banket was

gasten te van

'invention of tradition', maar wel van een of waar' het en was.

Dat de Nederlanders niet als Middeleeuwse ridders aan uit die we vinden

het niet zozeer over de banketten van de vinden dat de Neder!anders er een °"""'n'""

dan

met de 'Flamencos'.

HET BOVENSTAANDE IS GROTENDEELS GEBASEERD op de Antoon van de tweede van Elisabeth van ~A-"'-'"R'V'

beschreef de eerste reis van eerste tocht van Karel

bron voor uit Nicolette Mout Het leek me voor deze

laatste universitaire werkstuk aan te sluiten. In deze ik de reizen van de Schone en de Karel V naar manier waarop de auteurs van de

dat van de in 2000 heb ik de draad van de hofcultuur weer leidde tot twee studies waann het hof tussen 1496 en 1516 centraal beide bedoeld om verloren te boekwerken. Eten en de van de onderdeel van de daarin beschreven hofcultuur.

In heb ik nog een over de hofcultuur in en de Nederianden ten waarin het eten eveneens

dans en Karel V

Jaarboek VOGeL 2000 Eten en drinken door de eeuwen heen 13

Iaine'. Zijn ergernis was zo groot dat de auteur elders nogmaals vol sarcasme terugkwam op deze zaak: 'L'acoustrement, pour ce jour, du roy et de la royne, estoit drap de Iaine'. De kleding van Filips de Schone bestond daarentegen steeds opnieuw uit satijn en fluweel in allerlei variaties. De Nederlandse kroniekschrijvers uit de zestiende eeuw besteedden meestal vele pagina's aan de beschrijving van de vaak zo overdadige kleding van de vorst en de adel, maar de Spaanse koningen gaven hun dus geen stof tot schrijven.

De conclusie van deze lezing in Nijmegen was dat de verslagen vooral bij de banketten een verschil in hofcultuur opmerken. Tegelijkertijd zien we echter ook hoe op allerlei terreinen de beide groepen zich aanpassen aan de ander en er sprake is van culturele bei"nvloeding. In het algemeen vindt er in deze periode een culturele uitwisseling plaats in geheel Europa, waarbij te denken valt aan de invloed van de Renaissance, maar daar hoorde dus ook de oude Middeleeuwse Bourgondische hofcultuur bij, al was die misschien destijds al deels verworden tot een archai"sch geheel, dat vooral bij de banketten in Ieven werd gehouden. Het is vooral deze Europese dynamiek, waarin de Nederlandse cultuur een belangrijke rol heeft gespeeld, die steeds weer mijn interesse weet op te wekken.

De hofordonnanties van de Habsburgers, zoals die uit 1515, Iaten zien dat men zich wei degelijk bewust was van de hoge kosten van al dit uiterlijk vertoon. Aile aankopen voor de maaltijd dienden geregistreerd te worden, de wijn mocht alleen door hoge dienaren uit de kelders worden gehaald en de inkoper van de keuken mocht aileen naar de markt in gezelschap van een controleur. Aile rekeningen moesten dagelijks ingediend worden bij het bureau van het hof. Ook het personeelsbeleid was gericht op zuinigheid. Aileen degenen die daadwerkelijk aanwezig waren geweest mochten het daggeld innen en bij ongeautoriseerde afwezigheid verloor men zelfs een aantal dagen salaris. De Bourgondische cultuur zoals die door de Habsburgers door heel Europa werd uitgedragen bezat dus duidelijk een typisch Nederlands tintje.

AANGEZIEN IK OOK OVER HET BELEG en ontzet van Leiden heb geschreven, dacht de redactie van 'Vogel' dat ik een stukje zou maken onder de titel 'Hutspot, baring en wittebrood: de Leidse bijdrage aan de wereldkeuken'. Om de redactie niet helemaal teleur te stellen, wil ik hier de tweede stelling bij mijn proefschrift reproduceren:

14 Jaarboek VOGeL 2000 Eten en drinken door de eeuwen heen /1'

'Het eten v, van het Lei in 1492 dm de val van ( Lieve-Vrow "wittenbrO£ Bibliotheek 1081-1512'

Jaarb

vol :1r, du roy et one bestcmd ariaties. De len rneestal

van .een stof tot

al was die , dat vooral

lers worden e markt in s ... ,..,,"_.._

;erloor men die door de

een

der de titel ~ldkeukcn'.

ede stelling

Jaarboek VOGeL 2000 Eten en drinken door de eeuwen heen 15

VOGeL Jaarboek 2000

Eten en drinken door de eeuwen heen

Een uitgave van de Vereniging van Oud-Geschiedenis-Studenten in Leiden Leidenjuli MMI