SOSYOLOJİYE GİRİŞ 2 -TOPLUMSAL CİNSİYET SOSYOLOJİSİ

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2880

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1837

SOSYOLOJ‹-II

YazarlarYrd.Doç.Dr. Aylin AKPINAR (Ünite 1)

Yrd.Doç.Dr. Nadide KARKINER (Ünite 2)Dr. Faruk YAYLACI (Ünite 3)

Arfl.Gör. Mine KARAKUfi (Ünite 4)Arfl.Gör.Dr. Filiz GÖKTUNA-YAYLACI (Ünite 5-8)

EditörProf.Dr. Bilhan KARTAL

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flmanlar›Hatice Çal›flkan

Gözde Metin

GrafikerAyflegül Dibek

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Sosyoloji-II

ISBN 978-975-06-1543-6

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ viii

Toplumsal Tabakalaflma ......................................................... 2G‹R‹fi .............................................................................................................. 3TABAKALAfiMA S‹STEM‹N‹N ALDI⁄I TAR‹HSEL B‹Ç‹MLER...................... 4KLAS‹K TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI................................... 5Marx: S›n›f Çat›flmas› Kuram›........................................................................ 6Weber: S›n›f, Statü, Parti ............................................................................... 7Durkheim, Parsons, Davis ve Moore: Fonksiyonalist Kuramlar................. 10Mosca ve Mills: Elit Kuramlar›...................................................................... 11Bourdieu: S›n›f›n Yeniden Üretimi............................................................... 13TOPLUMSAL TABAKALAfiMADA YEN‹ YAKLAfiIMLAR ............................. 14Postmodern Kuramlar ve Endüstri Sonras› Toplum Kuram› ...................... 14TABAKALAfiMADA ETK‹LEfi‹M D‹NAM‹⁄‹N‹N BOYUTLARINI B‹RL‹KTEDÜfiÜNEB‹LMEK: TOPLUMSAL C‹NS‹YET, ETN‹S‹TE/IRK VE YAfi .......... 16TÜRK TOPLUMUNDA TABAKALAfiMANIN ÜRET‹M‹ VE YEN‹DEN ÜRET‹M‹ ÜZER‹NE BAZI GÖZLEMLER ....................................................... 18Özet ............................................................................................................... 24Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 26Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 27Okuma Parças› ........................................................................................... .. 28Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 29S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 29Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 30

Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi ............................................... 32G‹R‹fi .............................................................................................................. 33B‹R‹NC‹ ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI ............................................................ 34‹K‹NC‹ ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI ............................................................. 35ÜÇÜNCÜ ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI ......................................................... 35Toplumsal Cinsiyet........................................................................................ 35FEM‹N‹ST KURAMLAR VE TOPLUMSAL C‹NS‹YET SOSYOLOJ‹S‹ ............ 37Feminist Kuramlar ......................................................................................... 38

Liberal Feminizm..................................................................................... 38Radikal Feminizm.................................................................................... 39Marksist Feminizm .................................................................................. 39Sosyalist Feminizm.................................................................................. 40Psikanalitik Feminizm ............................................................................. 40Varoluflçu Feminizm ............................................................................... 40Postmodern Feminizm ............................................................................ 41Çokkültürlü ve Küresel Feminizm ......................................................... 41Ekofeminizm............................................................................................ 42Feminist Bak›fl Kuram› ........................................................................... 42

TOPLUMSAL C‹NS‹YET VE SOSYOLOJ‹...................................................... 43Toplumsal Cinsiyet ve Ekonomi .................................................................. 43Toplumsal Cinsiyet ve Aile .......................................................................... 43Toplumsal Cinsiyet ve E¤itim....................................................................... 44

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Toplumsal Cinsiyet ve Siyaset ...................................................................... 44Toplumsal Cinsiyet ve Medya ..................................................................... 45TÜRK‹YE’DE TOPLUMSAL C‹NS‹YET ÇALIfiMALARI ................................. 45Baz› Yasal De¤ifliklikler ................................................................................ 47TOPLUMSAL C‹NS‹YET VE ERKEKL‹K ÇALIfiMALARI................................ 48Özet ............................................................................................................... 50Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 52Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 53Okuma Parças› ........................................................................................... .. 53Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 53S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 54Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 55

Örgütler ve Bürokrasi ............................................................. 56G‹R‹fi .............................................................................................................. 57MODERN TOPLUMDA ÖRGÜTLER ............................................................. 57Örgütlerin Özellikleri .................................................................................... 59Örgüt Türleri.................................................................................................. 61ÖRGÜTLERE ‹L‹fiK‹N TEMEL YAKLAfiIMLAR ............................................. 63Rasyonel Sistemler Olarak Örgütler ............................................................. 64‹nsani ve Toplumsal Sistemler Olarak Örgütler .......................................... 65Aç›k Sistemler Olarak Örgütler .................................................................... 67ÖRGÜTLERDE KARAR VERME SÜREC‹, GÜÇ, POL‹T‹KA VE ÇATIfiMA .. 68BÜROKRAT‹K ÖRGÜT ................................................................................. 69Weber’in Bürokrasi Kuram› .......................................................................... 71Bürokrasinin Özellikleri ................................................................................ 73Bürokrasinin Üstünlükleri ve Hastal›klar› .................................................... 75YEN‹ ÖRGÜT YAKLAfiIMLARI ..................................................................... 77Örgüt Kültürü ................................................................................................ 78Örgütsel De¤iflme ve Ö¤renme.................................................................... 80GELECE⁄‹N ÖRGÜTLER‹ ............................................................................. 81Özet................................................................................................................ 84Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 85Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 86Okuma Parças› .............................................................................................. 86Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 89S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 90Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 90

Kentleflme ve Çevre ................................................................ 92G‹R‹fi .............................................................................................................. 93KENTLER‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹................................................................. 93‹lk Kentler ...................................................................................................... 93

Hidrolik Toplum ve Art› Ürün Yaklafl›m› .............................................. 94Ekonomik Yaklafl›m ................................................................................ 94Askerî ve Dinsel Yaklafl›mlar.................................................................. 94Gordon Childe ve Kentsel Devrim ....................................................... 95Kent Devletleri ........................................................................................ 96

Orta Ça¤ Kentleri .......................................................................................... 97

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

Gideon Sjoberg ve Sanayi Öncesi Kent Analizi .......................................... 98Rönesans Dönemi’nde Kent ................................................................... 99

Sanayi Kenti................................................................................................... 100Küreselleflme ve Kent ................................................................................... 102KENT KURAMLARI........................................................................................ 104Kent Yaklafl›mlar›n›n Temelleri .................................................................... 104

Karl Marx ve Friedrich Engels (1818-1883) ........................................... 104Max Weber (1864-1920) ......................................................................... 105Emile Durkheim (1858-1917) ................................................................. 106Georg Simmel (1858-1918) ..................................................................... 106

Chicago Okulu .............................................................................................. 107Robert Ezra Park (1864-1944) ve Kentsel Ekolojik Yaklafl›m............... 107Ernest Burgess (1866-1966) Tek Merkezli Çemberler Kuram› ............. 108Roderick McKenzie ve Ekolojik Süreçler............................................... 109Louis Wirth (1897-1952) ve Yaflam Biçimi Olarak Kentlileflme ........... 110

Sermaye Birikim Süreçlerine Göre Kent Yaklafl›mlar› ................................ 111Henri Lefebvre (1901-1991) ve Kent Ekonomi-Politi¤i......................... 111Manuell Castells (1942-) ......................................................................... 112David Harvey (1935-) ve Sermaye Birikimi........................................... 113

TÜRK‹YE’DE KENTLEfiME SÜREC‹ .............................................................. 114Erken Cumhuriyet ve Modernleflme Projesi: 1923-1950 ............................. 114Yo¤un Göç Hareketleri ve Plans›z Kentleflme: 1950-1980 ......................... 1151980 Sonras› Kentleflme ................................................................................ 116KENTLEfiME VE ÇEVRE SORUNLARI ......................................................... 117Çevre Sorunlar› ve Nedenleri ....................................................................... 118

Hava Kirlili¤i .......................................................................................... 118Su Kirlili¤i ................................................................................................ 119Toprak Kirlili¤i ve Kat› At›klar ............................................................... 120Küresel Is›nma......................................................................................... 120Ozon Tabakas›n›n Delinmesi ................................................................. 120Asit Ya¤muru........................................................................................... 121

Sürdürülebilir Kalk›nma ................................................................................ 121Özet................................................................................................................ 123Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 125Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 126Okuma Parças› .............................................................................................. 129Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 130S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 131Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 132

Küreselleflme ve Toplum ........................................................ 134G‹R‹fi .............................................................................................................. 135KÜRESELLEfiME VE DE⁄‹fiEN TOPLUM ..................................................... 135KÜRESELLEfiME VE MODERN‹TE................................................................ 137KÜRESELLEfiME OLGUSU............................................................................. 139KÜRESELLEfiMEN‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ................................................... 143KÜRESELLEfiMEN‹N ÖZELL‹KLER‹ VE BOYUTLARI................................... 146KÜRESEL DÜNYA EKONOM‹S‹ ................................................................... 149KÜRESELLEfiMEN‹N TOPLUMSAL SONUÇLARI .......................................... 150

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

KÜRESELLEfiME TARTIfiMALARI .................................................................. 154Küreselleflmeye ‹liflkin Yaklafl›mlar.............................................................. 155KÜRESELLEfiME VE GELECEK...................................................................... 158Özet................................................................................................................ 160Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 162Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 163Okuma Parças› .............................................................................................. 164Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 166S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 166Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 167

Kimlik, Irk ve Etnisite.............................................................. 168G‹R‹fi .............................................................................................................. 169TEMEL KAVRAMLAR..................................................................................... 169Irk ................................................................................................................. 170Etnisite............................................................................................................ 172Kimlik............................................................................................................. 173TOPLUMSAL K‹ML‹K .................................................................................... 174ETN‹K K‹ML‹K............................................................................................... 175ÖN YARGILAR VE AYRIMCILIK .................................................................. 178BÜTÜNLEfiME VE ÇATIfiMA......................................................................... 179IRKÇILI⁄IN KÖKEN‹ .................................................................................... 184Yeni Irkç›l›k ................................................................................................... 188Özet................................................................................................................ 191Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 193Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 194Okuma Parças› .............................................................................................. 195Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 196S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 196Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 197

Nüfus ve Göç............................................................................ 198G‹R‹fi .............................................................................................................. 199NÜFUS VE TOPLUM ..................................................................................... 199Demografi ...................................................................................................... 201Demografik Dinamikler ................................................................................ 203

Do¤urganl›k............................................................................................. 203Ölüm ........................................................................................................ 204Göç........................................................................................................... 205Nüfus Art›fl› ve De¤iflimi ......................................................................... 206

Demografik Kuramlar ................................................................................... 208Malthus’un Nüfus Kuram› ....................................................................... 208

Demografik Geçifl Kuram› ............................................................................ 209GÖÇ VE TOPLUM......................................................................................... 211Göçler Ça¤› .................................................................................................... 212Göç Türleri .................................................................................................... 214Göç Araflt›rmalar› ve Göç Kuramlar›............................................................ 216TÜRK‹YE VE GÖÇ ........................................................................................ 220Türkiye’de ‹ç Göç ......................................................................................... 221

‹ ç indek i lervi

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Türk D›fl Göç Süreci ..................................................................................... 222Tarihsel Geliflim....................................................................................... 223

Günümüzde Yurt D›fl›ndaki Türkler ............................................................ 225Özet ............................................................................................................... 228Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 230Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 231Okuma Parças› ........................................................................................... .. 232Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 233S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 233Yararlan›lan ve Kaynaklar............................................................................. 234

Toplumsal Hareketler............................................................. 236G‹R‹fi .............................................................................................................. 237KOLEKT‹F DAVRANIfi .................................................................................. 237TOPLUMSAL HAREKETLER .......................................................................... 241Toplumsal Hareketlerin Özellikleri .............................................................. 244Toplumsal Hareketlerin Türleri .................................................................... 245Toplumsal Hareketlerin Geliflim Süreçleri ................................................... 246Toplumsal Hareketin Aç›klanmas› ............................................................... 248

Toplumsal Hareket Kuramlar› ................................................................ 248Örnek Bir Toplumsal Hareket Olarak Günde Sekiz Saat Hareketi............ 252YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER ................................................................ 253Yeni Toplumsal Hareketlerin Nitelikleri ...................................................... 255Yeni Toplumsal Hareketlere ‹liflkin Kuramsal Yaklafl›mlar ........................ 257Örnek Bir Yeni Toplumsal Hareket Olarak Küreselleflme Karfl›t› Hareket .......................................................................................................... 260Özet................................................................................................................ 261Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 263Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 264Okuma Parças› .............................................................................................. 266Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 268S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 268Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 269

‹ ç indek i ler vii

8. ÜN‹TE

Önsöz

‹nsan›n toplum ile etkilefliminin, toplum yap›s›n›n, organizasyonunun, de¤ifli-

minin ve iflleyiflinin sistematik ve elefltirel düzlemde incelendi¤i sosyoloji bilimi-

nin çal›flma alanlar› günümüzde küreselleflmenin öngörülemez boyutlarda yol

açt›¤› köklü toplumsal de¤iflime koflut olarak çeflitlenmekte ve giderek disiplin-

ler aras› bir nitelik kazanmaktad›r. Sosyoloji I’ in devam› niteli¤inde olan eliniz-

deki kitapta toplumun farkl› boyutlar›n›n irdelendi¤i belirli alt dallaryer almakta-

d›r. Kitab›n amac›, konulara iliflkin kavramlar›, kuramlar› ve temel bilgileri aktar-

mak, söz konusu alt dallar›n alg›lanmas›n›, de¤erlendirilmesini ve irdelenebilme-

sini sa¤lamakt›r.

Kitab›n ilk ünitesi, sosyolojinin ana konular›ndan biri olan ve toplumda göz-

lemlenebilen eflitsizlikleri ortaya ç›karan e¤itim, ekonomi, aile gibi sosyal kurum-

lar› içeren ‘Toplumsal Tabakalaflma’da, tabakalaflma sisteminin bugüne de¤in ev-

rildi¤i biçimler ve klasik kuramlar ile yeni yaklafl›mlar hakk›nda bilgi edineceksi-

niz. Bu ba¤lamda tabakalaflman›n etkileflim dinamiklerini ve Türk toplum yap›s›n-

daki tabakalaflmay› tart›flabileceksiniz. Bafllang›çta kad›n sosyolojisi olarak çal›fl›-

lan ve günümüzde feminist çal›flmalar olarak da ifade edilen toplumsal cinsiyet

sosyolojisinin irdelendi¤i ‘Toplumsal Cinsiyet’ bafll›kl› ikinci ünitede ise alana ilifl-

kin kavramlar› ve feminist kuramlar› kavrayacak; bu bilgiler ›fl›¤›nda toplumsal

cinsiyet kavram› ile toplumsal cinsiyet çal›flmalar›n› de¤erlendirecek ve Türkiye’de

gerçekleflen kad›n hareketini tart›flabileceksiniz.

Üçüncü ünite olan ‘Örgütler ve Bürokrasi’de modern toplumun baflat unsurla-

r›ndan say›lan, günümüzde bireysel ve toplumsal yaflam›n bütün alanlar›nda etki-

li olan biçimsel örgütlerin nitelikleri ile yayg›n bir örgüt formu olan bürokratik ör-

gütün özelliklerini alg›layacak; konuyla ilgili klasik ve yeni yaklafl›mlar› de¤erlen-

direcek, bunun yan› s›ra küreselleflmeye dayal› dönüflümlerin örgütler üzerindeki

etkilerini tart›flacaks›n›z. Günümüzde demografik, ekonomik ve toplumsal yap›da-

ki de¤iflikliklere yol açmas› nedeniyle toplumlar›n önemli gündem maddelerinden

birini oluflturan ‘Kentleflme ve Çevre’ konusunun ele al›nd›¤› dördüncü ünitede ise

kentlerin geliflim sürecine ve sosyolojik kent kuramlar›na iliflkin bilgi sahibi ola-

caks›n›z. Bu ba¤lamda Türkiye’deki kentleflme sürecini ve günümüzde yaflanan

kentleflme ve çevre sorunlar›n› irdeleyeceksiniz.

‘Küreselleflme ve Toplum’ bafll›kl› beflinci ünitede, seksenli y›llardan itibaren

öngörülemeyen bir ivme kazanan ve bütün toplumsal kurumlar› köklü de¤iflime

u¤ratan küreselleflme olgusunu ve küreselleflme sürecinin geliflim sürecini kavra-

yacaks›n›z. Ayr›ca küreselleflmeyi aç›klamaya çal›flan kuramsal yaklafl›mlar› de¤er-

lendirecek; bu do¤rultuda küreselleflmenin boyutlar›n›, temel özelliklerini ve do-

¤urgular›n› tart›flabileceksiniz. Alt›nc› ünite ‘Kimlik, Irk ve Etnisite’de, konuya ilifl-

kin kavramlar› tan›mlayacak; ›rkç›l›¤a ve ayr›mc›l›¤a neden olan önyarg›lar› irde-

leyeceksiniz. Bu ba¤lamda ›rkç›l›¤›n geçmiflte ve günümüzde var olan yeni biçim-

lerini de¤erlendirebileceksiniz.

Önsözviii

Küreselleflmenin baflat do¤urgular›ndan biri olan ulus afl›r› göç hareketi günü-

müzde geliflmifl, geliflmekte olan ve az geliflmifl bütün ülkeleri etkileyen bir sorun-

sald›r. ‘Nüfus Hareketleri ve Göç’ konusunu kapsayan yedinci ünitede konuya ilifl-

kin temel kavramlar ve kuramlar hakk›nda bilgi edinecek ve temel dinamiklerin

de¤iflimini, insan hareketlerinin toplumsal etkilerini ve kültürler aras› farkl›l›klar›

tart›flabileceksiniz. Bunun yan› s›ra Türkiye’de köklü toplumsal de¤iflime kaynak-

l›k etmifl olan iç göç ile ulus afl›r› göç sürecini analiz edebileceksiniz. Toplumsal

de¤iflmenin önemli kaynaklar›ndan biri olan ‘Toplumsal Hareketler’’in ele al›nd›¤›

sekizinci ünitede ise hareketleri besleyen kolektif davran›fl olgusunu, farkl› biçim-

lerini ve özgün niteliklerini kavrayacak; toplumsal hareketleri aç›klamaya yönelik

kuramsal çabalar› tart›flabileceksiniz. Bu çerçevede günümüzde yaflanan küresel

dönüflüme koflut olarak yeniden biçimlenen yeni toplumsal hareketleri de¤erlen-

direbileceksiniz.

Ünitelerin sonunda ‘Özet’, ‘S›ra Sizde’, ‘Kendimizi S›nayal›m’,‘Yaflam›n ‹çin-

den’ ve ‘Okuma Parças›’ bölümleri yer almaktad›r. Söz konusu bölümler, kitapta

ele al›nan konular› daha iyi pekifltirmenize yard›mc› olacakt›r. ‘Yaflam›n ‹çinden’

ve ‘Okuma Parças›’ metinleri ise, güncel geliflmeler ve yaflanan olaylar üzerinden

konulara iliflkin irdeleyici bir bak›fl aç›s› kazanman›z› sa¤layacakt›r.

Editör

Prof.Dr. Bilhan KARTAL

Önsöz ix

Bu üniteyi okuduktan sonra;Toplumsal eflitsizliklerin tarihte ald›¤› farkl› biçimleri s›ralayabilecek,Toplumsal tabakalaflma ile ilgili kuramlar› özetleyebilecek,Toplumsal tabakalaflma kuramlar›ndaki yeni yaklafl›mlar› tan›mlayabilecek,Toplumsal eflitsizliklerin günümüzde ald›¤› farkl› boyutlar› tan›y›p iliflkilendi-rebilecek,Türk toplumundaki tabakalaflma dinamiklerini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Toplumsal Eflitsizlik• Toplumsal Tabakalaflma• Tabakalaflma Sistemi

• Sosyal Hareketlilik• Sosyal S›n›f• Sosyal Statü

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N

Sosyoloji-IIToplumsalTabakalaflma

• G‹R‹fi• TABAKALAfiMA S‹STEM‹N‹N

ALDI⁄I TAR‹HSEL B‹Ç‹MLER• KLAS‹K TOPLUMSAL

TABAKALAfiMA KURAMLARI• TOPLUMSAL TABAKALAfiMADA

YEN‹ YAKLAfiIMLAR• TABAKALAfiMADA ETK‹LEfi‹M

D‹NAM‹⁄‹N‹N BOYUTLARINIB‹RL‹KTE DÜfiÜNEB‹LMEK:TOPLUMSAL C‹NS‹YET,ETN‹S‹TE/IRK VE YAfi

• TÜRK TOPLUMUNDATABAKALAfiMANIN ÜRET‹M‹ VEYEN‹DEN ÜRET‹M‹ ÜZER‹NE BAZIGÖZLEMLER

1SOSYOLOJ‹-II

G‹R‹fi‹nsanl›k tarihinin önemli bir bölümünde yer alan sosyal ve ekonomik eflitsizliklertoplumlar›n ayr›lmaz bir parças› olarak kabul edilmifl ve dinsel ya da yar› dinseldoktrinler taraf›ndan meflrulaflt›r›labilmifltir. 1789 Frans›z Devrimi’nden itibareneflitlik ilkesi, özgürlük ve kardefllik ilkeleri ile birlikte tüm insanl›¤›n ulaflmas› arzuedilen temel evrensel de¤erlerden biri olarak kabul edilmifltir. Ayd›nlanma düflün-cesinden kaynaklanan ilerleme ve geliflmeye olan inanç, toplumlar›n büyümelerive zenginleflmeleri neticesinde, gerek bir toplum içindeki gerekse toplumlar ara-s›ndaki farkl›l›klar›n azalabilece¤ini içermifltir. On sekizinci ve on dokuzuncu yüz-y›llarda toplumlarda yer alan eflitsizliklere karfl› mücadele gerek sivil (seçme ve se-çilme hakk›n›n geniflletilmesi gibi) gerekse ekonomik (toprak, mülkiyet, üretimaraçlar› üzerindeki haklar gibi) haklar›n kapsam›n›n daha genifl kesimlere ulaflt›r›l-mas› yoluyla verilmifltir. Ne var ki, geliflmifl endüstri toplumlar›nda dahi uygulanansosyal politikalara ve eflitlik retori¤ine ra¤men arzu edilen düzeyde ekonomik vesosyal eflitlik gerçeklefltirilememifltir. Ça¤dafl toplumlarda kad›nlar, yafll›lar, genç-ler, emekliler, iflsizler, farkl› etnik gruplara dahil olan az›nl›klar ve kay›t d›fl› çal›fl-t›r›lanlar küreselleflen kapitalizmin ivme kazand›rd›¤› eflitsizliklerden en fazla etki-lenen gruplard›r. Sosyolojinin temel konular›ndan biri olan toplumsal tabakalaflma,sosyal ve ekonomik eflitsizliklerin tüm eflitlikçi de¤erlere ra¤men neden hâlâ de-vam etti¤ini araflt›rmay› hedef almaktad›r. Toplumsal tabakalaflma araflt›rmalar› di-siplinleraras› bir iflbirli¤ini gerektirmektedir. Herhangi bir toplumda, gelir da¤›l›-m›nda meydana gelen dönüflümün nedenleri genellikle ekonomi politikalar› tara-f›ndan belirlendi¤i için ekonomistler bölüflüm incelemeleri yapmaktad›r. Ancakmakro ekonomik bölüflüm bulgular› birçok soruya yan›t verememektedir. Örne-¤in, herhangi bir toplumda iflçilerin ellerine geçen ücretlerde memurlar›n ellerinegeçen maafllarda ya da köylülerin ellerine geçen fiyatlarda gözlemlenebilecek gö-reli ve mutlak gerilemelerden bu gruplar›n yaflamlar› nas›l etkilenmektedir? Yaflamdüzeylerinde gerçekleflebilecek olumsuzluklara karfl› savunma mekanizmalar› ge-lifltirebilmekte midirler? Hane üyeleriyle yüz yüze yap›lan anketler ve derinlemesi-ne görüflmeler yoluyla daha güvenilir bilgilere ulaflmak mümkündür. Bu tür arafl-t›rmalar› ise daha çok sosyologlar gerçeklefltirmektedir (Boratav, 1994: 9-11). Top-lumsal tabakalaflma araflt›rmalar›nda incelenen nüfus farkl› özelliklerine göre grup-lan›r ve gruplar aras› farkl›laflmalar incelenir. Metodolojik ve kuramsal aç›dan so-run bu gruplar›n nas›l “infla” edilece¤idir (Boratav, 1994: 17).

Toplumsal Tabakalaflma

TABAKALAfiMA S‹STEM‹N‹N ALDI⁄I TAR‹HSELB‹Ç‹MLERTabakalaflma sistemi, herhangi bir toplumda gözlemlenebilen eflitsizlikleri ortayaç›karan e¤itim, ekonomi, aile gibi karmafl›k sosyal kurumlar›n hepsini birden içe-rir (Grusky, 2001:3).

Bu sistemi flekillendiren anahtar boyutlar flunlard›r: 1) Bir toplumda belirli tip vas›flar›n/mallar›n de¤erli ve arzu edilir olarak ta-

n›mlanmas›; 2) Toplumsal iflbölümü çerçevesinde arzu edilen vas›flar›n/mallar›n doktor,

çiftçi, ev kad›n› gibi farkl› pozisyonlar veya meslekler aras›nda da¤›lmas›; 3) Toplumdaki sosyal hareketlilik mekanizmas› sayesinde de¤erli kaynaklar

üzerindeki kontrolün farkl›laflmas›d›r.

Sosyal eflitsizlikleri karfl›laflt›rmal› olarak inceleyebilmenin bafllang›ç noktas›farkl› tipteki tabakalaflma sistemlerini s›n›fland›rmaktan geçmektedir. Bu ba¤lamdaTumin (1985) kast, zümre ve s›n›f olmak üzere üç farkl› tipte tabakalaflma sistemioldu¤unu öne sürer. Sosyologlar›n toplum s›n›fland›rmalar›na ba¤l› olarak tabaka-laflma sistemini alt gruplara ay›rmak mümkündür. Örne¤in, ilk toplum biçimi oldu-¤u kabul edilen avc› ve toplay›c› topluluklarda avlanabilme ve büyü yapabilme ye-tenekleri önemlidir; buna ba¤l› olarak büyüden anlayan flamanlar di¤er grup üye-lerinden daha ön plandad›r. Bu sistemi meflru k›lan ideoloji meritokrasidir. Taba-kalaflma aç›s›ndan bu topluluklar fazla ayr›flmam›flt›r. Bahçecilik ve tar›mla u¤raflantoplumlar› “Asya Tipi Üretim Tarz›”, “Feodalizm”, “Köleci” ve “Kast” toplumlar›olarak alt s›n›flara ay›rabiliriz. Asya Tipi Üretim tarz›nda yönetici s›n›f ve köylüleraras›nda gelene¤e ve dinsel doktrine dayanan eflitsizlik çok fazlayd›. Osmanl›’dageleneksel olarak sultanl›k makam›n›n kutsal oldu¤u kabul edilmekteydi. Daha zi-yade Avrupa’da hüküm sürmüfl oldu¤u kabul edilen feodal düzende kutsal oldu-¤u kabul edilen aristokrasi ve ruhban s›n›f› karfl›s›nda yer alan topra¤a ba¤l› köy-lüler vard›. Köleci toplumlar köle sahipleri, köleler ve özgür yurttafllardan olufl-mufltu. Eski Atina Demokrasisi ve Roma ‹mparatorlu¤u bu toplum biçimine en iyiörneklerdir. Köleci toplumlar kölelerin daha ‘afla¤›’ varl›klar oldu¤u fleklinde birdoktrine sahipti. Örne¤in; eski Yunan’da kölelerin ‘konuflan araç’ (instrumentumvocale) oldu¤una inan›l›rd›. Bu doktrin, onlar› hayvanlardan da daha afla¤› bir po-zisyona yerlefltirmiflti. Hindu dinsel doktrini, önceki hayat›nda yapm›fl oldu¤u kö-tülüklerden dolay› Tanr›’n›n gazab›na u¤ram›fl oldu¤una inanan/inan›lan insanlar›‘kirlenmifl’ saym›fl ve ‘dokunulmaz’ ilan etmifltir. Bu doktrin yüzünden Hindis-tan’da tüm demokrasi çabalar›na ra¤men kast sistemi devam etmektedir.

Tarihsel her dönemin egemen düflünceleri yönetici s›n›f›n düflünceleri olmufl-tur. Feodal toplumdaki aristokratlar›n/toprak sahiplerinin dinsel/geleneksel de¤er-leri kapitalist toplumda yerini burjuvazinin bireyci ve hesapç› de¤erlerine b›rak-m›flt›r. Feodal toplumda her biri ayr› statü sahibi olan usta, esnaf ve zanaatkârlaryerlerini burjuva s›n›f› ile iliflkileri sonucu ortaya ç›kan iflçi s›n›f›na b›rakm›flt›r. Feo-dal toplumda farkl› ifl kollar›na ya da mesleklere özgün olarak düflünülen “sosyalfleref”, kapitalist toplumdaki iflbölümünde ikincil duruma gelmifltir. Marx’a göreburjuvazi s›n›f›, Orta Ça¤’a özgün olan ‘statü’ ya da ‘prestij’ gibi kavramlar›n yeri-ne her fleyin ölçüsü olarak nakite (paraya) dayal› iliflkileri ikame etmifltir.

Orta Ça¤’da politik olarak örgütlenmifl zümre toplumundan, kapitalizmin gelifl-mesiyle birlikte ekonomik olarak örgütlenmifl modern s›n›f toplumuna geçilmifltir.Orta Ça¤ Avrupa’s›nda ve eski Roma ‹mparatorlu¤u’nda toplum çok karmafl›k birsosyal düzenleme içindeydi. Orta Ça¤’daki zümrelerin birbirinden kesinkes ayr›lan

4 Sosyolo j i - I I

Sosyal hareketlilik: Bireyiniçinde do¤du¤u, yetiflti¤i,sosyalleflti¤i s›n›fta hayatboyu kalmas›n›n zorunluolmad›¤› varsay›m›ndantüretilmifl bir deyimdir.S›n›flar aras› hareket alts›n›flardan üst s›n›flaraolabilece¤i gibi üsts›n›flardan alta do¤ru daolabilir. Bu tür hareketlereyukar› ve afla¤› sosyalhareketler denmektedir.Co¤rafi ya da sektörelde¤ifltirme söz konusu isebuna yatay hareketlilikdenmektedir. Geneldehareketlilik tarih boyuncak›rdan kente do¤ruolmufltur. K›r kentsels›n›flar› besleyen insan gücüdeposudur. K›rdan kentegöç, ayn› zamanda s›n›fsalolarak da hareketlilik içerir.K›rsal ortamlar ise dahaziyade d›flar›ya kapal› birs›n›f yap›s› göstermektedir(Boratav, 1994:46-47).

Meritokrasi: “Statünün yafl,s›n›f, toplumsal cinsiyet yada di¤er benzer partikülaristveya kal›tsal avantajlartemelinde atfedildi¤i birtoplumsal sistemden ziyadeona [statüye] beceri ve çabaüzerinden ulafl›lan birtoplumsal sistemdir.Meritokrasi terimi, övgüyede¤er olan›n, kendisindebiriken ayr›cal›klar› haketti¤ini ima eder. Fakatpratikte sosyal bilimcilerinüzerinde anlaflabilece¤isa¤lam liyakat ölçüleribulmak oldukça güçtür”.Örne¤in, liyakat zekâ+çabafleklinde tan›mland›¤›zaman zihinsel becerieflitsizli¤ikurumsallaflt›r›labilir. Öteyandan, çabay› oluflturanfleyler hakk›ndaki yarg›larkaç›n›lmaz bir biçimdeahlakidir. O zaman flöyle birsoru sormak mümkündür:Tembel bir dâhi liyakatleödüllendirilebilirse bedeniniçok çal›flt›ran ama kafas›çok çal›flmayan da ayn›hakka sahip olamaz m›?(Marshall, 1999:487).

hukuki kimli¤i ve kültürel s›n›rlar› vard›. Belirli bir zümre içinde olmak bir kiflininsosyal varl›¤›n› do¤rudan belirlemekteydi. Sivil toplum henüz politik toplumdanayr›flmad›¤› için farkl› zümreler do¤rudan parlamentoda temsil edilebiliyordu.(Scott, 1996: 10-13).

Modern toplumda sivil toplum ile devlet iki farkl› alan› temsil etmektedir. S›n›f-lar, mümkün olursa ancak devlet d›fl›nda örgütlenebilmekte ve sonradan devlet ka-t›nda temsil hakk› aramaktad›r. Modern toplumlarda bireylerin flahsi ç›karlar› ileyurttafl olmalar›ndan kaynaklanan kamusal statüleri aras›nda fark vard›r. S›n›f bir ki-flinin rastlant›sal özelli¤idir; onun sosyal varl›¤›n› ve kimli¤ini do¤rudan belirlemez.

Tarih boyunca toplumlar nadiren tek çeflit üretim iliflkileri etraf›nda örgütlen-mifltir. Karmafl›k tarihsel süreçler sonucunda bir toplumda ayn› anda birden fazlaüretim iliflkisi bir arada bulunabilir. Bir üretim biçimi ve üretim iliflkileri örne¤inkapitalist iliflkiler toplumun genel yap›s›nda öncelik tafl›sa da toprak sahipli¤inedayanan iliflkiler gibi ikincil üretim biçimlerinin ve iliflkilerinin de s›n›f bölünmele-ri üzerine önemli etkileri vard›r.

KLAS‹K TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARIKlasik toplumsal tabakalaflma çal›flmalar›nda Marx’›n yaklafl›m›na dayanan “s›n›f ”ve Weber’in yaklafl›m›na dayanan “statü” kavramlar› toplumlardaki eflitsizliklerianlamak için sosyologlar›n en çok kulland›klar› kavramlar olagelmifltir. Marx s›n›fçat›flmas› kuram›n› on dokuzuncu yüzy›lda ‹ngiltere’de çok h›zl› bir endüstrileflme-nin yafland›¤›, tar›m›n h›zla çözüldü¤ü ve kentlere ak›n eden köylülerin fabrikalar-da iflçi oldu¤u dönemde yazm›flt›r. Bu dönem gerçekten de grevler, gösteriler,ayaklanmalar, makine k›rmalar, parlamentoda hak aray›fllar› ve çal›flan kesiminfabrikalarda çal›flma hayat›n› düzene sokabilmek için siyasal kampanyalar yürüttü-¤ü bir dönemdir. Bu ba¤lamda Marx, s›n›f çat›flmas› kuram›n› sermaye/emek çelifl-kisine dayand›rm›fl ve burjuva/iflçi s›n›f› kutuplaflmas›na iflaret etmifltir. Weber veDurkheim daha sonraki bir dönemde, endüstriyel iliflkilerin daha fazla ray›na otur-du¤u bir dönemde kuramlar›n› gelifltirmifllerdir. Weber giderek geniflleyen “orta s›-n›f ” ile de ilgilenmifltir. Durkheim ise giderek artan ifl bölümünün daha fazla mes-leki çeflitlenmeye ve bu çeflitlenmenin de toplumsal çözülmeye de¤il toplumsalentegrasyona yol açaca¤›n› öne sürmüfltür.

51. Ünite - Toplumsal Tabakalaflma

Resim 1.1

Müdür iletemizlikçi

Kaynak:http://thesocietypages.org/socimages/tag/artliterature/page/4/, (7.6.2012)

Marx: S›n›f Çat›flmas› Kuram›Marx’›n öngördü¤ü toplumsal modelde yönetici s›n›flar toplumsal geliflmeyi yöne-tilen s›n›flar ile içine girdikleri çeliflkiye ba¤l› olarak biçimlendirir. Bu çeliflki fark-l› toplumlarda farkl› biçimler alsa da insanl›k tarihinin evrensel bir özelli¤idir. Bur-juvazi ile proleterya aras›ndaki iliflki sömürü iliflkisidir. ‹flçiler iflverenler için “me-talar” üretirler ve karfl›l›¤›nda salt hayatta kalmalar›n› ve emeklerini yeniden üret-melerini sa¤layacak kadar asgari bir ücret al›rlar. ‹flçi s›n›f› ifl buldu¤u sürece yafla-yabilir ve harcad›¤› emek sermayeyi artt›rd›¤› sürece ifl bulabilir (Scott, 1996: 59).‹flçi taraf›ndan üretilen “art› ürün”, iflçinin ald›¤› ücret ile üretti¤i ürünün de¤eriaras›ndaki fark, sermayedar taraf›ndan tahsis edilir ve sermaye birikimine yol açar.Kapitalizm sürekli kendi yap›s›n› dönüfltürür. Örne¤in, üretimde kendi kiflisel ser-maye ve emeklerine dayanan küçük burjuvazi (küçük ölçekte sermayedarlardanoluflan dükkân sahipleri, zanaatkârlar ve köylüler) büyük ölçekli sermaye ile reka-bet edemez. ‹fl ve yaflam flartlar› bozulur ve zamanla proleter s›n›f›na dahil olur.Orta s›n›f olarak hayatta kalmay› baflard›klar› sürece statükocu bir güç olarak kal›r.Ama tarih küçük burjuvaziyi kaç›n›lmaz olarak proleterlefltirecektir.

Marx’a göre proleterya burjuvazi ile ücret pazarl›¤› yüzünden sürekli mücadelehalindedir. Modern endüstri ve üretimin fabrika sisteminde gerçeklefltirilmesi ge-lifltikçe proleteryan›n siyasi örgütlenmesi ve bilinci artar. Bu s›n›f birbirinden ko-puk bir y›¤›n olmaktan ç›karak gerek siyasi partilerde gerekse sendikalarda örgüt-lenerek burjuvaziye karfl› mücadele etmeye bafllar. Her ne kadar proleteryan›n po-litik örgütlenmesi iflçiler aras›ndaki bölünmeler yüzünden s›n›rl› bir flekilde gerçek-leflirse de uzun vadede “s›n›f bilinci” olarak ortaya ç›kar (Grusky, 2001: 95-97).

S›n›f kavram› Marx’a göre hem sosyal bir ifl bölümünde var olan gerçek pozis-yonlara hem de bu pozisyonlar› iflgal eden insanlara referans vermek suretiyle an-lafl›labilir. S›n›f pozisyonlar› üretim iliflkileri taraf›ndan tan›mlan›r. Üretim iliflkilerikavram›n›n temel ögesi “sahiplik” iliflkileridir. Bu kavram bireylerin yaflad›klar›toplumda üretilen toplam zenginlikten ald›klar› paya iflaret eder. Marx mülkiyetkavram› yerine sahiplik kavram›n› kullanarak, herhangi bir toplumda üretim güç-leri üzerinde fiili olarak kontrol sahipli¤i durumuna iflaret etmifltir. Bu durumdahukuki normlar sahiplik iliflkilerinin gerekli flartlar›ndan sadece biridir. Üreticilerinkendilerinin hayatta kalabilmeleri için gerekli olandan fazlas›n› üretebildikleri birifl bölümünün ve üretim araçlar› sahipleri ile olmayanlar› ay›ran bir mülkiyet iliflki-lerine ba¤l› hukuki düzenlemenin bulundu¤u her toplumda s›n›f iliflkileri mevcut-tur. Klasik liberal ekonomi, kapitalist toplumdaki sahiplik iliflkilerinin bireysel özelmülkiyetin meflru hukuki biçimlerine dayand›¤› görüflündedir. Buradan hareketleMarx’a göre sömürü ve tahakküm iliflkileri özel mülkiyet ile do¤rudan iliflkilidir.Ekonomik alandaki otorite iliflkileri s›n›f durumlar›n› belirleyen sahiplik iliflkilerin-den türemifltir. Böylece Marx, s›n›f ve tahakküm iliflkilerinin fiili olarak iç içe geç-mifl oldu¤una iflaret eder.

Scott’a (1996:67-68) göre, Marx’›n analizinin zay›f yönü demografik süreçlerihesaba katmam›fl olmas›d›r. Marx, bir toplumdaki nüfusun sosyal hareketlili¤i, do-lafl›m ve etkileflimi gibi demografik süreçlerin sosyal s›n›flar›n oluflmas›yla iliflkisi-ni yads›mamakla birlikte bu konunun çok da üzerinde durmam›flt›r. Yine de sos-yal s›n›flar›n üyeleri aras›nda karfl›l›kl› ba¤l›l›k ve ba¤›ml›l›k iliflkileri kuruldukçageliflti¤ini göstermifltir. Örne¤in, Orta Ça¤ kasabalar›nda yaflayan burjuvalar kendi-lerini feodal k›s›tlamalardan kurtar›nca, onlar› di¤er s›n›flardan ay›ran üretim iliflki-lerine girebilmifllerdir. Ticaret ve ulafl›m ba¤lar›n›n farkl› kasabalar› yak›n iliflkiler

6 Sosyolo j i - I I

a¤›n›n içine almas›yla geliflen ortak flartlar bu s›n›f›n oluflumunu haz›rlam›flt›r. Buanlamda birbirlerinden uzak ve izole yaflayan köylü hanelerin etkileflim imkânlar›-n›n k›s›tl› olmas› köylülerin gerçek bir sosyal s›n›fa dönüflmesini engeller.

Marx gerçekte burjuvazi/proleterya karfl›tl›¤› üzerinden temellendirdi¤i ikili s›-n›f modelini s›n›f fraksiyonlar› aç›s›ndan da gelifltirmifltir. Örne¤in, endüstriyel yada finansal sermaye biçimleri bu fraksiyonlar› oluflturabilir. Proleter pozisyonu dabeceri ve iflgücü pazar›na kat›l›m boyutlar›nda bölünmeye u¤rayabilir. Bahsedilens›n›f durumlar›, bireylerin kullanabilece¤i pazar kapasitelerine, yeteneklerine ve s›-n›f ç›karlar›n› belirleyen stratejilerine ba¤l›d›r. Mesleki statüleri, proleteryan›n ken-di içinde pazar flanslar› aç›s›ndan farkl›laflmas›na neden olabilir.

Marx çeliflkili s›n›f durumlar›ndan da bahsetmifltir. Örne¤in, küçük iflletmecilerhem kendi üretim güçlerine sahiptir; hem iflçi çal›flt›rabilir hem de kendileri için ça-l›fl›r. Dükkân sahipleri bu durumdad›r. Küçük burjuvazi olarak da adland›r›lan bugrup, bir bak›ma ayn› anda hem burjuvazi hem de proleterdir. Marx, kapitalist top-lumlardaki köylülü¤ü feodal geçmiflin kal›nt›lar› olarak, küçük zanaatkârlar› iseküçük üretimin kal›nt›lar› olarak düflünmüfltür. Bu gruplar› biçimlendiren üretimiliflkilerinin giderek ortadan kalkaca¤›n› ve üyelerinin proleterleflece¤ini öne sür-müfltür. Modern kapitalist toplumda yer alan en önemli “geçici” ya da ikincil s›n›f-lar ona göre büyük toprak sahipleridir. Marx, kapitalist toplumlardaki tabakalaflmasonucunda ikincil sahiplik iliflkilerinin ortadan kalkaca¤›n› ve iki s›n›fl› kutuplafl-maya gidilece¤ini düflünse de bir toplumda herhangi bir zaman diliminde ikidenfazla s›n›f olabilece¤inin fark›ndad›r. S›n›f bilincini oluflturan sürecin, bozulan eko-nomik flartlar olmas› beklenir. Çünkü flartlar›n› iyilefltirmek isteyen insanlar top-lumsal kollektif hareketlere baflvuracak; böylece birbirinden ayr› olan bireyler bafl-ka bir s›n›fa karfl› mücadele s›ras›nda s›n›f bilincine ulaflabilecektir. Örne¤in, köy-lülü¤ün temel yap›sal problemi bir s›n›f bilincinin ve politik örgütlenmesinin olma-y›fl›d›r. Frans›z siyasal iliflkilerini inceleyen Marx, Frans›z köylülerinin geçimlerinisa¤layacak bir ‘lider’ aray›fl› içine girdiklerini ve Napolyon’u bulduklar›n› söylemifl-tir (Scott, 1996: 74). Bir toplumda egemen olan s›n›f›n bilincinin o toplumdaki ege-men ideolojiyi oluflturmas› beklenir. Böylece her toplumda egemen s›n›f, hem“kendisi için bir s›n›f ” oluflturur hem de itaat eden s›n›flar›n dünya görüflünü be-lirler. Yönetici s›n›f, toplumun politik ve kültürel kurumlar›na eklemlenerek “hege-monik güç” hâline gelir.

Weber: S›n›f, Statü, PartiWeber’e göre s›n›flar sahiplik iliflkilerinin pazar iliflkilerine ba¤l› kazan›m f›rsatlar›-na dönüflmesi ile gerçek anlamda ortaya ç›kar. Weber, temelde iki anlam üzerin-de durmufltur: Rantiyenin sahiplik e¤ilimi ve giriflimcinin kazan›m e¤ilimi. Rantiyebir objeyi sahiplenmekten dolay› elde edece¤i kazançla ilgiliyken giriflimci ticaribecerilerini objenin iflletilebilmesi için kullan›r. Bundan dolay› rantiyeler ve giri-flimciler avantajl› s›n›f durumlar›na sahiptir. Mülkiyet sahibi olmayanlar ne sahip-likten gelir elde edebilir ne de mülklerini pazarda iflletebilir. ‹flletmeciler ve hukukalan›ndaki profesyoneller özgün becerileri yüzünden avantaj sahibidirler. Zanaat-kârlar da kendilerine has zanaatlar› yüzünden avantajl›d›r. Buna karfl›l›k beceri sa-hibi olmayan kol emekçileri dezavantajl› durumdad›r. Bir de hem avantaj hem dedezavantaj ögeleri içeren orta s›n›f konumu mevcuttur. Örne¤in, küçük mülkiyetsahipleri mülklerinden kazanç elde edebilirler ama ayn› zamanda kendileri de ça-l›flmak zorundad›rlar. Küçük çiftçilerin durumu da böyledir.


Hegemonik güç: Marksistbir kavram olan hegemonyayönetici s›n›f›n ç›karlar›n›n,ortak ç›kar yan›lsamas›nadayanarak evrensel ç›karlarolarak temsil edilmesinianlat›r. Baflka deyiflle,“r›zan›n imal edilmesidemektir”. Her yönetici s›n›fayn› zamanda bir öncekiyönetici s›n›ftan “dahagenifl bir ç›karlar menzilinehizmet etti¤i için iktidaragelir”. Marksist kuram›gelifltiren Gramsci’ye göreburjuva hegemonyas›n›nbafll›ca arac› siviltoplumdur. Kültürelhegemonya biçimi, düzenikoruma arac› olarak zorabaflvurmaktan ayr› biryerdedir ve alternatifdüflünebilme biçimlerinind›fllanmas›n› içerir(Marshall, 1999:299-300).

Weber’e göre “sosyal s›n›f ” bireysel ve kuflaklararas› sosyal hareketlili¤i kolay-laflt›ran ve tipik hâle getiren s›n›f durumlar›n›n toplam›d›r. Ona göre s›n›f durum-lar› aras›ndaki engeller önemli say›da insan taraf›ndan afl›lamayacak kadar keskinde¤ildir. Örne¤in, bir birey yönetici s›n›f durumundan giriflimci s›n›f durumuna ha-reket edebilir ya da ayn› zamanda hem rantiye hem de aktif giriflimci olabilir. Ör-ne¤in, bir toprak sahibi topra¤›n› ticari amaçl› kullan›ma açabilir. Bu örnekte heriki s›n›f durumunu bir sosyal s›n›f›n ögeleri içinde düflünebiliriz. Kuflaklararas› ha-reketlilik ebeveynlerin ve çocuklar›n›n s›n›f durumlar› aras›ndaki farka iflaret eder.Weber sosyal s›n›flar›n oluflumunda s›n›flar aras› evliliklere, evlilik k›s›tlamalar›na,enformel etkileflimlere ve sosyal aktivitelere ortak kat›l›ma farkl› s›n›f durumlar›n-daki kiflilerin demografik dolafl›m› yönünden dikkatimizi çekmifltir. Kendisi ampi-rik çal›flmalar yapmam›flsa da kapitalist toplumlarda yer ald›¤›n› düflündü¤ü dörts›n›fa iflaret etmifltir: ‹flçi s›n›f›, küçük burjuvazi, mülk sahibi olmayan entellektüel-ler ve mülk sahibi s›n›f. Weber, iflçi s›n›f›n› de¤iflen derecelerde beceriye sahipolan s›n›f olarak tan›mlam›flt›r. Bireylerin küçük ölçekte mülkiyet kullan›m›na sa-hip oldu¤u küçük burjuvazi ise orta s›n›f› oluflturmaktad›r. Mülk sahibi olmayanentelektüeller içinde memurlar, profesyoneller ve ‘hizmet veren’ entellektüellerbulunmaktad›r. Mülk sahibi s›n›f ise mülkiyet ve e¤itim sayesinde avantaj kazan-m›fl olan s›n›f olarak tan›mlanm›flt›r (Scott, 1996: 28-30).

S›n›flar ekonomik düzen içinde yer al›r; “statü gruplar›” ise “onur” da¤›l›m›n›nyer ald›¤› toplumsal alandad›r. S›n›flar ve statü gruplar› hem birbirlerini hem dehukuk düzenini etkiler ve hukuk düzeni taraf›ndan etkilenir. Statüye göre tabaka-laflma ‘onur’a ve statü gruplar›na özgü yaflam tarzlar›na göre belirlenir. Weber’egöre ekonomik güç kendi bafl›na sahiplerine belli bir “yaflam tarz›n›n” sa¤lad›¤›onuru sa¤layamaz. Statüden kaynaklanan onur, farkl› tabakalar aras›nda eflitse,mülkiyet ya da ekonomik varl›k sadece ek güç verebilir. Onur anlay›fl› bir statügrubunun üyelerine genel bir tabu koyarak eflitler aras›nda yap›labilecek pazarl›¤›engellemeye çal›fl›r. Bu yüzden en etkili statü gruplar› ekonomik kazanç sa¤lamakiçin yap›lan her türlü hareketi yüz k›zart›c› saym›flt›r (Gerth & Mills, 1998: 286).

Weber’e göre s›n›f tabakalaflmas› üretim ve mülkiyet iliflkilerine, statü tabaka-laflmas› ise özel yaflam tarzlar›n›n temsil etti¤i tüketim biçimlerine göre belirlenir.Meslek grubu da bir statü grubudur. Çünkü herhangi bir meslek grubu sosyal onuriddialar›n› ancak belirli bir yaflam tarz›na dayand›rabilir. Weber flöyle düflünmek-tedir: Bir toplumda “mülkiyetin ve mal da¤›l›m›n›n temelleri görece istikrarl› oldu-¤u sürece statüye dayal› tabakalaflma ye¤lenir ” (Gerth & Mills, 1998: 286). Bunakarfl›l›k her ekonomik dönüflüm ve teknolojik geliflme statü tabakalaflmas›n› tehditeder ve s›n›f tabakalaflmas›n› ön plana ç›kar›r. ‹ngiltere’deki Endüstri Devrimi s›ra-s›nda ekonomik ve teknolojik dönüflümler s›n›f tabakalaflmas›n› etkilemifltir. Eko-nomik dönüflüme dayanan s›n›f tabakalaflmas›n›n önemi azal›nca statü yap›lar› ye-niden geliflir ve toplumsal onurun önemi yeniden artar. Statü tabakalaflmas› bellibir statü grubunun maddi ve manevi f›rsatlar› tekeline almaya çal›flmas›yla olur.Örne¤in; giyimde belli k›yafetlerin seçilmesi, belli yemekler yenmesi, belli çalg›la-r›n çal›nabilmesi, belli okullarda okunmas› ve ailelerin belli gelin ve damat aday-lar›n› seçmesi gibi. Bu tekele iliflkin önemli bir örnek, ‹ngiltere’de kraliyet ailesininmedyaya da konu olan evlilik hikâyesidir. ‹ngiliz halk›n›n gözdesi olan merhumeprenses Diana, farkl› bir aile yap›s›ndan geldi¤i için ana kraliçe taraf›ndan yeterlionur sahibi olarak görülmemifl ve hiçbir zaman benimsenememifltir. Toplumu-muzda statü pekifltirebilmek için görkemli dü¤ünler düzenlemek ve bu dü¤ünlereüst tabakadan onur konuklar› davet etmek yayg›n bir uygulamad›r.

8 Sosyolo j i - I I

Yaflam tarz›: Simmel’e görekent yaflam› ile k›rsal yaflamaras›nda oldu¤u gibi farkl›yaflama biçimlerinin simgesiolarak kullan›labilmektedir.En yayg›n kullan›ma göre isetüketim toplumunda ortayaç›km›fl olan farkl› tüketimde¤erleri ve tarzlar›fleklinde, ileri kapitalisttoplumlar›n ayr›flmas›n›derinlefltiren alternatifyaflama biçimlerine iflareteder. Bu ayr›m kimi zamantoplumsal tabakalaflmadasosyo-ekonomik alandabiçimlenen s›n›f›n yerinial›yor gibi gözükebilmektedir(Marshall, 1999:815-816).

Statü gruplar› giderek kendi içlerine kapand›klar› için istihdam f›rsatlar› konu-sunda da ayr›cal›¤a sahip olur ve bu f›rsatlar statü grubunun üyelerine ayr›lm›flözel makamlar hâline gelir. Birey belli bir statü grubunun yaflam tarz›na uyum gös-termeye bafllad›¤› zaman statüsü yükselmeye bafllar. Örne¤in, belli bir semtte otu-ranlar ‘sosyete’ den kabul edilir. ‹stanbul’daki Niflantafl›-Teflvikiye sosyetesi bu du-ruma bir örnektir. Sosyeteye girmek deyimi, o tabakadan insanlar›n ziyaretlerinegitmek, davetlerine ça¤r›lmak, sayg›de¤er ailelerle sosyal iliflkilere girebilmek, ev-lilik yapabilmek, sayg›de¤er iflletmelerde ifl bulabilmek flans›n› artt›rmak demektir.Sosyal düzenin ayr›cal›kl› bir tabakas›nda sa¤lam bir yer kazand›ktan sonra yasalayr›cal›¤a giden yolda ilerlemek de mümkündür. Mülkiyet uzun vadede ‘statü onu-ru’ getirse de mülk sahipleriyle mülksüzler ayn› statü grubuna mensup olabilir. Budurum kültürden kültüre göre de farkl›laflabilir. Örne¤in, Amerika’da ayn› flirketteyer alan patronlardan akflam kulüpte bilardo oynarken memuruna eflit davranma-s› beklenir. Buna karfl›l›k, Alman patronlar memurlar›na kendilerinin daha üstünolduklar›n› belirten “alicenapl›k” tavr› tak›n›r (Gerth & Mills, 1998:278).

Türk toplumunda da sosyal iliflkiler Osmanl›’dan beri gelene¤e dayanan bellibir hiyerarfli içinde gerçekleflmifltir. Mardin’e (1997:16) göre Osmanl› toplulu¤undastatü önemli bir rol oynam›flt›r. Sultan devlet mekanizmas›n›n zirvesidir, memurlar-la iliflkisi ataerkil “patrimonyal ”dir; otoritesi hanedan ailesinin kulland›¤› kiflisel vebürokratik güce dayan›r. Sultan için Osmanl› ülkesi, üzerinde ilahî yetki ile hükümsürdü¤ü bir aile kurumu gibidir. Sultan’›n meflruiyeti kiflili¤inden de¤il, hanedan›nsembolik gücünden kaynaklan›r. Sultanlar flah›s olarak savunmas›zlard›r ve Os-manl› tarihî boyunca yönetimden memnun olmayan tabakalar taraf›ndan tahttanindirilebilmifllerdir.

Weber ekonomik güçle ortaya ç›kan s›n›f ve sosyal prestij göstergesi olan sta-tünün yan› s›ra “parti” kavram›n› da tabakalaflman›n farkl› bir boyutu olarak önesürmüfltür. Parti, güç kullan›m›n›n sadece siyasi boyutuyla ilgilidir ve Weber’in en


Resim 1.2

Statü ve üslupfarklar›

Kaynak:http://4.bp.blogspot.com/.T8D4AAtQI-I/TCZ1RojNB41,(7.6.2012)

az gelifltirdi¤i kavramd›r. Dar anlamda siyasi partilerin d›fl›nda siyasal gücü mobi-lize edebilen her türlü gruplaflmaya verilen add›r. Weber, bu kavram› Marx’›n ku-ram›ndaki siyasal gücün do¤rudan ekonomik güce ba¤l› olmas› tezine karfl› gelifl-tirmifltir. Bir toplumda ekonomik olarak görece daha az güçlü olan s›n›f, sendika-larda ya da iflçi partilerinde örgütlenerek ve siyasal hareketlere kat›larak güç eldeedebilir. Örne¤in, iflçi s›n›f› kökenli baz› bireyler muhafazakâr partiye kat›larak güçkazanabilir. Weber’e göre herhangi bir zamanda, herhangi bir toplumda s›n›f, sta-tü ve parti iliflkileri kesiflebilir.

Marx’›n s›n›fa dayal› tabakalaflma sistemi ile Weber’in statüye dayal› tabakalaflma sistemiaras›ndaki farklar nelerdir? Karfl›laflt›r›n›z.

Durkheim, Parsons, Davis ve Moore: FonksiyonalistKuramlarFonksiyonalist yaklafl›ma göre ekonomik eflitsizlikler en kalifiye insanlar›n en iyiifllere sahip olmalar›na hizmet eder. Bu yaklafl›ma göre ücretler, bireylerin becerikazanmak için yapt›klar› yat›r›m›n ve yetene¤in karfl›l›¤›d›r. Bir toplumda hangi ifl-lerin sosyal aç›dan daha de¤erli oldu¤una dair gelifltirilen ortak ak›l eflitsizliklerinmeflru kabul edilmesine yol açar (Davis & Moore, aktaran Grusky, 2001: 56). Do-lay›s›yla s›n›f sistemi fonksiyoneldir: Toplumlar›n en verimli flekilde ifllemesini veçeliflkiler ç›kmamas›n› sa¤lar.

Fonksiyonalist kuram›n öncülerinden say›lan Parsons’a (1954: 388) göre birtoplumda tabakalaflma o toplumun ortak de¤erlerine ba¤l› olarak ortaya ç›kar. Sos-yal sistemlerin normatif yönlerine yap›lan vurgu, statü kavram›n› derecelenme ileiliflkilendirerek ön plana ç›karmaktad›r. Bu ba¤lamda s›n›f kavram› tabaka kavra-m› ile efl anlamda kullan›lmakta ve ba¤›ms›z ekonomik bir analiz yap›lmas›n›mümkün k›lmamaktad›r.

Sosyal s›n›flar daha ziyade meslek ile temsil edilir. Parsons (1954: 431- 432),modern endüstri toplumunda mesle¤in ve mesleki prestijin merkezî bir yer kazan-mas›yla, mülkiyet ve sahiplik iliflkilerinin öneminde bir azalma oldu¤unu ve gide-rek daha “aç›k” ve hatta “s›n›fs›z” bir topluma do¤ru gidildi¤ini öne sürmüfltür.Parsons’a (1954) göre art›k giriflimci ailelerden oluflan kapal› bir yönetici s›n›f sözkonusu de¤ildir. Tabakalaflma sisteminin en tepesinde giriflimci, iflletmeci ve pro-fesyonel meslekler oldukça genifl ve karmafl›k bir biçimde yer almaktad›r. Ayn› za-manda el eme¤i ile geçinen iflçi s›n›f› aileleri giderek azalmakta ve “burjuvalaflma”olarak da adland›r›lan orta s›n›f tutum ve de¤erlerini edinmektedir. Parsons’a(1954:423) göre mesleki statülerin de¤erlendirilmesinde toplumsal cinsiyet farkl›-l›klar› önemli rol oynar. Çünkü, farkl› toplumsal cinsiyetlere sahip olan bireylertoplumda genel olarak ailelerin-hanelerin üyeleri olarak yer almaktad›r. Erkek ak-tivitelerinin egemen oldu¤u mesleki ayr›flmada kad›nlar›n pozisyonu ailenin/hane-nin bulundu¤u ev bak›m›na ait alanda s›n›rl› oldu¤u için mesleki statü derecelen-dirmesinde kad›nlar›n statüsü görece geri planda kalm›flt›r. Toplumsal cinsiyet ay-r›flmas›na ba¤l› olan bu durum, kad›nlar›n ve erkeklerin mesleki edinimleri aç›s›n-dan birbirleriyle rekabet etmelerini ve aile/hane bütünlü¤ünün ekonomik operas-yonlar yüzünden sars›lmas›n› engellemektedir.

Mesleki prestij araflt›rmalar›n› elefltirel bir bak›flla gözden geçiren Parkin(1971:44), bir toplumda farkl› mesleklere verilen de¤erin asl›nda egemen s›n›f po-zisyonundaki bireylerin bak›fl aç›s›na ba¤l› oldu¤unu ve bu s›n›f üyelerinin de ken-di pozisyonlar›na iliflkin nitelikleri daha ‘flerefli’ sayd›¤›n› göstermifltir.

10 Sosyolo j i - I I

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Burjuvalaflma: Marksistkökenli olan burjuvalaflmakavram› orta s›n›f giyimal›flkanl›klar› ve boflzamanlar› de¤erlendirmebiçimleri gibi burjuvaözlemlerin ve yaflam tarz›n›niflçiler aras›ndayayg›nlaflmas›na verilenadd›r. Burjuvalaflmasürecinin iflçileri mahallemerkezli kollektivist insanlarolmaktan ç›kar›p ailesinidüflünen ev merkezliinsanlar durumunagetirdi¤ine iflaret edilmifltir.Ayn› süreç iflçilerin oykullanma davran›fllar›na dayans›m›flt›r. Daha genelanlamda ise bir toplumdakiistihdam yap›s›ndaimalattan hizmet sektörüne,vas›fs›z ifllerden vas›fl›ifllere geçiflin yaratt›¤›yukar› sosyal hareketlili¤i veiflçi s›n›f›n›n küçülmesiniiçermektedir. Bu tez 1960’l›ve 1970’li y›llarda Britanyave Amerika’da yap›lanaraflt›rmalara dayan›larakelefltirilmiflse de1980’lerden itibaren iflçis›n›f›n›n sa¤c› hükûmetlerinpolitikalar›na verdi¤i destekve tüketime odaklananburjuva yaflam tarz›burjuvalaflma tezini yenidengündeme getirmifltir(Marshall, 1999:83-84).

Fonksiyonalist kuramlar göçmen gruplar›n birlikte oluflturdu¤u yeni bir devletolan Amerika’n›n “kaynaflan pota” (melting pot) imaj›na sahip olmas›na yol açm›flve bu imaj› destekleyici yaklafl›mlar bu k›tada ön plana ç›km›flt›r. Buna karfl›l›kfonksiyonalist kuram, aristokrasinin ve feodalitenin yerini alan ticaret/endüstriburjuvazisinin güçlendi¤i ‹ngiltere’de s›n›f çat›flmalar›n› yok sayd›¤› için elefltiril-mifltir. Normatif fonksiyonalizmin kökleri Durkheim (Morrison, 2010) sosyolojisin-de yatmaktad›r. Durkheim’a göre sosyal yaflam› oluflturan ortak normlar ve düflün-celer, baflka deyiflle “kollektif temsiller”, bir toplumun “kollektif bilincini” olufltu-rur. Her toplum ortak de¤erler etraf›nda örgütlenir; bu de¤erleri içsellefltiren birey-ler toplumun normlar›na uyum sa¤lar. De¤erlerin yeterince içsellefltirilemedi¤i du-rumlarda toplum yapt›r›m uygulayarak bireyleri uyum sa¤lamaya zorlar. Bir top-lumda normlar, uyulmas› zorunlu gibi kabul edildi¤i takdirde ve koflulda kurum-sallafl›r. Sosyal kurumlar sosyal tabakalaflma aç›s›ndan merkezî önem tafl›maktad›r.Çünkü, bir toplumda de¤er verilen sosyal pozisyonlar›, baflka deyiflle statüleri be-lirleyen davran›fllar sosyal kurumlar taraf›ndan tan›mlanmaktad›r. Sosyal pozisyon-lar›n oluflumunda, bu pozisyonlara atfedilen hak ve sorumluluk beklentileri rol oy-namaktad›r. Örne¤in, bir ‘koca’n›n erkek olmas› beklenir ayr›ca baba olmas› damümkündür. Bireylerin iflgal ettikleri pozisyonlar kurumsallaflmakta ve onlar›nkimliklerini oluflturmaktad›r. Dolay›s›yla, statü aç›s›ndan tabakalaflma, herhangi birtoplumda oluflmufl ortak de¤erler ›fl›¤›nda bireylerin birbirleri hakk›nda yapt›¤› öz-nel de¤erlendirmelere dayanmaktad›r. Bir toplumdaki bireylerin göreceli prestijlipozisyonlar› kal›c› hâle gelirse sosyal statüye dayanan tabakalaflma sistemi sosyaldüzenin belkemi¤ini oluflturur. Prestij ya da baflka deyiflle, “sosyal fleref ” bir bire-yin sosyal tabakalaflmadaki yerini belirler ve ayn› zamanda bu bireye maddi aç›-dan avantaj sa¤lar. Örne¤in, para ile özel e¤itim almak ve özel e¤itim yoluyla top-lumda iyi ücretli sosyal pozisyonlara gelebilmek mümkün olur. Tüketim kal›plar›yaflam tarzlar›n› tan›mlar; kendi yaflam tarzlar›n›n prestijli oldu¤unu düflünen bi-reyler sembolik olarak da olsa farkl›l›klar›n› abart›r. Bu flekilde farkl› yaflam tarzla-r›n›n oluflmas› tabakalaflma sisteminin de bafllang›c›n› oluflturur. Tabakalaflma sis-temi miras, sosyal hareketlilik ve d›fllama gibi yaflam tarzlar›n›n s›n›rlar›n› çizen de-mografik süreçler sonucunda kal›c› hâle gelir. Asl›nda, Parsons (1953:431) modernBat› toplumlar›nda bir tek egemen tabakan›n olmad›¤›n› belirtmiflse de sistematikolarak bu farkl›laflman›n nas›l oluflabilece¤ini araflt›rmam›flt›r.

Durkheim ve Parsons taraf›ndan gelifltirilmifl olan tabakalaflma kuramlar›, her-hangi bir toplumda egemen de¤erlere dayanan tek bir tabakalaflma sisteminin ola-mayaca¤› yönünde bir itirazla karfl›laflm›flt›r. Bu itiraz›n dayana¤› özellikle moderntoplumlarda yer alabilen ve “alt kültürler ” olarak da tan›mlanabilen ikincil de¤er-lerdir. Egemen tabakalaflma sistemi de alternatif, belki de rakip statü derecelendir-mesi neticesinde farkl›laflabilir. Bu durumda bireyler kendi içinde tutarl› olmayanstatü profilleri sergileyebilir. Örne¤in, bir bireyin yüksek ekonomik statüye, düflükpolitik statüye ve orta derecede bir e¤itim statüsüne sahip olmas› mümkündür.

Fonksiyonalist kuramlara göre toplumsal tabakalaflma nas›l gerçekleflmektedir? Örnek ve-rerek aç›klay›n›z.

Mosca ve Mills: Elit Kuramlar›Elit kuramlar› Marx’›n s›n›f kuram›ndaki burjuvazi proleter karfl›tl›¤› yerine, elitlerile y›¤›nlar aras›ndaki kutuplaflmaya vurgu yapar. Bu kuramda elitlerin dönüflüm-lü olarak iktidar› ele geçirmesi söz konusudur. Klasik elit kuramc›lar›ndan kabul


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N N

2

edilen Mills’in (1956:277) deyifliyle Marx, ekonomik aç›dan güçlü olan s›n›f›n poli-tik aç›dan da yönetimi ele geçirece¤ini söyleyerek kestirmeci yoldan bir aç›klamayapm›flt›r. Elit kuramc›lar›na göre s›n›f›n kompozisyonunu politik mücadelelerinsonucu yans›t›r. Bu kompozisyon ise do¤rudan do¤ruya ekonomik sermayeyi yan-s›tmayabilir. Gouldner’in (1979: 93) aktard›¤›na göre klasik bir elit kuramc›s› say›-lan Mosca, tarihteki bütün s›n›f mücadelelerinin yeni bir elit grubun iktidara gel-mesiyle sonuçland›¤›n›, buna karfl›l›k en alttaki s›n›f›n hiç de¤iflmedi¤ini göster-mifltir. Mosca taraf›ndan elitler, toplumun ifllemesi için çok önemli fonksiyonlar›yerine getiren “siyasi s›n›f ” hatta “siyasi soy ” olarak kavramsallaflt›r›lm›flt›r. Bu ba¤-lamda “yönetici s›n›f ” âdeta siyaset yapan bir meslek grubu olarak düflünülebilir.Siyasi s›n›f kavram› seçimle hükûmete girmifl aileler kümesine ya da bu kiflileriniçinden ç›kt›¤› e¤itim kurumlar› ve meslek gruplar›na referansla ortaya at›lm›flt›r.Örne¤in, ‹ngiltere’de Oxford ve Cambridge Üniversiteleri ve Fransa’da baz› kalbu-rüstü liseler siyasi elitleri yetifltiren kurumlar olagelmifltir. Buna karfl›l›k Alman-ya’da, ‹ngiltere’dekine benzer bir durum olmam›flt›r. Amerika’da baz› eyaletlerdedevlet üniversiteleri devlet çap›nda siyasetçi yetifltirmifltir. Wisconsin ve Minneso-ta Üniversiteleri bu duruma örnek gösterilebilir. Türkiye’de ise Osmanl›’n›n sondönemlerinden itibaren süregelen bir Mülkiyelilik gelene¤i vard›r. Bu gelene¤inyan› s›ra, özellikle Demokrat Parti iktidar›ndan itibaren, baz› siyasetçilerin köken-lerine at›fla, mühendislik mesle¤i ve ‹stanbul Teknik Üniversitesi siyasetçi yetiflti-ren önemli bir kurum olarak düflünülmüfltür.

Mosca (aktaran Grusky, 2001: 198-201), tarihin her döneminde yönetici az›nl›-¤› oluflturan bireylerin içinde bulunduklar› toplumda itibar gören ve onlar› yöne-tilen kitleden ay›ran baz› özellikleri nedeniyle etkili olduklar›n› öne sürmüfltür. Ör-ne¤in, örgütlenmesinin ilk aflamalar›nda olan toplumlarda askerî beceri ve cesaretyönetici ya da siyasi s›n›fa dahil olman›n flart›d›r. En cesur kifli lider olur. Avc› top-lay›c› topluluklardan tar›m toplumlar›na geçiflle birlikte nüfus artar; tar›m üretimiy-le u¤raflan s›n›f askerî s›n›f›n yönetimine girer. Tüketimin örgütlendi¤i flehirler or-taya ç›k›nca zengin olmak cesur olman›n yerini al›r; yöneticiler zenginlerden olufl-maya bafllar. Dinî inançlar›n çok güçlü oldu¤u toplumlarda ise dinsel otoritesinedayanan aristokrasi yönetici s›n›f olabilmifltir. Bu duruma örnek olarak belirli dö-nemlerde M›s›r, Hindistan, eski Roma ve birkaç on y›l öncesine kadar Japonyagösterilebilir.

Shils (aktaran Grusky, 2001: 216-232) Mosca’n›n elitlerin olmad›¤› hiçbir top-lum olamayaca¤› ve eflitsizliklerin kaç›n›lmazl›¤› inanc›nda oldu¤unu belirtir. Mos-ca’n›n gelifltirdi¤i siyasi s›n›f kavram›n›n, siyasetçilerin geldi¤i aileler, okullar vemesleklerin de ötesinde, bu kiflilerin kimli¤inin belirlenmesinde siyaset yapmaprati¤inin hak ve zorunluluk gibi alg›lanmas›na dayand›¤›n›n alt›n› çizer. Bu du-rum, ayn› zamanda gelece¤e yönelik bir öngörü ve siyaset yapma becerisinden ge-len özgüveni de içermektedir. Bu gelenek siyasi elitin içinden ç›kan her kufla¤a ik-tidarda kalmas›n› sa¤layacak birikim fleklinde devredilmektedir. Shils’e göre siyasis›n›f kavram›na en fazla yaklaflan elit s›n›f› tarihsel olarak Sovyetler Birli¤i’nde ko-münist partinin en üst kademelerinden yetiflmifl Rus kökenli kiflilerden oluflmufltur.Bu elitlerin seçiminde parti kariyeri ve patronaj iliflkileri söz konusu olmufltur. OrtaÇa¤’a dönecek olursak Roma Katolik ülkelerinde ve daha az derecede Protestanülkelerinde kilise ve dinî düzen siyasi s›n›f› oluflturmufltur. Dinsel örgütlenmeyekarfl› hareketler ve papal›k kurumunun geçirdi¤i dönüflüm bu ülkelerde siyasi eli-tin dinsel etkilerden s›yr›lmas›yla sonuçlanm›flt›r. Shils, ça¤dafl bat› toplumlar›nda,modern liberal gelene¤in bireysel baflar› ve yukar› sosyal hareketlili¤e yapt›¤› vur-


guyla Mosca’n›n ifade etti¤i gibi kapal› bir döngüden oluflan ‘siyasi s›n›f’ oluflumu-nu engelledi¤ini belirtmektedir.

Mills (1956) klasik say›lan “Muktedir Elitler” (The Power Elite) adl› eserindeAmerikan toplumunda ulusal gücün askerî, ekonomik ve politik alanlarda toplan-d›¤›n› ve bu üç alan›n birbirlerinden ba¤›ms›z hareket etmedi¤ini öne sürer. Yük-sek düzeydeki siyasetçiler, hükûmetlerin bafl›nda bulunan yetkililer ve generallerkurumsal gücü kullanan elitlerdir. Mills gücün kiflilerde de¤il, kurumlarda yo¤un-laflt›¤›n› ifade eder. Elit kesim yüksek sosyal s›n›flar›n da iç halkas›n› oluflturur.Üyeleri ifl hayat› d›fl›nda sosyal iliflkilere de girer; kararlar al›rken birbirlerinin gö-rüfllerine önem verir ve birbirlerini korur. Elit kesim kendilerinin do¤al olarak elitoldu¤una inan›r. Asl›nda inand›klar›, kendilerinin üstün ahlaka ve baflka üstün ni-teliklere sahip olduklar›na dair (ister grubun içinden isterse d›fl›ndan olsun) birideolojidir. Amerikan toplumu Avrupa’daki gibi feodal bir dönem geçirmedi¤i için,Avrupa’dakinin aksine Amerika’da ulusal burjuvazinin karfl›s›na aristokrasi s›n›f›dikilmemifltir. Dolay›s›yla, Amerika’da burjuvazi sadece zenginli¤i de¤il, prestij vegücü de tekeline geçirebilmifltir.

Bourdieu: S›n›f›n Yeniden ÜretimiBourdieu’ya göre sosyal s›n›flar “habitus ” ile ortaya ç›kar. Habitus yaflam pratikle-rini ve bu pratiklerin alg›lanmas›n› örgütleyen bir dizi düflünce, davran›fl ve be¤e-ni kal›plar› için kullan›lan bir kavramd›r. Habitus sosyalleflme ile ortaya ç›kar ve ki-flilere neleri yap›p neleri yapamayacaklar›na dair bafltan s›n›rlar koyar (Swartz,1997:110). Yaflam tarzlar› habitusun ürünleridir. Sosyal yaflam›n farkl› alg›lan›fllar›farkl› sosyal s›n›flardan kaynaklan›r (Swartz, 1997:103-105). Habitus sayesinde güçiliflkilerine ba¤l› olan “ekonomik sermayenin” da¤›l›m› “simgesel sermayenin” mefl-ru sermaye biçimi gibi gözükmesine yol açar. Üslup, yani objelerin ya da pratikle-rin kendimize mal edilmesi e¤ilimi ve kapasitesi yaflam tarz›m›z› ortaya ç›karan birformüldür: Konuflma tarz›ndan, beden diline, kullan›lan mobilyaya ve giyim tarz›-na kadar farkl› simgesel alanlar›n birbirleriyle iliflkilendirilen bir mant›¤› vard›r (Bo-urdieu, 1984: 28).

Bourdieu (1984), “Distinction” (Seçkinlik) adl› çal›flmas›nda sosyal üstünlü¤ünfarkl› biçimlerini incelemifltir. Sosyal üstünlük yoluyla baflkalar›n› etkilemenin yo-lu salt ekonomik zenginlikten de¤il, ayn› zamanda tüketim biçimlerinden ve özel-likle üsluptan geçmektedir. Ona göre egemen s›n›flar iflçi s›n›f›na göre sosyal üs-tünlüklerini üslup yoluyla da gösterirken lüks tüketim ile zorunluluk üslubu ara-s›nda karfl›tl›k iliflkisi kurmaktad›r. Fransa’daki yemek al›flkanl›klar›n› inceleyenBourdieu profesyoneller ile üst s›n›f yöneticiler aras›nda daha hafif (düflük kalori-li), daha rafine ve daha ince lezzetli yemek üslubuna karfl›l›k, el eme¤iyle çal›flaniflçiler aras›nda daha a¤›r (yüksek kalorili), daha ya¤l› ve daha basit yemek üslu-bunun öne ç›kt›¤›n› göstermifltir. Bourdieu (1984:186) farkl› s›n›flar aras›ndaki fark-l› yiyecek üsluplar›n›, yiyece¤in beden üzerindeki etkisine ba¤lam›flt›r. Örne¤in, ifl-çi s›n›f› özellikle erkek bedeninin biçiminden ziyade gücü ile ilgili oldu¤u içinucuz ve besleyici ürünlere yönelmektedir. Buna karfl›l›k profesyoneller daha lez-zetli, daha hafif ve sa¤l›¤› koruyucu yiyecekler tüketmeyi tercih etmektedir.

Genel anlamda yaflam tarz› olarak tan›mlayabilece¤imiz kültür farkl›l›klar› aç›-s›ndan incelendi¤inde de iflçi s›n›f› ile burjuvazi aras›nda farklar vard›r. ‹flçi s›n›f›flimdiki zamanda yaflar ve günlük hayat›n› o gün içinde sosyalleflerek kurar. Çün-kü ileriye dönük beklenti yaratacak maddi güce sahip de¤ildir. Daha ziyade iflçi s›-n›f›na mensup erkeklerin devam etti¤i kahvehaneler buna güzel bir örnektir. Eko-


nomik aç›dan daha güçlü olan burjuva s›n›f› ise emekli olduktan sonra hayattanalabilece¤i tatmin ad›na, flimdiki zamandaki sosyalli¤ini feda edebilir. Çünkü gele-cek beklentisi, hayalleri vard›r. Kiflilerin kendilerini d›fla dönük sunumlar›ndakifarkl›l›klar da s›n›fsal konumlar›na göre farkl›lafl›r. Maddi ya da simgesel olarak ç›-karlar› söz konusuysa kifliler, kendi görünümlerine ay›rd›klar› zamana ve bak›madaha fazla yat›r›m yapmaktad›r. Örne¤in, profesyonel olarak çal›flan kifliler, ifl gü-cü pazar›nda mesleki aç›dan yer alabilmeleri ve yükselebilmeleri için d›fl görünüfl-lerine iflçi s›n›f› çal›flanlar›ndan daha fazla önem vermek zorundad›r (1984: 253).

Bourdieu’ye göre simgesel sermaye toplumsal tabakalaflmada nas›l bir rol oynamaktad›r?Örnekler vererek aç›klay›n›z.

TOPLUMSAL TABAKALAfiMADA YEN‹ YAKLAfiIMLARKlasik toplumsal tabakalaflma çal›flmalar›nda Marksist literatüre dayanan s›n›f veWeberyen literatüre dayanan statü kavramlar› toplumlardaki eflitsizlikleri anlamakiçin önemliydi. Toplumlarda denge ve harmoniden yana olan Durkheim dahi ka-l›t›mdan gelen temel ayr›cal›klar› ortadan kald›rmadan ideal bir düzen olarak ta-n›mlad›¤› meritokrasiye ulaflamayaca¤›m›z› öne sürmüfltü. II. Dünya Savafl›’ndansonra Bat›’da artan refah ve teknolojik geliflme ekonomik alandan kaynaklanan s›-n›f farkl›l›klar›n› gözden düflürmüfl; toplumlarda s›n›f ve statüye dayanan hiyerar-flilerin yerine çok daha çeflitli farkl›l›klar oldu¤u düflünülmeye bafllanm›flt›r.

Postmodern Kuramlar ve Endüstri Sonras› Toplum Kuram›Postmodern kuramlar›n iddias› fludur: Genel olarak yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›n-da özellikle Bat› toplumlar›nda, moderniteyi meydana getirmifl olan eski kurumsal-laflmalar ve yap›lar›n içerdi¤i sosyal iliflkiler çökmekte ve daha karmafl›k, iç içegeçmifl sosyal gruplar ortaya ç›kmaktad›r. Örne¤in; Bauman (1992: 35) bu durumuflu sözlerle ifade etmektedir: “Postmodernite dünyan›n indirgenemez ve de¤iflmezbir flekilde, yatay ya da dikey hiçbir düzenin kalmad›¤›, birbirinden ba¤›ms›z veegemen ünitelere bölünmüfllü¤ünü gösterir.”

Lash ve Urry (1987: 313), kapitalizmin örgütsüzlü¤üne iflaret eder: “Örgütlen-mifl kapitalizme ait kat› ne varsa s›n›f, endüstri, flehirler, kollektiflik, ulus devlethatta dünyan›n kendisi erimekte ve buharlaflarak yok olmaktad›r.”

Sosyologlar aras›nda s›n›flar›n giderek çözüldü¤üne ve sosyal iliflkilerin ak›fl-kanlaflt›¤›na dair düflünceler, daha ziyade sosyal psikolojik bir kategori olan kim-lik kavram›n›n ön plana ç›kmas›na yol açm›flt›r. Postmodern kuramlara göre kim-lik kavram› da tutarl› bir ünite olmaktan çok, yaflant›lar›m›z› birbiriyle çeliflebilen,hatta çat›flabilen boyutlarda yaflayabildi¤imize iflaret etmektedir. Marksist yaklafl›m-larda yap› ve aktör aras›ndaki ba¤› kuran bilinç kavram›yd› ama bu kavram olduk-ça sorunluydu. Postmodern yaklafl›mlarda ise kimlik kavram› bireyleri politik aksi-yona götüren bir araç olarak düflünülmektedir.

Endüstri sonras› toplum kuram›, Bat› toplumlar›nda teknolojik de¤iflmenin mes-lek yap›s›n›n geliflmesine ve profesyonel beyaz yakal› ifllerin artmas›na yol açt›¤›-n› öne sürmüfltür. Bell (1973) mülk sahibi kapitalist s›n›f›n yerini, teknik bilgisiolan profesyonel elit bir s›n›fa b›rakaca¤›n› öne sürmüfltür. Bu toplumlarda nüfu-sun ço¤unlu¤unu orta s›n›f oluflturacakt›r. Endüstri sonras› geliflme kol gücü kulla-nan iflçilerin de daha iyi koflullarda çal›flmas›n› sa¤layacak; bu s›n›f›n yaflam stan-dartlar› yükselecek ve bofl zamanlar› artacakt›r. Endüstri toplumundaki üretiminbelkemi¤ini oluflturdu¤u varsay›lan “fordist”, seri bant üretimi sona erecek ve ye-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

rini “esnek üretim”e b›rakacakt›r. Gorz (1982), “Emek Kaybolma Yolunda bir De¤ermi ” ismini verdi¤i çal›flmas›nda yeni teknolojiler sayesinde nüfusun önemli bir k›s-m›n›n istihdam›na gerek kalmayaca¤›n›, iflsiz ya da yar› zamanl› çal›flan yeni birproleteryan›n ortaya ç›kaca¤›n› öne sürmüfltür. Buna karfl›l›k eski proleterler tamzamanl› çal›flan küçük bir grubu oluflturacakt›r. Bu geliflme, iflçi s›n›f›n› sermayeninkarfl›s›nda yer alan tarihî aktör konumundan uzaklaflt›racakt›r. Yeni proleterler ifleba¤l› bir kimlik gelifltiremeyecek; geri kalan ifllerin teknoloji yüzünden parçalarabölünmesi ifle dayal› kimlik gelifltirmeyi, baflka deyiflle, iflçi s›n›f› bilinci gelifltirme-yi zorlaflt›racakt›r.

Endüstri sonras› toplum ku-ramc›lar› aras›nda yer alan Esping-Andersen’e (1993) göre Bat› top-lumlar›nda kapitalist s›n›f›n artangücüne karfl›l›k iflçi s›n›f›n›n, özel-likle fabrika bazl› imalat üretimin-de çal›flan ve Marksist teoride pro-leter olarak adland›r›lan s›n›f›n ge-rek say›s› gerekse gücü azalmak-tad›r. Esping-Andersen (1993),hem Marksistler hem de Weber-yenleri s›n›f iliflkilerini do¤rudanpazar ya da üretim iliflkilerine ba¤-lad›klar› için elefltirir. S›n›f dina-miklerinin refah devleti, kitle e¤i-timi ve toplu pazarl›¤a kat›lan ku-rumlar gibi önemli baflka sosyalkurumlar taraf›ndan da belirlendi-¤ini öne sürer. Endüstri sonras›toplumda geleneksel toplumsalcinsiyete dayal› iflbölümü sona erer ve kad›nlar›n iflgücü pazar›na kat›l›m› kolayla-fl›r. Örne¤in, hizmet iflleri ço¤unlukla, sektörün alt kademelerinde y›¤›lma olsa dakad›nlar›n yer ald›¤› ifllerdir ve mesleki hiyerarflide önemli bir rol oynamaktad›r.

Gerek Gorz gerekse Esping-Andersen, s›n›f analizlerini iflsiz gruplar› da katarakgelifltirmifl; böylece ça¤dafl kapitalist toplumlardaki iflsizli¤in sosyal aç›dan önemi-ni ortaya ç›karm›flt›r. Neomarksistler (yeni Marksistler) ise endüstri sonras› toplumkuram›n› reddetmekte ve iflçi s›n›f›n›n ortadan kalkmad›¤›n› ama kompozisyon de-¤ifltirdi¤ini iddia etmektedir. Kapitalist geliflme dinami¤i kapitalist s›n›f ile iflçi s›n›-f›n›n sürekli dönüflüm içinde oldu¤una iflaret etmektedir. Bu ba¤lamda üst orta s›-n›flara ve kapitalist s›n›flara hizmet eden çocuk ve yafll› bak›c›lar›n›, temizlikçileri,her türlü ‘catering’ hizmetlerini, güzellik salonu çal›flanlar›n› ve orta s›n›f›n bofl za-manlar›n› geçirmelerinde yard›mc› olanlar› yeni hizmetliler olarak düflünmek müm-kündür.

Marksist proleterleflme tezi sürekli revizyona u¤ram›fl ve özellikle kamu sektö-rü çal›flanlar›na uyarlanm›flt›r. Proleterleflme tezinin önemli bir ismi Braverman(1974), yeni teknolojinin emek sürecinin parçalanmas›na yol açt›¤›n›; e-teknoloji-nin kullan›lmas›yla zihinsel eme¤in otomasyonu kullanan el eme¤ine dönüfltü¤ü-nü ileri sürmüfltür. Braverman proleterleflmeyi ve eme¤in parçalanmas›n› kapita-list üretim sisteminin içinde varolan bir e¤ilim olarak görmüfltür. Neoweberyenler(yeni Weberyenler), bu pozisyona itiraz ederken pek çok Marksist beyaz yakal›


Resim 1.3

Ekonomikdönüflüm

Kaynak:http://1.bp.blogspot.com/_wbdy3NOwsfA/TImcGUqEWql,(7.6.2012)

gruplar›n alt kesimlerini iflçi s›n›f›n›n bir parças› olarak kabul etmektedir. Beyazyakal›lar›n alt kesimleri sekreterler ve muhasebeciler gibi daha ziyade kad›n çal›-flanlardan ve gençlerden oluflmaktad›r. Bu örnek s›n›f analizinin toplumsal cinsi-yet ve yafl ayr›mlar› aç›s›ndan da düflünülmesi gerekti¤ini göstermektedir. KlasikMarksist analize göre s›n›f ayr›mlar›n› do¤rudan üretime ve ücretli eme¤e ba¤lad›-¤›m›zda toplumsal cinsiyet ayr›mc›l›¤›n› görmemiz mümkün olmamaktad›r. Kad›neme¤i üzerine çal›flan pek çok feminist araflt›rmac›, evde çal›flan kad›nlar›n “gö-rünmez eme¤ini” hangi s›n›f içerisinde düflünebiliriz sorusu ile bu duruma dikka-timizi çekmifltir.

TABAKALAfiMADA ETK‹LEfi‹M D‹NAM‹⁄‹N‹N BOYUTLARINI B‹RL‹KTE DÜfiÜNEB‹LMEK:TOPLUMSAL C‹NS‹YET, ETN‹S‹TE/IRK VE YAfiKapitalist ekonomik sistemin giderek küreselleflmesi ve feminist kuramlar›n klasiksosyoloji kuramlar›n› sorgulamaya bafllamas›, s›n›f ve statüye dayanan hiyerarflilerinyan› s›ra toplumsal cinsiyet, ›rk/etnisite yafl ve kimlik kategorileri üzerinden biçim-lenen sosyal ve ekonomik eflitsizliklerin daha fazla sorgulanmas›na yol açm›flt›r.

Toplumumuzda üretim, istihdam, servet, mülkiyet ve siyasetin denetimi gibikamusal alanlar erkeklerin tekelindedir. Kad›nlar kamusal alanda ço¤unlukla ko-calar› üzerinden tan›mlanmaktad›r. S›n›f ayr›mlar› daha çok erkeklik ayr›mlar› ola-rak temsil edilmektedir. Örne¤in, iflçi s›n›f›ndan erkekler kas gücü ile temsil edilir-ken orta s›n›f profesyonel meslek sahibi erkekler teknolojiye dayal› uzmanl›k bil-gi ve becerileri üzerinden temsil edilmektedir. Üst s›n›f iktidar elitleri aç›s›ndan s›-n›fsal konumu yitirmek ile erkeklik derecelendirmesinde afla¤› düflmek efl anlam-l›d›r. Örne¤in, iflas eden ya da mesle¤inde baflar›l› olamayan erkekler hem s›n›fsalanlamda baflar›s›z olduklar›n› hem de erkeklik kayb›na u¤ram›fl olduklar›n› düflü-nebilir. Sancar’›n (2009:45) da “Erkeklik: ‹mkâns›z ‹ktidar” adl› çal›flmas›nda belirt-ti¤i gibi “S›n›fsal ve cinsiyete dayal› iktidar konumlar›n›n toplumsal da¤›l›m›nabakt›¤›m›zda erkeklerin hemen her ba¤lamda, “s›n›f gücü” nü elinde tutanlar ol-du¤unu görürüz. Hem bireysel, hem de kollektif s›n›fsal aktörler olarak erkekler,toplumsal s›n›flara mensubiyet ile, erkeklik aras›ndaki iliflkide mülkiyet sahipli¤inielde tutarlar. Bunun sonucu olarak e¤itim ve meslek edinme stratejileri yoluylaoluflan s›n›fsal konumlar›n ve “s›n›f atlama” f›rsatlar›n›n öncelikli olarak yararla-n›c›s›d›rlar. Mülkiyetin sahiplenilmesinde aile isminin, yasalar taraf›ndan da des-teklenen “soy”un erkek üzerinden devam ettirilmesinin, erkekten erke¤e geçen mi-ras›n önemi ise zaten aç›kt›r.”

Toplum içindeki fonksiyonlar›n› bedensel/ruhsal engellerinden dolay› ‘normal’kabul edilen bireyler gibi yerine getiremeyen ve genel olarak ‘özürlü’ kabul edilenbireylerin yan› s›ra, farkl› cinsel tercihlerinden dolay› d›fllanan bireylerin de sosyaleflitsizlikler yaflamakta oldu¤u daha fazla kabul görmeye bafllam›flt›r. Bat› toplum-lar›nda toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas›yla bu tür eflitsizlikler daha fazla gö-rünürlük kazanm›flt›r. Ancak henüz toplumumuzda bu tür eflitsizlikler yeterincegörünürlük ve inceleme alan› kazanamam›flt›r.

Bradley (1996:72) ‹ngiliz toplumunda sosyal s›n›f kavram›n›n art›k bir gururmeselesi olmaktan ç›kt›¤›n›, tam tersine bir “stigma” (damgalanma) meselesi hâli-ne geldi¤ini öne sürmektedir. Bu duruma örnek olarak toplumdaki s›n›f alg›lar›n›n‹ngiltere’deki seçimlere etkisine iflaret etmekte ve damgalanmaya neden olan iflçis›n›f› aidiyetini olumlu bir alg›ya dönüfltürebilmek için politik aksiyon gereklili¤in-den bahsetmektedir. Çünkü, Bradley’e (1996) göre son yirmi y›ldaki kimlik politi-


kalar› savafllar›nda kaybeden taraf iflçi s›n›f› olmufltur. Türkiye’de de 1980’lerdenitibaren bir yüzy›l boyunca ilerici sosyal hareketlerin ve sosyal düflüncenin merke-zinde olan s›n›f analizi geri planda kalmaya bafllam›flt›r. “‹slâmi Kimlik ” referans›ile hareket eden bir muhafazakâr burjuvazi s›n›f› geliflmifltir. Tabakalaflman›n kim-lik boyutuna a¤›rl›k veren çal›flmalar ise dikkatleri s›n›f analizinden ziyade la-ik/muhafazakâr kimlikler ekseninde üretilen eflitsizliklere çekmeye çal›flm›flt›r (Gö-le, 2000:61-87). Öte yandan, toplumda baflar›l› olmay› ve sosyal hareketlili¤i baflatolarak bireysel çabaya ba¤layan neoliberal ideoloji de toplumlardaki eflitsizlikleris›n›f ekseninde görmemizi zorlaflt›rmaktad›r.

Toplumsal cinsiyet tarih boyunca üretim iliflkilerinin bir parças› olmufltur. Bü-tün toplumsal eflitsizliklerin kökeninde yatan nedenin kapitalizm oldu¤unu önesüren Marksist görüfl “kad›nlar›n kurtuluflu s›n›f mücadelesine ba¤l›d›r ” önerme-sini ileri sürmüfltür. Bu görüfle göre, kad›n iflçiler düflük ücret ald›klar› için iflçi s›-n›f› kad›n ve erkekler olarak bölünmekte ve aile korunmaktad›r ki bu yolla iflve-renler kâr etmektedir. Ne var ki s›n›f mücadelesinin önceli¤ine itiraz eden feminist-ler kad›nlar›n ezilmesinin kapitalizmden çok önce bafllad›¤›n› öne sürmüfller; ka-d›nlara bütün s›n›flarda hükmedildi¤ini, kad›nlar›n ezilmesinin kapitalist rejim uy-gulamayan Çin ve eski Sovyetler Birli¤inde de yafland›¤›n› göstermifllerdir. Bu elefl-tiriden hareket eden feminist teorisyenler “toplumsal yeniden üretim ” kuram›n›gelifltirmifllerdir. Bu kurama göre aile, e¤itim, kültür gibi kurumlar da toplumsalcinsiyet ekseninde toplumsallaflt›rma yoluyla kapitalizmin ihtiyaçlar›na hizmet et-mektedir. Öte yandan, baz› aç›lardan kapitalizmin mevcut ataerkil göreneklerinbaz›lar›n› y›kmas› ve kad›na daha fazla kiflisel özgürlük tan›mas› olgusu toplumsalcinsiyet iliflkileri ile s›n›f iliflkilerinin iki farkl› sistem oldu¤u görüflüne yol açm›flt›r.“‹kili sistem teorisi” ad›n› alan bu yeni yaklafl›m da bu kez karfl›l›kl› etkileflimin na-s›l anlafl›laca¤›na dair bir aç›kl›k getiremedi¤i için zay›f kalm›flt›r (Hartmann, 1981).Feminist kuramc›lar aç›s›ndan s›n›fa dayal› eflitsizlikler ile toplumsal cinsiyete ba¤-l› eflitsizlikleri bir arada ele almak kolay olmamaktad›r. Çünkü s›n›fa dayal› eflitsiz-likler daha ziyade ekonomik alandan kaynaklan›rken toplumsal cinsiyet eflitsizlik-leri ekonomi, siyaset, din, fliddet, cinsellik gibi çok çeflitli alanlardan beslenmekte-dir (Walby, 1990). Toplumsal cinsiyet iliflkileri bir toplumda ekonomi, politika, e¤i-tim, aile, kültür, din gibi her tür kurumun yan› s›ra gündelik hayatta da iflyeri ilifl-kilerinden otobüs kuyru¤una kadar, her alanda bulunmaktad›r. Connel (1998:165-166) “Belirli bir kurumdaki toplumsal cinsiyet iliflkilerinin etkileflim durumu, o ku-rumun “toplumsal cinsiyet rejimidir” demektedir. Örne¤in, aileyi ele al›rsak üre-tim iliflkilerinin aile içi etkileflim ile ba¤lant›s›n›n farkl› s›n›f ortamlar›nda farkl›lafla-ca¤›n› görebiliriz. Bu ba¤lant› iflçi ailelerinde daha ziyade erke¤in ücreti etraf›ndakurulurken orta s›n›ftan ailelerde erke¤in mesle¤i etraf›nda kurulmaktad›r. Baflkabir örnek ise göç ile aile kurumunun ba¤lam› de¤iflti¤inde ailenin toplumsal cinsi-yet rejiminde de ortaya ç›kabilen de¤iflmelerdir. Örne¤in, k›rsal ataerkil de¤erlerinegemen oldu¤u bir aile ortam›na kapitalist piyasa iliflkilerinin girifliyle toplumsaltabakalaflma geliflirken, toplumsal cinsiyet rejimi farkl› yönlere do¤ru ilerleyebilirve ailelerin parçalanmas› gündeme gelebilir.

Farkl› ›rklara ve ›rkç›l›¤›n ortaya ç›kard›¤› eflitsizliklere dair çal›flmalar 1940’lar-da Amerika’da ve 1960’lar›n ilk yar›s›nda ‹ngiltere’de gündeme gelmifltir. Ameri-ka’daki sosyolojik çal›flmalarda ‘›rk’ kategorisi Afrikal› Amerikal›lar›n “sosyal prob-lem” kabul edilmesiyle yak›ndan ilgilidir. Bat›l› ülkelerin sömürgecilik dönemleriulus devletlerin kurulmas› sürecine kadar dayanan hiyerarflileri içerir. Örne¤in, yir-minci yüzy›l›n ilk yar›s›na kadar Amerika’da ›rkç›l›k o boyutlardayd› ki Afrikal›


Amerikal›lar kamusal ulafl›m araçlar›nda beyazlara yer vermek zorundayd›lar. 1955y›l›nda Alabama eyaletinde bir otobüs floförünün, oturmakta olan Rosa Parks ad›n-daki Amerikal› kad›n› bir beyaz erke¤e yer vermesi için kald›rmas› ve kad›n›n kalk-may› reddetmesi neticesinde tutuklan›p ceza görmesi ›rkç›l›k karfl›t› hareketin fitilalmas›na yol açm›flt›r (Macionis, 2001: 141).

Günümüzde, Avrupa ülkelerinden herhangi birinde göçmen iflçi olmak, her-hangi bir ülkede yaflayan az›nl›k olmak ya da küresel göç ile ba¤lant›l› kad›n tica-retine maruz kalmak gibi durumlar›n hepsi genel anlamda gerek toplumsal cinsi-yet, gerek s›n›f gerekse etnisiteye dayal› ayr›mc›l›klar›n bir arada bulunabilece¤inive tabakalaflma sisteminde rol oynayabilece¤ini göstermektedir.

Öte yandan yafl, do¤al ve biyolojiye ba¤l› bir kategori gibi gözükür. Ama top-lumlarda yafllanman›n getirdi¤i sonuçlara bakacak olursak, bir eflitsizlik ya da hi-yerarfliden bahsetmek mümkündür. Yafl da tabakalaflmada s›n›f ve toplumsal cin-siyet kategorileri ile etkileflim hâlinde rol oynamaktad›r. Örne¤in, toplumumuzdagelenekselleflmifl olarak siyaset yapmak ve parlamentoya seçilmek orta üstü yafltanerkeklerin tekelindedir. Kad›nlar ve gençler siyasal kat›l›m aç›s›ndan dezavantajl›durumdad›r. Yine toplumumuzda kad›nlar ve özellikle iflçi s›n›f›ndan orta üstü yafl-ta kad›nlar çal›flma hayat›na kat›l›m aç›s›ndan dezavantajl› durumdad›r. Kad›nlar›nbu durumu, toplumumuzda kaynaklar›n da¤›l›m› ve ataerkil güç iliflkileri taraf›n-dan belirlenmektedir.

TÜRK TOPLUMUNDA TABAKALAfiMANIN ÜRET‹M‹VE YEN‹DEN ÜRET‹M‹ ÜZER‹NE BAZI GÖZLEMLERKandiyoti’ye (2003:19) göre, Türkiye’de sosyo-ekonomik dönüflüm ve toplumsaltabakalaflmay› anlamaya çal›flan sosyolojik yaklafl›mlar, modernleflme paradigmas›-n›n etkisinde, k›rsal yap›n›n ve k›rsal de¤erlerin yerini kentsel yap› ve de¤erlere b›-rakaca¤› beklentisi içinde olmufltur. Toplumsal tabakalaflma konusu siyasi oluflum-lar›n dönemsel özellikleri çerçevesinde anlafl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. ‹lk dönem, 1923-50 aras›ndaki tek parti rejimi ve devlet eliyle kalk›nma modeli a¤›rl›kl›d›r; 1950sonras›nda çok partili demokrasiye geçifl ve ithal ikâmeci dönem söz konusudur;1980’lerden itibaren neoliberal politikalar ve özellefltirme uygulamalar›n›n etkisin-deki üçüncü dönem yaflanmaktad›r. Yak›n zamana kadar baflat olan bu yaklafl›m,kentlerdeki toplumsal tabakalaflmay› kent biçiminden farkl› olarak kültürel boyut-lar› ile olanca karmafl›kl›¤› içinde incelemeye engel olmufltur. 1970’lerden bu yanae¤itim alan›, gerek elitlerin istihdam› gerekse toplumsal hareketlilik konusunda önplâna ç›km›flt›r. Gerçekte, daha 1924 y›l›nda Tevhid-i Tedrisat Kanunu (e¤itimdebirlik) ile sa¤lanan zorunlu temel e¤itim, Cumhuriyet Türkiye’sinin kadrolar›n›noluflturulmas›nda kilit rol oynam›flt›r. Bu sayede pek çok say›da k›rsal kökenli Türkinsan› profesyonel orta s›n›f ve devlet bürokrasisi kadrolar›na çekilebilmifltir.1990’lardan itibaren kültürel eksende beliren tabakalaflma, ‘‹slamc›’, ‘laik’ ayr›flma-s› ve popüler kültürün etkileri ba¤lam›nda araflt›r›lmaya bafllanm›flt›r (2003: 27-28).

Öncü (1991: 140-62) Türk toplumunda toplumsal tabakalaflman›n dönüflümünüüç farkl› tarihsel döneme referansla üç farkl› inflaat mühendisi kategorisi üzerindenincelemifltir: 1) Devlet hizmetindeki mühendisler: 1940-50 grubu; 2) Giriflimci mü-hendisler: 1955-60 grubu; 3) Küçük burjuva içinde yer alan mühendisler: 1970-75grubudur. ‹kinci Dünya savafl› sonras›nda geliflen inflaat mühendisli¤i, birbirine s›-k› s›k›ya kenetlenmifl, üyelerinin otomatik olarak bürokraside idari pozisyonlara yada özel flirketlerde üst düzey yönetici konumuna gelebildikleri bir mesleki cemaa-tin çözülmesinin hikâyesidir. E¤itimin kalitesinde ve mezunlar›n say›s›ndaki art›fl


ve kariyer yapma yollar›ndaki çeflitlenme, pazar mekanizmas›n›n da etkisiyle eskicemaat tarz› dayan›flman›n yerini bireyselleflmeye b›rakm›flt›r. 1955-60 grubu ileözdeflleflen giriflimci mühendis kategorisi, sermaye yo¤un özel inflaat flirketlerininortaya ç›kmas›n›n ürünüdür. Ne var ki az say›da dev flirketin riski düflük bol kredialabilmesi için inflaat sektöründe büyük flirketlerin pazar pay› küçük flirketlere ka-pal› tutulmufltur. Küçük flirketler oldukça riskli ve güvencesiz tafleron iliflkileri içe-risinde vahfli bir rekabetin hüküm sürdü¤ü ev inflaat› pazar›nda çal›flmak zorundakalm›flt›r. Gerek ürün gerekse iflgücü pazar› baz›nda gerçekleflen bu ekonomik vekurumsal ayr›flma sosyal hareketlilik aç›s›ndan s›n›f farklar› olarak ortaya ç›km›flt›r.En genç grup, korunakl› olan bu meslekte kabul görebilmek için büyük flirketlerintafleron flirketlerinde ya da kamu sektöründe teknisyen olarak çal›flmak zorundakalm›fl ve daha üst yönetici kademelerine yükselme flans› elde edememifltir ya daayakta kalman›n diplomadan çok ifl bitirici olmaya dayand›¤› ev inflaat› sektörün-de serbest çal›flma yolunu seçmifltir.

1980’lerden itibaren ve günümüzde Türkiye’de s›n›f kültürleri küresel biçimdeyay›lan tüketim kal›plar›n›n da etkisiyle yeniden biçimlenmektedir. Bugün toplu-mumuzda egemen olan zenginlik ve burjuvazi imgesi genelde gösteriflçi tüketimve meflru olmayan yollardan edinilen servet anlay›fl›n› ça¤r›flt›rmaktad›r. Bu ‘yenitüremifl zenginler’ imaj›na karfl›l›k kendisini daha köklü gören büyük burjuvazi ha-y›rseverlik ve sosyal sorumluluk projeleriyle zenginli¤ini meflrulaflt›rmaya çal›fl-maktad›r (Bora ve Erdo¤an, 2005: 3-14).

Mardin (2001: 338-342) “Türkiye’de Orta S›n›flar›n Üç Devri ” isimli makalesin-de Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun çökme temposunun çabuklaflmas›n›n orta tabaka-n›n ortadan kalkmas›yla bafllad›¤›n› öne sürmüfltür. On dokuzuncu yüzy›l›n ilk ya-r›s›nda çeflitli Avrupa devletlerinden ve özellikle ‹ngiltere’den ithal edilen mallar›nimparatorlu¤a daha kolay giriflini sa¤lamak için yap›lan ticari anlaflmalar ve Türkmallar›n›n korunmam›fl olmalar› sonucunda bu tabakay› o zamana kadar ayaktatutmufl olan olanaklar Avrupal›lar›n eline geçmifltir. Bu durumda tüccarl›¤a olan il-gi azalm›fl; tüccarlar çocuklar›n› kâtip olarak yetifltirmeye bafllam›fl ve devlet me-muru kadrolar› genifllemifltir. Vergiler artt›r›l›nca köylüye daha a¤›r külfetler yük-lenmifl; mahsul ekemeyen köylü devletin gelir kayna¤›n›n kurumas›na yol açm›fl-t›r. Neticede devlet d›fl borç almak zorunda kalm›flt›r. Her fleye ra¤men Mardin’egöre imparatorlu¤u tamamen batmaktan kurtaran yine de Tanzimat ile iyi-kötü ye-ni bir orta tabakan›n gelifltirilmifl olmas›d›r. Ne var ki I. Dünya Savafl›’na kat›lanTürkiye’de savafl›n ç›kard›¤› fliddetli enflasyon orta tabakay› ortadan kald›rm›flt›r.Modern Türkiye Cumhuriyeti’ni yaratma ifli yine orta memur tabakas›na emanetedilmifl; kaymakam, ö¤retmen, mühendis, hâkim gibi memurlar devrimlerin Türki-ye’de yerleflmesine en çok yard›m etmifl olan gruplar olagelmifllerdir. Oysa ki1950’lerden itibaren uygulanan liberal politikalar ülkeyi d›fl pazarlara açm›fl; bir ta-raftan memurlar enflasyon dolay›s›yla a¤›r yükler alt›nda b›rak›l›r ve yeni eleman-lar›n kalitesi düflerken di¤er taraftan “vurgun”la zenginleflen ticari avantürye orta-ya ç›km›flt›r.

Duben ve Behar (1996: 216) I. Dünya Savafl›’n›n bafl›ndan itibaren gerçekleflenenflasyon ve gerçek ücretlerdeki düflüflün sabit gelirlileri sarst›¤›ndan ve özellikleOsmanl› toplumunun belkemi¤ini oluflturan bürokrasinin çok a¤›r bir darbe ald›-¤›ndan bahsetmektedir. Osmanl›’n›n kültür merkezî olan ‹stanbul’daki tabakalafl-mada ön plana ç›kan bürokrat aileleri savafl y›llar› boyunca ve sonras›nda toplum-daki üstün konumlar›n›n simgesi olan ahflap evleri satmak ya da küçük katlara böl-


mek zorunda kalm›flt›r. Okuma yazma düzeyi düflük, modern düflüncelere dahakapal› iflçi ve esnaf aileleri ise flehrin geleneklerine de daha uzak kalm›flt›r.

Osmanl›’da önemli bir tabakalaflma simgesi alaturka alafranga ayr›m›d›r. Gele-neksel 19. yüzy›l Osmanl› evlerinde hangi tabakadan olursa olsun, herkes bir oda-n›n ortas›nda kurulan sininin etraf›nda oturarak ve kafl›kla ya da elleriyle yemekyemekteydi. Daha üst tabakadan seçkin evlerinde kad›n ve erkekler birbirlerindenayr› yemek yeme üslubuna sahipti. De¤iflim flöyle anlat›lmaktad›r (Duben ve Be-har, 1996: 224): “Alafranga yemek adeti, daha önce ayn› kaba uzan›p band›rarakyemek yiyen ailelerde iliflkilere hat›r› say›l›r bir mesafe, bireysellik ve resmiyet ka-zand›rm›flt›. Bu tabaklar›n ve çatal-b›çak-kafl›k tak›m›n›n ayr›lmas› ve yemeklevücut aras›ndaki mesafenin sadece a¤›z düzeyinde olmas›n›n önemiyle sembolizeediliyordu.”

Alafranga yemek adetlerinin öncelikle Hristiyan ve Museviler aras›nda bafllad›¤›,üst tabakadan Müslümanlardan önce az›nl›klar›n alt tabakalar›na ulaflt›¤› belirtilmek-tedir (Duben ve Behar, 1996: 225). K›sa bir süre sonra üst tabakadan Müslümanlarda bu de¤iflimleri benimseyebilmifltir. Bu durum bize tipik bir flekilde de¤iflimlerintoplumlar›n üst tabakalar›nda bafllad›¤›n› ve yay›l›rken afla¤› do¤ru indi¤ini göster-mektedir (Duben ve Behar, 1996: 242). I. Dünya savafl›ndan sonra orta ve üstü ta-bakalardan ailelerde çocuklar› ve eflleriyle birlikte foto¤raf çektirmek, çocuklar›ne¤itimlerine, yetiflmelerine ve beslenmelerine özel önem vermek modern olman›ngerekleri olarak kabul edilmeye bafllanm›flt›r (Duben ve Behar, 1996: 246-253).

Ayata (2003: 38) Türk toplumunda günümüzde orta s›n›flar aras›nda, özelliklemetropollerde, ‘kirlilikten’, sokak yaflam›ndan ve toplumsal heterojenlikten kaç-maya yönelik bir arzu geliflti¤inden bahsetmektedir. Bunun sonucunda giderek ar-tan uydu kentler ve site yaflamlar› oluflmaktad›r. Bu görece yeni yaflam tarz›ndaekonomik gelir ve serveti, yeni bir üsluba ve sosyal statüye dönüfltürmek kad›nla-r›n görevi olmaktad›r. Uydu kentlerdeki temel sosyal etkinlik al›flverifltir. Bu kent-lerin civarlar›nda giderek artan say›da al›flverifl merkezleri aç›lmaktad›r. Kültürelsermayelerinin daha üst düzeyde oldu¤unu göstermek için kad›nlar al›flveriflleri s›-ras›nda üslup bilinci ile simgesel boyut içeren bir al›flverifl tarz›na yönelmeye çal›fl-maktad›r. Ayata (2003: 49-50), Bourdieu’nun kuramsal yaklafl›m›ndan hareketle,kad›nlar›n be¤eni hiyerarflisinde ailelerinin orta s›n›f statüsünü kan›tlama rolünü

üstlendiklerini belirtmektedir.Uydu kentlerde orta s›n›f er-kekler ekonomik sermaye bi-rikimi yoluyla politik güç top-lamaya, kad›nlar simgesel ser-maye birikimi yoluyla ailele-rine mevki kazand›rma yolu-na yönelmifllerdir. Toplumu-muzda orta ve orta üstü s›n›f-lar metropollerde mesle¤e da-yal› siteler kurmak yoluyla dakendilerini ayr›flt›rm›fllard›r.Örne¤in, “doktorlar sitesi”,“profesörler sitesi” ya da “hâ-kim evleri” gibi sitelerde ya-flamak ayr›cal›kl› olman›nsimgesel iflaretidir.


Resim 1.4

Ayakkab›boyac›s› vebeyefendi

Kaynak: http://thesocietypages.org/eye/files/2008/06/shoeshine1.jpg,(7.6.2012)

Erder (2001: 289-96) ‹stanbul’da görece yeni geliflmifl bir yerleflim bölgesi olanÜmraniye’deki kentsel iliflki a¤lar› ve toplumsal tabakalaflma üzerine araflt›rmas›n-da, gecekondularda yaflayan gruplar›n da art›k homojen olmad›¤›n› ortaya koy-mufltur. Erder’e (2001) göre kentlerde ikincil ifl piyasas›n›n ve küçük giriflimcili¤indinamikleri kavranmadan toplumsal konum ve devingenli¤i aç›klamak mümkünde¤ildir. Toplumsal tabakalaflmay› haneler boyutunda analiz eden Erder, ‹stan-bul’a göç edip Ümraniye’ye yerleflen üç farkl› hane tipinin ortaya ç›kt›¤›n› belirt-mektedir. Birinci grup “yükselen haneler” olarak adland›r›lm›flt›r. Bu haneler “çokerkek servet” özdeyiflinin de belirtti¤i gibi aile iflletmelerinde çal›flan çok say›da er-kek nüfusun “az tüketim, çok tasarruf ” al›flkanl›klar› sayesinde konum de¤ifltirenhanelerdir. Aralar›nda inflaat iflçili¤iyle ifle bafllay›p geniflleyen konut yap›m süreci-nin elveriflli olanaklar›yla zenginleflen “amelelikten müteahhitli¤e” yükselen öncügöçmenler vard›r. ‹kinci grup, “izole haneler ”, hüner ve mesleklerinin verdi¤i ola-naklarla göreli prestijli ifllerde çal›flan ve güvencelerini iflleri ve evleri olarak gören“kimseye muhtaç olmayan” hanelerdir. Küçük kent ve kasaba kökenli memur ai-leleri ve memur çocuklar› yan› s›ra, eski ‹stanbullu esnaf ve zanaatkâr çocuklar›bunlar aras›ndad›r. Üçüncü grup olan yoksullar ve yoksullaflanlar aras›nda en be-lirgin gruplar yafll›lar ve dullard›r. Erkek çocu¤u olmayan haneler de yukar›da be-lirtilen nedenlerden dolay› bu gruba dahildir. Yo¤un ve uzun mesai süreleriyle ça-l›flmak zorunda kalm›fl olan baz› hane reislerinin o¤ullar›na kendilerinde var olan“çok çal›flma ve az tüketme” e¤ilimini aktaramad›klar› gözlenmifltir. Bu nedenle er-kek çocu¤u olmayan hane reisleri gelece¤e pek umutlu bakamamaktad›r. Erder’inanalizi ayn› zamanda, toplumsal tabakalaflman›n erkekler üzerinden meydana gel-di¤ini de göstermektedir.

“‹stanbul ve Anadolu’dan S›n›f Profilleri ” adl› çal›flmas›nda Boratav (1994),toplumsal s›n›f kategorisini çal›flmas›n›n odak noktas› yapm›fl; toplumsal s›n›flar-dan türeyen veya onlarla ba¤lant›l› oldu¤unu düflündü¤ü alt gruplar veya tabaka-lara göre de gruplar› s›n›fland›rm›flt›r. Araflt›rma bulgular›na göre (Boratav, 1994:52): 1) Mavi yakal›lar (sanayi, inflaat, maden gibi maddi üretimde çal›flan iflçiler)çocuklar›n› göreli en az beyaz yakal› (hemflire, difl teknisyeni, banka memuru, sek-reter, ö¤retmen gibi) ve esnaf/marjinal gruplara (serbest çal›flan avukat, doktor,muhasebeci gibi) vermifllerdir; 2) Yüksek nitelikli ücretli ailelerden ç›kan çocukla-r›n (doktor, mühendis, avukat gibi) iflsiz ve küçük iflveren konumuna kaymalar›


Resim 1.5

K›rsaldan kentselesosyal hareketlilik

Kaynak:http://www.aktifhaber.com/plaza-manzari-garip-gecekondu-291753h.htm,(7.6.2012)

göreli olarak azd›r. Buna karfl›l›k araflt›rma yukar› sosyal hareketlilik göstergeleri-nin daha fazla oldu¤unu ortaya koymufltur: 1) Hizmet iflçileri yüksek nitelikli gru-ba çocuk vermifllerdir; 2) Bir önceki kuflakta kentli esnaf/marjinal konumundaolan grup çocuklar› orta-büyük burjuvaziye yükselebilmifllerdir; 3) Yüksek nitelik-li ücretli gruptan da orta-büyük burjuvaziye yükselenler vard›r.

Ne var ki afla¤› do¤ru sosyal hareketlili¤in de güçlü bir süreç oldu¤u anlafl›l-maktad›r. Boratav (1994: 55) araflt›rmas›nda mavi yakal› ve marjinal esnaf gruplar-dan iflsizlere, yüksek nitelikli ücretlilerden beyaz yakal› ve hizmet iflçisi gruplara,beyaz yakal› gruplardan hizmet iflçilerine kuflaklararas› geçifllerin ortalamay› aflanoranlarda oldu¤unu göstermifltir. Zengin çiftçiler içinde küçümsenmeyecek birgrup yukar› do¤ru hareketlilik içindeyken orta köylüleri afla¤› do¤ru çeken süreç-ler mevcuttur.

Boratav’›n (1994: 68-69) çal›flmas›ndan hareketle sosyal politika yaklafl›mlar›için anlam tafl›yabilecek dört genelleme yap›lm›flt›r:

1) Kentli ve köylü nüfus aras›nda çarp›c› derecede büyük farklar vard›r. Göç,bu farklar› kapatman›n yöntemi gibi gözükse de çok yavafl iflleyen bir süreç-tir. Geride kalanlara da faydas› olamamaktad›r.

2) Kad›n erkek farklar› çok büyüktür. Kentli nüfusta e¤itim yoksunu erkek vekad›nlar aras›ndaki oran 0.33, üniversite düzeyinde erkek/kad›n oran› ise2.29’dur.

3) 1980’lerden itibaren gelir da¤›l›m› yoksul s›n›flar aleyhine dönüflmüfltür. 4) Farkl› s›n›flardan çocuklar›n e¤itim imkânlar› aras›nda önemli farklar vard›r.

Kentli nüfusta babas› tar›m iflçisi olan hane reislerinin %31,3’ü, e¤itimdenyoksunken beyaz yakal› babalardan gelen hane reisleri için bu oran %1,9’dur.

Anket kapsam› içinde tar›m iflçileri çocuklar›ndan üniversite e¤itimini gerçek-lefltiren hiç kimse ç›kmam›flt›r. Buna karfl›l›k babalar› yüksek nitelikli ücretli grubaait hane reislerinin %21’i üniversite e¤itimi alm›flt›r. Boratav (1994: 80), do¤du¤uköyden ç›kmayan kad›n imaj›n›n art›k tarihe kar›flm›fl oldu¤una iflaret etmektedir.Köyünden hiç ayr›lmam›fl kad›nlar›n oran› %2’den ibarettir. Buna karfl›l›k, k›rsalalanda yaflayan kad›nlar›n yine de çok s›k köylerinden ayr›lamad›klar›na tan›k ol-maktay›z; 1-2 kez köyünden ayr›lm›fl olan kad›nlar›n oran› %56’ya ulaflmaktad›r.

Yaflam tarzlar›na iliflkin sorulara verilen yan›tlardan ‹stanbullu hane reislerininyar›ya yak›n›n›n hiç tatil yapamad›¤› anlafl›lmaktad›r. Kentli esnaf/marjinal/grup-larla küçük burjuvazinin tatil yapma e¤ilimleri/al›flkanl›klar› veya olanaklar› di¤ergruplara göre daha düflüktür. Mavi yakal› ve hizmet iflçisi gruplar ortalaman›n bi-raz üzerinde tatil yapmaktad›r. Tatillerini ya ‹stanbul’da kalarak ya da ‘memlekete’giderek geçirmektedir.

Kentli orta-büyük burjuvazinin tatil al›flkanl›klar› yüksek nitelikli ücretlilere vebeyaz yakal›lara benzemektedir. Bu noktada Boratav’›n (1994: 76) bu gruplar ara-s›nda “modern” biçimde tatil yapma benzerli¤inden bahsetti¤ine tan›k olmaktay›z.Modern tatil yapma olgusu, “befl y›ld›zl› otellerde” denize girmek ve/veya günefl-ten faydalanmak anlam›na gelmektedir.

Bilici (2000: 216-36) “‹slam’›n Bronzlaflan Yüzü: Caprice Hotel Örnek Olay› ”adl› çal›flmas›nda bir tüketim mekân› olarak Caprice Hotel’i modern tatil yapmaanlay›fl›na ve ayn› zamanda ‹slam’›n kamusal alandaki ilk görünürlüklerinden biri-ne örnek göstermektedir. Ancak, bu sosyal hareketlili¤in görünür k›l›nmas› top-lumsal cinsiyet tabakalaflmas› sürecini de gündeme getirmifltir. Caprice Hotel örne-


¤inde, otel ilk aç›ld›¤›nda, “aile plaj›” ile “erkekler plaj›” aras›nda bir “ayraç” kul-lan›lmam›flsa da daha sonra de¤iflikli¤e gidilmifltir. Bilici’ye göre (2000: 221) dinintalepleri konusunda teorik anlamda kad›nlar erkeklere eflit mesafede duruyor ol-salar bile (ki bu da tart›flmal› bir konudur) bu örnek, kad›nlar›n seküler olanla te-mas› konusunda ayn› flansa sahip olmad›klar›n› göstermektedir. Kad›nlar›n giyimtarzlar›ndaki renklilik ve farkl›l›k çok ciddi tart›flmalara konu olmufl; buna karfl›l›kerkeklerin lüks giyimleri eflit oranda tart›fl›lmam›flt›r. Bu örnekler ‹slami kimlik aç›-s›ndan kad›nlarla erkekler aras›ndaki iktidar iliflkilerinin erkekler lehine oldu¤u-nun göstergesidir.

Türkiye küreselleflme sürecine 1980’lerde d›fl ticarette liberalleflmeye giderekve uluslar aras› finans a¤› ile bütünleflerek kat›lm›flt›r. Taner Timur (2011: 114), sonotuz y›l içinde krizden krize sürüklenerek de olsa Türkiye’de kapitalizmin geliflti-¤ini, baflka deyiflle ülke ekonomisinin büyüdü¤ünü belirtmektedir. Öte yandan bugeliflme “ilerleme” anlam›na gelmemektedir. Çünkü, ilerleme kavram› de¤er yarg›-s› içermekte ve büyüyen ekonominin bir toplumdaki farkl› s›n›flar/tabakalar ara-s›nda paylafl›m fleklini dikkate almay› gerektirmektedir. Türkiye’de kapitalizm, tü-ketimin ve finans-kapital girdilerinin özendirildi¤i bir ortamda geliflmekte, bunakarfl›l›k toplumda tasarruf oran› giderek daralmaktad›r. Bu durumda yerli ve ya-banc› burjuva s›n›flar›n iflbirli¤i içinde olduklar›, zaten k›s›tl› olan sosyal ve sendi-kal haklar›n daha da k›s›larak neredeyse yok edildi¤i ve iflçi s›n›f›n›n yar›s›n›n “ka-y›t d›fl›” ekonominin ac›mas›z koflullar›na terk edildi¤i görülmektedir.

Marksist s›n›f kavram› üzerine tart›flmalar› ve Türkiye’de kültürel ba¤lamda toplumsal s›-n›flar›n temsiline iliflkin güncel ve farkl› makaleleri içeren bir kaynak olarak bak›n›z: S›-n›f ‹liflkileri. Sureti Soldurulmufl Bir Resim mi? M. Nedim Süalp, Asl› Günefl ve Z. Tül AkbalSüalp, ‹stanbul: Ba¤lam Yay., 2011.

Türkiye’deki toplumsal s›n›flar›n kent ile girdi¤i iliflkileri anlayabilmeye ve toplumumuz-daki s›n›fsal konumlar›n ekonomik temellerini kültürel olgularla birlefltirerek kavrayabil-meye yard›mc› bir kaynak olarak bak›n›z: Nöbetlefle Yoksulluk. Sultanbeyli Örne¤i, O¤uzIfl›k, M. Melih P›narc›o¤lu, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 2001.

Türkiye’de sosyal bilimcilerin yapt›¤› çeflitli toplumsal tabakalaflma araflt›rmalar›nda ortas›n›fa dair nas›l bir tablo resmedilmektedir? Örnekler vererek k›saca tart›fl›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Toplumsal eflitsizliklerin tarihte ald›¤› farkl› bi-

çimleri s›ralayabilmek

Avc› ve toplay›c› topluluklar tabakalaflma aç›s›n-dan fazla ayr›flmam›flt›r. Sistemi meflru k›lan ide-oloji meritokrasidir. Meritokrasi terimi, övgüyede¤er olan›n, kendisinde biriken ayr›cal›klar› haketti¤ini ima eder. Bu anlamda büyü yapabilmeyetene¤i olan flamanlar öne ç›kar. Tar›mla u¤ra-flan toplumlar› “Asya Tipi Üretim Tarz›”, “Feoda-lizm”, “Köleci” ve “Kast” toplumlar› olarak alt s›-n›flara ay›rabiliriz. Köleler hiçbir hakka sahip de-¤ildir. Sadece üretim arac› gibi alg›lan›rlar. Kastsisteminde en alttakiler simgesel olarak “kirli” sa-y›l›r. Feodal toplumlarda kutsal oldu¤u kabul edi-len aristokrasi ve ruhban zümresi karfl›s›nda yeralan topra¤a ba¤l› köylüler vard›r. Belirli bir züm-re içinde olmak bir kiflinin sosyal varl›¤›n› do¤ru-dan belirlemektedir. Kapitalist toplumda zümre-lerin yerini s›n›flar alm›flt›r. S›n›f iliflkileri emekve mülkiyet ile belirlenmektedir. S›n›f bir kiflininrastlant›sal özelli¤idir; onun sosyal varl›¤›n› do¤-rudan belirlemez.

Toplumsal tabakalaflma ile ilgili kuramlar›

özetleyebilmek

Marx, s›n›f çat›flmas› kuram›n› sermaye/emek çe-liflkisine dayand›rm›fl ve burjuva/iflçi s›n›f› ku-tuplaflmas›na iflaret etmifltir. Üretimde kendi kifli-sel sermaye ve emeklerine dayanan küçük bur-juvazi (küçük ölçekte sermayedarlardan oluflandükkân sahipleri, zanaatkârlar ve köylüler) bü-yük ölçekli sermaye ile rekabet edemez ve za-manla proleter s›n›f›na dahil olur. Proleter pozis-yonu da beceri ve iflgücü pazar›na kat›l›m boyut-lar›nda bölünmeye u¤rayabilir. Marx çeliflkili s›-n›f durumlar›ndan da bahsetmifltir.Örne¤in, kü-çük iflletmeciler hem kendi üretim güçlerine sa-hiptir hem iflçi çal›flt›rabilir hem de kendileri içinçal›fl›r. Weber’e göre s›n›flar sahiplik iliflkilerininpazar iliflkilerine ba¤l› kazan›m f›rsatlar›na dö-nüflmesi ile gerçek anlamda ortaya ç›kar. Weber,temelde iki anlam üzerinde durmufltur: Rantiye-nin sahiplik e¤ilimi ve giriflimcinin kazan›m e¤i-limi. Statüye göre tabakalaflma ‘onur’a ve statügruplar›na özgü yaflam tarzlar›na göre belirlenir.Statü tabakalaflmas› belli bir statü grubunun mad-di ve manevi f›rsatlar› tekeline almaya çal›flma-s›yla olur. Buna karfl›l›k her ekonomik dönüflümve teknolojik geliflme statü tabakalaflmas›n› teh-dit eder ve s›n›f tabakalaflmas›n› ön plana ç›kar›r.Fonksiyonalist kuramlara göre sosyal kurumlarsosyal tabakalaflma aç›s›ndan merkezî önem tafl›-maktad›r. Çünkü, bir toplumda de¤er verilen sta-tüleri belirleyen davran›fllar sosyal kurumlar tara-f›ndan tan›mlanmaktad›r. Tabakalaflma sistemimiras, sosyal hareketlilik ve d›fllama gibi yaflamtarzlar›n›n s›n›rlar›n› çizen demografik süreçlersonucunda kal›c› hâle gelir. Elit kuramlar› Marx’›ns›n›f kuram›ndaki burjuvazi proleter karfl›tl›¤› ye-rine, elitler ile y›¤›nlar aras›ndaki kutuplaflmayavurgu yapar. Bu kuramda elitlerin dönüflümlüolarak iktidar› ele geçirmesi söz konusudur. Bo-urdieu’ya göre sosyal s›n›flar “habitus ” ile ortayaç›kar. Yaflam tarzlar› habitusun ürünleridir. Ege-men s›n›flar iflçi s›n›f›na göre sosyal üstünlükleri-ni üslup yoluyla da gösterirken lüks tüketim ilezorunluluk üslubu aras›nda karfl›tl›k iliflkisi ku-rarlar.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Toplumsal tabakalaflma kuramlar›ndaki yeni

yaklafl›mlar› tan›mlayabilmek

S›n›flar›n giderek çözüldü¤üne ve sosyal iliflkile-rin ak›flkanlaflt›¤›na dair düflünceler, daha ziyadesosyal psikolojik bir kategori olan kimlik kavra-m›n›n ön plana ç›kmas›na yol açm›flt›r. Postmo-dern yaklafl›mlarda kimlik kavram› bireyleri poli-tik aksiyona götüren bir araç olarak düflünülmüfl-tür. Endüstri sonras› toplum kuram›, Bat› top-lumlar›nda teknolojik de¤iflmenin meslek yap›s›-n›n geliflmesine ve profesyonel beyaz yakal› iflle-rin artmas›na yol açt›¤›n› öne sürmüfltür. S›n›f di-namiklerinin üretim iliflkileri d›fl›nda refah devle-ti, kitle e¤itimi ve toplu pazarl›¤a kat›lan kurum-lar gibi önemli baflka sosyal kurumlar taraf›ndanda belirlenebilece¤i düflüncesi ortaya at›lm›flt›r.

Toplumsal eflitsizliklerin günümüzde ald›¤› fark-

l› boyutlar› tan›y›p iliflkilendirebilmek

S›n›f mücadelesinin önceli¤ine itiraz eden femi-nistler kad›nlar›n ezilmesinin kapitalizmden çokönce bafllad›¤›n› öne sürmüfller ve”toplumsal ye-

niden üretim” kuram›n› gelifltirmifllerdir. Bu ku-rama göre, aile, e¤itim, kültür gibi kurumlar datoplumsal cinsiyet ekseninde toplumsallaflt›rmayoluyla kapitalizmin ihtiyaçlar›na hizmet etmek-tedir. Toplumsal cinsiyet eflitsizlikleri ekonomi,siyaset, din, fliddet, cinsellik gibi çok çeflitli alan-lardan beslenmektedir. Belirli bir kurumdaki top-lumsal cinsiyet iliflkilerinin etkileflim durumu, okurumun “toplumsal cinsiyet rejimini ” belirle-mektedir. S›n›f ve statüye dayanan hiyerarflilerinyan› s›ra, toplumsal cinsiyet, ›rk/etnisite yafl vekimlik kategorileri üzerinden biçimlenen sosyalve ekonomik eflitsizlikleri bir arada düflünmekgerekmektedir.

Türk toplumundaki tabakalaflma dinamikleri

üzerine tart›flma yapabilmek

Toplumumuzda tabakalaflmay› anlamaya çal›flansosyolojik yaklafl›mlar, k›rsal yap›n›n ve k›rsalde¤erlerin yerini kentsel yap› ve de¤erlere b›ra-kaca¤› beklentisi içinde olmufltur. 1924 y›l›ndakabul edilen zorunlu temel e¤itim, CumhuriyetTürkiye’sinin kadrolar›n›n oluflturulmas›nda kilitrol oynam›flt›r. Bu sayede pek çok say›da k›rsalkökenli Türk insan› profesyonel orta s›n›f ve dev-let bürokrasisi kadrolar›na çekilebilmifltir.1970’lerden bu yana e¤itim alan›, gerek elitlerinistihdam› gerekse toplumsal hareketlilik konu-sunda ön plâna ç›km›flt›r. 1980’lerden itibaren vegünümüzde Türkiye’de s›n›f kültürleri küreselbiçimde yay›lan tüketim kal›plar›n›n da etkisiyleyeniden biçimlenmifl; burjuvazi imgesi geneldegösteriflçi tüketim ve meflru olmayan yollardanedinilen servet anlay›fl›n› ça¤r›flt›rmaya bafllam›fl-t›r. Gelir da¤›l›m› ise yoksul s›n›flar aleyhine dö-nüflmüfltür. Orta s›n›flar aras›nda, özellikle met-ropollerde, sokak yaflam›ndan ve toplumsal he-terojenlikten kaçmaya yönelik bir arzu geliflmifl-tir. E¤itim aç›s›ndan kad›n erkek farklar› hâlençok büyüktür. Farkl› s›n›flardan çocuklar›n e¤i-tim imkânlar› aras›nda önemli farklar vard›r.Kentli ve köylü nüfus aras›nda çarp›c› derecedebüyük farklar vard›r. Göç, bu farklar› kapatma-n›n yöntemi gibi gözükse de bu durum kendili-¤inden çok yavafl iflleyen bir süreçtir. ‹flçi s›n›f›-n›n yar›s›n›n “kay›t d›fl›” ekonominin ac›mas›zkoflullar›na terk edildi¤i görülmektedir. Türkiyegenelinde genel bir muhafazakârlaflma söz ko-nusudur bu muhafazakârlaflma orta s›n›flar›n de-¤iflimi ile do¤rudan ilgilidir. Yeni orta s›n›flar biröncekilerin rollerinden farkl› olarak yeni muha-fazakâr de¤erleri üretmektedir.

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal tabakalaflman›nald›¤› tarihsel biçimlerden biri de¤ildir?

a. Meritokrasib. Feodalitec. Kölecilikd. Kast sistemie. Kapitalizm

2. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal tabakalaflmay› te-mel olarak herhangi bir toplumda üretim araçlar›na sa-hip olanlar›n, bu araçlara sahip olmayanlar›n eme¤inikullanarak onlar›n üretti¤inden pay almas›na ve ekono-mik alanda otorite kurmas›na ba¤lar?

a. Weberb. Durkheimc. Marxd. Bourdieue. Parsons

3. Weber’e göre yaflam tarz›n›n belirledi¤i “onur”a gö-re flekil alan toplumsal tabakalaflma biçimi afla¤›dakiler-den hangi isim ile kavramsallaflt›r›lmaktad›r?

a. Sosyal s›n›fb. Sosyal hareketlilikc. Burjuvalaflmad. Statü tabakalaflmas›e. Proleterleflme

4. Toplumsal tabakalaflma sisteminin bir mekanizmas›olan sosyal hareketlilik neye iflaret etmektedir?

a. Kapitalist toplumda yer alan sermaye/emek çe-liflkisine

b. Elitler ile y›¤›nlar aras›ndaki kutuplaflmayac. Bir toplumun normlar›n›n yeterince içsellefltiri-

lememesined. Bir toplumda s›n›flar›n giderek ortadan kalkaca-

¤›nae. Bireyin içine do¤du¤u ve sosyalleflti¤i s›n›f› de-

¤ifltirebilece¤ine

5. Afla¤›dakilerden hangisi fonksiyonalist kuramlar›ntoplumsal tabakalaflmaya iliflkin en temel önermesidir?

a. Bir toplumda burjuvazi ile proleterya sürekli mü-cadele halindedir.

b. Bir toplumda tabakalaflma o toplumun en ve-rimli flekilde ifllemesini sa¤lar.

c. Bir toplumda siyasal güç do¤rudan ekonomikgüce ba¤l›d›r.

d. Bir toplumda “yönetici s›n›f ” siyaset yapan birmeslek grubudur.

e. Bir toplumda sosyal üstünlük tüketim biçimle-rinden geçmektedir.

6. Afla¤›da toplumsal tabakalaflmaya iliflkin postmo-dern kuram taraf›ndan öne sürülen argümanlardan han-gisi yanl›flt›r?

a. Postmodern toplumda modern toplumdaki eskikurumsallaflmalar çökmektedir.

b. Postmodern toplumda sosyal psikolojik bir kate-gori olan kimlik kavram› ön plana ç›kmaktad›r.

c. Postmodern toplumda nüfusun ço¤unlu¤unu or-ta s›n›f oluflturmaktad›r.

d. Postmodern toplumda emek-yo¤un bir istihdambiçimi geliflmektedir.

e. Postmodern toplumda zihinsel emek otomasyo-nu kullanan el eme¤ine dönüflmektedir.

7. Toplumsal tabakalaflmaya iliflkin feminist kuramla-r›n temel önermesi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Endüstri sonras› toplumlar›nda geleneksel top-lumsal cinsiyete dayal› iflbölümü sona ermek-tedir.

b. Eflitsizlikler toplumlardaki farkl› kurumlar›ntoplumsal cinsiyet rejimleri taraf›ndan üretil-mektedir.

c. Bütün toplumsal eflitsizliklerin kökeninde kapi-talizm yatmaktad›r.

d. Mesleki prestij kazan›m›, mülkiyet iliflkilerininönemini azaltmaktad›r.

e. Sosyal s›n›flar›n oluflumunda s›n›flar aras› evli-likler önemli bir rol oynamaktad›r.

Kendimizi S›nayal›m


8. “Burjuvalaflma” kavram› toplumsal tabakalaflma aç›-s›ndan hangi durumu ifade etmektedir?

a. Burjuvalaflma bireyleri politik aksiyona götürenbir süreçtir.

b. Burjuvalaflma siyasi elitin dinsel etkilerden s›y-r›lmas› olay›d›r.

c. Burjuvalaflma emekli olduktan sonra hayattantatmin olabilmektir.

d. Burjuvalaflma burjuva yaflam tarz›n›n iflçiler ara-s›nda yayg›nlaflmas›d›r.

e. Burjuvalaflma küçük iflletmecilerin kendi üretimgüçlerine sahip olmas›d›r.

9. Afla¤›dakilerden hangisi Cumhuriyetin ilk y›llar›nda-ki toplumsal tabakalaflmaya iliflkin do¤ru ifadedir?

a. E¤itimde birlik sayesinde k›rsal kökenli Türkinsan› devlet bürokrasisi kadrolar›na çekilebil-mifltir.

b. Vurgun ile zenginleflen ticari avantürye s›n›f› or-taya ç›km›flt›r.

c. Kültürel eksende beliren tabakalaflma, ‘‹slâmc›’,‘lâik’ ayr›flmas›n› güçlendirmifltir.

d. Pazar mekanizmas›, kazan›lan mevkilerde birey-selleflmeyi etkilemifltir.

e. ‹ç göç köylü ve kentli nüfus aras›ndaki farklar›nkapanmas›na yol açm›flt›r.

10. Taner Timur’a göre Türkiye’de kapitalizmin gelifl-mesi “ilerleme” anlam›na gelmemektedir. Neden?

a. Çünkü, “seri bant üretimi” sona ermifl ve yerini“esnek üretim”e b›rakm›flt›r.

b. Çünkü, e¤itimin kalitesi farkl›laflm›fl ve kariyeryapma yollar› çeflitlenmifltir.

c. Çünkü, farkl› tabakalar aras›nda paylafl›m yok-sullar aleyhine bozulmufltur.

d. Çünkü, cemaat tarz› dayan›flma yerini sosyal ha-reketlili¤e b›rakm›flt›r.

e. Çünkü, orta s›n›flarda, heterojenlikten kaçmayayönelik bir arzu geliflmifltir.

Bir Zenginleflme Biçimi olarak Müteahhitlik

Süha Ünsal

Zenginli¤in Tezahürleri

“Elbette ki zenginli¤in tezahürleri harcamalarda izlene-bilecektir. Bas›nda izledi¤imiz müteahhit tipi, lüks oto-mobiller, havada para ve alt›nlar›n savruldu¤u dü¤üntörenleri, güzel giyimli kad›nlar, büyük yatlar gibi sa-vurganl›k görüntüleriyle birlikte kafam›zda yer etmifltir;ancak bunlar zenginli¤in tezahürü olmaktan çok sonra-dan görmeli¤in tezahürleri say›labilir. fiükür Genç “Mü-teaitli¤in 3 M’si: Mütait, Mercedes, Metres” bafll›kl› yaz›-s›nda, müteahhitlik taraf›ndan zenginlik tezahürünüflöyle yorumlar. P›r›lt›l›d›r mütaitlik. Hem sektördekipara, hem mütaitin güçlü görünmek üzerine kurulmakzorunda olan yaflam›, milletin a¤z›n› suland›r›r. Terzisi,bakkal›, çakkal›; bileni bilmeyeni mütait olmak için canatar. San›l›r ki böyle bir yaflant›, çekilen strese de¤ecek-tir. Mütaitli¤in içi mütaiti, d›fl› milleti yakar. Magazin ga-zetelerinde pahal› güzel kad›nlar›n masas›nda görülenmütaitin sandalyesine oturmak hayalleri kurulur. Müta-it biraz g›pta, biraz da k›skançl›kla izlenir. O ne parad›r,o ne güçtür, o ne hayatt›r, of be! (Genç, 1992:15).Halbuki, son derece pahal› yatlarda baflbakanlarla, cum-hurbaflkanlar›yla tatil yapan, turizm yat›r›mlar›ndan so-rumlu bürokratlarla Akdeniz koylar›nda bakir alanlarkeflfeden müteahhit görüntüsü zaman zaman milletincan›n› gerçekten yakabilmektedir. Bir de lüks yaflamdan uzak duran müteahhit tipi vard›r;bunlar›n M’leri 3 de¤il, 5’tir: Method, Money, Machine,Material, Men. Bu 5M’i s›ralayan Feyzi Akkaya için bun-lar “ister büyük olsun ister küçük, flantiyelerin topalla-madan sa¤lam tempolarla yürütülebilmeleri için anaformül”dür (Akaya, 1984: 118). Ortas›nda müteahhidin, iki yan›nda ise metresle merce-desin durdu¤u formül ise, zenginlikten çok sonradangörmeli¤in ve Dadalo¤lu’nun “terlemeden mal kazananzalimler/can verirken solumas› güç imifl” deyiflindekinefret nesnesinin tezahürünü iflaret ediyor olsa gerek-tir. Zenginli¤in tezahürleri ancak harcama biçimleriyleizlenebilir; di¤er zenginlik biçimlerinde oldu¤u gibi mü-teahhitlikte de bu tezahürleri, sonradan görmeli¤i biryana b›rak›rsak, geleneksel ve modern biçimleriyle iki-ye ay›rabiliriz.Geleneksel biçimler, sermaye birimini servete dönüfltü-rerek güven alt›na almay› hedefler; gayri menkul mül-kiyeti bunun en önemli biçimlerinden biridir. Modern

Yaflam›n ‹çinden

“


biçim ise, sermaye birikimini yat›r›mlara kanalize et-mektir. Müteahhitlikle sermaye birikimini sa¤layanlar›n,özellikle 1980’lerden itibaren bu ikinci biçime daha çokitibar ettiklerini izlemek mümkündür. Bunlar müteah-hitlikle elde edilen birikimin en temel harcama biçimle-ridir; kiflisel tercihlere göre belirlenen harcamalar iseikinci s›rada gelmektedir. Futbol müteahhitler aras›nda ilgi gören spor dal›d›r;ama bunda ifl iliflkilerinin önemli bir etkisi oldu¤u iz-lenmifltir. ‹fl iliflkilerinin belirleyicili¤i d›fl›nda baflta ge-len ilgi alan› deniz ve otomobil sporlar› gibi görünmek-tedir; özellikle genç kuflakta bu ilgiler çevrecilik gibimodalarla da iç içe geçmifl gibi görünmektedir.Zenginli¤in paylafl›lmas›/da¤›t›lmas›nda da gelenekselve modern biçimler iç içe geçmifl durumdad›r; memle-ketine (do¤up büyüdü¤ü flehre) ve akrabalar›na karfl›hissedilen sorumluluktan toplumun geneline do¤ru ya-y›lan bir sorumlulu¤a geçifl vard›r. 1984’te kurulan ‹TÜVakf› bunun ilginç örneklerinden biridir. Ço¤unlu¤unumüteahhitlerin oluflturdu¤u bir grup ‹TÜ mezunu ifl ada-m›, bir seferde üniversiteye tam yetmifl milyon dolarba¤›fllam›flt›r.”

Kaynak: (2005) Bir Zenginleflme Biçimi olarak Müteah-hitlik. Toplum ve Bilim 104, 137-152. ‹stanbul: Birikim.

Okuma Parças›Siyasetin üzerindeki hayalet: Orta s›n›flar

Kerem Ünüvar

TESC‹LLENM‹fi BECER‹: MERKEZ-SA⁄, AKP ve

ORTA SINIFLAR

2007’de tamamlanm›fl bir araflt›rmaya göre “Piramidin

tepesinde, kentsel nüfusun yaklafl›k yüzde 22’sini olufl-

turan üst s›n›f, ete¤inde ise nüfusun yüzde 33’üne teka-

bül eden alt s›n›f bulunmaktad›r. Piramidin göbe¤inde

ise, yüzde 45’lik bir oran ile en kalabal›k kesimi teflkil

eden orta s›n›f bulunmaktad›r. Orta gelirli, modern din-

dar, yeni sa¤ e¤ilimli, gelecekten iyimser beklentiler

içinde olan Türkiye’nin orta s›n›f›, AB üyeli¤ine de en

güçlü deste¤i veren toplumsal kesim olarak ortaya ç›k-

m›flt›r”. Yine ayn› araflt›rmaya göre ölçülülük, kamusal

sorumluluk, liyakati esas alma, bireysellik, ak›lc›l›k orta

s›n›f›n de¤erleri olarak temayüz etmektedir. 2002’de ik-

tidara geldi¤i dönemden itibaren AKP iktidar›n›n da-

yand›¤› en önemli toplumsal gücün orta s›n›flar oldu¤u

bu araflt›rmadan da anlafl›lmaktad›r. Selefleri DP ve

ANAP gibi AKP de istikrar vaadi ile elde etti¤i iktidar

mevkiinde, orta s›n›flar›n ç›kar ve tutkular›n› tatmin et-

mifl görünmektedir. Elbette bunun niteli¤i tart›flmaya

aç›k olmakla beraber, AKP’ye bu flans› veren, bir dö-

nem önceki koalisyonlar, dolay›s›yla orta s›n›flar aç›s›n-

dan istikrars›zl›k dönemidir. AKP’nin seçmen kompo-

zisyonunun a¤›rl›¤›, ANAP döneminde kendi rolünü

benimsemifl, giriflimcilik ve yükselme imkânlar›n› kulla-

nan orta s›n›flard›r. Merkez sa¤›n DP, AP ve ANAP gibi

büyük -seçmen, cemaat, siyasal görüfl- koalisyonlar›na

dayal› “holdingleri” gibi AKP de bir koalisyondur. Son

seçimlerde ald›¤› oylar›n bölgelere ve gelir gruplar›na

göre da¤›l›m› buna iflaret etmektedir. Söylem düzeyin-

de belirli bir milli gelir art›fl›, AB sürecinde di¤er siyasi

rakiplerinin yapamad›¤› k›vrakl›¤a aday olmas›, demok-

ratikleflme konusunda di¤er muhafazakâr partilere göre

kendini daha esnek bir noktada konumland›rmas› gö-

rünür siyasi baflar›s›n›n nedenleri aras›nda say›lmakta-

d›r. Ancak orta s›n›flar olarak tarif edilen genifl bant

(%45’lik kesime) hem piramidin daha üst k›sm›na dahil

olabilece¤i umudunu vermekte hem de piramidin alt›n-

dakilere piramidin ortas›na ç›kma teklifinde bulunmak-

tad›r. Bunlar elbette söylemsellik düzeyinde kurulabi-

len ve seçmenlere sunulabilen önerilerdir. Bunu bafla-

rabilmek seçmenlerin kabiliyetine havale edilmektedir.Yukar›da de¤indi¤imiz araflt›rmada yap›lan tespitlerdenbiri, “Türkiye’de orta s›n›flar›n, istedikleri gibi yaflamaimkânlar›n›n darald›¤› muhafazakâr taflra flehirlerindenAnkara, ‹stanbul gibi metropollere göç etme e¤ilimi1970’lerle birlikte h›zlanm›flt›r. Bu içi göçün sonucu ola-rak Anadolu’da birçok kent e¤itimli orta s›n›flar›n› kay-betmeye bafllam›flt›r. Göç edenlerin yerini de o kentle-rin k›rsal alanlar›ndan kimselerin doldurmas›yla, birçokAnadolu kentinin demografik dokusu de¤iflmifl, kültü-rel dengesi bozulmufl, kentler gitgide daha muhafaza-kâr, daha yoksul, daha köylü bir karakter kazanm›fl” ol-mas›d›r. Ancak bu bahis konusu kentlerin yerleflik ortas›n›flar›n›n göç etmesi, kent dokusunda baflka bir ortas›n›f›n do¤ufluna engel olmam›flt›r. Türkiye genelindegenel bir muhafazakârlaflma söz konusudur; bu muha-fazakârlaflma orta s›n›flar›n de¤iflimi ile do¤rudan ilgili-dir. Yeni orta s›n›flar bir öncekilerin rollerinden farkl›olarak yeni kent de¤erleri üretmektedir. Tekrara düfl-mek pahas›na flu da ilave edilmelidir. Orta s›n›flar›nco¤rafi göçleri bir anlamda bu s›n›flar›n tan›msal/kav-ramsal göçleriyle de paraleldir. E¤itim ve infla (Bildung-

sbürgertum) rollerinin yerini neu-Wirtschaftsbürger-

”


tum (ifladamlar›, giriflimciler, kapitalistler, yöneticiler,rantiye s›n›flar) almaktad›r. Cumhuriyet’in orta s›n›flar›bir manada kabuk de¤ifltirmekte ve de¤iflmektedirler.Muhafazakârlaflman›n tek bir nedeni AKP iktidar› ya dabu iktidara yanaflmak için muhafazakâr de¤erlere yöne-linmesi de¤ildir. Türkiye toplumu 12 Eylül’den bu yanaiktisadi olarak de¤erlerini de¤ifltirirken, Cumhuriyet’inkuruluflundan beri etkisini azaltmayan milliyetçili¤inmuhasara alt›na al›nd›¤›, dinî cemaatlerin yükselifle geç-ti¤i, militarizmin tart›flmas›z kabul gördü¤ü bir kültüreldönüflümü yaflam›flt›r. Sa¤ siyasal iktidarlar buna daya-narak kendi toplumsal tabanlar›n› geniflletmeye çal›fl›r-ken, dünyan›n baflka pek çok bölgesinde de benzermuhafazakâr de¤iflimler söz konusudur. Ayd›nlar Oca-¤› üyelerinden bahisle de¤indi¤imiz kültüralist elefltirive tan›nma talebinin alt ak›nt›larda kendine yer bulmuflolmas›, birkaç kufla¤›n bundan etkilenmesi sürecininbir parças›d›r. Zaman zaman birbirini destekleyen, za-man zaman çeliflen ancak merkez-sa¤ aç›s›ndan sonun-da bir sentezin oluflmas›na sebep olan dinamikler sözkonusudur. AKP’nin orta s›n›flar temelindeki “baflar›-s›”n›n bir kayna¤› da buras›d›r.”

*Bkz. “Türkiye’de Orta S›n›f› Tan›mlamak: EkonomikDüzeyleri, Siyasal Tutumlar›, Hayat Tarzlar›, Dinsel-Ah-laki Yönelimleri”, Proje Yürütücüsü: Hakan Y›lmaz, Bo-¤aziçi Üniversitesi&Aç›k Toplum Enstitüsü, 2007,http://hakanyilmaz.info/yahoo_site_admin/assets/docs/HakanYilmaz-2007-TurkiyedeOrtaSinif-Ozet.28470911.pdf.s. 7.

Kaynak: Kerem Ünüvar, Birikim, Ayl›k Sosyalist KültürDergisi, Aral›k 2010: 22-24.

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tabakalaflma SistemininAld›¤› Tarihsel Biçimler” konusunu gözdengeçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Toplumsal Tabaka-laflma Kuramlar›” konusunu gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Toplumsal Tabaka-laflma Kuramlar›” konusunu gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tabakalaflma SistemininAld›¤› Tarihsel Biçimler” konusunu gözdengeçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Toplumsal Tabaka-laflma Kuramlar›” konusunu gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal TabakalaflmadaYeni Yaklafl›mlar” konusunu gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal TabakalaflmadaYeni Yaklafl›mlar” konusunu gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Toplumsal Tabaka-laflma Kuramlar›” konusunu gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Toplumunda Tabaka-laflman›n Üretimi ve Yeniden Üretimi” konusu-nu gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Toplumunda Tabaka-laflman›n Üretimi ve Yeniden Üretimi” konusu-nu gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Marx’a göre s›n›f pozisyonlar› üretim iliflkileri taraf›n-dan tan›mlan›r. Üretim iliflkileri kavram›n›n temel ögesi“sahiplik” iliflkileridir. Bu kavram bireylerin yaflad›klar›toplumda üretilen toplam zenginlikten ald›klar› payaiflaret eder. Marx mülkiyet kavram› yerine sahiplik kav-ram›n› kullanarak, herhangi bir toplumda üretim güçle-ri üzerinde fiili olarak kontrol sahipli¤i durumuna iflaretetmifltir. Statüye göre tabakalaflma ise ‘onur’a ve yaflamtarzlar›na göre belirlenir. Weber’e göre ekonomik güçkendi bafl›na sahiplerine belli bir “yaflam tarz›n›n” sa¤-lad›¤› onuru sa¤layamaz. Statüden kaynaklanan onur,farkl› tabakalar aras›nda eflitse mülkiyet ya da ekono-mik varl›k sadece ek güç verebilir. Onur anlay›fl› bir sta-tü grubunun üyelerine genel bir tabu koyarak eflitleraras›nda yap›labilecek pazarl›¤› engellemeye çal›fl›r.Weber’e göre bir toplumda her ekonomik dönüflüm veteknolojik geliflme statü tabakalaflmas›n› tehdit eder ves›n›f tabakalaflmas›n› ön plana ç›kar›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 2

Sosyal s›n›flar fonksiyonalist kuramlar aç›s›ndan daha

ziyade meslek ile temsil edilir. Mesleki prestijin merkezî

bir yer kazanmas›yla mülkiyet ve sahiplik iliflkilerinin

öneminde bir azalma oldu¤u öne sürülür. Bir toplumda

kurumlar sosyal tabakalaflma aç›s›ndan merkezî önem

tafl›r. Çünkü, statüleri belirleyen davran›fllar sosyal ku-

rumlar taraf›ndan tan›mlanmaktad›r. Sosyal pozisyonla-

r›n oluflumunda, bu pozisyonlara atfedilen hak ve so-

rumluluk beklentileri rol oynar. Dolay›s›yla, statü aç›-

s›ndan tabakalaflma, bir toplumda oluflmufl ortak de¤er-

ler ›fl›¤›nda bireylerin birbirleri hakk›nda yapt›¤› öznel

de¤erlendirmelere dayan›r. Bir toplumdaki bireylerin

göreceli prestijli pozisyonlar› kal›c› hâle gelirse sosyal

statüye dayanan tabakalaflma sistemi sosyal düzeni sa¤-

lar. Prestij, bir bireyin sosyal tabakalaflmadaki yerini be-

lirler ve ayn› zamanda bu bireye maddi aç›dan avantaj

sa¤lar. Örne¤in, para ile özel e¤itim almak ve özel e¤i-

tim yoluyla ise toplumda iyi ücretli sosyal pozisyonlara

gelebilmek mümkün olur.

S›ra Sizde 3

Bourdieu’ya göre üslup, yani objelerin ya da pratiklerin

kendimize mal edilmesi e¤ilimi ve kapasitesi yaflam tar-

z›m›z› ortaya ç›karan bir formüldür: Konuflma tarz›n-

dan, beden diline, kullan›lan mobilyaya ve giyim tarz›-

na kadar farkl› simgesel alanlar›n birbirleriyle iliflkilen-

dirilen bir mant›¤› vard›r. Sosyal üstünlük yoluyla bafl-

kalar›n› etkilemenin yolu salt ekonomik zenginlikten

de¤il, özellikle üsluptan geçmektedir. Fransa’daki ye-

mek al›flkanl›klar›n› inceleyen Bourdieu profesyoneller

ile üst s›n›f yöneticiler aras›nda daha hafif (düflük kalo-

rili), daha rafine ve daha ince lezzetli yemek üslubuna

karfl›l›k, el eme¤iyle çal›flan iflçiler aras›nda daha a¤›r

(yüksek kalorili), daha ya¤l› ve daha basit yemek üslû-

bunun öne ç›kt›¤›n› göstermifltir.

S›ra Sizde 4

Mardin’e göre Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun çökme tem-posunun çabuklaflmas› orta tabakan›n ortadan kalkma-s›yla bafllam›flt›r. ‹mparatorlu¤u tamamen batmaktankurtaran yine de Tanzimat ile iyi-kötü yeni bir orta ta-bakan›n gelifltirilmifl olmas›d›r. Modern Türkiye Cum-huriyeti’ni yaratma ifli yine orta memur tabakas›na ema-net edilmifl; kaymakam, ö¤retmen, mühendis, hâkimgibi memurlar devrimlerin Türkiye’de yerleflmesine ençok yard›m etmifl olan gruplar olagelmifllerdir. Kandi-yoti’ye göre 1924 y›l›nda Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile

sa¤lanan zorunlu temel e¤itim, Cumhuriyet Türkiye’si-nin kadrolar›n›n oluflturulmas›nda kilit rol oynam›flt›r.Bu sayede pek çok say›da k›rsal kökenli Türk insan›profesyonel orta s›n›f ve devlet bürokrasisi kadrolar›naçekilebilmifltir. Ayata’ya göre günümüzde orta s›n›flararas›nda, özellikle metropollerde, ‘kirlilikten’, sokak ya-flam›ndan ve toplumsal heterojenlikten kaçmaya yöne-lik bir arzu geliflmifltir. 1990’lardan itibaren ise kültüreleksende beliren tabakalaflma, orta s›n›f aç›s›ndan ‘‹s-lamc›’, ‘laik’ ayr›flmas›n› gündeme getirmifltir.

Yararlan›lan KaynaklarAyata, S. (2003). Yeni Orta S›n›f ve Uydu Kent Yaflam›.

Deniz Kandiyoti & Ayfle Saktanber (der.). Kültür

Fragmanlar›. Türkiye’de Gündelik Hayat, 37-56.‹stanbul: Metis.

Baumann, Z. (1992). Intimations of Postmodernity.

London: Routledge.Bell, D. (1973). The Coming of Post-Industrial

Society. New York: Basic Books.Bilici, M. (2000). ‹slam’›n Bronzlaflan Yüzü: Caprice

Hotel Örnek Olay›. Nilüfer Göle (der.) ‹slam›n Yeni

Kamusal Yüzleri, 216-236. ‹stanbul: Metis. Bora, T. & Erdo¤an, N. (2005). “Zengin” bir Araflt›rma

Gündemi, “Yoksul” bir Literatür. Toplum ve Bilim,

Say› 104, 3-13.Boratav, K. (2004). ‹stanbul ve Anadolu’dan S›n›f

Profilleri. ‹stanbul: ‹mge.Bourdieu, P. (1998). Distinction. A Social Critique of

the Judgement of Taste (9th Ed.) Cambridge,Massachusetts: Harvard University Press.

Bradley, H. (1996). Fractured Identities. Changing

Patterns of Inequality. Cambridge&Oxford: PolityPres.

Braverman, H. (1974). Labour and Monopoly Capital.

New York & London: Monthly Review Pres.Connel, R.W. (1998). Toplumsal Cinsiyet ve ‹ktidar.

Toplum, Kifli ve Cinsel Politika. ‹stanbul: Ayr›nt›.Davis, K. & Moore, W.E. (2001). Some Principles of

Stratification. David B. Grusky, (2nd Ed.). Social

Stratification. Class, Race, and Gender in

Sociological Perspective Colorado: WestviewPres, 55-63.

Duben, A. & Behar, C. (1996). ‹stanbul Haneleri.

Evlilik, Aile ve Do¤urganl›k 1880-1940. ‹stanbul:‹letiflim.


Erder, S. (2001). ‹stanbul’a bir Kent Kondu.

Ümraniye. (2. Bask›). ‹stanbul: ‹letiflim.Esping-Andersen, G. (1993). Changing Classes:

Stratification & Mobility in Post-Industrial

Societies. London: Sage.Gerth, H. H. & Mills, C. W. (1998). Max Weber.

Sosyoloji Yaz›lar›. (2. Bask›). ‹stanbul: ‹letiflim.Gorz, Gouldner, A. (1979). The Future of Intellectuals

& the Rise of the New Class. New York: Seabury.Göle, N. (2000). E¤itici Laiklik ve Yaflam Biçimleri.

‹slam ve Modernlik Üzerine. Melez Desenler.

‹stanbul: Metis.Grusky, D. B. (2001). Social Stratification. Class,

Race, and Gender in Sociological Perspective

(2nd Ed.) Colorado: Westview Press.Hartmann, H. I. (1981). The Unhappy Marriage of

Marxism & Feminism: Towards a More

Progressive Union. Lydia Sargent (ed.). Women &Revolution. 1-41. London: Pluto Pres.

Kandiyoti, D. (2003). Parçalar› Yorumlamak. DenizKandiyoti & Ayfle Saktanber (der.). Kültür

Fragmanlar›. Türkiye’de Gündelik Hayat, 15-33.‹stanbul: Metis.

Lash, S. & Urry, J. (1987). The End of Organized

Capitalism. Cambridge: Polity. Macionis, J. J. (2001). Sociology. (8th Ed.). New Jersey:

Prentice Hall.Mardin, fi. (1997). Türkiye’de Orta S›n›flar›n Üç

Devri. Makaleler 4. Türk Modernleflmesi. (5.Bask›). ‹stanbul: ‹letiflim.

Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. OsmanAk›nhay & Derya Kömürcü (Çev.). Ankara: Bilim veSanat.

Mills, C.W. (1956). The Power Elite. New York: OxfordUniversity Pres.

Morrison, K. (2009). Marx, Durkheim, Weber:

Formations of Modern Social Thought. LosAngeles&London: Sage.

Mosca, G. (2001). The Ruling Class. Grusky, D. B. (2ndEd.). Social Stratification. Class, Race, and Gender

in Sociological Perspective. 195-201. Colorado:Westview Press.

Öncü, A. (1991). The Transformation of the Bases ofSocial Standing in Contemporary Turkish Society.Mübeccel K›ray (der.). Structural Change in

Turkish Society, 140-162. Bloomington, Indiana:Indiana University Turkish Studies.

Parkin, F. (1971). Class Inequality & Political Order:

Social Stratification in Capitalist and

Communist Societies. New York: Praeger. Parsons, T. (1954). A Revised Analytical Approach to

the Theory of Social Stratification.

Talcott Parsons (ed.). Essays in Sociological Theory.

New York: Free Pres.Sancar, S. (2009). Erkeklik: ‹mkâns›z ‹ktidar. Ailede,

Piyasada ve Sokakta Erkekler. ‹stanbul: Metis.Scott, J. (1996). Stratification and Power: Structures

of Class, Status and Command. Cambridge: PolityPress.

Shils, E. A. (2001). The Political Class in the Age of MassSociety: Collectivistic Liberalism and SocialDemocracy. Grusky, D. B. (2nd Ed.) Social

Stratification. Class, Race, and Gender in

Sociological Perspective. 216-222. Colorado:Westview Press.

Swartz, D. (1997). Culture & Power. The Sociology

of Pierre Bourdieu. Chicago&London: TheUniversity of Chicago Pres.

Timur, T. (2012). Toplumsal S›n›flar, Küresel Kapitalizmve Türkiye. M. Nedim Süalp, Asl› Günefl, Z. TülAkbal Süalp (der.). S›n›f ‹liflkileri. Sureti

Soldurulmufl Bir Resim mi? 97-117. ‹stanbul:Ba¤lam.

Tumin, M. M. (1985). Social Stratification. The Forms

and Functions of Inequality. Englewood Cliffs,NJ: Prentice Hall.

Ünüvar, K. (2010). Siyasetin Üzerindeki Hayalet: OrtaS›n›flar. Birikim, Aral›k 2010, Say› 260, 14-24.

Walby, S. (1994). Theorizing Patriarchy. (4th Ed.).Oxford & Cambridge: Blackwell.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Toplumsal cinsiyet sosyolojisini tan›mlayabilecek, Toplumsal cinsiyet sosyolojisi ile ilgili feminist kuramlar› aç›klayabilecek, Toplumsal cinsiyetin ekonomi, aile, e¤itim, siyaset ve medya ile iliflkisini an-latabilecek, Türkiye’deki toplumsal cinsiyet çal›flmalar›n› kad›n hareketi ba¤lam›nda tar-t›flabilecek,Türkiye’deki erkeklik çal›flmalar›n›, kad›na yönelik fliddet çerçevesinde de-¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Toplumsal Cinsiyet• Feminist Kuramlar• Ekonomi• Aile

• E¤itim• Siyaset• Medya

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

N

N

Sosyoloji-II Toplumsal CinsiyetSosyolojisi

• G‹R‹fi• B‹R‹NC‹ ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI• ‹K‹NC‹ ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI• ÜÇÜNCÜ ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI• FEM‹N‹ST KURAMLAR VE

TOPLUMSAL C‹NS‹YETSOSYOLOJ‹S‹

• TOPLUMSAL C‹NS‹YET VESOSYOLOJ‹

• TÜRK‹YE’DE TOPLUMSALC‹NS‹YET ÇALIfiMALARI

• TOPLUMSAL C‹NS‹YET VEERKEKL‹K ÇALIfiMALARI

2SOSYOLOJ‹-II

G‹R‹fiGündelik hayat içerisinde toplumsal cinsiyeti verili olarak düflünürüz. Herhangi birkifliyi gördü¤ümüz anda kad›n ya da erkek olarak tan›mlar›z. Günlük hayat›m›z›bu çerçevede düzenleriz. Yeni aç›lan dersimize gelecek olan hoca erkek ise çabuksinirlenir endiflesiyle dikkat etmemiz gerekti¤ini düflünürüz. Hoca kad›n ise kad›n-lar daha yufka yürekli olur ve hemen k›zmazlar diye rahat davran›r›z. Kad›n hocasert biri ise erkek gibi bir kad›n oldu¤unu düflünürüz. Bir üniversite ö¤rencisininerkek ya da k›z arkadafl› varsa bu konudan her iki cinsin anneleri haberdar olur-ken, özellikle k›z ö¤rencinin babas› bunu bilmez. Anneler hayat›m›z›n s›rlar›n›nbilgisine sahip iken babalar hayat›m›zla ilgili birçok önemli olaydan haberdar ol-mazlar. 3-4 yafllar›nda bir k›z çocu¤una en sevdi¤in rengi sordu¤umuzda pembeoldu¤unu söyler. K›z çocuklar› yetiflkin yafllar›na kadar belki de pembe olan hereflyan›n, giysinin pefline düflerler. Erkek çocuklara uygun görülen renk mavi ol-makla birlikte, k›z çocuklar kadar hayatlar›n›n belli bir dönemine kadar mavi giy-mek konusunda dirençli davranmazlar.

Toplumda hemen herkesin kad›n ve erkeklerle ilgili kal›p yarg›lar› vard›r. Üni-versite ö¤rencisi kad›nlar›n kendi aralar›ndaki konuflmalar›na tan›k oldu¤umuzdagelecekte seçecekleri iflin çocuk do¤urmalar›na ve annelik görevlerini yerine getir-melerine engel olmamas› gerekti¤i görüflüne sahip olduklar›n› görürüz. Nedir o za-man bu toplumsal cinsiyet? Biyolojik özelliklerimizle birlikte mi getiririz? Sonradantoplumsallaflma arac›l›¤› ile mi oluflur?

Afla¤›daki listelerden (Fine, 2010: 27) hangisi kad›nlarla, hangisi erkeklerle ilgilidir? Liste 1: Merhametli, çocuklar› seven, ba¤›ml›, kiflileraras› hassasiyete sahip, bakan ve bü-yüten. Liste 2: Lider, agresif, h›rsl›, analitik, rekabetçi, egemen, ba¤›ms›z, bireyci.

Toplumsal cinsiyet çal›flmalar›n›n “kad›n sosyolojisi” olarak ele al›nd›¤› 1970’liy›llardan bu yana bu sorular›n ve baflkalar›n›n yan›tlar›n› aramak yönünde önemligeliflmeler oldu. Sosyoloji disiplini içerisinde toplumsal cinsiyet çal›flmak ikincidalga kad›n hareketi sonucu ortaya ç›kt› (Wharton, 2005: 4).

‹kinci dalga kad›n hareketinde aileden cinselli¤e, do¤um kontrolünden çocukbak›m›na birçok konu gündeme geldi. Birinci dalga feminizmin toplumsal ve siya-sal eflitlik mücadelesi sonucu ortaya ç›kan kazan›mlar ataerkilli¤in özellikle hane

Toplumsal CinsiyetSosyolojisi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Birinci dalga feminizmdönemindeki düflünceyegöre, ‘’kad›nlara ve erkeklereeflit olanaklar, eflit f›rsatlarsa¤land›¤›nda toplumsal vesiyasal eflitliksa¤lanabilecekti” (Ayata veGölgelio¤lu, 2011: 66).

içerisinde kad›na getirdi¤i s›n›rl›l›klar› ortadan kald›rmad›. Özellikle ataerkil top-lumsallaflma süreci bu s›n›rl›l›klar›n hane içerisinde sürdürülmesine neden oldu.Kad›n sosyolojisi a¤›rl›kl› olarak toplumsal cinsiyet sosyolojisine dönüfltü. Toplum-sal cinsiyet sosyolojisi ise baflta toplumsal cinsiyetin ayr›mc›l›k ve tabakalaflma ileiliflkisinin yan› s›ra, yafl, etnisite ve ›rk, cinsel yönelim ya da toplumsal s›n›f farkl›-l›klar› ile olan iliflkisine odakland›. Bu ba¤lamda toplumsal cinsiyetin, etnisitenin,›rk ve toplumsal s›n›f›n birbirlerinden farkl› görünse de yaflanm›fl deneyimler ola-rak ele al›nd›¤›nda iç içe oldu¤u ortaya ç›kar (Wharton, 2005: 5).

Türkiye’de 1980’den sonra ivme kazanan kad›n hareketi ile birlikte üniversite-lerde kad›n araflt›rmalar› merkezleri kurulmaya bafllanm›fl ve sosyoloji bölümlerin-de kad›n dersleri verilmeye bafllanm›flt›r. Derslerin ço¤unda toplumsal cinsiyet ye-rine kad›n kelimesi daha çok kullan›lm›flt›r. Türkiye’de feminizm ve feminist hare-ketin do¤rudan kad›na, kad›n›n yaflam›na, ezilmesine, alta s›ralanm›fll›¤›na ve de-neyime odaklanmas› nedeniyle ‘toplumsal cinsiyet’ yerine daha çok ‘kad›n’ kavra-m› vurgulanm›flt›r.

Wharton’a (2005: 6-7) göre, toplumsal cinsiyet kad›nlar›n ve erkeklerin toplum-sallaflma arac›l›¤› ile toplumsal hayat ve kültür içerisinde temsil edildikleri özellik-leridir. Bu ba¤lamda toplumsal cinsiyet ilkin sabit bir durum de¤il daha çok bir sü-reçtir. ‹kinci olarak yaln›zca bireylerin özellikleri anlam›n› tafl›maz, toplumsal yap›-n›n bütün düzeylerinde yer al›r. Üçüncü olarak da toplumsal cinsiyetin eflitsizlikiliflkilerini düzenleyen bir tan›mlamas› vard›r. Bunlar s›ras›yla bireyci, etkileflimcive kurumsal bak›fl aç›lar›na karfl›l›k gelir.

Toplumsal cinsiyet hakk›nda detayl› bilgi sahibi olabilmek için ‘Toplumsal Cinsiyet Sosyo-lojisi’ kitab›n› (Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi, Yay›n No:1304) inceleyebilir-siniz.

Bireyci bak›fl aç›s›nda toplumsal cinsiyet insan›n bir özelli¤i olarak ele al›n›r.Bu görüfl daha çok kad›nlar›n ve erkeklerin tav›rlar›na, özelliklerine ve kimlikleri-ne vurgu yapar; cinsiyet ayr›mc›l›¤› araflt›rmas›na, biyososyal ve evrimci psikolojigörüfllerine ve toplumsal cinsiyet toplumsallaflmas› üzerine yap›lan kuram ve arafl-t›rmalara odaklan›r. ‹nsanlar toplumsallaflma arac›l›¤› ile toplumsal cinsiyetlerinekavuflurlar. Toplumsallaflman›n ‘toplumsal ö¤renme’, ‘biliflsel’ ve ‘özdeflleflme” ku-ramlar› bize kad›nlar›n ve erkeklerin toplumun onlar için uygun gördü¤ü özellik-leri nas›l edindiklerini aç›klar (Wharton, 2005: 39).

Etkileflimci bak›fl aç›s› bireylerden çok onlar›n etkileflim içine girdikleri top-lumsal ba¤lama odaklan›r. Üç çeflit etkileflimci bak›fl vard›r. Her üç bak›fl aç›s› datoplumsal kategorilefltirmeyi toplumsal etkileflim için temel olarak ele al›r. Top-lumsal kategorilefltirme süreçlerinde bireyler di¤erlerini ve kendilerini belli grupla-r›n üyeleri olarak s›n›fland›r›rlar. Cinsiyet kategorisi bu s›n›fland›rma içerisinde enönemli toplumsal kategoridir (Wharton, 2005: 55).

B‹R‹NC‹ ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISIBu etkileflimci bak›fl aç›s›, etnometodolojistlerin toplumsal cinsiyetin oluflturuldu-¤una yönelik görüflünü içerir. Toplumsal cinsiyet sanal olarak bütün toplumsal du-rumlarda oluflturulmufltur, toplumsal cinsiyet kategorileri her zaman vard›r ve bu-na göre di¤erinin davran›fl› yorumlan›r. Sonuç olarak toplumsal cinsiyet her yerde-dir (Wharton, 2005: 56).


1960’larda ortaya ç›kan“ikinci dalga feminizm,gündemini, özel alan ve özelalandaki eflitsizliklerba¤lam›nda biçimlendirir.Bu ak›ma göre özel alansiyasetten ve güçiliflkilerinden ba¤›ms›z biralan de¤ildir. Kiflisel olanpolitiktir” (Ayata veGölgelio¤lu, 2011: 66).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



“Toplumsal ö¤renmekuram›na göre erkeklerdensald›rgan, kad›nlardan isepasif olmalar› beklenir. Buflekilde yetifltirilmifl bireylertoplumun onlardanbeklentisini gerçeklefltirmiflolurlar. Oysa toplumunneden bu tür beklentilerivard›r? Bütün bu beklentilerneden dünyadaki hertoplumda ayn›d›r?”(Wharton, 2005: 46).

‹K‹NC‹ ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI Statü özellikleri kuram› olarak adland›r›lan ikinci bak›fl aç›s›na göre, cinsiyeti-miz arac›l›¤›yla de¤erlendirilmek toplumsal beklentiler ve klifleler üretir. Erkek-ler kad›nlardan daha olumlu olarak de¤erlendiriliyorsa bu cinsiyet kategorisininbir statü de¤eri oldu¤unu gösterir. Yine yafl da bir statü özelli¤idir (Wharton,2005: 58).

ÜÇÜNCÜ ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI Üçüncü etkileflimci bak›fl aç›s›na göre ise toplumsal yaflamdaki benzerliklerin top-lumsal cinsiyet iliflkilerini ve kad›n-erkek iliflkilerini anlamak için önemli oldu¤unuvarsayar. Örne¤in edinilmifl özellikler olan cinsiyet, yafl ve ›rk di¤erleriyle olanbenzerlikleri kurmak için kullan›l›r (Wharton, 2005: 59).

Toplumsal cinsiyetin eflitsizlik iliflkilerini düzenleyen üçüncü bak›fl aç›s› olankurumsal bak›fla göre ise toplumsal cinsiyet, var olan sosyolojik kurumlar içeri-sinde kad›nlar›n ve erkeklerin konumlar›n› toplumsal olarak yeniden tan›mlar vekurar. Toplumsallaflma düflüncesi kad›nlar›n ve erkeklerin biyolojik özelliklerin-den dolay› toplumsal yap› içerisindeki yerleri belirlenir düflüncesine karfl› durur.Günümüzde toplumsal cinsiyet çal›flmalar› feminist çal›flmalar olarak da de¤erlen-dirilebilmektedir.

Toplumsal cinsiyet sosyolojisi ya da feminist sosyoloji flu sorular› sorar: “Kad›n-lar neden erkeklerden fazla yeme bozuklu¤u gelifltirirler? Neden çok az kad›n ci-nayet ifller? Neden boflanan erkeklerden daha çok boflanan kad›nlar yoksullu¤udeneyimler? Neden sekreter kad›nlar daha çok, neden mühendis erkekler dahaçoktur? Neden daha az kad›n siyasetle u¤rafl›r?”(Abbott v.d., 2005: 18).

‹çinde yaflad›¤›m›z toplum için bu tür sorular yazmaya bafllad›¤›m›zda herhal-de sayfalar yetmez: Neden erkekler kendilerinden boflanmak isteyen efllerini öldü-rürler? Neden bir dede ve baba çok geziyor diye torununu ve çocu¤unu evlerininarka bahçesine canl› canl› gömer? (Radikal 05/02/2010 22:16). Neden e¤itimli veyüksek statüye sahip erkekler fiziksel fliddet uygularlar? Tüm bunlar› anlamaya ça-l›flan feminist sosyologlar toplumsal cinsiyet kavram›n› sorgularlar.

Toplumsal CinsiyetBerktay’a (2011: 8) göre “toplumsal cinsiyet”, biyolojik cinsiyetten farkl› olarak top-lumsal ve kültürel olarak belirlenen ve dolay›s›yla içeri¤i yere ve zamana göre de-¤iflebilen ‘cinsiyet konumu’ ya da ‘cins kimli¤i’dir. Yaln›zca cinsiyet farkl›l›¤›n› be-lirtmekle kalmaz, ayn› zamanda eflitsiz güç iliflkilerini de belirtir. Her ne kadar top-lumda yaflayan bireylerin toplumsal cinsiyet rollerinin biyolojik cinsiyetlerindenfarkl› olarak ele al›nd›¤›n› söylesek de genel e¤ilim biyolojik cinsiyete göre de¤er-lendirmektir. Öyle ki biyolojik farkl›l›¤›n gerçek fiziksel ve zihinsel etkileri abart›la-rak ataerkil sistemin devaml›l›¤› sa¤lan›r ve kad›nlar aras›nda onlar›n “ev içi rollere”uygun olduklar› yönünde bir bilinç oluflturulur (Pilcher ve Whelehan, 2004: 56).

Ann Oakley’in (1972) “Cinsiyet, Toplumsal Cinsiyet ve Toplum” adl› kitab› top-lumsal cinsiyetin kuruluflu konusunda öncü kitaplar aras›ndad›r. Oakley’e göre,Bat› toplumunda toplumsal cinsiyet farkl›l›klar›n›n abart›lmas› sonucunda var olantoplumsal cinsiyet rolleri annelik ve ev kad›nl›¤› üzerinde yo¤unlafl›r. Bu da top-lumsal cinsiyet rollerinin “toplumsal yeterlili¤i” olarak de¤erlendirilir. Bu rollerdeherhangi bir yetersizlik ise mutsuzlu¤a neden olur (Oakley, 1972: 192, aktaranPilcher ve Whelehan, 2004: 56).

352. Ünite - Toplumsal Cinsiyet Sosyolo j is i

Anne-Çocuk E¤itim Vakf› taraf›ndan haz›rlanan Anne-Çocuk E¤itim Progra-m›’nda kat›l›mc› gözlemci olarak çal›flma gerçeklefltiren Sevi Bayraktar, e¤itim s›ra-s›nda çocu¤unun tuvalet al›flkanl›¤›n› de¤ifltirememifl bir annenin ifadesine yer ve-rir “Benim hatam. Kald›rabilseydim çok güzel olacakt›, ihmal ettim...”(Bayraktar,2011: 73). “Üzgün ve mahcuptu. E¤itimci ve s›n›f arkadafllar› kad›nlar dinlediler venedenlerini elefltirel gözle de¤erlendirdiler: ‘Sorumsuz anne’ miydi yoksa ihmaldemant›kl› nedenleri mi vard›?” (Bayraktar, 2011: 73).

Simone de Beavoir “‹kinci Cins” adl› kitab›nda “kad›n do¤ulmaz kad›n olunur”diyerek toplumsal cinsiyet farkl›l›klar›n›n hiyerarflik bir karfl›tl›k içine yerlefltirildi¤i-ni yazar. Eril kural her zaman tercih edilirken, diflil olan ‘öteki’ konumuna yerleflir.Diflil olan›n eril olandan daha eksik oldu¤u düflüncesi geliflmifl toplumlar›n eril ol-duklar›n› ve kad›nlar›nda d›flar› olduklar›n› yazar (Pilcher ve Whelehan, 2004: 57).

Toplumsal cinsiyetin en güzel tan›mlamalar›ndan birini C. MacKinnon yapar.Ona göre “cinsiyetler aras› eflitsizlik kiflinin niteli¤i olarak dura¤anlaflt›r›ld›¤›ndatoplumsal cinsiyet biçimini al›r; kifliler aras›nda bir iliflki olarak hareket ederken isecinsellik biçimini al›r. Toplumsal cinsiyet, erkekler ile kad›nlar aras›ndaki eflitsizli-¤in cinsellefltirilmesinin kat›laflm›fl hâlidir” (MacKinnon, 1987: 6-7: aktaran Butler,2008: 17).

Butler’a (2008: 17) göre toplumsal cinsiyeti üreten ve pekifltiren cinsel hiyerar-fli ve toplumsal cinsiyet hiyerarflisidir.

Toplumsal cinsiyetin toplumdaki di¤er yap›larla iliflkisini daha iyi anlayabilmek için ‘Top-lumsal Cinsiyet Çal›flmalar›’ (Der. Y›ld›z Ecevit, Nadide Kark›ner, Anadolu Üniversitesi Aç›-kö¤retim Fakültesi, Yay›n No:1309) adl› kitab› inceleyebilirsiniz

Toplumsal cinsiyet ve cinsellik çal›flmalar› ile ilgili kuramsal bir harita ç›karanBeasley’in (2005: 2) amac› alandaki elefltirel çerçevenin analitik bir gözden geçir-mesini yapmakt›r. Beasley (2005: 12-13-14) toplumsal cinsiyet ile ilgili tart›flmalar›üç ayr› bafll›k alt›nda toplar. ‹lk olarak toplumsal cinsiyetin cinsiyetli kimlikler vepratikler çerçevesinde ele al›nd›¤› egemen bir bak›fl olarak ortaya ç›kar. Bireylertoplumsal iliflkilere kad›nlar ve erkekler olarak tan›mlanarak girerler. Bireylerincinsiyetli kimlikleri ile tan›mlanmalar› ‘kad›n çal›flmalar›’ ve ‘toplumsal cinsiyet ça-l›flmalar›’ alanlar›nda kad›n›n ezilmesi tart›flmas›ndan uzaklafl›ld›¤› düflüncesini do-¤urur (Beasley, 2005: 12).

‹kinci tart›flma ise toplumsal cinsiyet kavram›n›n toplumsal ve do¤al/bedenselaras›nda keskin bir ayr›m yaratt›¤› düflüncesidir. Toplumsal cinsiyet genellikle be-denin cinsiyetli kimlikler ve pratikler üzerinde fazla bir etkisi olmad›¤› düflüncesi-ni do¤urur. Buna göre erkek bedeninin do¤rudan erkeklik kimli¤i ile özdeflleflme-si gerekmemektedir. Bu durumda toplumsal cinsiyetin toplumsal bir kurulufl oldu-¤u düflüncesi biyolojik belirlenimcili¤e de bir elefltiri olarak ortaya ç›kar (Beasley,2005: 13-14).

Üçüncü tart›flmada, ‘cins’ ve ‘cinselli¤e’ karfl› ‘toplumsal cinsiyet’ kavram›n› kul-lanan yazarlara göre kad›nlar ve erkekler aras›ndaki ayr›mlar basit olarak do¤an›ndo¤rudan ifadesi de¤ildir. Bu durumda biyolojik cins farkl›l›klar›, cinsellik ve top-lumsal cinsiyetle ilgili toplumsal düzenlemelerin hepsinin bir arada al›nmas› gerek-lidir (Beasley, 2005: 14-15).

Bu ünitede Beaslay’in toplumsal cinsiyet ve iktidar ile ba¤lant›l› olarak ortayaç›kan yukar›da bahsetti¤i alanlar› ve alt alanlar› gösteren haritas›n› kullanarak a¤›r-l›kl› olarak feminist kuramlar ile ilgili geliflmelere yer verilecektir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



FEM‹N‹ST KURAMLAR VE TOPLUMSAL C‹NS‹YET SOSYOLOJ‹S‹Toplumsal cinsiyet kuram›n›n sosyoloji literatürüne girmesi ve kad›n sosyolojisi di-siplinine dönüflmesi ile birlikte ayr› bir feminist kuram literatürü ortaya ç›km›flt›r.Feministler erkek bak›fl aç›l› sosyolojinin elefltirisini yapm›fllard›r. Öyleyse erkekbak›fl aç›l› sosyolojinin elefltirildi¤i noktalara bakarak nas›l oldu¤una dair ipuçlar›-n› ortaya koyabiliriz. Abbott, Wallace ve Tyler’a (2005) göre sosyoloji öncelikle er-kekler üzerine yap›lan araflt›rmalara odaklanm›fl, kuramlar ve kavramlar erkeklerinyaflamlar›na uygulanm›flt›r. Erkek örneklemler üzerine yap›lan araflt›rmalardan nü-fusun tamam›na genellemeler yap›larak, kad›nlarla ilgili konular› içeren alanlarönemsiz görülmüfltür. Dahas› kad›nlar›n dahil oldu¤u araflt›rmalar çarp›t›larak su-nulmufl, cinsin ve toplumsal cinsiyetin dahil oldu¤u araflt›rmalarda ise kad›nlar›nsömürüldü¤ünü ve alta s›raland›¤›n› söyleyen kuramlar göz ard› edilmifltir (Abbottvd. 2005: 9-10). Kad›nlar›n yap›sal konumlar›n›n ve deneyimlerinin erkeklerdenfarkl› oldu¤u göz ard› edilerek cinsiyet farkl›l›¤› önemli ve aç›klay›c› bir kavramolarak sunulmufltur. Erkeklerin kad›nlar› ezdikleri ve bask› alt›na ald›klar› görmez-den gelinerek do¤al kabul edilmifltir (Abbott vd., 2005: 10).

Hatta Ann Oakley (1982) bununla ilgili üç aç›klamada bulunmufltur. Ona göresosyoloji kökeni itibar›yla yanl›d›r ve erkek mesle¤idir. Cinsel farkl›l›k ideolojileriise dünyan›n belli biçimlerde kuruldu¤u düflüncesine hizmet eder. Çünkü dünya-n›n belli biçimlerde kurulmas› kad›nlar ve erkekler aras›ndaki farkl›l›klar› ortaya ç›-kar›r (Oakley, 1982, aktaran Abbott v.d. 2005: 10). Dolay›s›yla sosyolojinin birçokalan›n›n feminist bak›fl aç›lar› ile yeniden ele al›nmas› gereklili¤i ortaya ç›kar.

Feminist bak›fl aç›s› ile yeniden kurulan sosyoloji alanlar› “cinsellik ve beden, ay-n›l›k ve farkl›l›k, görsel ve kültürel sosyolojidir. Feminist sosyolojinin önemli etkisi-nin oldu¤u alanlar ise sa¤l›k ve hastal›k, aile ve ev-içi eme¤i, ifl, çal›flma ve örgüt-lenme, e¤itim, suç ve sapma, yafl ve hayat, medya ve popüler kültürdür”. Toplum-sal s›n›f ve tabakalaflma, siyaset sosyolojisi, toplumsal ve sosyolojik kuram alanlar›ise feminist bak›fl aç›lar› ile iflbirli¤i içinde olmayan alanlard›r (Abbott v.d. 2005: 11).

Abbott, Wallace ve Tyler (2005)’a göre kad›nlar›n ezilmelerini sorgulayan vemüdahale eden feminizmin özellikleri feminist araflt›rma, feminist kuram vefeminist siyasettir. Feminist araflt›rma erkekler ve kad›nlar aras›ndaki temeltoplumsal farkl›l›klar› ve eflitsizlikleri aç›klay›p belgelerken, feminist kuram bufarkl›l›klar› ve eflitsizlikleri aç›klayarak tespit eder. Feminist siyaset ise kad›nlarve erkekler aras›ndaki eflitsizliklere müdahale etmeye ve direnmeye çal›fl›r (Abbottv.d. 2005: 16).

Farkl› bir alan olarak feminist araflt›rma sürecinin sosyolojik araflt›rmadan fark› nedir?Tart›fl›n›z.


fiekil 2.1

Cins ve ‹ktidar

TOPLUMSAL C‹NS‹YET C‹NSELL‹K

Cinsiyetli Kategoriler(Örn. Erkekler ve Kad›nlar)Feminist Çal›flmalarErkeklik Çal›flmalar›

Cinsel Kategoriler(Örn. Heteroseksüel ve homoseksüel)Cinsellik Çal›flmalar›

Toplumsalcinsiyet/cinsellikalanlar› ve altalanlar›

Kaynak: Beasley,2005: 2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Afla¤›daki bölümde Beasley’in (2005) bahsetti¤i tart›flmalar›n hangi feminist ku-ramlara karfl›l›k geldi¤ini, yine toplumsal cinsiyet sosyolojisi ve feminizm çal›flma-lar› ile birlikte geliflen feminist kuramlar› tart›flaca¤›z.

Feminist KuramlarToplumsal cinsiyet sosyolojisi olarak bafllayan, kad›n çal›flmalar› ve feminist çal›fl-malar olarak ilerleyen feminist düflünce liberal, radikal, Marksist, sosyalist, psika-nalitik, varoluflçu, postmodern, çokkültürlü ve küresel, ekolojik feminizm olarakfarkl›laflm›flt›r. Tüm bu kuramlara postmodern feminizmle ba¤lant›l› olarak Queerkuramlar› da eklenebilir.

Liberal FeminizmBerktay’a (2011: 9) göre “feminizm türleri içerisinde en etkili ve tarihsel olarak enerken olan› liberal feminizm kapitalizmi veri olarak kabul eder”. Liberal demokra-sinin en önemli çeliflkilerinden biri kad›n-erkek eflitsizli¤i oldu¤u için liberal femi-nistler yaln›zca yasa önünde eflitlik ve medeni haklar konusunda mücadele ederler.

Kad›n›n konumunu ortaya ç›karan ilk liberal feminist çal›flma Mary Wollstonec-raft’›n 1792’de yay›nlanan “Kad›n Haklar›n› Korumak” (A Vindication of the Rightsof Women) adl› kitab›d›r. Wolfstonecraft Ayd›nlanman›n ve liberal düflüncenin ka-d›na uygulad›¤› çifte standarda karfl› ç›kar. Dahas› Ayd›nlanman›n düflüncelerinikad›nlar›n durumuna uygulayarak kad›nlar›n ve erkeklerin akl›n evrensel kapasi-tesini paylaflt›klar›n› ve kad›nlar›n da erkeklerin sahip oldu¤u haklar› ve olanakla-r› hak ettiklerini iddia eder. Burada bahsedilen ak›l insan›n yapmak istedi¤ini seç-me özgürlü¤üdür. Bir insan›n ona söyleneni yapmas› özgürlük de¤ildir. ‹nsan ol-man›n evrensel do¤rusu olan ak›l kamusal düzene kat›lma hakk›n› ifade eden si-yasal eflitlikle de iliflkilidir (Beasley, 2005: 38). Wollstonecraft kitab›nda zenginli¤in18. yüzy›ldaki evli ve burjuva kad›nlar›n aleyhine iflledi¤ini yazar. Bu kad›nlar tüy-lerini kabartmaktan baflka bir fley yapmayan ve kafeste yaflayan kufllar gibidir. Or-ta s›n›f kad›nlar› ise sa¤l›klar›n› ve özgürlüklerini kocalar›n›n onlara sa¤lad›¤› say-g›nl›k, keyif ve güç için feda ederler. Beyaz tenleri esmerleflmesin diye d›flar› ç›k-mazlar ve sa¤l›kl› bir bedenleri yoktur. Kendi kararlar›n› vermelerine izin verilme-di¤i gibi özgürlükten de yoksundurlar (Tong, 1998: 12). Kad›nlar ancak erkekler-den ekonomik ve siyasal olarak ba¤›ms›z olurlarsa özgürlüklerine kavuflabilirler.Ona göre kad›nlar erkeklerin oyunca¤› olmak yerine kifliliklerini kazanmal›d›rlar(Tong, 1998: 14-15).

19. yüzy›la gelindi¤inde ise liberal feminist düflünceye John Stuart Mill ve Har-riet Taylor (Mill) damgas›n› vurur. Toplumun cinsiyet eflitli¤ine ve toplumsal cinsi-yet adaletine ulaflabilmesi için kad›nlar›n erkeklerle ayn› e¤itim olanaklar›na, eko-nomik olanaklara ve siyasal haklara sahip olmas› gerekti¤ini düflünürler (Tong,1998: 15). Mill ve Taylor’a göre kad›nlar›n erkeklerle eflit olabilmesi için oy kullan-malar› gerekmektedir. Bir bireyin oy kullanabilmesi için, siyasi görüfllerini özgürceifade edebilmesi, toplumda baz› insanlar›n ezilmesine neden olan yap›lar›n, sis-temlerin ve davran›fllar›n de¤iflmesine katk›da bulunmas› gereklidir (Tong, 1998:20). Betty Friedan ise “Kad›nl›¤›n Gizemi” (1963) isimli kitab›yla liberal feminizmin20. yüzy›ldaki temsilcilerinden biridir.


Radikal FeminizmCinsiyet ve toplumsal cinsiyeti kad›nlar›n ezilmesinin en temel nedeni olarak gör-mek radikal feminist say›lman›n en önemli kofluludur (Tong, 1998: 46). Cinsiyetçi-lik ise insan›n ezilmesinin en genifl biçimidir. Radikal feministler radikal-özgürlük-çü feministler ve radikal-kültürel feministler olarak ikiye ayr›l›rlar. Radikal özgür-lükçü feminist görüfle göre kad›nlar›n yeniden üretim rolleri, cinsel rolleri ve so-rumluluklar› kad›nlar›n kiflisel geliflimlerini s›n›rlar. Ayr›ca bir kiflinin cinsiyeti iletoplumsal cinsiyeti aras›nda iliflki olmas› zorunlulu¤unu reddederler. Toplumsalcinsiyet, cinsiyetten ayr›labilir çünkü ataerkil toplum kad›nlar› pasiflefltirmek içinkat› toplumsal cinsiyet rollerini kullan›r (Tong, 1998: 49). Bu roller içerisinde enönemlisi annelik rolüdür.

Radikal özgürlükçü feministlerden Kate Millett’e göre, kad›nlar›n ezilmesinin ne-deni ataerkilli¤in cins/toplumsal cinsiyet sistemidir. Kad›nlar bir cins olarak kad›nolduklar› için ezilirler. Millett’e göre ataerkil ideoloji kad›nlar ve erkekler aras›nda-ki biyolojik farkl›l›klar› abartarak, erkekleri egemen görürken kad›nlar› pasif olarakde¤erlendirir (Tong, 1998: 52). Yine radikal-özgürlükçü feminist olan Shulamith Fi-restone’a göre kad›n›n ezilmesinin ve erke¤in egemenli¤inin cinsel ve siyasal ide-olojisinin maddesel temelinde kad›nlar›n ve erkeklerin yeniden üretim rolleri vard›r(Tong, 1998: 52). Radikal-kültürel feminist olan Marilyn French’e göre kad›n ve er-kek aras›ndaki farkl›l›¤›n temelinde biyoloji yatar. Ecevit’e (2011: 9) göre ise radikalfeministler “kad›nlar›n belli bir dereceye kadar paylaflt›klar› ortak ihtiyaç ve bask›-lara dikkat çektikleri için, kad›na yönelik fliddet, aile içi cinsel taciz, tecavüz gibi ko-nularda bilinç yaratt›lar”. Dahas› “kad›n bedenini kuramlar›n›n merkezine yerleflti-rerek cinsellik, do¤urganl›k, annelik ve çocuk bak›m› gibi konular› politik alan›niçine çekerek ‘özel olan›n politik’ oldu¤unu savunurlar” (Ecevit, 2011: 9).

Özel olandan kas›t kad›nlar›n yaflad›klar› aile ve hanelerin kutsal ya da özelalan oldu¤u düflüncesi ile sorgulanmamas›d›r. Türkiye’de babalar›n k›zlar› evlenir-ken söyledikleri, özel alan olarak hanenin nas›l bir yer oldu¤unu bize anlat›r: “Bueve diri olarak girdin art›k ölü olarak ç›kacaks›n”. Bunun anlam› mutlu ya da mut-suz da olsan, fliddet de görsen, ezilsen de bu özel alan s›n›rlar› içerisinde oldu¤uiçin art›k buradan ç›k›fl yoktur anlam›nda söylenmifl bir sözdür.

Marksist FeminizmMarksist feministler daha çok kad›nlar›n durumunu ücretli olarak ya da ev içindeçal›flmalar› ile ba¤lant›l› olarak ele alarak cinsiyete dayal› iflbölümünü tart›fl›rlar. Ai-le kurumunun kapitalizmle olan iliflkisi ile kad›n›n ev içi eme¤inin ifl olarak say›l-mamas› sorunu ile ilgilenirler (Tong, 1998: 105). Çünkü kad›nlar çal›flsalar bile evedöndüklerinde ev ifllerini yapmaya devam ederler. Kad›nlar›n ev içerisinde yapt›k-lar› ifllerin üretken olmad›¤› ama erkeklerin çal›flarak ürettikleri düflüncesi Marksistfeministler taraf›ndan sorgulan›r. Kad›nlar ev d›fl›nda çal›flt›klar›nda ise erkeklerintercih etmedi¤i, s›k›c› ve düflük gelirli ifllerde çal›fl›rlar. Marksist feministlerdenMargaret Benston’a göre kad›nlar onlar›n özgürlüklerini k›s›tlayan a¤›r ev ifllerin-den kurtulmad›klar› sürece iflgücü piyasas›ndan uzak kalmaya devam ederler(Tong, 1998: 107). Kad›nlar ev içinde çal›flarak d›flar›da çal›flan erke¤in bak›m›n›üstlenirler, ifline temiz ve duygusal olarak desteklemifl olarak gitmesini sa¤layarakda kapitalizme hizmet etmifl olurlar. Baz› Marksist feministler ise kad›n›n ev içieme¤inin ücretlendirilmesi gerekti¤ini düflünürler. Buna karfl› ç›kanlar ise bu görü-flün kad›n› ev içine daha çok hapsedece¤ini iddia ederek kapitalizme daha çokhizmet edece¤ini düflünürler.


Sosyalist FeminizmSosyalist feministlerin vurgusu daha çok ataerkil kapitalizm elefltirisi oldu¤u içinMarksist feminizm ile radikal feminizmin birleflmesinden oluflmufltur. Marksist fe-ministlerin cinsiyete dayal› iflbölümü çerçevesinde kad›n›n ev içi eme¤i ve ücretlieme¤i arac›l›¤› ile yapt›klar› kapitalizm elefltirisi, radikal feministlerin ataerkillikelefltirisi ile birleflerek ataerkil kapitalizmin elefltirisini ortaya ç›kar›r. Kad›nlar›n ifl-gücü piyasas› içerisinde ikincil olarak de¤erlendirilmesinin kökeninde ataerkil ide-oloji vard›r. Kad›nlar›n anne olduklar› ya da ileride çocuk do¤urma olas›l›klar› gözönüne al›narak birincil iflgücü piyasas› içerisindeki ifllere yerlefltirilmemeleri ataer-kil düflünceye önemli bir örnektir. Genifl ve kapsay›c› bir sistem olan ataerkillik ka-d›nlar› ve erkekleri etkileyerek kad›nlar›n bask› alt›nda olmas›n›n önemli bir kay-na¤› olur.

Psikanalitik FeminizmPsikanalitik feministlere göre anne ve baba çocukla eflit olarak ilgilenmedi¤i içinçocuk kad›n›n yerinin ev, erke¤in yerinin ise d›flar›s› oldu¤u düflüncesine sahipolur. Oysa anne-baba çocu¤un yetiflmesine eflit katk› verdiklerinde çocuklar yetifl-kinlerin zamanlar›n›n bir bölümünü çal›flarak bir bölümünü ise ailelerine ay›rd›k-lar› düflüncesine sahip olurlar. Kad›nlar›n ve erkeklerin bebekliklerinden itibarenanneye ba¤l› olmalar› gerekti¤i düflüncesi sanki anne ve çocuk aras›nda özel birba¤ varm›fl düflüncesini ortaya ç›kar›r. Oysa ikili ebeveynlik yap›ld›¤›nda çocu¤unve annenin bu alg›s›n›n önüne geçilerek kad›n ve erkek hem çocu¤a hem de evd›fl›ndaki ifllerine eflit zaman ayr›labilir. Bu düflünce annenin çocu¤a, çocu¤un daanneye ba¤›ml›l›k gelifltirmesinin önüne geçerek kad›n›n özgürleflmesini sa¤lar.Kad›n›n ailesi için üst düzey bir kariyeri reddetmesi, erkeklerin uygulad›¤› fliddetiaffetmesi ve her fleye karfl› affedici olmas›, duygusal ve ekonomik olarak verici ol-mas›na ra¤men daha az almas›n›n temelinde kendini geri plana atmas› yatmakta-d›r. Psikanalitik feminizme göre kad›n kendini geriye atan bu olgulardan kurtul-mak için vatandafl olarak haklar› için mücadele etmelidir (Tong, 1998: 171).

Varoluflçu FeminizmVaroluflçu feminizmin temelinde Simon de Beauvoir’in ‘‹kinci Cins’ adl› kitab›ndaerke¤in ‘kendi’ olmas›n›n karfl›s›nda kad›n›n ‘öteki’ olmas›ndan bahsetmesi yatar.Erkekler özgür olabilmek için kad›n› bask› alt›na almak zorundad›rlar. Kad›nlarlailgili biyolojik ve fizyolojik aç›klamalar, kad›n›n yeniden üretimdeki rolüne ve za-y›f fiziksel özelliklerine vurgu yaparak kad›n›n öteki konumuna itilmesini tart›fl›r.Toplumsal ve ekonomik geliflme ile birlikte erkekler kad›nlarla ilgili mitler yarata-rak onlar› kontrol alt›na alabileceklerini düflünürler. Kad›nlar›n duygusal davrana-rak rasyonel olmamalar›, kad›nlar›n fedakâr olmalar›n›n do¤alar›n›n bir parças› ol-du¤u mitleri gibi düflünceler kad›nlar› kontrol alt›na almak için kullan›l›r (Tong,1998: 185). Beauvoir’e göre ‘efl’ ve ‘annelik’ rolleri kad›n›n özgürlü¤ünü s›n›rlar.Kad›nlar ikinci cins olmay› durdurmak için baz› stratejiler gelifltirebilirler. Öncelik-le kad›nlar her ne kadar hem evde hem iflyerinde çal›flsalar da mutlaka çal›flmakzorundad›rlar. Zira ev d›fl›nda çal›flarak bir özne olarak statülerini koruyup ‘öteki’konumundan ç›kmay› baflarabilirler. Dahas›, kad›nlar, düflünen, gören ve tan›mla-yan kad›nlar olarak entelektüel faaliyet içerisine girip de¤ifliklik yaratabilirler. Bukad›nlar›n örneklerini de¤iflik Türk yazarlar aras›ndan da verebiliriz. Son olarak dakad›nlar›n kendi s›n›rlar›n› aflabilmeleri için öteki olmay› içsellefltirmekten vazgeç-


“Bugüne dek her zaman bellidurumlar karfl›s›ndatak›nd›klar› tutarl›, cesurkararlar› nedeni ilebe¤endi¤im, takdir etti¤iminsanlar olmufltur. Bunlar›nço¤unun kad›n olufluherhalde bir rastlant›de¤ildir zira kan›mcauygarl›k tarihinde hep zay›fve korunmaya muhtaç cinsolarak tan›t›lan kad›nlarasl›nda bu dünyada dahagüçlü, daha fazlameflakkate katlanabilen vebirçok konuda daha yarat›c›,daha üretken varl›klard›r”(Anadan-Unat, 1996: 286).

meleri gerekir. Beauvoir’e göre öteki olmay› kabul etmek nesne olmay› kabul et-mek demektir (aktaran Tong, 1998: 187-188). Kad›n›n mükemmel diflil güzellikimaj› ile kozmetik sektöründe, medyada ve reklamc›l›kta güzellik nesnesi olarakkullan›lmas›n›n örneklerine her yerde rastlayabiliriz. Hiç dikkat ettiniz mi? Aç›l›fltörenlerinde içerisinde makas olan tepsiyi tutanlar hep güzel ve gösteriflli genç ka-d›nlard›r. Kad›nlar makas tepsisini tutarken erkekler törenin organizasyonu gibidaha kritik ifllerde görevlendirilirler.

Varoluflçu feminizmden sonra tart›flaca¤›m›z feminist görüfller günümüzde orta-ya ç›kan yeni görüfllere ve ihtiyaçlara göre tart›fl›lan görüfllerdir.

‹pek Çal›fllar’›n Halide Edip Ad›var’›n biyografisini anlatt›¤› “Halide Edip, BiyografisineS›¤mayan Kad›n, Everest yay›nlar›, 2011” roman›n› okuyabilirsiniz.

Sosyal bilimci Nermin Abadan-Unat’›n kendi hayat hikayesini anlatt›¤› “Kum Saatini ‹zler-ken, ‹letiflim yay›nlar›, 1996” kitab›n› okuyabilirsiniz.

‹çinde yaflad›¤›m›z toplumda kad›nlar›n do¤as› gere¤i yapt›klar› düflünülen ama kad›nlar›kontrol alt›na almak için kullan›lan mitlerden örnekler vererek tart›fl›n›z.

Postmodern FeminizmBaz› postmodern feministler Beauvoir’in varoluflçu öteki kavramsallaflt›rmas›n›farkl› bir yorumla tart›fl›rlar. Onlara göre kad›n hâlâ ‘ötekidir’. Fakat bu ‘öteki’ ol-ma durumu kad›nlara geride durup kurallara, de¤erlere ve ataerkilli¤in egemenkültürünün kad›nlara dayatt›¤› bask›ya elefltirel bakmalar›n› sa¤lar. Baz› postmo-dern feministler ise yap›söküm kavram›n› tart›fl›rlar. Yap›sökümün temel konular›olan “d›fllanmak, dezavantajl› olmak, reddedilmek, istenmemek, terkedilmek, mar-jinallefltirilmek” gibi kavramlar toplumun istedi¤i bireyler olmamak anlam›na gelir.Dolay›s›yla yap›sökümcüler toplumun ‘iyi, do¤ru, güzel” olarak de¤erlendirdi¤iher fleye elefltirel bakarlar. Bu elefltirinin temelinde ise bat› düflüncesindeki ikilidüflünme, yazma ve konuflma pratikleri vard›r. Dolay›s›yla iyi, do¤ru ve güzelinkarfl›s›nda kötü, yanl›fl ve çirkin vard›r (Tong, 1998: 195).

Yönetmen Zeki Demirkubuz’un, Nihad S›rr› Örik’in “K›skanmak” adl› kitab›n-dan uyarlad›¤› “K›skanmak” filmini seyrederseniz güzel ve çirkin kad›n ikilemininne tür facialara yol açt›¤›n› görürsünüz. Güzel olan kad›n masum, evli, tercih edi-len, korunmaya muhtaç, k›r›lgan, aldat›labilen ve iyi kalpli iken çirkin olan kad›nsert, kötü kalpli, sald›rgan, tercih edilmeyen, evde kalm›fl ve korunmaya ihtiyac›olmayand›r. Ataerkil toplumsal yap›dan kayna¤›n› alan bu ikili düflünme biçimi ka-d›n ve erkek aras›ndaki karfl›laflt›rmada kad›n› ikincil konuma yerlefltirir.

Çokkültürlü ve Küresel FeminizmÇokkültürlü ve küresel feminizme göre kad›nlar eflit olarak yarat›lmad›klar› gibieflit olarak da kurgulanmazlar. Kad›nlar; ›rk, s›n›f, din, cinsel tercih, yafl, e¤itim, ifl,evlilik durumu ve sa¤l›k durumuna göre farkl› bask›larla karfl›lafl›rlar. Geliflmifl veaz geliflmifl ülkelerin kad›nlar› bask›y› farkl› deneyimlerler (Tong, 1998: 212). Be-asley (2005: 73) ise kad›nlar›n kendi içindeki farkl›l›klar› çal›flan feministlerin ‘›rk,etnisite ve emperyalizm’ kavramlar›na odakland›klar›n› yazar. Irk çal›flan feminist-ler genellikle Bat›da yaflayan ‘siyah’ ve ‘renkli kad›nlara’ odaklan›rken emperya-lizm ve kolonyalizm çal›flanlar Bat›da yaflayan üçüncü dünyal› kad›nlara, Üçüncü


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Dünya’daki ve geliflmekte olan ülkelerdeki kad›nlara odaklan›rlar. Kad›nlar aras›n-daki farkl›l›klar› tart›flan çoklu farkl›l›k feminizmi ile toplumsal cinsiyet farkl›l›¤› fe-minizmi aras›ndaki fark, birincinin ›rk, etnisite ve emperyalizme odaklanmas›d›r(Beasley, 2005: 77). Yaz›lar›na siyah bir kad›n olarak kendi marjinalleflmifl konu-mundan bafllayan Bell Hooks da kad›nlar›n eflit bask› alt›nda olmad›klar›n›, herke-sin kendi bask› deneyimini anlatmas› gerekti¤ini söyleyerek Bat›daki beyaz kad›n-lar›n bask› deneyimlerini önceleyen feminist kurama elefltiri getirir.

Bell Hooks’un konuya iliflkin ‘Feminizm Herkes ‹çindir, Tutkulu Politika, BGST yay›nlar›,Çev. Ece Ayd›n, Berna Kurt, fiirin Özgün, Aysel Y›ld›r›m, 2012’ kitab›n› inceleyebilirsiniz.

EkofeminizmKad›nlar›n kültürel olarak do¤aya ba¤l› olduklar› düflüncesine sahip olan ekofemi-nizm, feministlerle ekolojik konular aras›nda kavramsal, sembolik ve dilsel ba¤laroldu¤unu iddia eder. Kad›n›n ezilmesi ile do¤an›n ezilmesi aras›nda önemli ba¤-lant›lar oldu¤unu söyleyen Karren J. Warren,bu ba¤lant›lar›n do¤as›n› anlayabil-mek için hem kad›nlar›n hem de do¤an›n ezilmesini anlaman›n bir gereklilik oldu-¤unu yazar (aktaran Tong, 1998: 251). Warren, feminist kuram ve prati¤in ekolo-jik bir bak›fl aç›s› olmas› gerekti¤ini ve ekolojik sorunlara getirilecek çözümlerin defeminist bir bak›fl aç›s›na sahip olmas› gerekti¤ini tart›fl›r (aktaran Tong, 1998: 251).Oya B. Çetin’e (2005: 63) göre ekofeministler çevre sorunlar›n› “kad›n sorunlar› vekad›nlar›n kurban edilmesi” olarak görürler. Ataerkillik kad›n ve do¤a aras›nda ya-k›nl›k oluflturarak her ikisini de egemenli¤i alt›na almakla kalmaz, çevre sorunlar›-n›n kad›n sorunlar› hâline gelmesine ve kad›nlar›n ma¤dur olmas›na neden olur.Öyle ki “kad›nlar zehirli at›klar ve kirlilik nedeniyle hastalan›rlar, aç kal›rlar, kirli-lik ve kurakl›k yaflarlar, ölürler, do¤urganl›klar› tehdit alt›ndad›r” (Çetin, 2005: 63).Kad›n›n do¤al çevre ile olan iliflkisini sorgulayan ekofeminizm feminist kuramlariçerisinde farkl› bir bak›fl aç›s› sunarak önemli katk› sa¤lar.

Feminist Bak›fl Kuram› Feminist bak›fl kuram› öncelikle kad›nlar›n maddesel yaflam deneyimlerine odak-lansa da ataerkilli¤in elefltirisi için siyasal eylem içinde bulunman›n gereklili¤inivurgular. Bu görüflün temsilcilerinden Nancy Hartsock’a göre kad›nlar dünyay› an-cak siyasal eylem yoluyla de¤ifltirebilir ve onun taraf›ndan de¤ifltirilirler. Kad›nla-r›n ortak ezilme deneyimleri egemen yap›lar› ve toplumun temel dinamiklerini an-lamalar›n› sa¤lar. Güç iliflkileri içerisinde ele al›nan deneyim ›rkç›l›¤›, cinsiyetçili¤ivb. deneyimleri daha iyi anlamam›z› sa¤lar.

Feminist bak›fl kuram› insan do¤as›n›n erkek do¤as› olarak al›nmas›na karfl› ç›-kar. ‹nsan do¤as›n›n özelliklerinden bahsederken erkeklerin referans al›nmas› ye-ni bir olgu de¤ildir. Bu çerçevede ataerkil toplumlarda kad›nlar›n ve çocuklar›nbilme biçimlerine güvenilmez ve kad›nlar›n bilgisi d›flar›da b›rak›l›r. Sizler de za-man zaman erkeklerin efllerini “sen sus bilmezsin, nereden bileceksin?” gibi söz-lerle susturduklar›na tan›k olmuflsunuzdur. Üstelik e¤itim düzeyi ne olursa olsuntoplumun her kesimindeki ailelerde bu tarz konuflmalara rastlar›z.

Toplumda kad›nlar›n ve çocuklar›n bilme biçimlerine güvenilmedi¤ini, gündelik hayattakarfl›laflt›¤›n›z örnekler vererek tart›fl›n›z.

42 Sosyolo j i - I I S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

TOPLUMSAL C‹NS‹YET VE SOSYOLOJ‹

Toplumsal Cinsiyet ve EkonomiToplumsal cinsiyet ve ekonomi iliflkisini erkek eme¤i ve kad›n eme¤i temelindeele ald›¤›m›zda kad›nlar›n ve erkeklerin ifl deneyimlerinin farkl› oldu¤unu görü-rüz. Bütün toplumlarda yer alan toplumsal cinsiyete dayal› iflbölümü cinsiyete da-yal›d›r. Kapitalist toplumda var olan toplumsal cinsiyet ideolojisi iflleri kad›n ifli veerkek ifli olarak ay›r›r. Kad›nlar erkeklerden daha kötü ifl koflullar›nda ve daha dü-flük ücretle çal›fl›rlar. Günümüzde de köyden kente göç sonucu artan kentsel nü-fus hizmetler sektöründe y›¤›lma oluflmas›na neden olmufltur. Yine hizmetler sek-törünün güvencesiz ve statüsü en düflük ifllerinde kad›nlar çal›flmak zorunda ka-l›rlar. Kad›n çal›flanlar kriz dönemlerinde daha k›r›lgand›rlar. Zira hanenin ya daailenin gelirini kazanan kiflinin erkek oldu¤u düflüncesiyle öncelikle kad›nlar ifl-ten ç›kar›l›rlar. Hanenin gelirini kazanan erkekler oldu¤u düflüncesine göre aileücreti erke¤in kazand›¤› ücrettir ve ailenin geçimi için yeterlidir. Kad›nlar›n ücret-li olarak çal›flmalar›n›n önündeki engel aile yap›s› ve ev içi sorumluluklar ideolo-jisidir (Barrett, 1988: 157). Feministler kad›nlar›n ev içinde yapt›klar› iflin de emekoldu¤unu ve ücretlendirilmesi gerekti¤ini tart›fl›rlar. Feministlere göre ça¤dafl top-lumlarda aile kad›nlar›n ezildi¤i kurumdur. Toplumsal cinsiyet ve aile iliflkisi afla-¤›da tart›fl›lacakt›r.

Toplumsal Cinsiyet ve Aile Aile ile ilgili sosyoloji kuramlar›na bakt›¤›m›zda ailenin evrenselli¤i tart›flmalar› ileifllevselci aile bak›fl aç›s›n› görürüz. G. P. Murdock’›n evrensel aile görüflüne göreailenin, ortak ikamet, ekonomik iflbirli¤i ve yeniden üretim özellikleri vard›r. Heriki cinsin yetiflkinlerinden oluflan ailede bu yetiflkinler aras›nda toplumsal olarakonaylanm›fl bir cinsel iliflki vard›r. Murdock’a göre ailenin cinsel, yeniden üretim,ekonomik ve e¤itim olmak üzere evrensel ifllevleri vard›r. T. Parsons’un ifllevselcibak›fl aç›s›na göre ise ailenin temel ve indirgenemez ifllevleri “birincil sosyalizas-yon” ve “yetiflkin kifliliklerin sabitlenmesidir”. Ailelerin insan üreten fabrikalar ol-du¤unu düflünen Parsons’a göre birincil sosyalizasyon ilgi, güvenlik ve karfl›l›kl›destek sa¤lar (Haralambos, 1995: 321-323).

Feministlere göre aile kad›nlar›n ezildi¤i eflitsiz bir kurumdur. Ailedeki sosyali-zasyon süreçleri çocuklar›n ataerkilli¤i içsellefltirmesini sa¤layarak kendi çocukla-r›na aktarmalar›n› sa¤lar (Abbott v.d. 2005: 147). Marksist feministlere göre kad›n›nailede ezilmesi kapitalizmin ç›karlar›na hizmet eder. Radikal feministlere göre iseataerkil düzen içerisindeki kad›n›n ücretsiz eme¤i erkeklerin ç›karlar›na hizmeteder (Abbott v.d. 2005: 148). (Barrie Thorne, 1982; Abbott v.d. 2005: 148) feminist-lerin geleneksel aile kuramlar›na müdahale etti¤i alanlar› belirler;

• Cinsiyete dayal› iflbölümü çekirdek aile içerisinde do¤al ve meflrudur.• Aile toplumsal cinsiyet temelli kategorilere müdahale için önemli bir analiz

birimidir.• Aile üyeleri aile hayat›n› farkl› deneyimlerler. Dolay›s›yla kad›nlar›n aile ha-

yat› ve annelik deneyimleri, fliddete, çat›flmaya ve kaynaklar›n eflitsiz da¤›l›-m›na yol açar.

• Feministler ailenin özel alan oldu¤u düflüncesine karfl› ç›karlar. Aile birçoktoplumda toplumsal ve ekonomik politikalardan oldukça fazla etkilenen birkurumdur.


Barrett’e (1988: 214) göre, kad›nlar›n ekonomik olarak erkeklere ba¤›ml› olma-lar› ve aile ideolojisi kad›nlar› ev içine ve anneli¤e mahkûm eder. Bu durum kad›-n›n iflgücü piyasas›ndaki konumunu da etkiler. Kad›n›n erke¤e olan ba¤›ml›l›¤›ideolojik olarak sürekli yeniden üretilir. Aile ideolojisi kad›nlar›n “yedek iflçi ordu-su” olmalar›na neden olur (Barrett, 1988: 211). Ekonomik kriz ve savafl dönemle-rinde iflten ç›kan ve ç›kar›lan erkeklerin yerine çal›flt›r›lmak üzere yedek olarak tu-tulurlar.

Ann Oakley (1982: 182)’ye göre kad›nlar aile içerisinde dört çat›flma alan› de-neyimlerler. Bu çat›flma alanlar›, cinsiyete dayal› iflbölümü, kad›nlar›n ve erkekle-rin farkl› duygusal ihtiyaçlar›ndan ortaya ç›kan çat›flmalar, aile içi güç iliflkilerindeekonomik ve fiziksel farkl›l›klar›n yaratt›¤› çat›flmalar ve son olarak da erkeklerincinsellik ve do¤urganl›k üzerindeki kontrolleridir (aktaran Abbott v.d. 2005: 148).Son olarak aile içerisinde kad›na yönelik fliddet feministlerin çözmeye çal›flt›¤›alanlardan biridir. Toplumun önemli bir kesimi kad›na yönelik fliddetin e¤itimsiz-likten kaynakland›¤›n› düflünse de toplumsal cinsiyet ve e¤itim iliflkisi baflka bireflitsizli¤i gözler önüne serer.

Toplumsal Cinsiyet ve E¤itimToplumsal cinsiyet ve e¤itim iliflkisindeki en önemli konu, erkek egemenli¤inin veezilme iliflkilerinin e¤itim arac›l›¤› ile sürekli yeniden üretilmesidir. Barrett’e (1988:140) göre okul kültürü içerisindeki süreçlerde erillik ve diflilik tan›mlan›r ve kuru-lur. Toplumsal cinsiyet e¤itim sisteminde bir örgütlenme kategorisidir. E¤itim sü-reci içerisinde yeme¤e giderken, servise binerken k›z ve erkek ö¤renciler birbirle-rinden ayr›l›rlar.

Mine Tan (2011: 86) toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin e¤itim üzerindeki etkisiile ilgili olarak “e¤itime eriflimdeki eflitsizlikler, e¤itimde cinsiyet ayr›mc›l›¤›” konu-lar›n› tart›fl›r. Tan’›n e¤itim alan›nda tart›flt›¤› cam tavan, “kad›nlar›n, çal›flt›klar›kurumlarda yükselebilecekleri en yüksek basama¤› belirleyen görünmez, cinsiyet-çi engellerdir” (Tan, 2011: 89). Örne¤in kad›n ö¤retmenlere evde ev ifli ve çocuk-larla ilgili iflleri oldu¤u gerekçesiyle hafta sonlar› para karfl›l›¤› yap›lan görevlerivermemek görünmeyen cinsiyetçi bir engeldir. Yöneticilerin yine ayn› gerekçeler-le kad›n çal›flanlar› yurt içi ve yurt d›fl› ifl gezilerine göndermemeleri de yine kad›n-lar›n ev sorumluluklar› oldu¤u gerekçesiyle aç›klan›r.

Tan (2011: 90), okulda k›z çocuklar ve kad›nlar için oluflturulan psikolojik vefiziksel ortam› “so¤uk iklim” olarak tan›mlar. Kad›nlar ve k›z çocuklar› psikolojikbir ortam olan okulda sürekli kontrol alt›nda tutulduklar› için stres alt›ndad›rlar(Tan, 2011: 90). Kontrol alt›ndaki “k›zlar çareyi, dikkatleri üzerlerine çekecek dav-ran›fllardan, soru sormaktan, tart›flmalardan ve karar verme süreçlerine kat›l›mdankaç›nmakta bulurlar” (Tan, vd. 2011 aktaran Tan, 2011: 90). S›n›fta sessiz olan k›zö¤renciler ak›ll›, a¤›rbafll› ve terbiyeli olarak de¤erlendirilirler. Ö¤retmenlerin ö¤-rencilere olan tav›rlar› toplumsal cinsiyete dayal› ayr›mlar› güçlendirmekle kalmaz,k›zlar›n kural d›fl› davran›fllar› erkeklerden daha fazla tepki görür.

Toplumsal Cinsiyet ve SiyasetToplumsal cinsiyet ve siyaset iliflkisi bir taraftan ana ak›m siyaset sosyolojisini elefl-tirirken di¤er yandan feminist kad›n siyaseti üzerinde tart›fl›r. Ana ak›m siyaset sos-yolojisine göre kad›nlar›n siyasi davran›fllar› özel alan›n etkisi alt›ndad›r. Kamusalalan “yasalar›n yap›ld›¤›, politik ilkelerin tart›fl›larak kararlaflt›r›ld›¤›, vatandafllar›nbu sürece kat›larak dahil oldu¤u bir alan olarak tan›mlan›r” (Ayata ve Gölgelio¤lu,


2011: 65). Kamusal alandan ayr› olarak kad›n›n var oldu¤u özel alan kad›n›n ev içiifllerini yapt›¤› hanedir. Kad›nlar özel alandan ç›karak kamusal alanda siyasetle u¤-raflmak isteseler bile toplumsal, ekonomik, kültürel ve ideolojik engellerle karfl›la-fl›rlar. Bu engellerden dolay› kad›nlar ayr› bir feminist siyaset olufltururlar. Kad›nla-r›n siyasi eylemlerinin erkeklerle ayn› gösterilmesine ve kad›nlar›n siyasete yaban-c›laflt›r›lmas›na karfl› ç›karlar. Birinci dalga feminizmin mücadelesi kad›nlarla erkek-lerin eflit olmas›, ayn› haklara sahip olmas› ve kad›nlara oy hakk› verilmesidir.1960’larda ivmelenen ikinci dalga feminizmin ana konular› kad›nlar›n onlar› kontroleden ve s›n›rlayan mekanizmalar›n fark›nda olmalar›d›r. ‹kinci dalga feminizmin enönemli ögeleri “bilinç-yükseltme” ve “k›z kardeflliktir”. “‘Bilinç yükseltme’ amac›ylaküçük, kiflisel kad›n gruplar› oluflturma yöntemi, kolektif sorumluluk düflüncesinedayan›r” (Berktay, 2011: 7). “K›z kardefllik düflüncesine göre herhangi bir konudaeflit mücadele etmek ve ayr›cal›¤a izin vermemektir. “‘K›z kardeflli¤in’ göstergelerin-den biri, kad›n hareketi içinde hiyerarflik önderlik düflüncesinin tümüyle yads›nma-s›d›r” (Berktay, 2011: 7). ‹kinci dalga feminizm, tecavüz, cinsel taciz, do¤um kon-trol haplar›, kürtaj gibi birçok konuda mücadelesini sürdürür. Bugün de hem dün-yada hem Türkiye’de kad›nlar örgütlenerek mücadelelerini sürdürmektedirler.

Toplumsal Cinsiyet ve Medya Feminist hareketin bafllang›c›ndan bu yana kad›nlar›n reklamlarda kullan›lan imge-leri feministlerin karfl› ç›kt›¤› alanlardan biri hâline gelmifltir. Feministler kad›nlar›nmagazin dergilerinde, filmlerde ve dizilerde kullan›lma biçimlerinin yan› s›ra toplum-sal cinsiyetin kurulma ve temsil biçimlerini çal›fl›rlar (Abbott vd., 2005: 344). Yinemedya sektöründe çal›flan kad›nlar›n sorunlar› feministlerin çal›flmalar› aras›ndad›r.

Medya ve toplumsal cinsiyet aras›ndaki iliflkiyi detayl› bir biçimde anlayabilmek için bak›-n›z: Eser Köker ve Halise Karaslan fianl›, Toplumsal Cinsiyet Çal›flmalar›, Ünite 5: Medya,Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›n No:1309, 2011

TÜRK‹YE’DE TOPLUMSAL C‹NS‹YET ÇALIfiMALARITürkiye’de kad›n hareketinin kökenleri 19.yüzy›l›n ortalar›nda bafllar. fiirin Tekeli,Türkiye’de kad›n hareketini olaylar›n, eylemlerin, taleplerin yo¤unlu¤u bak›m›n-dan iki döneme ay›r›r. Birinci dönem 1910-1920 aras›ndaki y›llard›r. ‹kinci dönemise 1980’den sonra bafllar (Tekeli, 1998: 337). Her iki dönemin iyi e¤itimli, kentlive orta s›n›f kad›nlardan olufltu¤unu vurgulayan Tekeli’ye göre Fatma Aliye ve Ha-lide Edip Ad›var birinci dönemin en iyi örneklerindendir (Tekeli, 1998: 338). Budönemde kad›nlar›n taleplerini, mücadelelerini ve eylemlerini gösterecek olacaken önemli kaynaklar kad›n dergileri ve derneklerdir (Çak›r, 1994: 22).

Osmanl› Dönemi’nde kad›n hareketini daha iyi anlayabilmek için bak›n›z: Serpil Çak›r, Os-manl› Kad›n Hareketi, Metis Yay›nlar›, 1994.

1 A¤ustos 1895’te yay›n hayat›na giren, baflyazar›n›n ve kadrosunun tamam›nayak›n›n›n kad›n oldu¤u “Han›mlara Mahsus Gazete”de Fatma Aliye Han›m flöyleyazar: “Kad›n›n gelifliminde engel teflkil eden etkenlerden en önemlisi erkeklerdirve bu durum medeni ülkelerde de ayn›d›r.” (aktaran Çak›r, 1994: 28-29). 1913 ve1921 y›llar› aras›nda ç›kan “Kad›nlar Dünyas›” dergisi, “Osmanl› kad›nlar›n›n hakmücadelesini üstlenen Osmanl› Müdafaa-i Hukuk-› Nisvan Cemiyeti’nin yay›n or-gan›d›r” (Çak›r, 1994: 37).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



“Fatma Aliye Han›m 1908’deII. Meflrutiyet devrimininard›ndan ilk kad›n derne¤inikurar: Cemiyet-i ‹mdadiye”(Tekeli, 1998: 340).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



“1913, Müdafaa-i Hukuk-iNisvan Cemiyeti ilkeylemlerini düzenler: Telgraf‹daresi’nde Müslümankad›nlar›n ifle al›nmas› içinyap›lan protesto eylemi,kad›nlar›n erkeklerce yap›lanher fleyi yapabileceklerinikan›tlama amac›n› güder”(Tekeli, 1998: 340).

Bu derne¤in kurucu üyelerinden olan Belk›s fievket Han›m ‹stanbul semalar›n-da uçarak bir yandan “Türk kad›n›n›n cesaret ve so¤ukkanl›l›¤›n› göstermek isterbir yandan da derne¤e ba¤›fl kampanyas› için propaganda kartlar› atmak ister”(Turgay Tuna, http://www.denizce.com/tunaturgay11.asp). Belk›s fievket Han›m30 kas›m 1913 tarihinde Fethi Bey’in kulland›¤› “Osmanl›” isimli Deperdussin tipiuça¤a binerek ‹stanbul’un üzerinde 15 dakika dolafl›r, iki yüz metre irtifadan pro-paganda kartlar›n› atarak amac›na ulafl›r.

E¤itimci ve gazeteci olan Nezihe Muhiddin ise 16 Haziran 1923’te Kad›nlar HalkF›rkas›, 7 fiubat 1924’te ise Türk Kad›nlar Birli¤i’ni kurar, Kad›n Yolu ve Türk Ka-d›n Yolu dergilerini ç›kar›r. Türk Kad›n› adl› kitab› 1931 y›l›nda bas›lm›flt›r (Durak-bafla, 2011: 190).

‹kinci dönem, 1983 y›l›nda Ankara’da bilinç yükseltme toplant›lar› ile bafllar. Butoplant›lar›n konular› ev içerisindeki cinsiyete dayal› iflbölümüne odaklan›r. Kad›n-lar 1986 y›l›nda Türkiye’de Kad›nlara Karfl› Her Türü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Söz-leflmesi’nin kabulü ve uygulanmas› için imza kampanyas› düzenlerler.

1990 y›l›nda Kad›n Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi, Mor Çat› Kad›n S›¤›-na¤›, ‹stanbul Üniversitesi Kad›n Sorunlar›n› Araflt›rma Merkezi ile Kad›n Sorunla-r› ve Statüsü Genel Müdürlü¤ü; 1996’da ise Uçan Süpürge ve Kad›n Adaylar› Des-tekleme ve E¤itme Derne¤i (KA-DER) kuruldu. 1997 y›l›nda evli kad›n›n kendi so-yad›n› kullanmas› için gereken yasa de¤iflikli¤i kabul edildi. Yine 1997 y›l›nda Di-yarbak›r’da kad›na yönelik fliddet ve ayr›mc›l›¤› önlemeye karfl› çal›flan KA-MERKad›n merkezi kuruldu (Tekeli, 1998, Durakbafla, 2011: 193-195).


Resim 2.1

Belk›s fievketHan›m (TurgayTuna,

Kaynak:http://www.denizce.com/tunaturgay11.asp, 01.06.2012)

“Belk›s fievket Han›m’›nuçaktan att›¤› kartlardaflöyle yazar: “Osmanl›Müdafaa-i Hukuk-u Nisvân”cemiyeti azas›ndan veKad›nlar Dünyas›muharrirlerinden Belk›sfievket Han›m, Osmanl› ve‹slam kad›nl›¤› nam›nahavada tayerân ederkenKad›nlar Dünyas› ismi ilemuhterem ordumuza birtayyare ihdas›n› bilâ tefrikicins ve mezhep Osmanl›kad›nl›¤›ndan bekler” (Turgay Tuna,http://www.denizce.com/tunaturgay11.asp, 01.06.2012).

‘www.ucansupurge.org’ adresinden Türkiye Kad›n Örgütleri Rehberine ulaflabilirsiniz.

Baz› Yasal De¤iflikliklerKad›nlar›n mücadeleleri 2000’li y›llardaki yasal de¤iflikliklere yol açt›. Evlilik kuru-munda kad›na yeni haklar sa¤layarak eflit haklar ve sorumluluklar getiren Türk Me-deni Yasas› 01.01.2002 y›l›nda yürürlü¤e girdi. Yeni Türk Medeni Yasas›’na göre:

• Kad›nlar ve erkekler 17 yafl›n› doldurmadan evlenemezler. • Kad›nlar evlendikten sonra önceki soyadlar›n› kullanabilirler. • Efller oturacaklar› konutu birlikte seçerler. • Efller oturduklar› konuttan yararlanma ve kullanma hakk›n› etkileyen hu-

kuksal ifllemlerde tek bafl›na hareket etmeyip, birlikte hareket ve karar ver-mek zorundad›r.

• Kad›n›n bir meslek ve sanatla u¤raflmas› kocan›n iznine ba¤l› de¤ildir. • Çocu¤un velayeti ile ilgili olarak kad›nlar erkeklerle eflit haklara sahipler. Yeni Medeni Yasa ile evlilik kurumundaki de¤ifliklikler flöyle ifade edilebilir: • Hiç kimse zorla evlendirilemez. Herkes evlenece¤i kifliyi seçme hakk›na sa-

hiptir. • Evlilik birli¤i devam ederken ya da efller ayr› yaflarken kad›nlar nafaka tale-

binde bulunabilirler. • Nafaka davas› Türkiye’nin her yerinde ve Aile Mahkemelerinde aç›labilir. • Kad›n›n ev içindeki eme¤i ailenin geçimine katk› olarak de¤erlendirilir.Kad›n bedeni ve vücut bütünlü¤ünü “bireyin hak ve özgürlükleri” kapsam›nda

de¤erlendiren Türk Ceza Yasas› 01.06.2005 tarihinde yürürlü¤e girdi. Bu yasadanönce kad›n bedeni ve vücut bütünlü¤ü erke¤in ve toplumun tasarrufunda idi. Ye-ni Türk Ceza Yasas›;

• töre cinayetlerini cezaland›r›r, • birden fazla evlili¤i ve imam nikâh›n› yasaklar,• resmî nikâh yap›lmadan gerçeklefltirilmek istenen dinî nikâhlar› cezaland›r›r

ve engel olur, • evlilik içi tecavüzü suç sayar, • iflyerinde, e¤itim kurumunda veya aile içinde taciz ve tecavüzü cezaland›r›r

ve ma¤durun bu eylem sonucu iflsiz kalmas›, e¤itim kurumunu terk etmesiveya aileden ayr› kalmas› hâlinde verilen cezay› artt›r›r,

• tecavüz sonucu hamile kalan kad›n›n kendi iste¤inin bulunmas› hâlinde(hamileli¤ini 20 haftay› geçmemifl olmas› koflulu ile) hastane ortam›nda ol-mak koflulu ile kürtaj olmas›na izin verilir,

• ayn› konutta yaflanan birlikteliklerde kötü muamele ve fliddeti cezaland›r›r, • aile hukukundan kaynaklanan yükümlülükleri yerine getirmemeyi suç sayar,• hâkim ve savc› karar› olmadan yap›lacak bekâret kontrolünü (her türlü ge-

nital muayeneyi) yasaklar. 4320 say›l› Ailenin Korunmas›na Dair Kanun, 08.03.2012 tarihinde 6284 say›l›

Ailenin Korunmas› ve Kad›na Karfl› fiiddetin Önlenmesine Dair Kanun olarak de-¤ifltirilmifl ve 19.03.2012 tarihinde yürürlü¤e girmifltir.

6284 say›l› Ailenin Korunmas› ve Kad›na Karfl› fiiddetin Önlenmesine Dair Ka-nun “fliddete u¤rayan ve fliddete u¤rama tehlikesi bulunan kad›nlar›n, çocuklar›n,aile bireylerinin ve tek tarafl› ›srarl› takip ma¤duru olan kiflilerin korunmas› ve bukiflilere yönelik fliddetin önlenmesi amac›yla al›nacak tedbirlere iliflkin usul veesaslar› düzenler” (Resmi Gazete, 20 Mart 2012).


17 May›s 1987 tarihinde‹stanbul’da kad›nlar“Daya¤a karfl› dayan›flmayürüyüflü” yapt›lar.

Anayasa Mahkemesi’ninfuhufl yapan kad›nlarayönelik tecavüze indirimgetiren TCK’nun 438.maddesi için kad›nlar 1990y›l›n›n Ocak ay›nda protestokampanyas› yürüttüler. 21Kas›m 1990 tarihinde 438.madde iptal edildi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Aile ve Sosyal PolitikalarMüdürlü¤ü’ne ba¤l› olan Alo183 telefon hatt›, fliddeteu¤rama tehlikesi alt›ndakikad›n ve çocuklarapsikolojik, hukuki veekonomik alandadan›flmanl›k hizmeti vermekiçin kurulmufltur (Kar›nca,2011: 43).

6284 say›l› Ailenin Korunmas› ve Kad›na Karfl› fiiddetin Önlenmesine Dair Ka-nun’a mülki amir taraf›ndan verilecek koruyucu tedbir kararlar› da eklenmifltir. Do-lay›s›yla bu kanun kapsam›nda “korunan kiflilerle ilgili olarak afla¤›daki tedbir ka-rarlar›ndan birine, birkaç›na veya uygun görülecek benzer tedbirlere mülki amirtaraf›ndan karar verilebilir:

a) Kendisine ve gerekiyorsa beraberindeki çocuklara, bulundu¤u yerde veyabaflka bir yerde uygun bar›nma yeri sa¤lanmas›.

b) Di¤er kanunlar kapsam›nda yap›lacak yard›mlar sakl› kalmak üzere, geçicimaddi yard›m yap›lmas›.

c) Psikolojik, mesleki, hukuki ve sosyal bak›mdan rehberlik ve dan›flmanl›khizmeti verilmesi.

ç) Hayati tehlikesinin bulunmas› hâlinde, ilgilinin talebi üzerine veya resen ge-çici koruma alt›na al›nmas›.

d) Gerekli olmas› hâlinde, korunan kiflinin çocuklar› varsa çal›flma yaflam›nakat›l›m›n› desteklemek üzere dört ay, kiflinin çal›flmas› hâlinde ise iki ayl›ksüre ile s›n›rl› olmak kayd›yla on alt› yafl›ndan büyükler için her y›l belirle-nen ayl›k net asgari ücret tutar›n›n yar›s›n› geçmemek ve belgelendirilmekkayd›yla Bakanl›k bütçesinin ilgili tertibinden karfl›lanmak suretiyle krefl im-kân›n›n sa¤lanmas›.

Gecikmesinde sak›nca bulunan hâllerde birinci f›kran›n (a) ve (ç) bentlerindeyer alan tedbirler, ilgili kolluk amirlerince de al›nabilir. Kolluk amiri evrak› en geçkarar›n al›nd›¤› tarihi takip eden ilk ifl günü içinde mülkî amirin onay›na sunar.Mülkî amir taraf›ndan k›rk sekiz saat içinde onaylanmayan tedbirler kendili¤indenkalkar (Resmî Gazete, 20 Mart 2012).

Dünyan›n her yerinde oldu¤u gibi ülkemizde de kad›na yönelik fliddet olayla-r›yla s›k karfl›laflmaktay›z. Bu kadar hak mücadelesi ve yasal de¤ifliklikler sonucun-da fliddetin hâlâ devam etmesinin nedeni, kad›nlar›n haklar›n›n bilincinde olma-s›ndan ve gereken yasal baflvurular› yapmalar›ndan da kaynaklanmaktad›r. Kad›n-lar›n bilinçlenmeleri nedeniyle erkekler daha çok s›k›nt›ya girmekte, de¤iflmek vedönüflmek yerine uygulad›klar› fliddetin dozunu artt›rmak yoluna gitmektedirler.Erkeklerin kad›nlara ve kendi çocuklar›na bu kadar fliddet uygulamalar›n›n teme-linde yatan ataerkillik ve bu yönde geliflen sosyalizasyonun de¤iflmesi için ailele-rin erkek ve k›z çocuklar›n› yetifltirirken çaba göstermesi gerekmektedir. fiiddetinkökeninde kad›nlar›n edilgen olmalar› talebi yatmaktad›r. Toplumdaki erkek ege-menli¤i hiçbir zaman baflvurulmamas› gereken bir yöntem olan fliddete baflvur-maktad›r. Bu nedenle kad›n çal›flmalar›n›n yan› s›ra erkeklikle ilgili çal›flmalar daönem kazanmaktad›r. Demek ki art›k erkeklerin de bilinçlenmeleri gerekmektedir.

TOPLUMSAL C‹NS‹YET VE ERKEKL‹K ÇALIfiMALARIBeauvoir, “‹kinci Cins” adl› kitab›nda “Erkekli¤in, kendi cinsiyetinden bahsetme-yip sürekli baflkalar›n›n -kad›nlar›n, çocuklar›n, yabanc›lar›n, eflcinsellerin, siyahla-r›n, düflmanlar›n, hainlerin vb.- cinsiyet özelliklerinden bahsederek kurulan bir ik-tidar konumu oldu¤unu” söyler. (aktaran Sancar, 2009: 16). Eril tahakkümü yaln›z-ca özel alanda ve aile içerisinde anlamaya çal›flmak erkek egemenli¤ini anlamayayeterli de¤ildir. Özellikle kamusal alanda ve iflgücü piyasas›nda “egemen olan eriliktidar› ve onu olanakl› k›lan erkeklik tarzlar› da anlafl›lmaya çal›fl›lmal›d›r (Sancar,2009: 16-17). Sancar (2009: 18), ataerkil kurum politikalar›n›n erkeklik ad›na üret-tiklerinin sorgulanmas›n›n önemi üzerinde durur.


Türkiye’de erkeklikle ilgili önemli çal›flmas›nda Sancar (2009: 130-135), babala-r›n baba-o¤ul çat›flmas› çerçevesinde o¤ullar›nda açt›¤› yaralara flu ifadelerle yerveriyor: “Babam bana destek olsayd› bu kadar ezilmezdim”, “Biz böyle bir babao¤lu gibi de¤iliz yani. Öyle muhabbetimiz falan olmaz yani. S›rt›m›zdan sopa ek-sik olmad› ki muhabbetimiz olsun”, babam bizi uzaktan severdi”, ‘’babamdan sev-gisizlik ve fliddet gördüm”, “ben babamdan çok fazla beslenmedi¤imi düflünü-rüm”, “babam bana hep ilgisiz gelmifltir”, “babam beni hayatta öpmez” ve son ola-rak da “babamdan hem nefret ederim hem severim”. Baba otorite kurmaya çal›fl›r-ken, o¤ul babadan “s›cak, kabullenici, rahatlat›c›, aç›k ve dürüst” bir babal›k vekendi hatalar›na karfl› da babas›n›n kabullenici olmas›n› bekliyor (Sancar, 2009:130). Bu çerçevede Sancar’a (2009: 130) göre, “babalar› ile böyle sorunlu iliflkileryaflayan erkeklerin sa¤l›kl› erkek kimli¤i gelifltirip yetiflkin olmay› becerebildikleri-ni söylemek kolay de¤il”. Bu durum “babaya duygusal uzakl›k, düflük özgüven” vesonuç olarak da “kad›nlara yönelik sald›rganl›k davran›fllar›” anlam›na geliyor(Sancar, 2009: 130).



Toplumsal cinsiyet sosyolojisini tan›mlayabilmek‹lk olarak sosyoloji alan›nda kad›n sosyolojisiolarak bafllayan toplumsal cinsiyet sosyolojisi bu-gün feminist çal›flmalar olarak da de¤erlendiril-mektedir. Aileyi, cinselli¤i, do¤um kontrolü gibibirçok konuyu gündeme getiren ikinci dalga ka-d›n hareketi sonucu ortaya ç›km›flt›r. Toplumsalcinsiyet sosyolojisi baflta toplumsal cinsiyetin ay-r›mc›l›k ile iliflkisinin yan› s›ra yafl, etnisite ve ›rk,cinsel yönelim ya da toplumsal s›n›f farkl›l›klar›ile olan iliflkisine odaklan›r.

Toplumsal cinsiyet sosyolojisi ile ilgili feministkuramlar› aç›klayabilmekToplumsal cinsiyet sosyolojisi olarak bafllayankad›n çal›flmalar› ve feminist çal›flmalar olarakilerleyen feminist düflünce liberal, radikal, Mark-sist, sosyalist, psikanalitik, varoluflçu, postmo-dern, çokkültürlü ve küresel, ekolojik feminizmolarak farkl›laflm›flt›r. Tüm bu kuramlara postmo-dern feminizmle ba¤lant›l› olarak Queer kuram-lar› da eklenebilir. Liberal Feminizm, türleri içerisinde en etkili vetarihsel olarak en erken olan›d›r. Liberal femi-nistler yasalar önünde eflitlik ve medeni haklarkonusunda mücadele ederler. Kad›n›n konumu-nu ortaya ç›karan ilk liberal feminist çal›flma MaryWollstonecraft’›n 1792’de yay›nlanan “Kad›nHaklar›n› Korumak” (A Vindication of the Rightsof Women) adl› kitab›d›r.Radikal Feminizm, cinsiyet ve toplumsal cinsi-yeti kad›nlar›n ezilmesinin en temel nedeni ola-rak görür. Radikal feministler radikal-özgürlük-çü feministler ve radikal-kültürel feministler ola-rak ikiye ayr›l›rlar. Toplumsal cinsiyet, cinsiyet-ten ayr›labilir çünkü ataerkil toplum kad›nlar›pasiflefltirmek için kat› toplumsal cinsiyet rolle-rini kullan›r. Bu roller içerisinde en önemlisi an-nelik rolüdür. Marksist Feminizm, kad›nlar›n durumunu üc-retli olarak ya da ev içinde çal›flmalar› ile ba¤lan-t›l› ele alarak cinsiyete dayal› ifl bölümünü tart›-fl›r. Aile kurumunun kapitalizmle olan iliflkisi ilekad›n›n ev içi eme¤inin ifl olarak say›lmamas› so-rununa odaklan›r. Sosyalist Feminizmin vurgusu ataerkil kapita-lizmin elefltirisidir.

Psikanalitik Feminizme göre, anne ve babaçocukla eflit olarak ilgilenmedi¤i için çocuk kad›-n›n yerinin ev, erke¤in yerinin ise d›flar›s› oldu-¤u düflüncesine sahip olur. Varoluflçu Feminizmin temelinde Beauvoir’in‘‹kinci Cins’ adl› kitab›nda erke¤in ‘kendi’ olma-s›n›n karfl›s›nda kad›n›n ‘öteki’ olmas›ndan bah-setmesi yatar. Erkekler özgür olabilmek için ka-d›n› bask› alt›na almak zorundad›rlar. Kad›nlarlailgili biyolojik ve fizyolojik aç›klamalar, kad›n›nyeniden üretimdeki rolüne ve zay›f fiziksel özel-liklerine vurgu yaparak kad›n›n öteki konumunaitilmesini tart›fl›r. Postmodern Feminizm, Beauvoir’in varoluflçu‘öteki’ kavramsallaflt›rmas›n› farkl› bir yorumlatart›fl›r. Postmodern feministlere göre kad›n hâlâ‘ötekidir’. Fakat bu ‘öteki’ olma durumu, kad›nla-ra geride durup kurallara, de¤erlere ve ataerkilli-¤in egemen kültürünün kad›nlara dayatt›¤› bas-k›ya elefltirel bakmalar›n› sa¤lar. Çokkültürlü ve Küresel Feminizme göre, ka-d›nlar eflit olarak yarat›lmad›klar› gibi eflit olarakda kurgulanmazlar. Kad›nlar; ›rk, s›n›f, din, cin-sel tercih, yafl, e¤itim, ifl, evlilik durumu ve sa¤-l›k durumuna göre farkl› bask›larla karfl›lafl›rlar.Geliflmifl ve az geliflmifl ülkelerin kad›nlar› bask›-y› farkl› deneyimlerler. Ekofeminizm, kad›nlar›n kültürel olarak do¤aylaba¤l› olduklar› düflüncesine sahiptir. Ekofeminizm,feministlerle ekolojik konular aras›nda kavramsal,sembolik ve dilsel ba¤lar oldu¤unu iddia eder.Feminist Bak›fl Kuram›, öncelikle kad›nlar›nmaddesel yaflam deneyimlerine odaklansa da ata-erkilli¤in elefltirisi için siyasal eylem içinde bulun-man›n gereklili¤ini vurgular. Bu görüflün temsilci-lerinden Nancy Hartsock’a göre kad›nlar dünyay›ancak siyasal eylem yoluyla de¤ifltirebilir ve onuntaraf›ndan de¤ifltirilirler. Kad›nlar›n ortak ezilmedeneyimleri egemen yap›lar› ve toplumun temeldinamiklerini anlamalar›n› sa¤lar. Güç iliflkileriiçerisinde ele al›nan deneyim ›rkç›l›¤›, cinsiyetçi-li¤i vb. deneyimleri daha iyi anlamam›z› sa¤lar.

Toplumsal cinsiyetin ekonomi, aile, e¤itim,siyaset ve medya ile iliflkisini anlatabilmekToplumsal cinsiyet ve ekonomi iliflkisini er-kek eme¤i ve kad›n eme¤i temelinde ele ald›¤›-m›zda kad›nlar›n ve erkeklerin ifl deneyimlerinin

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


farkl› oldu¤unu görürüz. Bütün toplumlarda yeralan toplumsal cinsiyete dayal› ifl bölümü cinsi-yete dayal›d›r. Kapitalist toplumda var olan top-lumsal cinsiyet ideolojisi iflleri kad›n ifli ve erkekifli olarak ay›r›r. Toplumsal cinsiyet ve aile ile ilgili sosyolojikuramlar›na bakt›¤›m›zda ailenin evrenselli¤i tar-t›flmalar› ile ifllevselci aile bak›fl aç›s›n› görürüz. Feministlere göre aile kad›nlar›n ezildi¤i eflitsizbir kurumdur. Ailedeki sosyalizasyon süreçleriçocuklar›n ataerkilli¤i içsellefltirmesini sa¤laya-rak kendi çocuklar›na aktarmalar›n› sa¤lar. Femi-nistlerin geleneksel aile kuramlar›na müdahaleetti¤i alanlar flunlard›r: • Cinsiyete dayal› ifl bölümü çekirdek aile içeri-

sinde do¤al ve meflrudur.• Aile toplumsal cinsiyet temelli kategorilere

müdahale için önemli bir analiz birimidir.• Aile üyeleri aile hayat›n› farkl› deneyimlerler.

Dolay›s›yla kad›nlar›n aile hayat› ve annelikdeneyimleri, fliddete, çat›flmaya ve kaynakla-r›n eflitsiz da¤›l›m›na yol açar.

• Aile özel alan de¤ildir, birçok toplumda top-lumsal ve ekonomik politikalardan çok etkile-nen bir kurumdur.

Toplumsal cinsiyet ve e¤itim iliflkisindeki enönemli konu, erkek egemenli¤inin ve ezilme ilifl-kilerinin e¤itim arac›l›¤› ile sürekli yeniden üre-tilmesidir. Toplumsal cinsiyet e¤itim sistemindebir örgütlenme kategorisidir. E¤itim süreci içeri-sinde yeme¤e giderken, servise binerken k›z veerkek ö¤renciler gruplafl›rlar ve genelde birbirle-rinden ayr› otururlar. Toplumsal cinsiyet ve siyaset iliflkisi bir taraf-tan ana ak›m siyaset sosyolojisini elefltirirken di-¤er yandan feminist kad›n siyaseti üzerinde tart›-fl›r. Ana ak›m siyaset sosyolojisine göre kad›nla-r›n siyasi davran›fllar› özel alan›n etkisi alt›nda-d›r. Kamusal alan “yasalar›n yap›ld›¤›, politik il-kelerin tart›fl›larak kararlaflt›r›ld›¤›, vatandafllar›nbu sürece kat›larak dahil oldu¤u bir alan olaraktan›mlan›r”. Kamusal alandan ayr› olarak kad›n›nvar oldu¤u özel alan kad›n›n ev içi ifllerini yapt›-¤› hanedir. Kad›nlar özel alandan ç›karak kamu-sal alanda siyasetle u¤raflmak isteseler bile top-lumsal, ekonomik, kültürel ve ideolojik engeller-le karfl›lafl›rlar. Toplumsal cinsiyet ve medya iliflkisi çerçeve-sinde kad›nlar›n reklamlarda kullan›lan imgelerifeministlerin karfl› ç›kt›¤› alanlardan biri hâlinegelmifltir. Feministler kad›nlar›n magazin dergile-

rinde, filmlerde ve dizilerde kullan›lma biçimleri-nin yan› s›ra toplumsal cinsiyetin kurulma vetemsil biçimlerini çal›fl›rlar. Yine medya sektö-ründe çal›flan kad›nlar›n sorunlar› feministlerinçal›flmalar› aras›ndad›r.

Türkiye’deki toplumsal cinsiyet çal›flmalar›n›,kad›n hareketi ba¤lam›nda tart›flabilmekTürkiye’de kad›n hareketinin kökenleri 19.yüzy›-l›n ortalar›na dayan›r. Türkiye’de kad›n hareketiiki döneme ayr›l›r. Birinci dönem 1910-1920 ara-s›ndaki y›llard›r. ‹kinci dönem ise 1980’den son-ra bafllar (Tekeli, 1998: 337). Kad›nlar her iki dö-nemde de iyi e¤itimli, kentli ve orta s›n›ftand›r.Fatma Aliye ve Halide Edip Ad›var birinci döne-min en iyi örneklerindendir. Bu dönemdeki ka-d›nlar›n taleplerini, mücadelelerini ve eylemleri-ni gösterecek en önemli kaynaklar kad›n dergi-leri ve derneklerdir. ‹kinci dönem, 1983 y›l›nda Ankara’da bilinç yük-seltme toplant›lar› ile bafllar. Bu toplant›lar›n ko-nular› ev içerisindeki cinsiyete dayal› ifl bölümü-ne odaklan›r. 1990 y›l›nda Kad›n Eserleri Kütüp-hanesi ve Bilgi Merkezi, Mor Çat› Kad›n S›¤›na¤›,‹.Ü. Kad›n Sorunlar›n› Araflt›rma Merkezi ve Ka-d›n Sorunlar› ve Statüsü Genel Müdürlü¤ü;1996’da Uçan Süpürge ve Kad›n Adaylar› Des-tekleme ve E¤itme Derne¤i (KA-DER) kuruldu.1997 y›l›nda evli kad›n›n kendi soyad›n› kullan-mas› için gereken yasa de¤iflikli¤i kabul edildi.Yine 1997 y›l›nda Diyarbak›r’da kad›na yönelikfliddet ve ayr›mc›l›¤› önlemeye karfl› çal›flan KA-MER Kad›n merkezi kuruldu.

Türkiye’deki erkeklik çal›flmalar›n› kad›na yöne-lik fliddet çerçevesinde de¤erlendirebilmek Beauvoir, “‹kinci Cins” adl› kitab›nda “erkekli-¤in, kendi cinsiyetinden bahsetmeyip sürekli bafl-kalar›n›n-kad›nlar›n, çocuklar›n, yabanc›lar›n, efl-cinsellerin, siyahlar›n, düflmanlar›n, hainlerin vb.-cinsiyet özelliklerinden bahsederek kurulan biriktidar konumu oldu¤unu’’ söyler (aktaran San-car, 2009: 16). Eril tahakkümü yaln›zca özel alan-da ve aile içerisinde anlamaya çal›flmak erkekegemenli¤ini anlamaya yeterli de¤ildir. Özelliklekamusal alanda ve iflgücü piyasas›nda “egemenolan eril iktidar› ve onu olanakl› k›lan erkekliktarzlar› da anlafl›lmaya çal›fl›lmal›d›r (Sancar,2009: 16-17). Sancar (2009: 18), ataerkil kurumpolitikalar›n›n erkeklik ad›na ürettiklerinin sor-gulanmas›n›n önemi üzerinde durur.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi erkeklere ait özelliklerdenbiri de¤ildir?

a. Rekabetçi b. Ba¤›ms›zc. Egemend. Ba¤›ml›e. Analitik

2. Afla¤›dakilerden hangisi birinci dalga feminizmin ta-leplerindendir?

a. Seçme ve seçilme hakk›b. Kiflisel alan›n politik olmas›c. Ailed. Cinsellike. Çocuk bak›m›

3. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal cinsiyet sosyolo-jisinin konular›ndan de¤ildir?

a. Ayr›mc›l›kb. Cinsel yönelimc. Yafld. Irke. Liderlik

4. Afla¤›daki hangi toplumsallaflma kuram›na göre er-keklerden sald›rgan, kad›nlar›ndan pasif olmalar› bek-lenir?

a. Etkileflimci kuramb. Toplumsal ö¤renme kuram›c. Biliflsel kuramd. Özdeflleflme kuram›e. Biyososyal görüfl

5. Erkeklerin kad›nlardan daha olumlu olarak de¤er-lendirilmeleri bir cinsiyet kategorisi olarak afla¤›dakihangi özelli¤ini gösterir?

a. Biyolojik de¤erinib. Sosyal de¤erinic. Statü de¤erinid. Toplumsal cinsiyet de¤erinie. Cinsiyet de¤erini

6. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal cinsiyetin özel-liklerinden de¤ildir?

a. Toplumsal olarak belirlenirb. Kültürel olarak belirlenirc. Eflitsiz güç iliflkilerini belirtird. Erkek egemenli¤ini ifade edere. Biyolojik cinsiyetle ilgilidir

7. Afla¤›dakilerden hangisi sosyolojinin erkek bak›fl aç›-l› özelliklerinden de¤ildir?

a. Erkekler üzerine yap›lan araflt›rmalara odaklan›rb. Kad›nlar›n toplumda alta s›ralanmas›n› incelerc. Erkek örneklem kullan›lan araflt›rmalar› nüfusun

tamam›na genellerd. Kad›nlar›n sömürüldü¤ünü göz ard› edere. Erkeklerin kad›nlar› ezmeleri do¤al kabul edilir

8. Afla¤›dakilerden hangisi feminist bak›fl aç›s› ile iflbir-li¤ine girmez?

a. Medyab. Sa¤l›kc. E¤itimd. Tabakalaflmae. Çal›flma

9. Cinsiyetçili¤i insan ezilmesinin en temel ve yeni bi-çimi olarak gören feminist görüfl afla¤›dakilerden hangi-sidir?

a. Radikal feminizmb. Sosyalist feminizmc. Psikanalitik feminizmd. Varoluflçu feminizme. Liberal feminizm

10. Elefltirisini daha çok ataerkil kapitalizme yöneltenfeminist görüfl afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Radikal feminizmb. Sosyalist feminizmc. Liberal feminizmd. Marksist feminizme. Varoluflçu feminizm



Ankara’n›n Keçiören ilçesinde bir kifli, eski kar›s›-

n› ve k›z›n› b›çaklayarak öldürdü

Olay, Keçiören Selçuklu Caddesi’nde bulunan Tu¤çu

Apartman›’nda meydana geldi. Al›nan bilgiye göre, Ka-

dir A. (62) adl› kifli, akflam saatlerinde, fliddetli geçim-

sizlik nedeniyle 3 y›l önce bofland›¤› Gülsüm Ata’n›n

(65) evine gitti. Burada çift aras›nda tart›flma yafland›.

Tart›flman›n kavgaya dönüflmesi sonras› Kadir A., efli

Gülsüm ve k›z› Sibel’i (25) b›çaklayarak olay yerinden

kaçt›. Olay, ailenin di¤er k›z› Gamze’nin eve gelmesiy-

le ortaya ç›kt›. Annesini ve k›z kardeflini yerde kanlar

içinde gören Gamze, feryatlar içerisinde durumu erkek

kardefli Sinan’a haber verdi. Evden gelen sesi duyan

çevredeki vatandafllar, durumu polis ve sa¤l›k ekipleri-

ne haber verdi. ‹hbar üzerine gelen polis, çevrede gü-

venlik önlemleri al›rken, sa¤l›k ekiplerinin yapt›¤› ince-

lemede anne Gülsüm’ün ve Sibel’in olay yerinde haya-

t›n› kaybetti¤i belirlendi.

Ailenin yak›nlar› olay yerinde sinir krizleri geçirdi. An-

ne Gülsüm’ün ve Sibel’in cesetleri, savc›n›n incelemele-

rinin ard›ndan Keçiören Belediyesi’ne ait cenaze arac›y-

la Adli T›p Morgu’na kald›r›ld›. Polis ekipleri, eski kar›-

s›n› ve k›z›n› öldürdükten sonra olay yerinden kaçan

Kadir A.’n›n yakalanmas› için çal›flma bafllatt›.

Kaynak: www.haberler.com (01.06.2012)

Okuma Parças›Duruflmadan ç›kt› kar›s›n› b›çaklayarak öldürdü

‹zmir’de 62 yafl›ndaki bir flah›s ‘aile fertlerine kötü mu-

amele etmekten’ yarg›land›¤› davada para cezas›na çarp-

t›r›l›nca kar›s›n› b›çaklayarak öldürdü. Karaba¤lar ilçe-

sinde “Aile fertlerine kötü muamele etmekten’’ yar-

g›land›¤› davada para cezas›na çarpt›r›lan zanl›n›n, ev-

de tart›flt›¤› kar›s›n› b›çakla öldürdü¤ü iddia edildi.

Geçen y›l kas›m ay›nda hakk›nda “aile fertlerine kö-

tü muamele etmekten’’ dava aç›lan Ahmet T. (62),

Sulh Ceza Mahkemesi’nde görülen davan›n duruflma-

s›nda verilen hapis cezas› 3 bin lira para cezas›na çev-

rildi. Duruflmadan ç›k›p Bas›n Sitesi Mahallesi 9202 So-

kak’taki eve gelen Ahmet T, efli Fatma T. (56) ile ‘’ceza

alma’’ meselesi yüzünden tart›flmaya bafllad›. Tart›flma-

n›n büyüyüp kavgaya dönüflmesi sonucu, Ahmet T’nin,

eflini b›çaklad›¤› öne sürüldü. Fatma T. olay yerinde ya-

flam›n› yitirdi, flüpheli koca Ahmet T, gözalt›na al›nd›.

Kaynak: http://www.ensonhaber.com/durusmadan-

cikti-karisini-bicaklayarak-oldurdu-2012-05-10.html#,

(10.05.2012).

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Cinsiyet Sosyo-

lojisi” bölümünü gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Cinsiyet Sosyo-


3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Cinsiyet Sosyo-


4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Cinsiyet Sosyo-


5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Cinsiyet Sosyo-


6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Cinsiyet” bölü-

münü gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminist Kuramlar ve Top-

lumsal Cinsiyet Sosyolojisi” bölümünü gözden

geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminist Kuramlar ve Top-

lumsal Cinsiyet Sosyolojisi” bölümünü gözden

geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminist Kuramlar” bölü-


10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminist Kuramlar” bölü-



”

“


S›ra Sizde 1

Afla¤›daki listelerden (Fine, 2010: 27) hangisi kad›nlar-

la, hangisi erkeklerle ilgilidir?

Liste1’de yer alan merhametli, çocuklar› seven, ba¤›m-

l›, kiflileraras› hassasiyete sahip, bakan büyüten (Fine,

2010: 27) gibi özellikler kad›nlara ait görünürken, liste

2’deki lider, agresif, h›rsl›, analitik, rekabetçi, egemen,

ba¤›ms›z, bireyci (Fine, 2010: 27) gibi özellikler erkek-

lere ait olarak de¤erlendirilir.

S›ra Sizde 2

Farkl› bir alan olarak feminist araflt›rma sürecinin sos-

yolojik araflt›rmadan fark› nedir? Tart›fl›n›z.

Feminist araflt›rma süreci kad›nlar için kad›nlar taraf›n-

dan kad›nlarla yap›lan bir araflt›rma olarak de¤erlendiri-

lir. Öncelikler feminist epistemolojik ilkeler olarak Wise

ve Sue (1995) taraf›ndan befl alan belirlenir. Bu alanlar:

- “araflt›rmac› -araflt›r›lan iliflkisinde

- bir araflt›rma deneyimi olarak duyguda

- araflt›rmac›lar›n entelektüel özgeçmifllerinde ve bun-

dan dolay›

- araflt›rmac› ve araflt›r›lan›n farkl› ‘gerçeklikleri’ ve kav-

ray›fllar›n›n nas›l ba¤daflt›r›laca¤›nda ve böylece

- araflt›rma ve yazma sürecindeki karmafl›k iktidar soru-

nunda” (Stanley ve Wise, 1995: 69) ortaya ç›kar. Burada

bahsi geçen araflt›rmac›lar ve araflt›r›lanlar›n hepsi ka-

d›nd›r. Feminist epistemoloji araflt›rma süreci içerisinde

araflt›rmac›n›n iktidar konumunu sorgular. Dolay›s›yla

Maria Mies’›n (1995: 52) da vurgulad›¤› gibi, feminist

araflt›rman›n önermesi de¤erden ar›nm›fl de¤il bilinçli

tarafl›l›k ilkesini benimsemelidir. Araflt›rmac› ve araflt›r›-

lan aras›ndaki iliflki yukar›dan afla¤›ya de¤il, afla¤›dan

yukar›ya do¤ru olmal›d›r. Araflt›rma süreci yaln›zca dü-

flünmeye dayal› olmamal› yani ‘seyirci bilgisi’ de¤il, ka-

d›n›n kurtuluflu için aktif eylemlere ve mücadelelere yer

verilmelidir. Feminist araflt›rma süreci hem araflt›ran

hem de araflt›r›lan için bir bilinçlenme süreci olmal›d›r.

Son olarak kad›n araflt›rmac›lar erkek araflt›rmac›larda

olan “bireycilik, yar›flmac›l›k ve kariyer” tutkusunu afl-

mak için çaba göstermelidirler (Mies, 1995: 52-56).

S›ra Sizde 3

‹çinde yaflad›¤›m›z toplumda kad›nlar›n do¤as› gere¤i

yapt›klar› düflünülen ama kad›nlar› kontrol alt›na almak

için kullan›lan mitlerden örnekler vererek tart›fl›n›z.

Toplumda kad›nlar›n ve çocuklar›n bilme biçimlerine

güvenilmedi¤ini gösteren gündelik hayatta birçok ör-

nekler karfl›laflabiliriz. Özellikle ifl hayat› içerisinde ka-

d›nlar›n önerdi¤i baz› konular nesnel olmad›¤› ve duy-

gusal davrand›klar› gerekçesiyle reddedilebilir. Özellik-

le erkekler yar›flmac› ve rekabetçi tutumlar› nedeniyle

kad›nlar›n düflüncelerini d›flar›da b›rakmak için kad›n-

lar›n duygusal ve öznel davrand›klar› suçlamalar›n› ge-

tirerek öne ç›karmaya çal›fl›rlar.

Özellikle baflkalar›n›n çal›flmalar›n›n de¤erlendirildi¤i

toplant›larda kad›nlar›n baz› çal›flmalar› kötü oldu¤u

hâlde ac›d›klar› için savunduklar› düflüncesi erkekler

taraf›ndan sürekli dile getirilir. Ayn› e¤itim düzeyine ve

bilgiye sahip kad›nlar ve erkekler aras›ndaki bu reka-

bette kad›nlar sürekli do¤ru ve nesnel de¤erlendirdik-

lerini kan›tlamak ihtiyac› içerisinde olurlar.

Çocuklar›n her zaman yalan söyleme potansiyelleri ol-

du¤u ve hayallerinden uydurduklar› düflünülerek onla-

ra sürekli “yalan söyleme” ibaresi kullan›l›r. Özellikle

kad›na yönelik fliddet olaylar›nda ortamdaki çocuklar›n

bilgisi oldukça önemlidir. Bu tür durumlarda babalar

çocuklar› duygusal davranarak annelerinin taraf›n› tut-

makla suçlar.

S›ra Sizde 4

Toplumda kad›nlar›n ve çocuklar›n bilme biçimlerine

güvenilmedi¤ini gösteren gündelik hayatta karfl›laflt›¤›-

n›z örnekler vererek tart›fl›n›z.

Erkekler özgür olabilmek için kad›n› bask› alt›na almak

zorundad›rlar. Kad›nlarla ilgili biyolojik ve fizyolojik

aç›klamalar kad›n›n yeniden üretimdeki rolüne ve zay›f

fiziksel özelliklerine vurgu yaparak kad›n›n öteki konu-

muna itilmesine neden olur. Toplumsal ve ekonomik

geliflme ile birlikte erkekler kad›nlarla ilgili mitler yara-

tarak onlar› kontrol alt›na alabileceklerini düflünürler.

Kad›nlar›n duygusal davranarak rasyonel olmamalar›,

kad›nlar›n fedakâr olmalar›n›n do¤alar›n›n bir parças›

oldu¤u mitleri gibi düflünceler kad›nlar› kontrol alt›na

almak için kullan›l›r.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Örne¤in anne olmayan kad›nlarla ilgili yap›lan de¤er-

lendirmeler bu mitlerden bir tanesidir. Çal›flanlar›na ka-

t› davranan, onlar› dinlemeden suçlayan ve haks›z yar-

g›lara varan bir yönetici erkekse onun çal›flanlar taraf›n-

dan her zaman hakl› görülme olas›l›¤› oldukça yüksek-

tir. Çal›flanlar mutlaka onun bildi¤i ve bizim bilmedi¤i-

miz konular vard›r diye düflünürler. Ayn› flekilde davra-

nan yönetici bir kad›nsa ve çocu¤u yoksa “anne olma-

d›¤› için bu kadar kat› davran›yor yoksa daha iyi birisi

olabilirdi” diye düflünürler. Ya da çocu¤u varsa, “hâlbu-

ki çocu¤u da varm›fl, bu kad›n neden böyle davran›yor

diye düflünürler.

Baflka bir örnekte ise erkek yöneticiler genç kad›n çal›-

flanlara genellikle “k›z›m” diye hitap ederken, erkekle-

re “o¤lum” diye hitap etmezler. Örne¤in kad›n sekrete-

re “K›z›m bana Anadolu Üniversitesini ba¤la” gibi ifa-

deleri sizlerde daha önce duymufl olman›za ra¤men, bir

erkek çal›flana “O¤lum bana Anadolu Üniversitesini

ba¤la” dendi¤ine hiç birimiz tan›k olmam›fl›zd›r.

Yararlan›lan KaynaklarAbadan-Unat, N. (1996). Kum Saatini ‹zlerken. ‹stan-

bul: ‹letiflim.Abbott, P., Wallace, C., Tyler, M. (2005). An

Introduction to Sociology, Feminist

Perspectives. New York: Routledge. Ayata, A., Gölgelio¤lu, Ö. (2011). “Siyaset ve Kat›l›m”,

Toplumsal Cinsiyet Çal›flmalar›, (Der., Y›ld›zEcevit, Nadide Kark›ner). Eskiflehir: Aç›kö¤retim Fa-kültesi Yay›n› No: 1304. Sayfa: 64-83.

Barrett, M. (1988). Women’s Oppression Today. NewYork: Verso.

Bayraktar, S. (2011). Makbul Anneler, Müstakbel Vatan-dafllar. Ankara: Ayizi.

Beasley, C. (2005). Gender and Sexuality, Critical

Theories, Critical Thinkers. Londor: Sage. Berktay, F. (2011). “Feminist Teoride Aç›l›mlar”, Top-

lumsal Cinsiyet Çal›flmalar›, (Der. Y›ld›z Ecevit,Nadide Kark›ner). Eskiflehir: Aç›kö¤retim FakültesiYay›n› No: 1309. Sayfa:3-22.

Butler, J. (2008). Cinsiyet Belas›. ‹stanbul: Metis. Çak›r, S. (1994). Osmanl› Kad›n Hareketi. ‹stanbul:

Metis. Çetin, O.B. (2005). “Ekofeminizm: Kad›n-Do¤a ‹liflkisi

ve Ataerkillik”, Sosyo Ekonomi. 2005-1: 61-76.

Durakbafla, A. (2011). “Tarih Yaz›m›”, Toplumsal Cin-

siyet Sosyolojisi, (Der. Y›ld›z Ecevit, Nadide Kar-k›ner). Eskiflehir: Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›n› No:1304. S.178-201.

Ecevit, Y., Kark›ner, N (Der.) (2011). Toplumsal Cinsi-

yet Çal›flmalar›, (Der. Y›ld›z Ecevit, Nadide Kark›-ner). Eskiflehir: Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›n› No: 1309.

Fine, C. (2010). Toplumsal Cinsiyet Yan›lsamas›,

Çev. K›vanç Tanr›yar. ‹stanbul: Sel Yay›nc›l›k. MacKinnon, C. (1987). Feminism Unmodified:

Discourses on Life and Law. Cambridge: HarvardUniversity Press.

MacKinnon, C. (1995). Feminist Bir Devlet Kuram›-

na Do¤ru, Çev. Türkan Yöney, Sabir Yücesoy. ‹s-tanbul: Metis.

Mies, M. (1995). “Feminist araflt›rmalar için bir metodo-lojiye do¤ru”, Farkl› feminizmler aç›s›ndan ka-

d›n araflt›rmalar›nda yöntem. (Yay. haz›r. S. Ça-k›r ve N. Akgökçe), ‹stanbul: Sel Yay›nc›l›k.

Oakley, A. (1972). Sex, Gender and Society. London:Temple Smith.

Pilcher, J., Whelehan, I. (2004). 50 Key Concepts in

Gender Studies. London: Sage. Sancar, S. (2009). Erkeklik: ‹mkâns›z ‹ktidar Ailede,

Piyasada ve Sokakta Erkekler. ‹stanbul: Metis.Stanley, L., Wise, S. (1995). “feminist araflt›rma sürecin-

de metot, metodoloji ve epistemoloji”, Farkl› femi-

nizmler aç›s›ndan kad›n araflt›rmalar›nda yön-

tem. (Der., S. Çak›r ve N. Akgökçe), ‹stanbul: SelYay›nc›l›k.

Tan, M. (2011). “E¤itim”, Toplumsal Cinsiyet Sosyo-

lojjisi (Der., Y›ld›z Ecevit, Nadide Kark›ner). Eski-flehir: Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›n› No: 1304. Sayfa:84-105.

Tekeli, fi. (1998). “Birinci ve ‹kinci Dalga Feminist Ha-reketlerin Karfl›laflt›rmal› ‹ncelemesi Üzerine Bir De-neme”. (Der., Ayfle Berktay Hac›mirzao¤lu). 75 Y›l-

da Kad›nlar ve Erkekler. ‹stanbul: Tarih Vakf›, s.337-346.

Tong, R. (1998). Feminist Thought. Boulder: WestviewPress.

Wharton, A. S. (2005). The Sociology of Gender, An

Introduction to Theory and Research. Oxford:Blackwell.

Web siteleri: Tuna, Turgay. http://www.denizce.com/tunaturgay11.asp, (01,06.2012)

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Biçimsel örgütlerin temel özelliklerini ve türlerini tan›mlayabilecek,Bürokrasinin temel niteliklerini de¤erlendirebilecek,Bürokrasinin üstün ve olumsuz yönlerini aç›klayabilecek,Gelece¤in örgütlerinin temel özelliklerini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Örgüt• Bürokrasi Aç›k Sistem• Örgüt Kültürü

• Biçimsel Örgüt• Rasyonalizasyon Oligarfli• Örgütsel Ö¤renme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Sosyoloji-II Örgütler veBürokrasi

• G‹R‹fi• MODERN TOPLUMDA ÖRGÜTLER• ÖRGÜTLERE ‹L‹fiK‹N TEMEL

YAKLAfiIMLAR• ÖRGÜTLERDE KARAR VERME

SÜREC‹, GÜÇ, POL‹T‹KA VEÇATIfiMA

• BÜROKRAT‹K ÖRGÜT• YEN‹ ÖRGÜT YAKLAfiIMLARI• GELECE⁄‹N ÖRGÜTLER‹

3SOSYOLOJ‹-II

G‹R‹fiGünümüzün dünyas› geçmiflte hiç olmad›¤› kadar örgütlü bir nitelik sergilemekte-dir. Farkl› amaçlar› gerçeklefltirmek üzere kurulmufl örgütler bireysel ve toplumsalyaflam›n hemen hemen bütün alanlar›nda etkili olmaktad›r. Endüstri Devrimi so-nucunda dönüflen toplumsal ve ekonomik yap›yla birlikte ortaya ç›kan modern ör-gütler ile örgütsel ba¤lamda bireylerin davran›fllar› sosyoloji, sosyal psikoloji, yö-netim bilimleri gibi alanlardaki ilginin örgüt üzerine odaklanmas›na yol açm›flt›r.Bu ünitede modern yaflam›n baflat unsurlar›ndan olan biçimsel örgütler üzerindedurulmufl; örgüt kavram›, örgütün nitelikleri, örgüte iliflkin kuramsal çabalar veyayg›n bir örgüt formu olarak bürokratik örgütün özellikleri irdelenmifl, küresellefl-meye koflut olarak yo¤unlaflan dönüflümlerin örgütler aç›s›ndan etkileri ele al›na-rak yeni örgütsel yaklafl›mlar de¤erlendirilmifltir.

MODERN TOPLUMDA ÖRGÜTLERFormel (biçimsel) örgütlerin tarihi binlerce y›l geriye gitmektedir. Çin Seddi’ndenEski M›s›r’daki Büyük Piramit’e kadar büyük an›tsal yap›lar›n infla süreci, askerîkampanyalar, vergi toplanmas›yla görevli resmî görevliler, denetleyen elitler vb.biçimsel örgütlenmelerin ilk örnekleri olmufltur. Ancak bu tür ilk biçimsel örgütörneklerinin h›zl› iletiflim aç›s›ndan iki temel s›n›rl›l›¤› vard›. Bilgi, gerekli tekno-loji mevcut olmad›¤› için uzak mesafeler aras›nda seyahat ederek toplanmak zo-rundayd›. Bunun yan› s›ra örgütlerin temel amac›, geleneklerin güçlü olmas›ndandolay› kültürü de¤ifltirmek de¤il kültürü korumakt›. Geleneksel dönemde dünya-daki toplumsal dizgelerin ço¤u biçimsel örgütler gibi uzun zaman içinde, göre-neklerin ve al›flkanl›klar›n sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r. Bu dönemde insanlar›nço¤u aile, arkadafllar ve komflular gibi küçük gruplarda yafl›yordu, günümüzde iseyaflam gittikçe artan düzeyde formel örgütlerin etraf›ndabiçimlenmektedir. For-mel örgütler, belirli hedeflere ulaflabilme amac› etraf›nda organize olmufl, belirlihedefler göz önünde tutularak tasarlanm›fl genifl ölçekli ikincil gruplard›r. Buamaçla tasarlanm›fl fiziki ortamlarda kurulurlar. Hastaneler, kolejler, ticari flirket-lerin içinde bulunduklar› yap›lar özel olarak infla edilmifltir (Macionis, 2011: 173-174; Giddens, 2008:684).

Sistemli bir biçimde ilk olarak klasik sosyolog Max Weber taraf›ndan ele al›nanörgütlere iliflkin kuramlar ve çal›flmalar, sosyolojinin önemli konular›ndan biridir

Örgütler ve Bürokrasi

“Modern toplumlar›nüyelerinin ço¤u örgütlerdedo¤ar, örgütler taraf›ndane¤itilir, örgütler içindeçal›fl›r, ibadet eder ya daoynar ve örgütler taraf›ndangömülür’’Amitai ETZIONI (1929-)ABD’li Sosyolog ve yönetimbilimci

Kaynak:http://www2.asanet.org/governance/etzioni.html

‹nsanlar›n çal›flt›klar›iflyerleri, benzin al›nanistasyonlar, e¤itim görülenokullar, hastal›k durumundagidilen hastaneler gibi resmîya da özel kurumlarmodern/biçimsel örgütlereörnek olarak verilebilir(Bozkurt, 2006: 165).

ve örgütlerin günümüz toplumlar›ndaki önemi sosyolojik yaklafl›m›n temel ilgialanlar›ndand›r. Modernlik öncesi dünyada yiyecek, çocuklar›n e¤itimi, ifl imkânla-r› ya da bofl zaman u¤rafllar› gibi gereksinimler aileler, yak›n akrabalar ya da kom-flular taraf›ndan karfl›lan›rd›. Modern dünyada yaflayan insanlar›n ço¤unlu¤u dahaönce hiç olmad›¤› kadar birbirine ba¤›ml›d›r. Gereksinimlerimizin ço¤u bizden çokuzakta yaflayan ve hiç tan›mad›¤›m›z insanlar taraf›ndan karfl›lanmakta bu durumkaynaklar ve etkinlikler aras›nda muazzam bir eflgüdümü gerekli k›lmaktad›r. Bueflgüdümü örgütler sa¤lad›¤› için günümüz insan›n›n hayat›nda örgütlerin çokönemli bir yeri vard›r, gündelik yaflamda eskisinden çok daha önemli role sahiptir.‹nsanlar›n sabah kahvalt›s›nda içtikleri çaydan yenilen ekme¤e ya da okunulan ga-zeteye kadar hemen her fley çeflitli örgütler taraf›ndan haz›rlanmaktad›r. ‹nsanlar›ndo¤umu birer örgüt olan hastanelerde gerçekleflmekte, do¤um öncesinden baflla-yan süreçte anne babalar hamilelik denetimlerine kat›lmakta ve do¤umundan öldü-¤ü ana kadar her çocuk hakk›ndaki bilgiler bir devlet kurumu taraf›ndan kay›t alt›-na al›nmaktad›r. Sonuç olarak örgütler herkesin hayat›nda çok önemli ve sürekli birrol oynamakta, insanlar örgütsel bir dünyada yaflamaktad›rlar. Önemli gereksinme-leri karfl›layan, toplumun vazgeçilmez parçalar› olan örgütlerde al›nan kararlar veeylemlerin bireyler, di¤er örgütler ve toplum üzerinde giderek artan etkileri söz ko-nusudur (Bozkurt, 2006: 165; Giddens, 2008: 683-684; Mullins, 1993:1).

Modern endüstri toplumlar›n›n geliflimi örgütlü toplumlar›n geliflimi anlam›nagelmektedir. Endüstri öncesi toplumlarda örgütlerin insanlar›n hayat›ndaki etkileriçok s›n›rl› olmufltur. ‹fl, e¤itim hatta güvenlik bile ailelerin kendi bafllar›na çözmekdurumunda olduklar› süreçler niteli¤indeydi. Endüstri Devrimi’nin sonras›nda ser-maye birikiminin giderek artmas› ve teknolojik geliflmeler gibi etkenler modern/bi-çimsel örgütlerin geliflimi için uygun ortam› oluflturmufltur (Bozkurt, 2006: 164).Çok az say›da insan kendi kendine çal›fl›r ve çal›flmas›n›n sonucunu al›r. ‹nsanlargenellikle baflkalar›yla çal›fl›r ve onlar arac›l›¤›yla etkili olurlar. Örgütler de önce-den belirlenmifl amaçlar› gerçeklefltirmek üzere bir araya gelmifl insanlardan olu-flur. Amaç ortakl›¤› insanlar› birbirine ba¤›ml› k›lar ve amaçlar›n gerçeklefltirilebil-mesi bu ba¤l›l›¤›n süreklili¤i ile ilgilidir. Örgüt ortam›nda insanlar›n davran›fllar›da daha özel bir nitelik gösterir (Baflaran, 1991:27; Drucker, 1999: 198).

Örgütler kendini oluflturan insanlar gibidir, canl› bir sistem gibi yaflar, kendineözgü bir kiflili¤i vard›r, ö¤renebilir, kültürel de¤erler üretir, gelifltirir ve yay›l›r. Ör-güt tan›m› konusunda farkl› görüfller söz konusudur. Mevcut örgüt tan›mlar›ndakiortak ö¤eler flöyle s›ralanabilir (Baflaran, 2000: 74);

• Birden çok insan›n birlikteli¤i.• Ortak amaçlar.• Çal›flanlar›n gönüllü dayan›flma ile örgütteki varl›klar›n› sürdürme iste¤i.• Çal›flanlar›n güçlerini tümlefltirmek için etkili iletiflim a¤›.• Çal›flanlar›n amaçlara yönelik düzenli, dengeli, yerleflik, kestirilebilir dav-

ran›fllar›.• ‹ç ve d›fl çevre ile çat›flmalar› yöneterek, sorunlar› çözerek iflbirli¤i ve uyum-

la yaflaman›n yönetilmesi.Bu ba¤lamda örgüt öze indirgenerek flöyle tan›mlanabilir: Örgüt, toplumsal ge-

reksinmelerin bir kesimini karfl›lamak üzere, önceden belirlenmifl amaçlara ulaflt›-racak iflleri yapmak için güçlerini gönüllü ve düzenli olarak eflgüdümleyen insan-lardan oluflan aç›k bir sistemdir (Baflaran, 2000: 74).


Biçimsel örgütlerin toplumsal yaflam aç›s›ndan önemini de¤erlendiriniz.

Örgütlerin yap›s› ve iflleyifli konusunda daha genifl bilgi almak için ‹brahim Ethem Bafla-ran’›n ‘Yönetim’ adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.

Örgütlerin ÖzellikleriYukar›da de¤inildi¤i üzere insanlar tek bafllar›na kolay bir biçimde gerçeklefltire-meyecekleri etkinlikleri baflarabilmek için bir araya gelirler. ‹flbirli¤i gerektiren butür etkinlikler için örgütler kurulmaktad›r. Örgütlerin tutarl› bir biçimde tan›mlana-bilmesi için tafl›d›klar› ay›rt edici özelliklerin belirlenebilmesi büyük önem tafl›-maktad›r. Gerçekte örgütleri görebilmek oldukça zor oldu¤u için belirli bir çerçe-vede tan›mlayabilmek zordur. Büyük binalar, bilgisayarla dolu odalar, çal›flanlar veyöneticiler gözle görülür ancak örgüt bütünüyle ele al›nd›¤›nda belirsiz ve soyut-tur, dahas› dünya ölçe¤inde birçok mekâna bile yay›lm›fl olabilir (Giddens,2008:683; Daft, Murphy ve Wilmott, 2010: 9).

Etkinliklerin belirli hedefleri gerçeklefltirmek üzere rasyonel olarak desenlendi-¤i gruplar biçimsel-formel örgütlerdir (Thio, 2007: 141). Bu nitelikleriyle örgütlertoplumsal gruplara iliflkin s›n›fland›rmada ikincil gruplar olarak de¤erlendirilir. Bi-çimsel örgütlerin özellikle Endüstri Devrimi’nin flekillendirdi¤i modern dönemdesahip oldu¤u özellikler birincil gruplardan çok farkl› yap›lar hâline gelmesine yolaçm›flt›r. Modern dönemle birlikte toplumsal yaflamda bu anlamdaki ikincil grup-lar egemen olmaya bafllam›flt›r.

Bu noktada biçimsel olmayan ve biçimsel örgüt ayr›m›n›n üzerinde durmakyararl› olacakt›r. Biçimsel olmayan (informal) örgütler, norm ve statülerin üze-rinde uzlafl› ve anlaflman›n var oldu¤u ancak yaz›l› kurallar›n olmad›¤› örgütler-dir. Biçimsel (formal) örgütler ise aç›k, belirgin ve genellikle yaz›l› normlar vestatüler setine sahip, her bir bireyin di¤er üyelerle iliflkisini belirginlefltiren rol-lerin bulundu¤u örgütlerdir. Örgüt flemalar› ve ifl tan›mlar› bu örgütlerin tipikunsurlar›ndand›r. Biçimsel örgütlerin çok farkl› türde örnekleri vard›r. Bir ken-tin sakinlerinin belirli sorunlar› tart›flmak için bir araya geldiklerinde ya da birapartmandaki sakinlerin oluflturduklar› apartman yönetimi vb. örneklerde oldu-¤u gibi kat›l›mc›lara iliflkin kurallar›n belirli oldu¤u durumlarda biçimsel örgüt-ler söz konusudur. Dinî örgütler, ibadethaneler, siyasal kulüpler vb. gönüllüyard›m örgütleri de biçimsel örgütlere örnek olarak verilebilir (Kornblum,2008:143).

Tablo 3.1’de biçimsel örgütlerle biçimsel örgüt niteli¤i tafl›mayan di¤er grup-lar›n özellikleri karfl›laflt›r›lm›flt›r. Görüldü¤ü üzere gruplar ve örgütler etkinlikle-ri, hiyerarflik yap›lar›, normlar›, üye olabilme koflullar›, üyeler aras›ndaki iliflkilerve iletiflim ile odaklan›lan olgu aç›s›ndan birbirlerinden oldukça farkl› niteliklersergilemektedir.

593. Ünite - Örgüt ler ve Bürokrasi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ABD’li sosyolog CharlesHorton Cooley (1864-1929),20. yüzy›lda birincilgruplardan ikinci gruplaradönüflümün bafllad›¤›n›,ikincil gruplar›n öne ç›k›fl›n›gözlemleyerek öngörmüfltür.

Kaynak:http://www.brocku.ca/MeadProject/Timeline/ASAPresidents.html

Biricil gruplar yüz yüzeiliflkilerin, yard›mlaflman›nsöz konusu oldu¤u üye say›s›az olan gruplard›r. Birincilgruplara verilebilecek en iyiörnek ailedir. ‹kincil gruplarise belirli bir amaç içinetkileflim içinde bulunaninsanlar aras›ndaki kifliselolmayan ba¤lant›lar›n sözkonusu oldu¤u gruplard›r.Formel örgütler ikincilgruplar kapsam›nda yer al›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Örgütlere ay›rt edici özelliklerini kazand›ran temel süreç, örgütlerin var oluflamac›d›r. Bu ba¤lamda örgütler ne için vard›r sorusunun cevab› örgütlerin daha iyianlafl›lmas›n› sa¤layabilir (Daft, Murphy ve Wilmott, 2010: 14); Örgütler,

• istenilen hedeflere ulafl›lmas› için gerekli kaynaklar› bir araya getirir.• baflar›l›, yetkin bir biçimde mal ve hizmet üretir.• yenileflmeyi kolaylaflt›r›r.• modern üretim, hizmet ve enformasyon teknolojilerini kullan›r.• çevrede oluflan de¤iflimlere uyumu sa¤lar ve çevreye etkide bulunur.• sermaye sahipleri, çal›flanlar ve müflteriler için ‘de¤er’ üretir.• çal›flanlar›n güdülenmesi, eflgüdümü, çeflitlili¤i ve etik konulardaki sorunla-

r› çözmek için çaba harcar.Biçimsel örgütleri di¤er toplumsal yap›lardan ve gruplardan farkl›laflt›ran özel-

likler genel olarak flöyle ifade edilebilir (Marshall, 1999: 561; Mouzelis, 2001: 153);• Örgütlerde amaç birli¤i vard›r.• Örgütler önceden belirlenebilir bir zamanda kurulur. • Üyelerin koordinasyonuna ve denetimine gereksinim duyulur.• Bilinçli iliflkiler bütünü söz konusudur.• Örgütün üyeleri aras›ndaki iliflkilerde planl› de¤ifliklikler yap›lmas› amaçlan›r.Örgütlerin özgün niteliklerinin yan› s›ra kuramsal olarak daha iyi anlafl›labilme-

si için var olan biçimsel örgütlerin ortak özelliklerinin de ele al›nmas› yararl› ola-cakt›r. Kiliseler, hastaneler ya da elektronik flirketleri vb.çok çeflitli örnekleri olanbiçimsel örgütlerin baz› ortak özellikleri flöyle ifade edilebilir (Daft, Murphy veWilmott, 2010: 9-10); Örgütler

• Toplumsal varl›klardand›r.• Amaca dönüktür.• Eflgüdümlenmifl etkinlikler ile ayr›nt›l› yap›land›r›larak desenlenmifltir.• D›flsal bir çevre ile ba¤lant›l›d›r.Aç›klan›lmaya çal›fl›lan özelliklere sahip olan biçimsel örgütler varl›klar›n› yine

kendine özgü belirli koflullar çerçevesinde ve belirli aflamalarda sürdürür. Bu varolufl aflamalar› biçimsel örgütleri di¤er örgüt ve gruplardan ay›ran özgün nitelikle-rin de kayna¤› durumundad›r. Örgütün varolufl aflamalar› ve bu aflamalar›n genelkarakteristikleri flöyle aç›klanabilir (Baflaran, 2000: 74-756);

Küçük Gruplar Biçimsel Örgütler

EtkinlikAyn› üyeler çok say›da etkinli¤i

gerçeklefltirirler.

Farkl›, yüksek düzeyde uzmanlaflm›fl

üyeler özelmifl etkinliklerde bulunurlar.

HiyerarfliGenellikle biçimsel olmayan

niteliktedir ya da hiç bulunmaz.

Aç›kça tan›mlanm›fl, ofisle

iliflkilendirilmifltir.

Normlar Genel normlar gayr› resmî uygulan›r. Aç›kça tan›mlanm›fl kural ve düzenle-

meler vard›r.

Üyelik ÖlçütüKiflisel yak›nl›k ya da akrabal›¤a dayal›

üyelik gibi çeflitli üyelikler yer al›r.

Belirli görevlere iliflkin, teknik yeterli-

li¤e dayal› üyelikler yer al›r.

‹liflkilerÇeflitli ve birincil nitelikte iliflkiler söz

konusudur.

‹kincil ancak seçili baz› birincil ba¤larla

birlikte iliflkiler söz konusudur.

‹letiflimRastlant›sal ve yüz yüze iletiflim

görülür.

Resmî, biçimsel ve yaz›l› iletiflim

görülür.

Odak Noktas› Kifli odakl›d›r. Görev odakl›d›r.


Tablo 3.1Küçük Gruplar veFormel ÖrgütlerinKarfl›laflt›r›lmas›

Kaynak: Macionis,2011: 175

• Giriflim evresi: Toplumda bir ürüne gereklilik duyulmas› durumunda buürün için bir aray›fl bafllar. Toplumun bilgi düzeyi ve teknolojik yap›s› buürüne uygunsa ürüne duyulan gereksinimin bask›s› üyeleri üretime zorlar.Kendinde bu üretim için yeterlik görenler giriflimde bulunurlar. Ortak amaçiçin yat›r›m yap›l›r. Bilgi, beceri, teknoloji, araç, gereç, üretim yeri vb. kay-naklar için yat›r›m yap›lmas› ise gerekli sermayenin bulunmas›na ba¤l›d›r.

• Yerleflim evresi: Giriflim evresinde üretilen ürünün pazarlanmas› ile yafla-mak için gerekli kayna¤› bulan örgütler toplumda yerleflmeye bafllar. Buaflamada toplumsallaflma söz konusudur, üretim ve iliflki kal›plar› ortaya ç›-kar. Giriflim evresindeki do¤al (informal) nitelikteki iliflkiler biçimsel (for-mal) nitelik kazan›r; planlama, örgütleme, iletiflim, eflgüdüm, denetim ve de-¤erleme süreçleri belirginleflir, hiyerarfli ortaya ç›kar.

• Geliflim evresi: Örgüt olgunlafl›r, toplumsallaflmas›n› gerçeklefltirmifltir.Ç›kt›s›n›n de¤eri, girdisinin de¤erinden yüksektir.

Örgüt TürleriÖrgütlerin tan›m› yap›l›rken farkl› örgütlerin kimi ortak özellikleri vurgulanm›flt›.Bütün bu ortak özelliklere ra¤men modern dünyadaki biçimsel örgütler birbirin-den çok farkl› yap›lar olarak ortaya ç›kmaktad›r. Örgütlerde yap›lar, üyelerin ilifl-kileri ve iletiflimleri, iflleyifl ve ürünler de büyük farkl›l›klar gösterebilmektedir. Ör-güt türlerini belirlemeye yönelik de¤iflik yaklafl›mlar gelifltirilmifl, ifllevleri, üyelikkoflullar› ve yap›sal özellikleri aç›s›ndan farkl› s›n›fland›rmalar yap›lm›flt›r. Bu fark-l› s›n›fland›rmalar›n birlikte ele al›nmas› ve de¤erlendirilmesi örgüt türlerinin dahakapsay›c› olarak ortaya konulmas›n› sa¤layacakt›r.

‹fllevsel aç›dan befl tür örgüt söz konusudur. Burada örgütleri farkl›laflt›ran öl-çüt ürettikleri ürün ya da verdikleri hizmettir. Örgütler ifllevlerine göre flöyle s›n›f-land›r›labilir (Baflaran, 2000: 78-79);

1. Mal örgütleri: Kâr amaçl› iflletmeler.2. Hizmet örgütleri: Sa¤l›k, e¤itim, bay›nd›rl›k hizmeti veren kamu kurulufllar›.3. Güvenlik örgütleri: Savunma, kolluk, koruma vb. hizmeti veren örgütler. 4. Meslek örgütleri: Dernek, sendika, oda, siyasal parti vb. örgütler.5. Arac› örgütler: Depolama, pazarlama ve reklam gibi hizmet veren örgütler.Biçimsel örgüt tipleri ise Etzioni’nin (1964) yapt›¤› s›n›fland›rmaya dayand›r›la-

rak ele al›nd›¤›nda gerçekte örgütlerin tek bir tür kapsam›nda s›n›rland›r›lamaya-ca¤› ortaya ç›kmaktad›r. Bu ba¤lamda örgütler zorlay›c›, yararc›, normatif ve kar›-fl›k örgütler biçiminde dört farkl› türe ayr›lmaktad›r (Kendall, 2011: 168; Thio,2007: 143-144);

• Zorlay›c› örgütler: Zorla kat›l›m›n söz konusu oldu¤u örgütler. Hapishane-ler, toplama kamplar› ve ak›l hastaneleri gibi örgütler bu gruba girmektedir.Örgütün hedeflerinin gerçeklefltirilmesi için fiziki güç kullan›m› söz konusuolabilir. Bu örgütlerdeki üyelerin zorunlu kat›l›m› yabanc›laflmaya yol açar.

• Yararc› Örgütler: Üyelerin kat›l›m› karfl›l›¤›nda istenilen maddi ödüllendir-menin sa¤land›¤›, gönüllü kat›l›ma dayal› örgütler. Fabrikalar, bankalar iledi¤er ifl ve üretim örgütleri bu grupta yer almaktad›r. Üst yöneticiler maddiözendiricileri kullan›rken üyeler k›smen örgütün hedeflerini destekler, yap-t›klar› iflin harcad›klar› çabaya de¤ip de¤medi¤ini hesaplarlar.

• Normatif Örgütler: Üyelerinin baz› ortak ç›karlara ulaflmak, bireysel do-yum sa¤lamak ya da kat›l›mla prestij sa¤lamak için gönüllü olarak girdikle-ri örgütler. Dinî örgütler ya da siyasal partiler, sosyal kulüpler, kolejler ve


yard›m örgütleri normatif örgütlere örnek verilebilir. Üyelere yönelik ikna,teflvik, toplumsal bask›, kamusal onay, kabul görme ya da bir liderin etkisigibi etkenler söz konusudur. Üyelerin ço¤u örgütün hedeflerini yerine ge-tirmeyi gönülden ister, bu normatif güç örgüt için yeterlidir. Bu nedenlenormatif örgütler gönüllü örgütler olarak da adland›r›labilir.

• Kar›fl›k örgütler: Gerçekte hiçbir örgüt sadece tek bir tip güce dayal› ola-rak yap›lanmaz. Üç tip güç de örgütlerde bulunabilir. Hapishanelerde tutuk-lular›n rehabilitasyonu için normatif güç kullan›labilir ancak hapishane zor-lay›c› bir örgüt olmaya devam eder. Çok nadir olsa da baz› örgütler bu üçgücü ayn› düzeyde bulundurabilir. Ordu bu duruma örnek olarak verilebi-lir. Askerli¤in zorunlu oldu¤u birçok ülkede yurttafllar›n asker olmas› içinmaddi özendiricilere gerek yoktur. Askerlik s›ras›nda zorlay›c› ve normatifgüç kullan›l›r. ABD gibi askerli¤in gönüllülü¤e dayal› oldu¤u ülkelerde isemaddi özendiriciler söz konusudur.

Yukar›daki s›n›fland›rma örgütlerin anlafl›lmas›nda önemli bir yere sahip olsada çevresel, ba¤lamsal ve d›flsal etkileri göz ard› etti¤i için elefltirilmifltir. Oysa d›fl-sal etkenler örgütleri güçlü biçimde etkileyebilir. Toplumsal ve kültürel farkl›l›klarnedeniyle örne¤in ‹sveç ve ABD hapishaneleri farkl› düzeylerde zorlay›c› olabilir,yine ayn› nedenle Japon örgütleri daha normatif özellikler gösterirken ABD örgüt-leri daha yararc›d›r (Thio, 2007: 143). Bu nedenle örgütlere iliflkin s›n›fland›rmadaçevrenin ve kültürün etkisi de dikkate al›nmal›d›r. Crozier (1964) örgütleri özellik-lerine göre mekanik ve organik olarak ele alm›flt›r (aktaran Mendras, 2008: 217);

Mekanik Örgütün Özellikleri • Görev tan›m› aç›k, ayr›nt›l›, eksiksiz ve kesin bir organigram kapsam›nda

belirlenir.• S›radan görevleri yerine getiren çal›flanlar aras›nda yatay ya da dikey iletifli-

mi çok zay›ft›r. • Güç, ifl rutininin çözemeyece¤i bütün sorunlar›n ulaflt›r›ld›¤› hiyerarflinin te-

pesinde merkezilefltirilerek toplan›r. Organik Örgütlerin Özellikleri• Organigram aç›k ve kesin de¤ildir, yap›lacak iflten daha çok görev tan›m›

yap›l›r. Organigram esnektir, çal›flanlar›n rolünü kiflili¤ine ve yetene¤ine gö-re k›smen belirleyebilmesi söz konusudur.

• Karmafl›k ve iyi tan›mlanmam›fl görevleri yerine getiren çal›flanlar aras›ndailetiflim söz konusudur, hiyerarfli çok görülmez.

• Karar alma yetkisi genifl bir alana yay›l›r. Örgüt türlerine iliflkin s›n›fland›rmalarda etkili olan bir di¤er unsur ise örgütte-

ki iliflkilerin yap›s›d›r. Weber daha çok bürokratik örgütlerdeki resmî iliflkiler üze-rinde durmufl ve yaz›l› kurallarla ifade edilen ve infla edilen iliflki yap›s›n› ele alma-m›flt›r ancak örgütlerde yaz›l› kurallarla ifade edilmeyen türden gayriresmî iliflkilerde söz konusudur ve bu iliflkiler örgütlerde ifllevsel aç›dan önem tafl›r. Biçimsel ör-gütlerin içindeki biçimsel olmayan örgütlerin önemli ifllevleri vard›r. Bu durumaPeter Blau (1963) klasik eserinde bir örgütteki gayriresmî iliflkileri inceleyerek dik-kat çekmifltir. Çal›flanlar nas›l halledeceklerinden emin olmad›klar› bir durumlakarfl›laflt›klar›nda yaz›l› kurallarda asla yap›lmamas› gerekti¤i belirtildi¤i hâlde ken-di kademelerindeki ifl arkadafllar›na dan›flmaktad›rlar. Böylece yetersiz olarak alg›-lanacaklar› ve terfi edemeyecekleri düflüncesiyle yaz›l› kurallar›n ötesinde çözüm-ler arayanlar örgütlerin formal biçimsel yap›s› içinde informal örgütler oluflturur-lar. Bu durum tek bafl›na çal›flman›n getirece¤i kayg›lar› azalt›rken örgütsel anlam-


Organigram, örgütünyap›s›n›, yap›y› oluflturanparçalar›n hiyerarfliks›ralamas›n›, üyelerin örgütyap›s›ndaki yerini, ifllev,yetki ve sorumluluklar›gösteren flemad›r.

da da yararl› sonuçlara yol açmaktad›r (Giddens, 2008:687-688). Meyer ve Rowan(1977) da resmî kurallar›n ve yordamlar›n gerçekte örgütteki iflleyiflte çal›flanlar›nbenimsedikleri yöntemler olmad›¤›n›, bireylerin kendi yöntemlerini gelifltirdikleri-ni vurgulam›fllard›r. Resmî yordamlar genelde törensel ve ayinsel niteliktedir ve ça-l›flanlar kurallara uyduklar›n› göstermeye çal›fl›rken kendi gayriresmî yordamlar›uygulamaya devam ederler. Gayriresmî yordamlar ve örgüt içindeki informal ör-gütler daha canl› bir ifl ortam›n›n oluflmas›na katk› sa¤layabilir ancak bu durum ça-l›flanlar örgütün ç›karlar› yerine kendi ç›karlar›n› önplanda tuttuklar›nda sak›ncal›da olabilir (aktaran Giddens, 2008: 688-689).

Örgütleri yap›lar› aç›s›ndan de¤erlendiren bir baflka otorite Mintzberg ise befltemel örgüt türü tan›mlam›flt›r (Haralambos ve Holborn, 1995:282);

• Basit yap›, çok az ya da hiç tekno yap›n›n olmad›¤› örgütler.• Makine bürokrasi, Weber’in ideal tip bürokrasisine yak›n bir yap›lanma.• Profesyonel bürokrasi.• Bölümlenmifl biçim.• Adhokrasi (geleneksel bürokratik yap›n›n alternatifi olan esnek yap›lanma).

‹fllevsel aç›dan örgüt türleri nelerdir?

ÖRGÜTLERE ‹L‹fiK‹N TEMEL YAKLAfiIMLARÖrgütlerin toplumsal ve ekonomik yaflamdaki önemi ve etkisinin artmas›yla birlik-te örgütleri anlamaya ve aç›klamaya yönelik kuramsal çabalar yo¤unlaflm›flt›r. Ge-lifltirilen kuramlar›n hepsi üç temel sosyolojik perspektiften etkilenmifltir (Korn-blum, 2008: 489; Adler, 2009: 73; Thio, 2007: 144-148);

• ‹fllevselci perspektiften etkilenen kuramlar örgütleri, üyelerinin ortak amaç-lar için iflbirli¤i yapt›¤› çat›flmas›z, uyumlu sistemler olarak tan›mlam›flt›r. ‹ç-lerinden ikisi çal›flanlar›n bilimsel yönetimle ve insan iliflkileri ile daha çokçal›flmaya yönlendirilebilece¤ini savunmufltur.

• Marx’›n görüfllerine dayanan çat›flma perspektifinde çal›flanlar ve iflyeri sa-hipleri karfl›t s›n›flar olarak tan›mlan›r. Çat›flma perspektifinden etkilenenkuramlar eflitsizliklerin örgütlerdeki uyumu olumsuz etkiledi¤ini ve örgütle-rin ç›kar çat›flmalar› taraf›ndan flekillendirildi¤ini öne sürer. Bu kapsamdade¤erlendirilebilecek iki kuram olan ortaklaflac› örgüt ve feminist kuram ör-gütsel baflar› için eflitli¤in önemini vurgular. Ortaklaflac› örgütlerde yöneticive çal›flanlar birlikte ve eflit olarak eflit ödüller için çal›fl›rlar. Bu eflitli¤in ör-gütsel baflar›y› ve verimlili¤i art›raca¤› öne sürülür.

• Örgütlerdeki mevcut durumlar›n tan›mlanmas›na odaklanan sembolik et-kileflimci olarak görülebilecek kuramlar üyelerin örgütün olumlu bir ba-k›fl›n› paylaflt›¤›nda örgütün baflar›l› olaca¤›n› savunur. Bu ba¤lamda birkuram ise bürokratik yetkinli¤i sa¤layan Bat›l› rasyonalite alg›s› üzerindedurur.

Örgüt kuram› çal›flmalar›nda ilk dönemlerde yönetsel ve sosyolojik kökenlereba¤l› olarak iki ana e¤ilim gözlenmifltir. Taylor’un Bilimsel Yönetim Kuram› yönet-sel kökeni, Weber’in Bürokratik Örgüt Analizi ise sosyolojik e¤ilimi yans›tm›flt›r.‹ki yaklafl›m da yönetsel denetim ve hiyerarflik yap›y› öne ç›karm›flt›r. 1930’larda ve1940’larda Chester Barnard’›n ‹nsan ‹liflkileri Hareketi ve Philip Selznick’in çal›flma-lar› ikinci bir çözümleme alan› ortaya ç›karm›fl ve örgütlerdeki toplumsal süreçle-re odaklan›lm›flt›r. Bu yeni bak›fl aç›s› örgütleri hiyerarflik olarak denetlenen top-lumsal kurumlardan daha çok iflbirli¤ine dayal› yap›lar olarak ele alm›flt›r (Mars-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

hall, 1999: 561-562). Örgütlere iliflkin gelifltirilen klasik kuramlar daha çok örgütselyap› ve amaçlar üzerinde durmufl, neoklâsik kuramlarla bafllayan süreçte persone-le ve çevresel etkenlere önem verilmeye bafllanm›flt›r (Çelik, 1997:7). Klasik yazar-lar›n ana vurgusu biçimsel örgüt ve yap› üzerineyken 1920’ler boyunca dikkatleriflteki toplumsal etkenlere ve örgütteki iflgören davran›fllar›na yani insan iliflkileri-ne odaklanm›flt›r (Mullins, 1993:44).

Clegg ve Dunkerley (1980), örgütsel ba¤lamdaki sosyolojik yaklafl›mlar› ilgi alan-lar› aç›s›ndan dört ana grupta de¤erlendirmifltir (aktaran Marshall, 1999: 562-563);

• Örgüt tipolojileri: Örgütleri temel özellikleri aç›s›ndan s›n›fland›rmay› he-defleyen çal›flmalar. Blau, Etzioni, Blauner, Burns, Stalker gibi araflt›rmac›la-r›n çal›flmalar› bu grupta yer almaktad›r.

• Toplumsal Sistemler Olarak Örgütler: Örgütleri di¤er toplumsal sistem-lerle etkileflim hâlinde olan ve de¤erleri ile hedeflerini toplumun genel de¤erve hedefleri taraf›ndan yönlendirilen aç›k sistemler olarak gören yaklafl›mlar.Parsons, Selznick ve Merton’un çal›flmalar› bu kapsamda görülmektedir.

• Ampirik Aç›dan Olumsal Yap›lar Olarak Örgütler: Psikoloji temelli kav-ray›fllar. Performans›n ölçekleme ve faktör analizi gibi istatistiki tekniklerle,de¤iflik örgütsel özelliklerle iliflkilendirmekte kullan›ld›¤› çal›flmalar bu grup-ta yer almaktad›r.

• Eylem Yap›lar› Olarak Örgütler: Örgütteki bireylerin eylemlerinde etkiliolan koflullara odaklanan yaklafl›mlar. Örgütler fleylefltirilmek yerine kendi so-runlar›n› halletmeye çal›flan güdülenmifl insanlar›n ürünleri olarak incelenir.

Örgütleri aç›klamaya yönelik kuramsal yaklafl›mlar› örgütlerin temel nitelikle-rine iliflkin varsay›mlar ba¤lam›nda üç grupta toplayabiliriz; Rasyonel SistemlerOlarak Örgütler, ‹nsani ve Toplumsal Sistemler Olarak Örgütler, Aç›k SistemlerOlarak Örgütler.

Rasyonel Sistemler Olarak ÖrgütlerÖrgütleri rasyonel yap›lar olarak ele alan ve çevre, insan gibi etkenleri göz ard›ederek verimlili¤e odaklanan yaklafl›mlar›n en önemlisi Taylor’un öncülü¤ündegelifltirilen Bilimsel Yönetim kuram›d›r.

Taylor, ABD’deki ço¤u firman›n verimsiz olmas›ndan hareketle bu örgütlerinnas›l yeterli baflar› düzeyine, verimlili¤e ulaflaca¤› konusuna odaklanm›fl, flirketle-rin bilimsel ilkelere dayal› olarak iflletilmesi gerekti¤ini savunmufltur. Sözü edilenbilimsel yönetim üç aflamal›d›r. ‹lk olarak, yöneticiler dikkatle her bir iflçinin yeri-ne getirdi¤i görevi gözlemler, görevin kapsad›¤› bütün operasyonlar› tan›mlar veher bir operasyon için gerekli zaman› belirlerler. ‹kinci aflamada yöneticiler verile-ri analiz eder ve her bir iflçinin görevi en yetkin biçimde baflar›yla yerine getirme-sinin yollar›n› ortaya ç›kar›r, üçüncü aflamada ise iflçilerin ifllerini en verimli biçim-de yerine getirmeleri için rehberlik yaparlar (Macionis, 2011: 179).

Taylor (1970) Bilimsel Yönetim’in temel basamaklar›n› flöyle ifade etmifltir (ak-taran Baflaran, 2000: 51-52);

a. ‹fl çözümlemesib. Araçlar›n standardizasyonuc. Çal›flanlar›n seçimi ve yetifltirilmesid. Planlama ve denetime. Adaletli ödemeTaylor’un yaklafl›m› iflçinin tembel oldu¤u, do¤as› gere¤i çal›flmaktan ve sorum-

luluk almaktan kaç›nd›¤› varsay›mlar›na dayanmaktad›r. ‹nsan›n iflten ve çal›flmak-


Frederick Winslow Taylor(1856-1915) Amerikal›mühendis ve yönetimbilimcidir. Bilimsel Yönetimanlay›fl›n›n öncüsü olarakgörülmektedir, temel amac›endüstriyel verimlili¤inartt›r›lmas›d›r. ‹lk yönetimdan›flmanlar›ndan olanTaylor’un iflçilere söyledi¤ibilinen söylemi flöyledir:“Düflünmek için buradade¤ilsiniz, onun için paraalan baflkalar› var’’(Mendras, 2008: 216).

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/Frederick_Winslow_Taylor

tan kaç›nmas›n›n genel bir e¤ilim oldu¤unu belirten Trotsky’nin ‘insan tembel birhayvand›r’ sözü de bu anlay›fl› yans›tmaktad›r (Bozkurt, 2006: 306).

Taylor, örgütün birincil hedefinin etkilili¤ini en üst düzeye ç›karmak oldu¤unusavunmufltur. Bir ifli yapman›n en kestirme ve do¤ru yolu bulundu¤unda ifle har-canan zaman ve emek azalacak ve ifl etkili yap›lm›fl olacakt›r. Yap›lacak ifller veüretim süreci kolayca baflar›labilecek çok say›da basit performans görevlerine bö-lünerek ayr›nt›lar›yla tan›mlan›r ve en k›sa zamanda tamamlanabilecek duruma ge-tirilir. Bu tek do¤ru yol örgütün verimini artt›racakt›r. Üretimi art›rma yöntemleri ileataerkil yönetimin sert k›rbac› birlikte kullan›larak üretim artt›r›labilir. Üretim ya-pan bir flirket için üretimin en üst düzeye ç›kar›lmas›, her bir iflçinin en üst düzey-de üretebilece¤i çal›flma anlam›na gelmektedir. Bu hedefin gerçekleflmesi Taylor’agöre üç temel unsura ba¤l›d›r (Baflaran, 2000: 47; Thio, 2007: 145);

• Maksimum düzeyde iflbölümü• Çal›flanlar›n yak›n - s›k› bir biçimde denetlenmesi• Yo¤un bir parça bafl› ücret sistemiGörevlerin olabildi¤ince rasyonel ve ekonomik parçalar hâlinde düzenlenmesi

gerekti¤ini ve bir iflin yaln›z tek bir do¤ru-verimli organizasyonunun olaca¤›n› var-sayan bu görüfl yar›m yüzy›la yak›n bir süre egemen olmufltur. Taylor’un temelprensipleri günümüzde de hâlâ birçok flirkette uygulanmaktad›r. Ancak kuram ör-gütün ve insan davran›fl›n›n birçok boyutunu göz ard› etti¤i için elefltirilmifltir. Ku-ram örgütteki formel iliflkilere yani resmî örgüte odaklanm›flt›r. Birçok otorite, Tay-lor’u insanlar› birer makine gibi gördü¤ü için elefltirmifltir. Bu olumsuz yönlerinera¤men Bilimsel Yönetim ya da s›kl›kla adland›r›ld›¤› üzere Taylorizm, objektifstandartlar›n örgüt ve yönetim alan›nda uygulanmas›na iliflkin ilk örnek niteli¤in-dedir. Üretimin artt›r›lmas› ve verimlili¤e odaklanan Taylor, yönetsel otoritenin ça-l›flanlar› daha h›zl› çal›flt›rabilmek için kullan›lmas›n› tek do¤ru yol olarak görmüfl-tür (Mendras, 2008: 216; Thio, 2007: 146; Kornblum, 2008: 488).

Klasik yaklafl›mlarda çal›flanlar, örgütlerin üyesi olmaktan çok tek bafl›na bir bi-rey olarak ele al›n›rken örgütlerin baflar›s›n›n, kulland›klar› kaynaklar›n özelliklede insan kayna¤›n›n yeterlili¤ine ba¤l› oldu¤u ve ‘insan’ unsurunun, örgüt baflar›-s› üzerinde en önemli rolü oynad›¤› (Mouzelis, 2001:101; Mullins, 1993:571) yarg›-s› giderek a¤›rl›k kazanm›flt›r.

Bilimsel Yönetim kuram›n›n en önemli örne¤i oldu¤u Klasik örgüt ve yönetimanlay›fl›, ekonomik ve örgütsel geliflmeye karfl›n ‘birey’in ruhsal bütünlü¤üne zararvermifl, çok büyük bir mekanizman›n içinde, kendisinin mekanik bir diflliden bafl-ka bir fley olmad›¤›n›, günlük çal›flma hayat›ndaki insani iliflkilerin giderek insan-l›ktan soyundu¤unu hisseden birey mutsuzlaflm›flt›r. Ayn› zamanda durmadan bü-yüyen parkinson bürokrasilerinin sonucu olarak ifl verimi ve üretkenlik de olum-suz etkilenmifltir (Schumacher, 1995:179).

Bilimsel Yönetim’in yan› s›ra Fayol, Gulick ve Urwick’in gelifltirmifl oldu¤uYönetim Süreçlerine odaklanan klasik kuramlarda iflbölümü, görev, yap› vekontrol alanlar›nda bütün örgütlere uygulanabilecek genel ilkeler gelifltirilmeyeçal›fl›lm›flt›r. Bu ilkeler örgütlerin etkilili¤inde hâlâ geçerli ve önemlidir dolay›-s›yla örgüt etkilili¤inin yap›sal çözümlenmesi için yararl› ölçütler olarak da kul-lan›labilir (Mullins, 1993).

‹nsani ve Toplumsal Sistemler Olarak ÖrgütlerOrtaya ç›kmalar›ndan k›sa bir süre sonra klasik kuramlara iliflkin kuflkular ve olum-suz elefltiriler artm›flt›r. Taylor’un bilimsel iflletmecilik ilkeleri, iflçi ve yönetici ku-


rulufllar›n›n elefltirilerine u¤rarken Fayol, Gulick ve Urwick’in ilkeleri de kat› ve darkapsaml› oldu¤u için elefltirilmifltir. Bu ilkelerin uygulanmas›n›n yan›nda kuramsalgeçerlili¤inden de kuflku duyulmufltur. Yönetim alan›nda bu elefltirilerle birlikteyeni bulufl ve yaklafl›mlar da ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Özellikle Hawthornearaflt›rmalar› ve ‹nsan ‹liflkileri Hareketi’yle yönetimde yeni bir ça¤ aç›lm›flt›r (Bur-sal›o¤lu, 2003: 27).

Örgütlerin mal, hizmet ya da düflünce fleklindeki üretimi iflgörenlerin eliyle ger-çekleflir, üretim süreci iflgörenlerin yeterlikleriyle do¤rudan ilgilidir. ‹flgörenlerinyeterlikleri ise iflin gerektirdi¤i bilgi ve beceriler kadar ifle ve çal›flma alan›na özgütutumlar› da kapsar. ‹flgörenlerin mesleki karar, davran›fl ve iliflkilerinde temel ala-caklar› de¤erler ve bunlara iliflkin yarg›lar, örgütsel aç›dan büyük önem tafl›makta-d›r. Toplumsal sistemler olarak örgütler, insanlar›n çeflitli durumlar› kavray›fllar›,inan›fllar›, güdüleri, al›flkanl›klar› ve beklentileri üzerine oturur. Örgüt ortam›ndainsan davran›fllar› ve insanlar›n birbirleriyle olan iliflkileri, amaçlara ulaflma süreci-ni etkileyen birincil etkenler niteli¤indedir. Bir giriflim ancak üretim sürecinde yeralanlar kadar iyi olabilir (Katz ve Kahn, 1977:36; Pehlivan, 1998:51;Athos ve Pasca-le, 2000:66).

Bireyin örgütsel anlamda artan önemi ayn› zamanda örgütteki bireyleraras› et-kileflimi ve iflbirli¤ini de önemli k›lmaktad›r. Birey toplumda oldu¤u gibi örgüttede tek bafl›na de¤ildir. Önemli bir yönetim bilimci olan Barnard’a göre örgütsel et-kililik, örgütün ortak amaçlar›n›n gerçeklefltirilmesiyle ilgilidir. Bireylerin ortakamaca katk›da bulunmaya istekli olufllar›, örgütlerin yaflam gücünün kayna¤›d›r.Buna göre insan davran›fllar›n›n etkilili¤i örgütsel etkililik aç›s›ndan önem kazan-maktad›r. Barnard’›n örgüt çözümlemesinin bafllang›ç noktas› ‘birey’dir. Birey yal-n›z yapamayaca¤› görevleri üstlenirken baflkalar›yla iflbirli¤i yapmay› tercih ederve bu seçimde kendininkinden farkl› olan grup hedeflerini kabule zorlan›r (Çetin-kanat, 2000:48-49; Sheldrake, 1996:121). Örgütlerdeki insan unsurunun önemininartmas›yla birlikte insanlar aras›ndaki iliflkilerin örgütsel amaçlarla uyumlu bir bi-çimde ele al›nmas› e¤ilimi ortaya ç›km›flt›r.

Otuzlu y›llardaki sosyolojik araflt›rmalar fabrikalar›n örgütleniflindeki mekanikve askerî imgenin aksine iflçilerin moralinin verimlerinde belirleyici oldu¤unu or-taya ç›karm›fl, bulgular Taylorizme bir tepki olarak insan iliflkileri olarak adland›r›-lan harekete yol açm›flt›r. Bu yaklafl›ma göre atölye toplumsal bir gruptur, flirkettoplumsal bir sistemdir ve bu nitelikleri dikkate al›narak analiz edilmelidir. Bu ba¤-lamda geliflen ‹nsan ‹liflkileri Kuram›, Bilimsel Yönetim’in tersine üretimin ve ve-rimlili¤in toplumsal güçlere ve çal›flanlar aras›ndaki biçimsel olmayan iliflkilereodaklanm›flt›r. Verimlilikte önemli olan biçimsel de¤il biçimsel olmayan örgütler-dir. Biçimsel olamayan örgüt, örgütün herhangi bir plan›na dayanmayan kiflisel et-kileflimlere dayal›d›r. Hawthorne araflt›rmalar› bu kurama deneysel destek sa¤la-m›flt›r (Mendras, 2008: 216; Thio, 2007: 146-147).

1930’lar›n bafllar›nda, ‹nsan ‹liflkileri anlay›fl›n›n önemli temsilcilerinden endüs-tri psikologu Elton Mayo ve arkadafllar›n›n araflt›rmalar›, iflyerindeki informal ör-gütlerin dolay›s›yla insanlar aras›ndaki iliflkilerin örgütün formel yap›s›n› nas›l etki-ledi¤ini ortaya ç›karmaya odaklanm›flt›r. Çal›flanlar ve yöneticiler aras›ndaki etkile-flimi de dikkate alan Mayo’nun çabalar› ‹nsan ‹liflkileri yaklafl›m›n›n temellerinioluflturmufltur. Bilimsel Yönetim kuram›n›n bütün varsay›mlar›n› elefltirerek karfl›ç›kan Mayo, temel olarak insan unsurunun öneminin vurguland›¤› afla¤›daki ilke-leri gelifltirmifltir (Kornblum, 2008: 488-489; Thio, 2007: 146);


ABD’li yönetim bilimciChester Barnard (1886-1961) örgütleri insanetkinliklerinin iflbirli¤inedayal› sistemler olaraktan›mlam›flt›r.

Elton Mayo, Fritz J.Roethlisberger ve William J.Dickson adl› endüstripsikologlar› taraf›ndan1927-1932 y›llar› aras›ndaABD’de Hawthorne’dakiWestern ElectricFabrikalar›nda yap›lanaraflt›rmalarda elde edilenbulgulara göre, örgütselbaflar›y› etkileyen temelfaktörler maddi ya da fizikiçal›flma koflullar›ndan çokiflyerindeki moral ortam›,insanlar aras›ndaki olumluiliflkiler ve çal›flan›n bir bireyolarak alg›lan›p sayg›görmesidir.

• Çal›flanlar›n verimlili¤i fiziki kapasiteleri taraf›ndan de¤il ifl ortam›na yönelikduyarl›klar› ile toplumsal kapasiteleri taraf›ndan belirlenir.

• ‹fl ortam›ndaki arkadafll›k, yöneticilerden görülecek sayg› gibi ekonomik ol-mayan ödüller çal›flanlar›n güdülenmelerinde ve mutluluklar›nda merkezibir role sahiptir.

• Afl›r› uzmanlaflma eflgüdüm aç›s›ndan sorunlar yaratmaktad›r.• Çal›flanlar yönetimlere ve yönetimin özendirme çabalar›na izole bireyler ola-

rak de¤il bir grubun üyesi olarak tepki verirler.‹nsan iliflkileri kuram›n›n örgütsel yap›n›n temelinde yer alan insan unsurunun

de¤erini vurgulamas› ve insanlar›n bir makinenin parçalar› olmad›klar›n›, birer ça-l›flan olarak kifliliklerinin ve di¤er insanlarla iliflkilerinin örgütsel aç›dan önemli ol-du¤unu ortaya ç›karmas›na karfl›n iki temel s›n›rl›l›¤› oldu¤u söylenebilir (Thio,2007: 147);

• ‹fl ortam›ndaki biçimsel olmayan örgütlerin önemi afl›r› derecede abart›lm›fl-t›r. Birçok çal›flan sabahlar› iflyerindeki arkadafllar›yla birlikte olmak için ifl-yerine gitmeye can atmamaktad›r, ifl ortam›n›n d›fl›nda aileleri ve arkadaflla-r› ile daha ilgilidir.

• Biçimsel olmayan toplumsal iliflkiler fabrikada daha keyifli koflullar olufltu-rabilir ancak iflten kaynaklanan iç s›k›nt›s›n› azaltamaz. ‹nsanlar belirli kifli-lerle çal›flmaktan zevk al›rlarken özü gere¤i s›k›c› olan bir ifli keyifli bir ifledönüfltüremezler.

Aç›k Sistemler Olarak ÖrgütlerÖrgütlere iliflkin Aç›k Sistem Yaklafl›m› gelifltirilmeden önce toplumsal yap›larla il-gili iki temel e¤ilim vard›; toplumsal yap›lar› fizik yasalar›n›n uyguland›¤› kapal›sistemler olarak görmek ya da bu yap›lara olgunlaflma gibi baz› yaflamsal özellik-ler yak›flt›rmak (Katz ve Kahn, 1977: 19-20). Aç›k Sistem Yaklafl›m› ise örgütleriniçinde bulundu¤u çevre ile dinamik iliflkilere sahip oldu¤unu ve çevre ile maddeve enerji al›flveriflinin söz konusu oldu¤unu öne sürmüfltür.

fiekil 3.1’de görüldü¤ü üzere herhangi bir aç›k sistem çevreden madde ve ener-ji alarak ifller ve çevreye madde ve enerji aktar›r. Çevre ile sistem aras›nda karfl›l›k-


Örgüt ve yönetim alan›ndakiyaklafl›mlara bak›ld›¤›nda,örgütün yap›s›n› öne ç›karanyaklafl›mlardan örgütiçindeki insan› önemseyene¤ilimlere ve sonuç olarakörgütün çevresi ile olanetkileflimini vurgulayanyaklafl›mlara do¤ru birgeliflim oldu¤ugözlenmektedir.

fiekil 3.1

ÇEVRE

MADDE

ENERJ‹

S‹STEM

Aç›k Sistemler. Aç›ksistem, içindebulundu¤u çevre ilemadde ve enerjial›flverifli yapansistemdir.

Kaynak:http://taner.balikesir.edu.tr/dersler/fiziksel_kimya_ii/birinci_yasa.htm

l› bir etkileflim ve döngüsel bir iliflki vard›r. Aç›k sistemlerin ortak özellikleri flöyles›ralanabilir (Katz ve Kahn, 1977: 21-27);

1. Aç›k sistemler d›fl çevrelerinden enerji al›r.2. Ald›klar› enerjiyi ifller ve dönüfltürür.3. Aç›k sistemler ortama bir ürün ç›kar›r.4. Enerji al›fl-verifli süreci döngüseldir. Ürün gerekli enerji kayna¤›n› sa¤lar.5. Olumsuz entropi. Sistemler yaflamak için entropiyi durdurur, olumsuz entro-

pi üretir; bunun sonucunda giderek bozulur ve da¤›l›r ancak aç›k sistemlerihtiyac›ndan fazla enerji alarak depolayabilir ve olumsuz entropi kazanabilir.

6. Bilgi girdisi söz konusudur. Geri bildirim ve kodlama süreci ile sisteme bil-gi girifli sa¤lan›r.

7. Yerleflmifllik durumu ve dinamik dengelenim temel esast›r. Vücut ›s›s›n›nd›flsal flartlar de¤iflti¤inde de ayn› kalmas› sürecinde oldu¤u gibi sistem sü-rekli denge hâline ulaflmaya çal›fl›r

8. Aç›k sistemler ayr›laflma ve ayr›nt›lanma gibi giderek daha özel kal›plargelifltirirler

9. Aç›k sistemler de¤iflik ön koflul ve koflullardan giderek ayn› sonuca ulaflabilir.Aç›k sistemler olarak örgütlerin iflleyiflini sa¤layan çeflitli alt sistemler söz konu-

sudur. Örgüt farkl› sistemlerin bir araya gelerek oluflturdu¤u bütüncül bir sistem ni-teli¤indedir. Örgütsel iflleyiflin befl ana alt sistemi flunlard›r (Katz ve Kahn, 1977: 43);

1. Yap›lan iflle ilgili üretim alt sistemleri.2. Ham madde bulma, ürünü elden ç›karma ve kurumsal iliflkileri destekleyici

sistemler.3. ‹nsanlar› ifllevsel rollerine ba¤layan varl›k koruma alt sistemleri.4. Örgütsel de¤iflimle ilgili uyulmay›c› alt sistemler.5. Çok say›daki eylem ve alt sistemleri yöneten ve denetleyen yönetsel alt sis-

temler.

Örgüt kuram›ndaki üç temel yaklafl›m›n temel ç›k›fl noktalar› nelerdir?

ÖRGÜTLERDE KARAR VERME SÜREC‹, GÜÇ,POL‹T‹KA VE ÇATIfiMABireyin nas›l bir örgütün üyesi oldu¤u ve üye olduktan sonra hangi nedenlerle buüyeli¤i sürdürdü¤ü konusu örgütsel süreçlerin en temel unsurudur. Barnard’›n tefl-vik ve katk› dengesi kavram› ba¤lam›nda söylenecek olursa bir kifli bir örgüte ka-t›ld›¤›nda kat›l›mc›n›n baz› teflvikler almas› (para ve di¤er ödüller gibi) ve bunakarfl›l›k örgüte katk›da bulunmas› söz konusudur. Bu teflvikler yap›lan katk›ya eflitya da fazla oldu¤u sürece kat›l›m devam eder. Örgüte üye olman›n yan›nda örgüt-teki di¤er alanlarda da karar verme sürecinin büyük önemi vard›r. Biçimsel örgüt-lerde davran›fl bütünüyle duygusal ya da amaçs›z de¤ildir, bir amaca yöneliktir.Karar verme süreci örgütler ve yönetimle ilgili bütün kuramsal giriflimlerin merke-zinde yer al›r. Bir örgütün üyesi karar verici ve problem çözücüdür. ‹nsanlar belir-li amaçlar için etkinliklerini eflgüdümlediklerinde sürekli karar vermek ve alterna-tifler aras›ndan seçim yapmak durumundad›rlar. Örgüt çal›flmalar›nda karar vermesürecinin önemi nedeniyle insan davran›fl›n›n rasyonel yönleri de üzerinde durul-mas› gereken bir unsur olarak ortaya ç›kmaktad›r (Mouzelis, 2001: 152-156).

‹flbölümü, standart prosedürler, yetki, iletiflim ve e¤itim bireyin karar verme sü-recini etkiler. Bireyin karar çevresinin örgüt taraf›ndan s›n›rland›r›lmas›na yol açantemel araç iflbölümüdür. Belirli bir göreve atanma ile örgüt bireyi sadece göreviy-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

le ilgili konulara yönlendirir, dikkatini oraya çeker. Örgüt kararlar›n› afla¤›ya do¤-ru yaymada ise yetki sistemini kullan›r. Önemli ve detayl› politika kararlar› hiye-rarflinin tepesinde al›n›r ve alt kademelere iletilir, alt kademelerdeki karar vermesüreci sadece dayat›lan hedefe ulaflmada bir araç konumundad›r. Ayn› zamandakarara yönelik bütün önermeler için gerekli bilginin örgüt içinde her yöne yay›la-bilmesi gerekmektedir. Bu ba¤lamda e¤itim ve telkin de karar süreci aç›s›ndanönem tafl›yan etkenlerdendir (Mouzelis, 2001: 157-158).

Örgütün Karar Verme kuram›n›n dört temel ö¤esi söz konusudur (March ceCyert, 1959 aktaran Mouzelis, 2001: 158-161);

• Çat›flmalar›n k›smi çözümü: Bireysel ve örgütsel hedefler aras›nda potansi-yel bir çat›flma vard›r.

• Belirsizli¤in önlenmesi: Örgüt kendi çevresini düzenleyerek ve istikrarl› hâlegetirerek belirsizli¤i azaltabilir.

• Problem araflt›rmas›: Problem araflt›rma süreci ile belirlenir.• Örgütsel ö¤renme: Örgütler adapte olabilen kurumlard›r.Etzioni’ye (1975) göre bütün örgütler yöneticiler gibi yüksek ve di¤er kademe-

lerdeki üyeler gibi alt düzeyde kat›l›mc›lara sahiptir. Üst düzeydeki kat›l›mc›lar›n ifl-levi, örgütün hedeflerine ulaflmas› için alt düzeydekilerin üzerinde güç uygulamak-t›r. Üst düzeydeki yöneticiler için üç tür güç söz konusudur (Thio, 2007: 141-142);

a. Zorlay›c› güç, fiziki güç kullan›m›.b. Ödüllendirici güç, iflbirli¤ini sa¤lamak üzere para vb. özendirici yollar›n

kullan›m›.c. Normatif güç, bir liderin prestiji ya da toplumsal kabul vaadi gibi moral ik-

na yöntemlerinin kullan›m›. Üst düzeydekilerin uygulad›klar› güce karfl›n alt düzeydekilerin de üç tür kat›-

l›m› söz konusu olabilir (Thio, 2007: 142);a. Yabanc›laflmac› ba¤lam›nda örgütün hedeflerini desteklememe.b. Hesaplay›c› ba¤lam›nda k›smen örgütün hedeflerini destekleme.c. Moral ba¤lam›nda, güçlü bir biçimde örgütün hedeflerini destekleme.1. Güç ve örgütsel politikalar örgütlerde kaç›n›lmaz olarak çat›flma üretir. Ça-

t›flmalar›n hepsi olumsuz ya da zararl› olmayabilir, ayn› zamanda olumlu de-¤iflmelerin kayna¤›n› da oluflturabilir. Çat›flmalar›n otantik güç da¤›l›m›, ka-t›l›m ve demokrasi için gerekli oldu¤unu savunanlar da bulunmaktad›r. Buba¤lamda örgütsel ortamda çat›flma yönetimi örgütsel baflar› aç›s›ndan önemkazanmaktad›r. Çat›flmay› yönetmenin en iyi yolu yoktur önemli olan duru-ma uygun bir yol belirleyebilmektir. Thomas (1975) yar›flt›rmac›, bir arayagetirici, uzlaflmac›, kaç›nmac› ve uyumlu olmak üzere befl çat›flma yönetimitarz› tan›mlam›flt›r (Hoy ve Miskel, 2010: 231-233).

BÜROKRAT‹K ÖRGÜT1745 y›l›nda Moniseur de Gournay taraf›ndan ortaya at›lan bürokrasi (bureauc-racy) sözcü¤ü, yaz›hane ve masa anlam›na gelen ‘bureau’ ve Yunanca yönetmekfiilinden türetilen ‘cracy’ sözcüklerinin birlefltirilmesi ile oluflmufltur. Bürokrasi ön-celeri sadece devletin resmî makamlar› için kullan›l›rken anlam› giderek genifl ör-gütleri de kapsayacak biçimde geniflletilmifltir (Giddens, 2008:685). Kökeni ataer-kil ça¤a dayanan bürokrasi Weber taraf›ndan ça¤dafl bir kuram formunda ele al›n-m›flt›r (Baflaran, 2000: 53). Soyut anlamda bürokrasi da¤›n›k ifllem ve eylemlerinussal ve nesnel kurallara göre düzenlenmesi sürecini ifade eder. Örgütler büyü-dükçe bürokrasi ile yönetilir.


K›saca, bürolar ve bürokratlar arac›l›¤›yla yönetim biçiminde de tan›mlanan bü-rokrasi sözcü¤ü üç anlamda kullan›lmaktad›r (Abadan,1959; Bendix, 1972 aktaranBozkurt, 2006: 166-167);

• K›rtasiyecilik Anlam›nda Bürokrasi: Bürokrasi birço¤u için olumsuz biranlamda k›rtasiyecili¤i ça¤r›flt›rmaktad›r. Örgütün afl›r› kuralc›l›¤›n sonucun-da körleflmesi ile ortaya ç›kan k›rtasiyecilik teknik anlamdaki bürokratik yö-netimden farkl›d›r.

• Yönetim ve Örgüt fiekli Olarak Bürokrasi: Bürokrasi, kamu ya da özelkurulufllar için de geçerli olan yönetim ve örgütlenme biçimidir. Da¤›n›ktoplumsal etkinliklerin ak›lc› ilkelere göre düzenlenmesi sürecini ifade eder.

• Kamu Yönetimi Anlam›nda Bürokrasi: Bürokrasi, yönetsel hiyerarflideyer alan memur grubunun egemenli¤i anlam›na gelir. Kamu yönetimineegemen olan örgütle kamu yönetimini yürüten personelin bütünü bürokra-siyi oluflturmaktad›r.

Çevrenin büyümesi ile birlikte yöneticilerin, krallar›n buyruklar› yaz›yla iletil-meye bafllanm›flt›r. Merkezdeki bürodan yaz›l› emirlerle yönetim bürokrasiyi bafl-latm›flt›r. En eski bürokrasi gelene¤inin M›s›r’da var oldu¤u söylenebilir. MÖ 3000y›llar›nda Nil Nehri’nin ulafl›m ve sulama için kullan›m›n›n kurallara ba¤lanma ge-reksinimi do¤mufl, bu kurallar›n uygulanmas›na ve denetimine iliflkin yaz›l› belge-ler ile bürolar Eski M›s›r bürokrasisini oluflturmufltur. MÖ 2500 y›llar›nda ise Çin’deimparatora ba¤l› hükûmette devlet ifllerini yürüten memurlar ile bürolar vard›. MÖ124 y›l›nda Çin’de bir memur okulu kurulmufl, yirmi befl yüzy›l önce Konfüçyüs,

hükûmet ve yönetim ifllerinin yürütüldü¤ü bürolar-da yetenekli insanlar›n bulunmas› gerekti¤ini vur-gulam›flt›r (Baflaran, 2000: 40; Macionis, 2011: 174).

Roma ‹mparatorlu¤u’nda da imparatorun yetke-sinin bölgesel valilere göçerildi¤i sistemle etkili, hi-yerarflik yap›ya sahip, imparatora ba¤l› etkili bir bü-rokrasi kurulmufltu. Bu bürokratik yap› Hristiyanl›-¤›n yay›lmas›yla birlikte yönetsel ve dinsel yetkeninbirleflti¤i bir yap›da devam etti. MS üçüncü yüzy›ldageliflen Sasani bürokrasisi, Eski Yunan’dakine ben-zer bir kast sistemine sahipti. Orta Ça¤’da Avrupa’dakilisenin güçlü bask›s› alt›nda bir yönetim ve bürok-rasinin varl›¤› söz konusuydu. Kilise’de kat› bir hi-yerarfli vard›. Kiliseye göre evren ve dünya yetke hi-yerarflisine göre kurulmufltu. Yönetimde kullan›lanbirçok kavram da kiliseden geçmiflti. 16. yüzy›ldanitibaren laik devlet görüflü ortaya ç›km›flt›r. Machi-avelli, Bodin ve Hobbes gibi düflünürler kiliseyekarfl› laik devleti savunurken derebeyliklere karfl›merkezî yönetime a¤›rl›k veren krall›klar ortaya ç›k-m›fl, bu durum merkezcil bürokrasinin güçlenmesi-ne yol açm›fl, bu dönemde Avrupa’da bütün ahlakikayg›lardan uzakta kendi kurallar›n› kendi koyanlaik bir kral anlay›fl› Machiavelli’nin Prens adl› kita-b›yla yayg›nl›k kazanm›flt›r. ‹lerleyen süreçte liberalekonomi, anayasal yönetim ve ulusal devlet anlay›-


Resim 3.1

Konfüçyüs’ün metinleri üzerindeki yetkinliklerinigöstermek üzere imparatorun huzurunda s›navagiren adaylar.

Kaynak:http://www.mitchellteachers.org/WorldHistory/AncientChinaCurriculum/DynasticRuleinChinafromSuitoMingLesson.htm

fl› geliflmifl, 1789 Frans›z Devrimi ile birlikte art›k kral›n memuru de¤il devletin me-muru anlay›fl› yayg›nlaflm›flt›r (Baflaran, 2000: 41-42).

‹slam’da ise bürokrasinin temelinde Tanr› anlay›fl› vard›r. Tafl›nmaz mal, toprakve mülk Tanr›’n›nd›r, bu mal ve mülkü yöneten ise Tanr›’n›n vekilidir. ‹lk ‹slamdevlet yönetimi Medine’de kurulan, demokratik özelliklere sahip bir kent devleti-dir. ‹slam egemenli¤inin yay›lmas›yla birlikte eyalet yönetimine geçilmifl ve geniflyetkilere sahip valilerin yönetiminde bir bürokrasi infla edilmifltir. Abbasi dönemin-de ise merkezden gönderilen kad› ve maliye memuru valinin yetkelerini paylafl-m›fl, bu üçlü yönetim anlay›fl› Selçuklu ve Osmanl› Devleti’ne de geçmifltir (Bafla-ran, 2000: 43).

Türklerde ise ilk dönemlerde bürokrasi yerel yönetimlerin güçlü, merkezî yöne-timlerin zay›f oldu¤u bir ortamda flekillenmifltir. Bunda genifl bozk›rlarda göçebetoplumlar olarak yaflanmas›n›n etkisi vard›r. Türklerin bat›ya do¤ru göç etmeleriylebirlikte bürokratik yap›lar›nda da de¤iflmeler olmufltur. Selçuklu bürokrasisi ‹slamve Sasani etkisi ile birlikte Melikflah döneminde devlet bürokrasisi vezir olan Ni-zam-ül Mülk’ün görüflleri ile yeniden flekillenmifltir. Nizam-ül Mülk, Siyasetnameadl› eserinde astlar›n yak›nmalar›na üstlerin önem vermesi gerekti¤ini vurgulam›fl,yönetimde adalet, halkla iliflkiler, iflbölümü, çal›flanlar›n nitelikleri, denetim, kararverme, dan›flma, bilgi toplama, iletiflim gibi konularda kurallar gelifltirmifltir. ‹bni Si-na yöneticilerin ahlaki nitelikleri üzerinde durmufltur. Bürokrasinin daha da geliflti-¤i Anadolu Selçuklu Devleti’nde hükûmet divanlardan oluflmaktayd›. Bakanl›klarniteli¤inde olan divanlar maliye, toprak, ordunun donat›m› ve yaz›flma ifllerini yö-netirdi. Osmanl›da ise bürokrasi dinsel kurallardan daha çok O¤uzlar›n gelene¤in-de bulunan ve örf ad›n bulunan ilke ve kurallara göre kurulmufltur. Güçlü birmerkezî yönetime dayal› olan Osmanl› bürokrasisi, Bizans, Sasani, ‹slam ve Selçuk-lu bürokrasinin geleneklerini sürdürmüfltür. (Baflaran, 2000: 43-45).

Weber’in Bürokrasi Kuram›Bürokrasiye iliflkin Marx ve Michels gibi otoritelerin gelifltirdi¤i klasik yaklafl›mlarvar olsa da bürokrasi kuram› denilince akla gelen ilk isim Max Weber’dir. Weber,bürokrasinin devlet yönetimine iliflkin bilgi birikimini çözümleyerek yeni ilke vekurallar ekleyerek Bürokrasi Kuram›’n› gelifltirmifltir. Weber, bürokrasinin yasal-ak›lc› tipine uygun bir organizasyon niteli¤inde, bürokrasiye iliflkin kuramsal bir fle-ma oluflturan ilk isimdir(Mouzelis, 2001: 20; Mendras, 2008: 214; Baflaran, 2000: 47).

Bürokrasi, baflka insanlar›n davran›fllar›n› etkileme gücünün örgütün tepesinedo¤ru artt›¤›, özel bir roller ve statüler yap›s›d›r. Bu demokratik süreçlerden farkl›bir yap›lanmay› iflaret etse de birçok demokratik örgütte bürokrasinin çeflitli özel-likleri bulunabilmektedir. Günümüzde bürokrasi ço¤unlukla k›rtasiyecilikle verim-sizlikle ve israfla iliflkili görülmektedir. Buna karfl›n bürokrasi özen, kesinlik ve et-kin yönetimin söz konusu oldu¤u ve insanl›¤›n gelifltirdi¤i en verimli örgütlenmebiçimi olarak da alg›lanmaktad›r. Weber’in bürokrasi tan›m›n›n bu iki görüfl aras›n-da yer ald›¤› söylenebilir. Yukar›da de¤inildi¤i üzere bürokrasi olarak tan›mlanabi-lecek baz› örnekler tarih boyunca görülmüfl olsa da Bürokratik Örgüt modern top-lumlara özgün bir yap›d›r. Weber de Çin’de oldu¤u gibi geleneksel uygarl›klardas›n›rl› say›da bürokratik örgütün var oldu¤unu ancak bürokrasinin modern top-lumlarda olgunlaflabildi¤ini vurgulam›flt›r. Geçmiflte bürokratik yönetimler olmas›-na karfl›n yasal otorite türünün en yak›n örne¤i olan bürokrasi modern devletin or-taya ç›kmas›yla birlikte bu denli genifl ölçekte yay›lm›flt›r. Modern toplumlarda bü-


rokrasinin yayg›nlaflmas› zorunlu görünmektedir çünkü büyük ölçekteki toplumsalyap›lanmalar›n idari gereksinimlerini karfl›layabilmenin tek yoludur. Bürokrasiyayg›n bir biçimsel örgüt örne¤idir. Weber’e göre modern bürokrasinin geliflimineyol açan üç temel etken söz konusudur (Giddens, 2008:686; Kornblum, 2008:143;Mouzelis, 2001: 31);

• Paraya dayal› bir ekonominin geliflimi• Nicelik ve nitelik olarak idari görevlerin artmas›• Bürokratik yönetimin teknik üstünlü¤ü

Weber’in bürokrasi kuram›n› anlayabil-mek için ideal tip, rasyonalite ve otoritekavramlar›na iliflkin düflünceleri dikkateal›nmal›d›r. Weber’in ideal tip bürokrasi ku-ram›ndaki ideal tip kavram›, ak›lc› yöntem-lerle oluflturulan de¤er yarg›lar›ndan ar›nd›-r›lm›fl, belirli bir toplumsal olay›n bütün ti-pik özelliklerini kapsayan ve söz konusuözellikleri bireylefltirici görüfl aç›s›ndan biraraya getiren zihinsel bir soyutlanmay› ifa-de eder. Gerçek hayatta ideal tipe rastlan-mas› olanaks›zd›r, ideal tip bir analiz çerçe-vesi olarak olaylar›n anlafl›lmas› ve aç›klan-mas›nda kullan›lan bir araç niteli¤indedir.‹deal tip bürokrasiye hiçbir zaman tam ola-rak ulafl›lm›fl de¤ildir. ‹deal bürokrasinin ba-z› özellikleri Eski M›s›r, Çin ve Roma ‹mpa-

ratorlu¤u’nun geç dönemlerinde devlet yönetimlerinde, kapitalist endüstri toplum-lar›nda ise daha yüksek düzeyde görülmüfltür. Bilimsel etkinliklerdeki uzmanlafl-man›n sonucu olan rasyonalite, bat› toplumlar›na özgüdür. Rasyonalite, sihir, gi-zem, duygu ve gelenekten uzaklaflmay›, ak›lc› hesab›n temel al›nmas›n› ifade eder.Weber’e göre bürokrasi en rasyonel örgüt biçimidir. Otorite, bir kiflinin iradesinibaflkalar›n›n davran›fllar›na uygulayabilme gücü anlam›na gelmektedir. Bu uygula-mada gücün meflruiyetine iliflkin inanç büyük öneme sahiptir. Geleneksel, kariz-matik ve rasyonel-hukuki olmak üzere üç tür otorite vard›r (Haralambos ve Hol-born, 1995:273; Bozkurt, 2006: 167-168).

Weber’in bürokrasi anlay›fl›, sosyal eyleme iliflkin genel kuram›na dayal›d›r.Weber bütün insan davran›fl ve eylemlerinin anlamlar taraf›ndan yönlendirildi¤inisavunmufltur. Dolay›s›yla bir davran›fl›n aç›klanmas› için o davran›fl›n temelindeyatan anlam ve güdülerin anlafl›lmas› gerekmektedir. Weber bu ba¤lamda üç temeldavran›fl tan›mlam›flt›r,bunlar duygusal, geleneksel ve rasyonel davran›flt›r (Hara-lambos ve Holborn, 1995:271);

• Duygusal davran›fl bireyin belirli bir durumdaki duygusal durumuna daya-l›d›r. Sözlü sald›r› ya da fiziki fliddet durumunda bireyin kendini kaybetme-si buna örnektir.

• Geleneksel davran›fl yerleflik adetlere dayal›d›r. Bireyler yerleflik al›flkan-l›klar oldu¤u ve her zaman öyle yap›lageldi¤i için öyle davran›rlar, ne yap-t›klar›n›n tam olarak bilincinde de¤ildir.

• Rasyonel davran›fl belirli bir amaca dönük ak›lc› davran›flt›r.


Resim 3.2

“Bürokratikyönetim esas olarakbilgi yoluylaegemenlikanlam›na gelir.Bürokratik örgütüngeliflimgöstermesinin temelnedeni di¤erörgütlere olantekniküstünlü¤üdür’’Max Weber (1864-1920)

Kaynak:www.sosyoloji.gen.tr.

Weber modern endüstri toplumlar›nda egemen davran›fl modunun, devlet yö-netiminde, ifl dünyas›nda, e¤itimde, bilimde ve hatta müzikte yans›malar›n› göz-lemledi¤i rasyonel davran›fl oldu¤unu öne sürmüfl; rasyonel davran›fl türünün ege-men hâle gelmesi sürecini rasyonelleflme olarak adland›rm›flt›r. Bürokratizasyonbu sürecin birincil örne¤idir. Bürokratik bir örgütün aç›kça tan›mlam›fl bir hedefi,amac› vard›r ve bürokrasi bu ba¤lamda kurumsal form kazanm›fl rasyonel davra-n›flt›r (Haralambos ve Holborn, 1995:271).

Weber, bürokrasinin insanlar›n toplumsal yaflam›n› kurallar, liyakat normu vekifliler üstülük gibi yollarla geçmiflte hiç olmad›¤› düzeyde daha rasyonel hâle ge-tirdi¤ini öne sürmüfltür. Weber’in deyimiyle, bürokratik örgütlerle di¤er örgütlermakine ve makine olmayan aras›ndaki farkla tan›mlanabilir. Weber’e göre modernBat› toplumlar›, gereksindikleri özel bir örgüt formu olarak bürokrasiyi gelifltirmifl-tir. Modern Bat› örgütleri hedeflerini en iyi düzeyde yerine getirme konusunda ras-yonel olufllar›yla tan›mlan›r. Duygusal olarak ayr›flm›fl olan modern kültürler yük-sek düzeyde profesyonel uzmanlara gereksinim duyar ve modern hayat›n bütünalanlar›nda rasyonelleflme e¤ilimi görülür. Weber’in kavramlar›yla, fleyleri farkl›,çeflitli, enformel, spontan ve sübjektif yapma biçimleri, objektif, somut, belirli ku-rallara dayal› biçimsel olarak teklefltirilmifl yöntemlerle yer de¤ifltirmektedir. Ras-yonelleflmenin örgütlere uyarlanmas› bürokrasinin geliflimi anlam›na gelmektedir(Kornblum, 2008:143; Thio, 2007: 151).

Bürokrasi ayn› zamanda bir kontrol sistemidir, üstlerin astlar› kat› bir biçimdekontrol ettikleri bir hiyerarflik yap› söz konusudur. Bürokrasiyi iyi anlayabilmek içinbürokratik kontrolün temelinde yer alan meflruiyet ve otorite türlerini incelemekgereklidir. Weber, üç davran›fl türüne dayal› üç otorite tan›mlam›flt›r; karizmatik, ge-leneksel ve rasyonel-yasal otorite. Her bir otorite türü kendine özgü örgüt yap›s› or-taya ç›karmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995:272 Mouzelis, 2001: 29);

• Karizmatik otorite: Karizma, Tanr› vergisi anlam›nda bir kimsenin liderliközelliklerine sahip olmas›n› ifade eden s›ra d›fl› bir niteliktir. Peygamber,kahraman ya da demagog olsun bir karizmatik lider egemenli¤ini ola¤anüs-tü kapasite ve hareketleriyle sürdürür. Takipçileri bu otoriteyi kendisineduyduklar› inanç nedeniyle kabul ederler.

• Geleneksel Otorite: Gücün meflrulaflt›r›lmas› eski inançlara, ifl yap›m›nda-ki geleneksel yöntemlerin do¤rulu¤una dayan›r. Geleneksel lider babadangeçen statüsünün nitelikleriyle kumanda eden bir egemendir.

• Yasal Otorite: Sürmesi ve meflrulu¤u hukukun do¤rulu¤una olan inanç ileiliflkilidir. Yönetici yasal olarak kabul edilmifl kurallar çerçevesinde konu-munun verdi¤i gücü kullan›r.

Bürokrasi öz olarak nas›l tan›mlanabilir?

Bürokrasinin ÖzellikleriWeber bürokrasiyi her biri uzmanlaflm›fl, bir ifllevi yerine getiren çok say›da bireyaras›ndaki iflbirli¤inin sürekli örgütlenmesi olarak tan›mlamaktad›r (K›z›lçelik,1994: 266). Weber, örgütlerin gelifliminin bilgi ak›fl›n›n denetlenmesine ba¤l› oldu-¤unu ve bu süreçte yaz›ya geçirmenin önem tafl›d›¤›n› vurgulam›flt›r. Bir örgüt ya-flayabilmek ve iflleyebilmek için, yaz›l› kurallara ve ‘an›lar›n›’ saklamak için de dos-yalara-arflive gereksinim duyar. Örgütler erkin tepede toplanmaya e¤ilimli oldu¤uson derece hiyerarflik yap›lard›r. Bürokrasi modeli öz olarak flu unsurlar› içermek-tedir (Giddens, 2008:685; Brown ve Moberg,1980: 651);


Rasyonel davran›fl türümodern endüstritoplumlar›ndarasyonelleflme sürecininsonucu olarak toplumsalyaflam›n her alan›ndabelirleyici niteliktedir.Bürokrasi, burasyonelleflmenin kurumsalolarak biçim kazand›¤› biryap›y› ifade etmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

• Ussall›k,• Politik-yasal yetki,• Örgüt yap›s›,• Kurallar sistemi,• Örgütsel iflleyiflte bireysel olmama,• Personelin süreklili¤i,• Kay›t tutulmas›.Weber’e göre bürokratik örgütlerin alt› karakteristik özelli¤i; uzmanlaflma, hiye-

rarfli, kurallar, teknik yeterlilik, kifliler üstülük, yaz›l› ve biçimsel iletiflimdir (Macio-nis, 2011: 175). Weber’in istenir anlam›nda de¤il ancak saf bir örgütlenme biçimiolarak ideal bürokrasinin tafl›d›¤›n› savundu¤u bu karakteristik özellikleri flöyleaç›klayabiliriz (Giddens, 2008: 686-687; K›z›lçelik, 1994: 266-268; Kornblum, 2008:143; Baflaran, 2000: 53; Mendras, 2008: 215);

• Aç›kça tan›mlanm›fl konumlar, yetki alanlar›. Örgütün amaçlar›n› ger-çeklefltirmesini sa¤layan etkinlikler, resmî görevler belirli bir düzen ve usulegöre düzenlenir. Resmî görevlerin yerine getirilmesi için emir verme yetkisibürokratik yap› içinde dengeli bir biçimde da¤›t›l›r. Bireylerin görevleri, kar-fl›l›kl› haklar› ve yetkileri kurallarla düzenlenir, bürokratik yap›ya hizmet et-mek için belirlenmifl niteliklere sahip olanlar ifle al›n›r. Görev ayr›nt›l› olaraktan›mlan›r, ifl tan›m› bürokrasinin iflleyiflinde çok önemli bir yere sahiptir.

• Hiyerarfli. Otorite hiyerarflisi söz konusudur. Bürokratik örgüt hiyerarfli in-fla eder ve herkes ast ve üst görevlere sahip bir konuma yerlefltirilir. Görevhiyerarflisi ve kademeli yetki düzeyleri ile birlikte yukar›dakilerin afla¤›daki-leri denetledi¤i bir ast-üst iliflkisi vard›r.

• Kay›t Tutulmas›. Ça¤dafl bürokrasinin yönetimi saklanan yaz›l› belgeleredayal›d›r. Genifl ölçekte küçük görevliler ve çeflitli yaz›c›lar istihdam edilir.

• Uzmanl›k. Daire ya da büro yönetimi genellikle düzeyli bir uzmanl›k e¤iti-mi gerektirir. ‹fllerin yürümesini ve iletiflim a¤›n› gerçeklefltiren uzmanlaflm›flyöneticiler vard›r. ‹fller, adaylar›n politik ya da di¤er ba¤lant›lar›ndan dahaçok nitelikli ve teknik konularda iyi e¤itim görmüfl olmalar› esas›na göre da-¤›t›l›r. Liyakat temel esast›r.

• Kurallar. Örgütün ussall›¤›n› sa¤layan kurallar, örnekler ve temayüller var-d›r. Bürokrasi kurallara göre ifller ve ilkesel olarak kiflisel anlamlar söz ko-nusu de¤ildir. Kifliler üstülük ve yans›zl›k vard›r.

Bürokrasinin söz konusu karakteristikler kapsam›nda sahip oldu¤u tan›mlay›c›özellikleri flöyle s›ralayabiliriz (Mendras, 2008: 215; Giddens, 2008:686-687);

• Özel mülkiyet ile örgütün mülkiyeti aras›nda kesin bir ayr›m vard›r. Günü-müzde büyük flirketlerin yöneticileri nadiren o flirketlerin sahibidirler. Sahi-bi olduklar› durumlarda ise flirket ve aileden gelen servet aras›nda net birayr›m yap›lmaktad›r.

• Birey kendi görevinin sahibi de¤ildir, görevini o¤luna b›rakamaz, di¤er birdeyiflle görev mülkiyete ba¤l› olarak elde edilmez.

• En yüksek yetkenin tepede bulundu¤u piramit benzeri bir yap› söz konusu-dur, kararlar›n eflgüdümlü olarak al›nmas›n› sa¤layan, afla¤›ya do¤ru yay›lanbir emir komuta zinciri vard›r; piramitteki her üst ast›n› denetler ve gözetler.

• Örgütün her kademesindeki ifller yaz›l› kurallara göre yönetilir. Yukar›ya ç›-k›ld›kça yaz›l› kurallar genifller ve esnek yorumlanmay› gerektirir.

• Memurlar tam gün çal›fl›r ve iflleri karfl›l›¤›nda maafl al›rlar. Hiyerarflideki herbir iflin kendine ait belirli bir ücreti vard›r. Memurlar örgüt için k›dem ve ye-tene¤e ba¤l› olarak terfi ederler.


• Memurun örgüt içindeki görevi ve d›flar›daki yaflam› ayr›lm›flt›r. Ev yaflam›iflteki etkinliklerden farkl› oldu¤u gibi fiziki olarak da ayr›d›r.

• Örgütün hiçbir üyesi ifllettikleri maddi kaynaklar›n sahibi de¤ildir, bürokra-sinin geliflimiyle iflçiler üretim yollar› üzerindeki denetimden uzaklaflt›r›lm›fl-t›r. Geleneksel topluluklarda çiftçiler ve zanaatkârlar kulland›klar› aletlerinde sahibidirler ve üretim sürecinin bütününde söz sahibidirler ancak bürok-rasilerde memurlar yaz›hanelerinin, oturduklar› masan›n ya da araç gerecinsahibi de¤ildirler.

Bürokrasinin söz konusu niteliklerine ba¤l› olarak Weber’in bürokrasi anlay›-fl›nda bürokratik örgütün çal›flanlar› olan memurlar›n özellikleri afla¤›daki gibi s›ra-lanabilir (Bozkurt, 2006: 170);

• Birey olarak yaln›zca resmî sorumluluklar› aç›s›ndan otoriteye ba¤l›d›rlar.• Kademeli olarak düzenlenmifl görevlendirme ilkesine göre örgütlenmifllerdir.• Serbest seçimle ifle gelirler, görevleri aç›kça tan›mlanm›flt›r.• Sahip olunan diploma ya da s›navlara dayal› olarak teknik yeteneklerine gö-

re seçilirler.• Belirli bir maafl al›rlar, maafllar› zamanla farkl›lafl›r ve emeklilik maafl›na hak

kazan›rlar.• Asli u¤rafl› iflidir, çal›flt›¤› daire bulunmas› gereken tek yerdir.• Çal›flt›klar› ifl bir mesle¤i belirler, baflar› ya da k›deme göre terfi sistemine ta-

bidirler.• Kat› ve sistemli disiplin alt›nda tutulurlar.

Bürokrasinin temel özellikleri nelerdir?

Bürokrasinin Üstünlükleri ve Hastal›klar›Geliflmifl endüstri toplumlar›, Weber’in tan›mlad›¤› ilkeleri yans›tan çok büyük hat-ta devasa örgütlerin geliflmesine yol açm›flt›r ve birçok insan bürokrasiden flikâyetetse de bu tarz örgütler yararl› yanlar›n›n da olmas› nedeniyle yaflamaya devam et-mektedir. Bürokrasilerdeki kifliler üstülük özellikle hükûmetlerin uygulamalar›ndatoplumsal yarar sa¤layabilir. Örne¤in ö¤renim kredisine gereksinim duyuldu¤un-da kifliler üstü kurallar›n varl›¤› siyasal yak›nl›k ya da kiflisel iliflkiler sonucu krediverilmesini engelleyece¤i için yararl› olacakt›r. Çal›flanlar›n yarat›c›l›¤›n› yok etti¤idüflünülse de bürokrasinin entelektüel performans› art›rd›¤›na yönelik bulgular dasöz konusudur. Bu nedenle bürokrasi yaflamaya ve varl›¤›n› sürdürmeye devamedecektir. Dünyadaki birçok flirket devasa bürokrasilere dönüflmüfl durumdad›r.Bürokrasi biçimsel olarak yaflamaya devam etse de içerik olarak giderek daha yük-sek düzeyde anti-bürokratik olaca¤› ve çal›flanlar aras›ndaki kat›l›m ile eflitli¤in da-ha artaca¤› düflünülmektedir (Mendras, 2008: 215; Thio, 2007: 155-157).

Bürokrasilerin üstünlükleri ve olumsuz yönleri söz konusudur, bunlar›n birlik-te de¤erlendirilmesinde yarar vard›r. Weber’e göre bürokrasinin üstünlükleri do¤-ruluk, h›z, kesinlik, dosyalama, süreklilik, gizlilik, birlik ve sürtüflmenin en aza in-dirgenmesidir. Kiflisellikten uzak oluflu ve hesaplanabilir kurallar›n varl›¤› da avan-tajd›r. Bu nitelikleriyle bürokrasi etkin ve ak›lc› bir yönetim modelidir (Bozkurt,2006: 170-171).

Genel olarak bürokrasi denince dehlizleri çok olan büyük binalarda s›ralan-m›fl bürolar, karmafl›k ifllemler, kat› ve ayr›nt›l› kurallar, dostça davranmayanyüzler, yeniliklere direnifl, beklemeler, bugün git yar›n gel, k›rtasiyecilik, yavafl-l›k, yetersiz kiflilere verilen yetkiler, kaynak savurganl›¤›, masrafl› ancak ifllevsiz


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

denetimler vb olgular akla gelmektedir. Weber’e göre bürokrasi kaç›n›lmaz birolgudur ancak her zaman istenilir de¤ildir. Kurallara körü körüne uyulmas› in-sanlar›n yaflamlar›nda kargaflaya ve olumsuzluklara yol açabilir. E¤er kimlik kar-t› gibi önemli bir doküman› kaybederseniz bu doküman olmaks›z›n kurallar› veprosedürleri izleyemeyecek olan bürokratlar gerekli bir ifllem için hiçbir fley ya-pamayacakt›r. Bürokrasinin genel olarak zay›f yönleri bürokratik yetersizlik veritüelcilik, çal›flanlar›n yabanc›laflmas›, ataleti art›rmas›, etkinlikten uzaklaflmas›,afl›r› kuralc›l›kt›r. Ancak bunlar bürokrasinin kendisi de¤il hastal›klar›d›r. Bürok-rasinin hastal›klar›na yol açan en önemli etkenlerden biri örgütlerin büyüyerekhantallaflmas›d›r. Bürokraside kurallar›n afl›r› düzeyde artmas›, detaylanmas› vemevzuat›n devasa boyutlara ulaflmas› olas›d›r. Parkinson yasas›na göre, örgüt-ler büyüdükçe, çal›flanlar aras›ndaki iletiflim azal›r, daha çok eflgüdüm ve dene-tim gereklili¤i ortaya ç›kar. Yasaya ad›n› veren C. Northcote Parkinson’a göre birbürokrasinin do¤al e¤ilimi y›lda en az % 6 büyümektir. Böylece kurallar, prose-dürler, gerekli evraklar›n say›s›yla birlikte k›rtasiyecilik artar ve ifllerin yap›lmas›-n› olumsuz etkiler. Bürokrasinin bu anlamda artmas› ise denetimde gevfleme veifl devams›zl›¤›na yol açabilir. Bir di¤er sorun Peter principle olarak adland›r›-lan ölmüfl tahta a¤aç y›¤›nt›s›n›n oluflmas›d›r. Buna göre bir hiyerarflide yeralanlar yetersiz olduklar› konumlara kadar yükselir ve oraya geldikten sonraemekli olana kadar at›l bir biçimde beklerler; boflalan konumlar ise yetersiz bi-reyler taraf›ndan doldurulmaya bafllan›r (Macionis, 2011: 177-178; Bozkurt, 2006:171; Baflaran, 2000: 54-55,76; Thio, 2007: 156-157).


Resim 3.3

Bürokrasinink›rtasiyecili¤i içindeKafka ve Weber.Bürokrasi kavram›ilk zamanlardanberi afla¤›lay›c›anlamdakullan›lagelmifltir.De Gournaymemurlar›n artanerkinden‘büromanya denenillet’ diye sözederken, ünlüFrans›z romanc›Balzac bürokrasiyipigmelerinegemenli¤indeki devbiçimindetan›mlam›flt›r. Çekyazar Kafka iseDava ad› eserinde,kâbus gibi gayriflahsi ve anlafl›lmazbir bürokrasiyianlatm›flt›r(Giddens,2008:685).

Kaynak:http://asiancorrespondent.com/73520/bureaucracy-in-asia-india-worst-singapore-best/

Merton bürokratik örgütlerdeki iki olumsuzluk olas›l›¤›na dikkat çekmektedir(Giddens, 2008:689);

• Bürokratik ayinsellik: Yaz›l› yönetmelikler ve yordamlara kat› biçimde uyul-mas›. Ne pahas›na olursa olsun hatta örgüt için daha yararl› baflka çözümleroldu¤u durumlarda bile kurallar›n yerine getirilmesini ifade eder.

• Kurallara ba¤l›l›¤›n örgütün hedeflerinin önüne geçebilecek olmas›.Bürokrasinin olumsuz yönleri alanyaz›nda s›k vurgulanmaktad›r. Öyle ki Bau-

man, ‹kinci Dünya Savafl› dönemindeki Yahudi soyk›r›m› gibi büyük felaketlerinancak modern toplumlarla iliflkili bürokratik örgütlerin geliflmesi sonucunda orta-ya ç›kt›¤›n› savunmufltur. Bu kurumlar insanlar aras›ndaki mesafeyi, insanlar›nkendi eylemlerinin sorumlu¤unu üstlenmelerini engelleyecek ölçüde açm›fl ve sözkonusu felaketleri ortaya ç›karm›flt›r. Bu ba¤lamda Stanley Milgram’›n ö¤renci veö¤retici deneyi de itaat davran›fl› ve bürokrasi etkileflimini aç›klamaya çal›fl›r. Ya-p›lan hatay› elektro flokla cezaland›ran ö¤retici hatay› yapan ö¤renciyi görmedi¤idurumda daha yüksek elektro flok uygularken, sesini duydu¤u, ayn› odada bulun-du¤u ve dokunabildi¤i durumlarda giderek daha az flokla cezaland›rmay› tercih et-mifltir. Bu deneyin sonuçlar›na göre, bürokratik örgütlerde insanlar kurallar› s›k›bir biçimde takip ederek onaylanmaya gereksinim duyarlar, bu durum genelliklebireylerin eylemlerinin sorumluluklar›ndan kurtulmalar›n› sa¤lar. Paul Du Gay iseBürokrasiye Övgü adl› eserinde zaaflar›n› kabul etmekle birlikte bürokratik örgü-tü savunmufltur. Nazilerin Yahudi soyk›r›m› yapabilmelerini bürokrasinin unsurla-r› olan yasal ve etik yordamlar› saf d›fl› b›rakmalar›na ba¤lam›flt›r (Kornblum, 2008:144-145; Giddens, 2008: 691).

Bir baflka bürokratik olumsuzluk e¤ilimi ise oligarfliye olan yönelimdir. Mic-hels’in ünlü “oligarflinin tunç kanunu’’ modern büyük ölçekli kurumlar›n yap›-sal olarak ve kaç›n›lmaz bir biçimde oligarflik özellik gösterdi¤ini ifade eder. Mic-hels, Alman Sosyalist Partisi’nin içsel yap›s› ba¤lam›nda sistemlerin oligarflik, de-mokrasinin ise sadece resmî uygulamalarda ve yasalarda gözlemlenebilen bir d›flgörünüfl oldu¤unu ileri sürer. Oligarflik e¤ilimin nedenleri flunlard›r (Mouzelis,2001: 41-43);

• Örgütün bütün üyelerinin siyaset yapma ve karar süreçlerine do¤rudan ka-t›l›m› say›s›z prosedür, dosya vb. teknik nedenlerden dolay› olanaks›zd›r.

• Hiyerarflik yap› iletiflim araçlar›n›n tepede yo¤unlaflmas›na yol açar ve budurum yönetenlerin üç tekeli oluflturmas›yla sonuçlan›r.

Günümüzdeki küresel kapitalizm bürokrasiyi de¤iflimin önündeki en önemliengel olarak görmektedir. Bu do¤rultuda standartlaflmaya dayal› bürokratik modelyerine merkeziyetçi olmayan, daha az hiyerarflik ve kat›l›mc› yönetim özelliklerinitafl›yan esnek örgütlenme modeli öne ç›km›flt›r (Bozkurt, 2006: 172).

YEN‹ ÖRGÜT YAKLAfiIMLARIYaflan›lan toplumsal ve ekonomik dönüflümlerle birlikte örgütsel ba¤lamda farkl›sorunlar ve meydan okumalargörülmektedir. ‹lk zorluk örgütlerdeki cinsiyet ve ›rkayr›mc›l›¤› olmufltur. Yöneticilerin büyük k›sm› beyaz erkeklerden oluflmaktad›r.Bu nedenle ayr›mc›l›k ve d›fllanmay› engelleyecek yaklafl›mlar gelifltirilmifltir. ‹kin-ci meydan okuma ise Japon örgütleri ve yönetim anlay›fl›d›r. ABD’de giderek Ja-pon otomobillerinin piyasaya egemen olmas› Japon yönetim anlay›fl›na olan ilgiyiart›rm›flt›r. Japon örgütleri, ülkenin güçlü ortaklaflac› ruhunu yans›tmaktad›r. ABDgibi ülkelerde bireyselcilik öne ç›kan de¤er iken Japonya’da temel de¤er iflbirli¤i-dir. Üçüncü meydan okuma ise iflin ve çal›flman›n do¤as›n›n de¤iflmesidir. Önce-


den fabrikalarda a¤›r makineler kullan›larak fleyler ima edilirken art›k daha çok in-san bilgisayar ve elektronik teknolojileri ile bilgi üretmekte ya da ifllemektedir (Ma-cionis, 2011: 179-183). Dünyadaki örgütlerde günümüzde yaflanan de¤iflim ve dö-nüflümlerin ço¤u Nissan ya da Panasonic gibi büyük Japon üretim flirketlerinin ön-cülü¤ünde gerçekleflmifltir. Japon flirketlerine yüklenen örgütsel nitelikler di¤er ül-kelerdeki flirketlerce uyarlanarak benimsenmifl, 1980’lerde birçok Bat›l› örgüt üre-timi ve rekabeti art›rmak için yeni yönetim teknikleri uygulamaya bafllam›flt›r. Ja-pon modelinden etkilenmenin bir sonucu olarak insan kaynaklar› yönetimi ve ör-güt kültürü gibi yeni yaklafl›mlar gelifltirilmifltir. Japon flirketlerinin Weber’in bü-rokrasiyle iliflkili gördü¤ü niteliklerden uzaklaflm›fl olan ve yeni örgüt anlay›fl›nayön veren temel özellikleri flunlard›r (Giddens, 2008: 711-713);

• Üstlerin kararlar› astlar› ile birlikte almas›• Daha az uzmanlaflma• ‹fl güvencesi• Grup odakl› üretim• ‹fl yaflam› ile özel yaflam›n birlefltirilmesiÖrgütler ve yönetim alan›nda ortaya ç›kan yeni yaklafl›mlar, örgütsel yap›ya ya

da örgütteki insan unsuruna, örgütün ortak kültürüne odaklanmaktad›r. Bu yakla-fl›mlarda örgüt kültürün paylafl›m› ve örgütün çevresel de¤iflimlere karfl›l›k verebil-me kapasitesi ile örgütün ö¤renen bir örgüt olarak sürekli kendisini gelifltirmesineve bütün olarak örgütün kalitesinin art›r›lmas› temel hedefler olarak görülür.

Örgüt Kültürü1990’larda örgütteki kültürel özellikleri vurgulayan ve yorumsamac›, yorumlay›c›,kültürel gibi adlarla s›n›fland›r›lan çok say›da yeni örgütsel kuram ortaya ç›km›flt›r.Bunlar›n hepsi sembolik etkileflimci perspektifle iliflkilidir. Kültürel kuramlar, bir ör-gütteki üyelerin çevrelerindeki dünyay› yorumlay›fllar›n› gösteren de¤er ve inançla-r›n örgütteki davran›fllar›n› nas›l etkiledi¤ine odaklanm›flt›r. Yorumlay›c› kuramlar,bireylerin örgütteki yaflama iliflkin perspektiflerini dikkate al›rken yorumsamac› ku-ramlar ise örgütsel belgelerin anlamlar›n›n yorumlan›fl biçimlerinin üyelerin aralar›n-daki etkileflime olan etkilerini göz önünde bulundurmufltur (Thio, 2007: 150-151).

Her örgüt kendi tabular›n›, geleneklerini ve göreneklerini dolay›s›yla kendineözgü kültür ve iklimini yarat›r. Sistemin kültürü ise biçimsel sistemin norm ve de-¤erlerini ve bunlar›n yorumlan›fllar›n› yans›t›r. Örgütlerin de yeni üyelere aktar›lanortak düflünce ve duygu kal›plar› vard›r. Bütün bu özellikler örgüt kültürünü olufl-turur (Katz ve Kahn, 1977: 71).

Bütün hayat alanlar›nda oldu¤u bireyin örgüt ortam›ndaki davran›fllar›n› ve do-lay›s›yla örgütün kültürünü de bireyin ve içinde bulundu¤u kültürün de¤er yarg›-lar› etkilemektedir. Örne¤in Japon kültüründe Bat› toplumlar›ndaki benlik ve bi-reycilik anlay›fl›n›n aksine benli¤e dayal› bireycilik bir engel olarak görülürken in-sanlar, üstlendikleri roller ba¤lam›nda ‘’birey’’ olmaktan daha çok iflbirli¤i yapanortak olarak alg›lan›r ve bireyler kendilerini arkadafllar›na, eflçal›flanlar›na ve aile-lerine ba¤l› hissederler (Athos ve Pascale, 2000:163). Bireyselli¤in korunmas›ylabirlikte insanlar›n birlikteli¤ine ve iflbirli¤ine yap›lacak bir vurgu, örgüt ortam›nda-ki iflbirli¤i ve görev gereklerinin ötesindeki tutum ve davran›fllar aç›s›ndan da birtemel oluflturmaktad›r.

1980’lerde kültür yönetiminin moda hâline gelmesi, rasyonel ötesi mekanikyaklafl›mlara ve sistem yaklafl›mlar›na bir tepki niteli¤indedir. Örgüt kültürü, örgü-tün duygular›n›, anlam›n›, atmosferini, karakterini ya da imaj›n› anlama çabas›n›


ifade eder. Örgüt kültürünün önemini vurgulayan yaklafl›mlar›n temel ç›k›fl nokta-s›, etkili örgütlerin güçlü ve ay›rt edici bir ortak kültüre sahip oluflu, yönetsel lider-li¤in temel ifllevinin de bu kültürün oluflturulmas› anlay›fl›d›r. Bu ba¤lamda kültüryönetimi, örgüt yaflam›nda ritüel, simgecilik ve metaforlar›n önemini vurgular. Ör-gütsel kültürün biçimlendirilmesi ve oluflturulmas› da yöneticilerin sorumlulu¤uolarak görülür. Yönetici ya da lider, personeli geleneksel kuralc› tekniklerle de¤il,iflgücü aras›nda yap›c› tutumlar› içsellefltirici, özendiren olumlu iklim ile güdüle-mekle görevlidir. Örgütsel de¤erlerin metaforik ve simgesel sunumu da sürecinönemli bir parças›d›r (Humes 2000; Hoy ve Miskel, 2010: 165).

Örgüt kültürüne iliflkin farkl› tan›mlar yap›lm›flt›r (Hoy ve Miskel, 2010: 165);• William Ouchi (1981): Örgüt kültürü örgütün temel de¤erlerini ve inançla-

r›n› çal›flanlara aktaran semboller, törenler ve efsaneler bütünüdür.• Henry Mintzberg (1989): Örgüt kültürü örgütün ideolojisi ve örgütü di¤er

örgütlerden ay›ran gelenekler ve inançlar› kapsar.• Stephen Robbins (1998): Örgüt kültürü bir örgütü di¤erlerinden ay›ran, ör-

gütün üyelerinin paylaflt›klar› anlamlar sistemidir.• Edgar Schein (1992): Örgüt kültürü örgütün baflar›l› bir biçimde var olabil-

mesi için gerekli olan, örgüt üyelerinin kendili¤inden paylaflt›klar› temel sa-y›tl›lar, de¤erler ve inançlard›r.

Örgüt kültürünü oluflturan yedi önemli ö¤e söz konusudur (Hoy ve Miskel,2010: 171; Robbins, 1996: 681);

1. Yenilik ve risk alma2. ‹stikrar3. Ayr›nt›ya ve kusursuzlu¤a dikkat 4. Sonuç yönelimi5. ‹nsana yönelim6. Tak›m yönelimi7. Sald›rganl›k, çal›flanlar›n yumuflak bafll›l›k yerine rekabetçi olmalar›na iliflkin

beklenti düzeyiÖrgütsel ba¤lamda bu unsurlar› tafl›yan örgüt kültürünün çeflitli ifllevleri söz ko-

nusudur. Bu ifllevler örgütsel baflar› aç›s›ndan önem tafl›r (Robbins, 1991; Hoy veMiskel, 2010: 170);

Örgüt kültürü,• örgütler aras›ndaki farkl›l›klar› belirler.• örgüte bir kimlik duygusu kazand›r›r.• gruba ba¤l›l›¤›n geliflmesini sa¤lar.• toplumsal sistemlere istikrar kazand›r›r.• üyeleri birbirine ba¤layan tutkal niteli¤indedir. Davran›fllar için kabul edilen

standartlar› gösterir.Örgütlerin kültürleri do¤al olarak birbirlerinden farkl›d›r. Yine de farkl› kültür-

leri ortak niteliklerine göre s›n›fland›rabilmek olas›d›r. Sonnenfeld, örgütsel kültür-lere iliflkin farkl›l›klar›n anlafl›lmas›n› sa¤layacak bir tipoloji gelifltirerek, beyzboltak›m›, kulüp, akademi ve kale olmak üzere dört tip örgüt kültürü tan›mlam›flt›r(Robbins, 1996: 683);

• Beyzbol tak›m› kültürüne sahip örgütler genelde giriflimcileri, yenilikçilerive risk almay› sevenlere cazip gelir, çal›flanlara ürettiklerinin karfl›l›¤› finan-sal ödül verilir. Çal›flanlar daha iyi ücret ya da pozisyon için baflka bir örgü-te kolayca geçebilirler.


• Kulüp kültürüne sahip örgütlerde yafl ve tecrübe önemlidir, güvenli ve sü-rekli istihdam sa¤lan›r. Ba¤l›l›k, sadakat ve uyum ödüllendirilir.

• Akademi kültürüne sahip örgütlerde çal›flanlar genellikle genç yaflta ifle al›-narak belirli görevlerde uzmanlaflmalar› için e¤itilirler. Hizmetin süreklili¤i,uzmanl›k ve kurumsal zeka önemlidir.

• Kale kültürüne sahip örgütler ise öncelikle hayatta kalmay› önemser. Çok azifl güvencesi söz konusudur, ödüllendirmeler sorunludur.

Örgütsel De¤iflme ve Ö¤renmeÖrgütler giderek yükselen bir h›zda de¤iflen, dinamik bir çevrede varl›klar›n› sür-dürmek zorundad›r. Söz konusu çevrede örgütleri de¤iflmeye ve dönüflen çevreyekarfl›l›k vermeye zorlayan etkenler vard›r. Örgütün yap› ve amaçlar›nda, politikala-r›nda, ödül-ceza sistemlerinde, çal›flanlar›n davran›fl ve beklentilerinde, kullan›lanteknolojide ve sonuç olarak üretilen mal veya hizmette meydana gelebilecek birfarkl›laflma örgütsel de¤iflimin tetikleyicisi olabilir. Örgütleri de¤iflime yönlendirengüçleri flöyle s›ralayabiliriz (Varo¤lu ve Bas›m, 2009; Robbins, 1991: 716-717);

• ‹flgücünün do¤as›: Kültürel çeflitlili¤in artmas›, profesyonellerin artmas›, ye-ni üyelerin varl›¤›.

• Teknoloji: Bilgisayar teknolojisi ve otomasyon vb.• Ekonomik floklar: Piyasalardaki dalgalanma ve krizler.• Rekabet: Küresel rakipler ve rekabetin artmas›.• Toplumsal yönelimler: Toplumsal yap›daki de¤iflimler.• Dünya politikas›: Sovyetler Birli¤i’nin çöküflü vb. politik dönüflümler.Örgütler varl›klar›n› sürdürebilmek için çevrelerindeki de¤iflimlere tepki ver-

melidir. Planl› de¤iflim çabalar› örgütün çevreye karfl›l›k vererek de¤iflmeyi geçek-lefltirmesini sa¤lar. ‹ki boyutta planl› de¤iflim olabilir. Do¤rusal ve sürekli nitelikte-ki birinci dereceden de¤iflim ya da çok boyutlu, çok düzeyli köklü de¤iflimleri ifa-de eden ikinci dereceden de¤iflimler (Robbins, 1991: 719).

Örgütsel de¤iflim niteli¤ine göre, planl›-plans›z, makro-mikro, ani-zamana ya-y›lm›fl, proaktif-tepkisel, pasif-aktif, evrim ya da devrim niteli¤inde farkl› türlerdegerçekleflir (Varo¤lu ve Bas›m, 2009). Örgütte de¤iflimden sorumlu olanlar de¤iflimajanlar›d›rlar. De¤iflim ajanlar›, örgütsel yap›da, kullan›lan teknolojide, fiziki koflul-larda ve çal›flanlarda de¤iflimin gerçekleflmesini sa¤larlar (Robbins, 1991: 721).

Kurt Lewin’in de¤iflim modeli alanyaz›nda önemli bir yere sahiptir. Buna göreörgütsel de¤iflme üç aflamadan oluflur; çözülme, de¤iflme ve donma. Çözülme afla-mas›nda örgüt üyelerinin eski durumdan farkl›laflmaya ve de¤iflime inand›r›lmas›söz konusudur, de¤iflim daha sonra gerçekleflir. Üçüncü aflamada ise gerçekleflende¤iflimin örgütte kal›c› olmas› için bir dengenin sa¤lanmas› söz konusudur (Va-ro¤lu ve Bas›m, 2009).

Her yenilik ya da de¤iflim giriflimi belirli biçimlerde direniflle karfl›lafl›r. Direnifl bi-reysel ve örgütsel düzeyde gerçekleflir. De¤iflime karfl› bireysel direnifl, al›flkanl›klar,ekonomik kayg›lar, belirsizlikten korkma ve bireyin kendi alg›lar›yla oluflturdu¤udüflünce dünys›ndan kaynaklanabilir. Örgütsel aç›dan ise yap›sal atalet, s›n›rl› de¤i-flimlere odaklanma, grup ataleti, uzman gruplar›n›n kendini tehdit alt›nda hissetme-si, yerleflik güç iliflkilerinin tehdit alt›nda olmas›, kaynak da¤›t›m›n›n bozulaca¤›nailiflkin inan›fl gibi etkenler de¤iflime karfl› direnifle yol açabilmektedir. De¤iflme karfl›direnç belirsizlikten kaç›nma ile yak›ndan iliflkilidir. Hofstede’ye (1984) göre, insan-


lar için belirsizlikten kaç›nma, bilginin yetersiz ya da aç›k olmamas›, karmafl›kl›¤›nvarl›¤› ve de¤iflmelerin h›zl›, kestirilemez bir biçimde geliflti¤i ortamlardan duyulantedirginlik ile ilgilidir (Robbins, 1991: 724-726; Varo¤lu ve Bas›m, 2009).

De¤iflime karfl› direnifl karar verme sürecine personelin kat›l›m›, üyelere yöne-lik destek ve kolaylaflt›r›c› çabalar, müzakere, manipülasyon ya da zorlama yoluy-la afl›labilir (Robbins, 1991: 726-727).

Örgütsel de¤iflmeyi sa¤layan ve üzerinde gittikçe daha çok çal›flma yap›lan di-¤er bir süreç ise örgütün ö¤renmesidir. Örgütsel ö¤renme, örgütün de¤iflme veuyum sa¤lama kapasitesini sürekli olarak gelifltirmesini sürecini ifade eder (Rob-bins, 1991: 734).

Argyris ve Schön (1978: 20) örgütsel ö¤renmeyi “hatalar›n belirlenip ortaya ç›-kar›lmas› ve ay›klanmas› süreci” olarak tan›mlam›flt›r. Ö¤renme, hatalar›n belirlen-mesi ve düzeltilmesi süreci ile ortaya ç›kar dolay›s›yla ö¤renme için sadece hatala-r›n oluflmas› ve bunlar›n belirlenmesi yeterli de¤ildir, düzeltici bir eylemin gerçek-leflmesi zorunludur. Örgütsel ö¤renmenin iki temel türü vard›r; tek döngülü ve çiftdöngülü ö¤renme. Tek döngülü ö¤renme, ortaya ç›kan bir problemin düflünme yada sorgulama olmaks›z›n örgütün var olan norm ve de¤erleri korunarak çözümü-nü ifade eder. Çift döngülü ö¤renmede ise problemin kendisinden önce problemeyol açan örgütsel nitelikler irdelenir (Varo¤lu ve Bas›m, 2009).

Örgütsel ö¤renmenin yönetimi sürecinin aflamalar› flunlard›r (Robbins, 1991:734-736);

• De¤iflime iliflkin stratejinin haz›rlanmas›. • Örgüt yap›s›n›n de¤iflim do¤rultusunda yeniden desenlenmesi. • Örgüt kültürünün yeniden biçimlendirilmesi.

GELECE⁄‹N ÖRGÜTLER‹Mevcut yönetim ve örgüt yaklafl›mlar›n›n temelini oluflturan klasik bilim anlay›fl›;Newtoncu anlay›flta dünyan›n düzgün iflleyen bir makine oldu¤u varsay›l›r. Karfl›tbir biçimde günümüzdeki etkili yaklafl›m olan kaos teorisi ise dünyan›n h›zl› de¤ifl-ti¤ini, karmafl›k ve sürprizle dolu oldu¤unu ileri sürer. Buna göre yöneticiler ve ör-gütler klasik yöntemlerle d›fl dünyay›, örgütün çevresinde olup biteni öngöreme-mektedir. Kaos teorisi örgütlerin daha çok do¤al yap›lar olarak görülmesi gerekti¤i-ni savunur. Yöneticiler ve örgütler, küreselleflmeyle birlikte çeflitlili¤in, etnik sorun-lar›n ve h›zl› teknolojik ilerlemenin yafland›¤› günümüzde hâlâ yüzy›l kadar önceortaya ç›km›fl olan hiyerarflik ve bürokratik yaklafl›mlar›n etkisindedir. Geçmiflteüretilen yaklafl›mlara dayand›r›lan örgütlerin günümüz koflullar›yla bafl etme konu-sunda güçlüklerle karfl›laflmas› nedeniyle yeni yaklafl›mlar ortaya ç›kmaktad›r (Daft,Murphy ve Wilmott, 2010: 29). De¤iflmekte olan dünyada ekonomi de sürekli birevrim hâlindedir, teknolojik geliflmelerin aral›ks›z devam etmesi ve rekabet gibi et-kenler örgütleri tehlike alt›na sokmaktad›r. Ekonominin küreselleflmesi rekabetinbütün dünyaya yay›ld›¤› bir aflamay› ifade etmektedir. Örgütün lideri, organizasyo-nun süreklili¤ini ve de¤iflimi birlikte baflarmak zorundad›r bu nedenle örgüt dan›fl-manl›¤› ve uzmanl›¤› gibi meslekler yayg›nlaflmaktad›r (Mendras, 2008: 261).

Yaflanan dönüflümler farkl›l›klar›n ve çeflitlili¤in öne ç›kt›¤› bir dünya ortaya ç›-karm›flt›r. Örgütlerde ise bireyler ba¤lam›nda çeflitlili¤in yönetimi örgütsel baflar›aç›s›ndan büyük önem kazanm›flt›r. Herkesin ayn› oldu¤una iliflkin kabulden uzak-lafl›lm›fl, farkl›l›klar›n kabulü ve tan›nmas› daha da ötesi farkl›l›klar›n örgütsel ba¤-


Örgütsel ö¤renme, örgütlerinö¤renme ve adaptasyonsüreçlerine iliflkin biraland›r.

lamda bir de¤er oldu¤u görüflü a¤›rl›k kazanm›flt›r. Farkl›l›klar› ve çeflitlili¤i yöne-ten örgütlerde esnek ifl tan›mlar› ve düzenlemeleri yap›lm›fl, çocuk ve yafll›lara yö-nelik yararlar sa¤lanm›fl, farkl› kültürleri anlamaya ve kal›p yarg›lar› aflmaya yöne-lik e¤itim süreçleri düzenlenmifltir (Robbins, 1996: 64-65).

Afla¤›da örgütlerin günümüzde karfl›laflt›¤› temel zorluklara ve meydan okuma-lara yer verilmifltir (Daft, Murphy ve Wilmott, 2010: 6-9);

• Küreselleflme: Teknoloji ve iletiflim alanlar›ndaki h›zl› geliflmeye koflut ola-rak dünya ölçe¤inde etkili olmak için gerekli süre art›k, y›llardan dakikala-ra kadar inmifltir. Pazarlar, teknolojiler ve örgütler eskiden olmad›¤› kadarbirbiriyle karfl›l›kl› ba¤lant›l› hâle gelmifltir.

• Etik ve toplumsal sorumluluk: Özellikle çevre kirlili¤inin artmas›n›n ard›n-dan ekolojik yaflanabilir ortam›n korunmas›n›n yan› s›ra toplumsal aç›danadalete ayk›r› yolsuzluk vb. durumlar da önem kazanm›flt›r.

• Yan›t verebilirlik h›z›: Yirminci yüzy›lda varl›klar›n› görece olarak daha istik-rarl› bir çevrede sürdüren örgütler günümüzde müflteri beklentilerindekiköklü de¤iflimlere, örgütsel krizlere ve çevresel de¤iflimlere h›zl› ve kararl›yan›t vermek zorundad›r.

• Dijital iflyeri: Çal›flma mekan›nda köklü dönüflüm gerçekleflmifl, ifllemler di-jital ortama aktar›lm›flt›r.

• Çeflitlilik: Günümüz ileri kapitalist toplumlar›nda çal›flanlar ortalama olarakdaha yafll›d›r ayr›ca ifl ortamlar›nda kad›nlar, az›nl›klar ve göçmenler dahaçok yer almaktad›rlar.

Günümüzde örgütler tarihte ilk defa küresel hâle gelmifltir. Küreselleflme ilebirlikte yaflanmakta olan dönüflümlere karfl›l›k verebilmesi için örgütlerin üyeleri-ne dönük siyasalar›n›n flu felsefi nitelikleri tafl›mas› gerekir; çal›flanlar›n ifle iliflkinbeklenti ve gereksinmelerinin bilinmesi, çal›flanlara sayg›l› ve adil davran›lmas›,ödül sisteminde adalet, çal›flmada devaml›l›k, iyi bir çal›flma çevresi ve hizmet ko-flullar›, personeli gelifltirmeye ve kariyere yönelik f›rsatlar, demokratik iflleyifl ve ifl-le ilgili yasa ve ilkelerin gözetilmesi (Giddens, 2008:697; Mullins, 1993).

Günümüzün yönetim anlay›fl› geçmifltekinden daha nitelikli çal›flan iliflkilerinegereksinim duyar. Çal›flma hayat›n›n kurallar› sürekli de¤iflmektedir. Çal›flanlarailiflkin verilen kararlarda yeni bir ölçüt kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Art›k çal›flan›nsadece ne kadar zeki oldu¤una ya da e¤itim düzeyine ve uzmanl›¤›na de¤ildi¤er-leri ve baflkalar›yla iliflkilerini yönetmekte ne denli baflar›l› oldu¤una bak›lmakta-d›r. Günümüzdeki örgütleri yüzy›l önceki örgütlerden ay›ran özellikler flunlard›r(Ghoshal, 1999; Goleman, 2000: 9; Macionis, 2011: 183);

• Yarat›c› özerklik• Yar›flmac› ifl tak›mlar›• Yatay örgütlenme• EsneklikÖrgütlerin gelece¤i karfl›t e¤ilimleri de içermektedir. Yüksek nitelikli enformas-

yon çal›flanlar› için daha fazla yarat›c› özerklik e¤ilimi söz konusu iken düflük ni-telikli hizmet çal›flanlar› için denetim ve disiplin öngörülmektedir. Gelece¤in ör-gütleri bilgi toplumunun gere¤i olarak ö¤renen örgütler ve sürekli yenileflmeyeaç›k olmal›d›r. Gelece¤in örgütlerinin bu ba¤lamda flu özellikleri tafl›yaca¤› öngö-rülmektedir (Macionis, 2011: 188; Baflaran, 2000: 90-91);


• Saydam yönetim• Nitelikli üretim• Tak›m çal›flmas›• Sistem yaklafl›m›• Olumsal yönetim• Adokrasi, bürokrasinin yerine yönetsel erki kullanacak tak›mlar›n varl›¤›Ça¤dafl örgüt desenlerindeki de¤iflim afla¤›daki gibi ifade edilebilir (Daft,

Murphy ve Wilmott, 2010: 29);• dikey yap›lanmadan yatay yap›lanmaya,• rutin görevlerden güçlendirilmifl rollere,• formel kontrol sistemlerinden paylafl›lm›fl enformasyona,• rijit kat› kültürden adaptive kültüre ve• zarar veren yar›flmac› stratejiden iflbirli¤ine dayal› yar›flmac› stratejiye geçifl.

Gelece¤in örgütlerini biçimlendiren temel de¤iflimler nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6


Biçimsel örgütlerin temel özelliklerini ve türlerini

tan›mlayabilmek

Günümüzde örgütler bireylerin ve toplumlar›n ya-flamlar›nda büyük önem tafl›r ve etkilidir. ‹nsanlartek bafllar›na karfl›layamayacaklar› gereksinimleriiçin bir araya gelerek iflbirli¤i yapmak durumun-dad›rlar. Böylece toplumsal gereksinmelerin birkesimini karfl›lamak amac›yla belirli amaçlara ulafl-t›racak iflleri yapmak için insanlar›n güçlerini gö-nüllü olarak bir araya getirmeleri ve iflbirli¤i yap-malar› sonucunda biçimsel örgütler ortaya ç›km›fl-t›r. Biçimsel örgütler aç›k ve yaz›l› normlar ile sta-tüler setine sahip, her bir bireyin di¤er üyelerleiliflkisini ifade eden rollerin yer ald›¤› örgütlerdir.Ortak özelliklerine karfl›n biçimsel örgütlerin fark-l› türleri söz konusudur. Zorlay›c›, yararc›, norma-tif ve kar›fl›k olarak adland›r›lan örgüt türleri ifllev-lerine göre mal örgütleri, hizmet örgütleri, güven-lik örgütleri, meslek örgütleri ve arac› örgütler bi-çiminde s›n›fland›r›labilir.

Bürokrasinin temel niteliklerini de¤erlendire-

bilmek

Bürokratik örgüte yönelik ilk sistemli çal›flma ya-pan ve bürokrasi modelini gelifltiren Weber’e gö-re bürokrasi, her biri uzmanlaflm›fl olan ve bir ifl-levi yerine getiren çok say›da çal›flan aras›ndakiiflbirli¤inin sürekli olarak örgütlenmesi anlam›nagelmektedir. Bürokratik örgütlerin temel özelik-leri uzmanlaflma, hiyerarfli, kurallar, teknik yeter-lilik, kifliler üstülük, yaz›l› ve biçimsel iletiflimdir.Bürokratik örgütte hiyerarflik bir yap› söz konu-sudur. Örgütteki yetke alanlar› ve konumlar ast-üst iliflkisi temelinde yap›land›r›l›r. Bürokrasideyaz›l› kurallar›n büyük önemi vard›r. Örgütsel ifl-leyifl bütünüyle kurallara dayal› olarak yürütülür,bu nedenle kifliler üstülük ve yans›zl›k söz konu-sudur. Bürokratik örgütün çal›flanlar› aç›kça be-lirlenmifl görevlerini belirli kurallar çerçevesindeyerine getirir, belirli görevlerde uzmanlafl›r ve buuzmanlaflma do¤rultusunda örgütteki kariyer ba-samaklar›n› takip ederler. Örgütte belirli görevle-re gelmek için görevin gerektirdi¤i yeterlikleresahip olunmas› zorunludur, liyakat önemli birgerekliliktir.

Bürokrasinin üstün ve olumsuz yönlerini aç›k-

layabilmek

Bürokrasi denilince birçok insan›n akl›na gelenilk fley k›rtasiyeciliktir. Bürokrasiye iliflkin genelkan› oldukça olumsuzdur. Ancak en yayg›n bi-çimsel örgüt formu olan bürokrasinin hem üstünhem de olumsuz yönleri söz konusudur. Etkinve ak›lc› bir yönetim modeli olan bürokrasinindo¤ruluk, h›z, kesinlik, dosyalama, süreklilik,gizlilik, birlik ve sürtüflmenin azalt›lmas› gibi üs-tün yönleri vard›r. Ayn› zamanda kifliselliktenuzak oluflu ve hesaplanabilir kurallar›n varl›¤› dabürokrasinin en önemli avantajlar›d›r. Öte yan-dan bürokrasi olumsuz boyutlar da tafl›r. Karma-fl›k ifllemler, kat› ve ayr›nt›l› kurallar, nazik dav-ranmayan memurlar, yeniliklere direnifl, uzun sü-reli beklemeler, bugün git yar›n gel niteli¤indekitav›rlar, k›rtasiyecilik, yavafll›k, yetersiz kiflilereverilen yetkiler, kaynak savurganl›¤›, masrafl› an-cak ifllevsiz denetimler gibi kimi olumsuzluklarsöz konusudur. Ayr›ca çal›flanlar›n yabanc›lafl-mas›, ataleti art›rmas›, afl›r› kuralc›l›k ve ritüelci-lik bürokrasinin önemli hastal›klar›ndand›r.

Gelece¤in örgütlerinin temel özelliklerini tart›-

flabilmek

Dünyada yaflanan dönüflümler örgütleri de önem-li ölçüde etkilemekte ve biçimlendirmektedir.1980’lerde birçok Bat›l› örgüt üretimi ve rekabetiart›rmak için Japon örgüt ve yönetim modelindenesinlenerek yeni yaklafl›mlar ve teknikler uygula-m›flt›r. Bu durumun sonucunda insan kaynaklar›yönetimi ve örgüt kültürü gibi yeni yaklafl›mlargelifltirilmifltir. De¤iflmekte olan dünyada örgütlersürekliliklerini ve de¤iflimi birlikte baflarmak zo-rundad›r. Gelece¤in örgütleri bilgi toplumunungere¤i olarak ö¤renen örgütler olmak durumun-dad›r. Yatay yap›lanma, çal›flanlar›n güçlendiril-mifl rolleri ve özerklikleri, iflbirli¤i, kontrolün ye-rine bilgi paylafl›m›, saydam yönetim ve tak›m ça-l›flmas› gibi özelliklerin gelece¤in örgütlerinin te-mel nitelikleri olaca¤› öngörülmektedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Modern örgütlere iliflkin ilk sistemli yorumu geliflti-ren kimdir?

a. Karl Marxb. Max Weberc. Amitai Etzionid. Emile Durkheime. Frederick Taylor

2. Yaz›l› yönetmeliklere kat› bir biçimde uyulmas›, nepahas›na olursa olsun kurallar›n yerine getirilmesi bü-rokrasinin hangi olumsuz yönüne örnektir?

a. Bürokratik ayinsellikb. Hantall›kc. Afl›r› büyümed. Çat›flmalar›n artmas›e. Uzmanlaflma

3. Afla¤›dakilerden hangisi biçimsel örgüt tan›mlar›n›nortak noktalar›ndan de¤ildir?

a. Belirlenmifl bir amac›n varl›¤›b. ‹nsanlar›n bir araya gelmesic. ‹flbirli¤id. Üyelerin örgütte varl›klar›n› zorla sürdürmesie. Kaynaklar›n eflgüdümlenmesi

4. Örgüte iliflkin olumlu bir bak›fl› üyeler paylafl›rsa ör-gütün baflar›l› olaca¤›n› savunan perspektif hangisidir?

a. ‹fllevselcib. Modernistc. Çat›flmac›d. Bilimsel Yönetime. Sembolik Etkileflimci

5. Bilimsel Yönetim anlay›fl›n›n öncüsü afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Weberb. Barnardc. Taylord. Mayoe. Follet

6. Örgüt var olufl aflamalar›n›n hangisinde olgunlafl›rve toplumsallafl›r?

a. Yerleflimb. Geliflimc. Giriflimd. Bozulmae. Kurulufl

7. Hangisi arac› örgütlere örnek olarak verilebilir?a. Reklam örgütlerib. Dernekc. Polis teflkilat›d. E¤itim kurumlar›e. Siyasal parti

8. Hangi otorite türünün sürmesi ve meflrulu¤u huku-kun do¤rulu¤una olan inanca dayal›d›r?

a. Liderlikb. Yönetselc. Karizmatikd. Geleneksele. Yasal

9. Oligarflinin tunç kanununa göre modern büyük ör-gütler kaç›n›lmaz olarak hangi özelli¤e sahip olur?

a. Bürokratikb. Hiyerarflikc. Oligarflikd. Esnek örgüt yap›s›e. ‹stikrar

10. Hapishaneler, toplama kamplar› ve ak›l hastanelerigibi örgütler hangi tür örgütlerdir?

a. Fabrikalarb. Kar›fl›kc. Normatifd. Zorlay›c›e. Yararc›



Bürokrasi Hazretleri ‹zin Vermedi

‹zmir’de do¤ufltan fleker (diyabet) hastas› olan 19 yafl›n-daki Rüya Ç›ral›, üniversitede okumas›na ra¤men, ken-disini gibi fleker hastalar›na daha iyi bakabilmek içinendokrin hemfliresi olma hayaliyle girdi¤i YGS’de mev-zuata tak›ld›. S›nav görevlileri, Rüya Ç›ral›’n›n, yaflam›için sürekli karn›nda tak›l› olmas› gereken insülün pom-pas›yla s›nava giremeyece¤ini söyleyerek salondan ç›-kard›. Karakola gidip flikayetci olan Rüya Ç›ral›, “Haya-lim vard›, onun gerçeklefltiremedim. 2 y›l böyle girdims›nava, sadece bir görevlinin gereksiz inad›na kurbangittim” dedi.

Buca’da oturan RüyaÇ›ral›, do¤umundank›sa süre sonra flekerhastas› oldu¤unun or-taya ç›kmas›yla tedavigörmeye, son olarakda ihtiyaç duydu¤uanlarda vücudununinsülün alabilmesi içinde pompa kullanma-ya bafllad›. Ç›ral› ge-çen y›l da ayn› flekil-de girdi¤i s›nav sonra-s›nda Celal Bayar Üni-versitesi Biyoloji Bö-lümü’nü kazand›.

HAYAL‹ ‹Ç‹N TEKRAR G‹RD‹

Ancak Rüya Ç›ral›, kendisi gibi fleker hastalar›na dahaiyi bakabilmek için endokrin hemfliresi olman›n haya-liyle tekrar YGS’ye girmek için s›nava haz›rland›. Tekbafl›na s›nava Bornova merkezdeki Bat› Anadolu Çi-mento ‹lkö¤retim Okulu’na gitti. Kap›daki görevlileresa¤l›k durumunu anlatan ve bu nedenle pompa kullan-d›¤›n› söyleyen Rüya Ç›ral›, hiç bir sorunla karfl›laflma-dan s›n›f›na girdi. Masas›nda s›nav formunu dolduran Ç›ral›, bu s›rada yan›-na gelen s›nav gözetmenlerine de durumunu anlataraktekrar izin ald›. Ancak ikinci kez gelen görevlisi H.G.,ÖSYM yetkilileriyle görüfltü¤ünü ve bu flekilde s›nava gi-remeyece¤ini söyleyerek pompay› ç›karmas›n› istedi. An-cak pompan›n sa¤l›k gerekçesiyle sürekli tak›l› olmas› ge-rekti¤ini söyleyen ve bunun için de sa¤l›k raporlar› oldu-¤unu söylemesine ra¤men görevliye konuyu anlatama-yan Rüya Ç›ral›, salonu terk etmek zorunda kald›.

Rüya Ç›ral› daha sonra yard›m istedi¤i babas› iflçi emek-lisi fienol Ç›ral› ile birlikte karakola giderek s›nav gö-revlisinden flikayetçi oldu. fiikayet ifllemlerin ard›ndankarakol önünde aç›klama yapan Rüya Ç›ral›, “Daha ön-ce iki kez ayn› s›nava girdim. Geçen y›l da güvenlik ön-lemleri çok yüksekti ona bile girdim. Bu benim sa¤l›-¤›m için gerekli olan birfley. Ben geçen y›l ÖSYM yetki-lileriyle görüfltüm bana izin verdiler, bu y›l da onun içingittim. Kap›daki görevliler de izin verdi ancak içlerin-den birisinin tutumu nedeniyle s›nava giremedim. Be-nim hayallerim vard› ama onu gerçeklefltiremedim. Bu-nun hesab›n›n da sorulmas›n› istiyorum. Bu nedenle deflikayetci oldum. Art›k s›nava da girmeyece¤im, insanher hayal etti¤ini gerçeklefltiremiyormufl” dedi. Rüya Ç›ral›’n›n babas› fienol Ç›ral› ise, k›z› gibi milyon-larca fleker hastas› bulundu¤unu, yaflananlar›n büyükhaks›zl›k oldu¤unu, haklar›n› sonuna kadar arayacakla-r›n› dile getirdi.

Kaynak: http://www.egepostasi.com/index.php?h=17538

Okuma Parças›GELECE⁄‹N fi‹RKETLER‹

Yönetim gurusu Thomas Malone, daha çok yeni ifl yap-ma biçimleri ve gelece¤in flirketleri üzerine çal›flmala-r›yla tan›n›r. Birkaç y›l önce “Freelance Economy” adl›kitab›n› yazd›, yeni tip çal›flan konusuna dikkat çekti.fiimdi ise “Future of Work” (Gelece¤in ‹fli) adl› kitab›konufluluyor. Malone, çal›flanlar›n kendi yöneticileriniseçti¤i, hatta yönetim kurulunda eflit oy hakk›na sahipoldu¤u bir ifl dünyas›n›n oluflaca¤›na de¤iniyor. Liderle-rin ve patronlar›n da ellerindeki güçten vazgeçmelerigerekece¤ini söyleyen Malone, “Bu kriterleri baflarama-yan flirketler gelecekte var olmayacak” diyor. Malone,günümüzde de gelece¤in flirketlerine benzeyen yap›la-r›n oluflmaya bafllad›¤›n› söylüyor. AES ve e-bay gibiflirketleri örnek göstererek, bu flirketlerin afla¤›dan yu-kar›ya do¤ru yönetildi¤ini belirtiyor. fiirket stratejisinibelirleyen kiflilerin sadece tepedeki yöneticilerle s›n›rl›olmayaca¤› öngörüsünde bulunuyor. Bu yap›n›n flirketçal›flanlar›n› sadece maafl için ifl yapan kifliler olmaktanuzaklaflt›raca¤›n› belirten Malone, sözlerini flöyle sürdü-rüyor:”Gelece¤in flirketleri bu sayd›¤›m kriterler nede-niyle çok daha esnek ve çabuk karar verebilir yap›lar


”

“


olacak. Bütün kararlar tek bir a¤›zdan ç›kmayacak. Yi-ne de ben bu kriterleri yerine getirecek flirket say›s›n›noldukça az oldu¤unu düflünüyorum”. Thomas Malo-ne’la gelece¤in ifl dünyas›n›, oluflacak yeni yönetim stra-tejilerini ve gelece¤in mesleklerini konufltuk:

Gelecekte ifl dünyas›nda nas›l bir de¤iflim olaca¤›n›

düflünüyorsunuz? Bu de¤iflimin temelinde hangi

dinamikler olacak?

Benim öngördü¤üm de¤iflim kifli özgürlü¤üne dayal›.Bu de¤iflim, hükûmetler için demokrasinin oturtulmas›kadar önemli bir hamle olacak. Sonuçta yeni teknoloji-ler iletiflimin maliyetini oldukça azaltt›. Art›k büyük or-ganizasyonlarda çal›flan pek çok insan, farkl› kanallar-dan bilgiye kolayl›kla ulaflabiliyor. Bu durum da çal›-flanlar› kendi yapt›klar› iflle ilgili karar verebilecek kifli-ler hâline getiriyor. Bu kifliler önümüzdeki y›llarda sa-dece üstlerinden emir alarak yollar›na devam etmeye-cekler. ‹nsanl›k tarihinde ilk defa organizasyonlar›nekonomik faydalar›yla, çal›flanlar›n faydalar› ayn› düz-lemde ele al›nacak. Kifliler için özgürlük, esneklik, mo-tivasyon ve yarat›c› bir ortam oldukça önemlidir. Bu öz-gürlük sa¤land›¤› zaman çal›flanlar›n çal›flma hayat›nabak›fl› de¤iflecek. Bu durum da flirketin bütünündeolumlu bir etki yaratacak.

Günümüzde bu de¤iflimlerin sinyalleri var m›?

Bu tür de¤iflimlerin çok bafl›nda oldu¤umuzu söyleme-liyim. Yine de çevremizde baz› örnekleri var. Az da ol-sa baz› flirket yap›lar› merkeziyetçilikten uzak bir yöne-tim biçimi sergileyebiliyor. Çal›flanlarda ise özgürlükaray›fl› çok daha fazlad›r. Günümüzde pek çok kifli,kendi kariyerine ba¤›ms›z çal›flan olarak devam etmeyitercih ediyor. Önümüzdeki dönemde bunun say›s›n›nartaca¤›n› düflünüyorum. Günümüzde bile çal›flanlaresneklik ve özgürlük istiyor. Bu sayede yarat›c›l›¤›n› or-taya ç›karabiliyor.

Esneklik ve özgürlük ifl hayat›nda neleri kaps›yor

sizce? Çal›flanlar ne kadar özgür olabilir?

‹lk olarak insanlar›n baflkalar›ndan emir almak yerine,kendi kendilerine karar vermeye bafllayaca¤›n› görece-¤iz. Bu asl›nda bu büyük bir devrimdir. ‹fl dünyas›ndabu gerçekleflti¤inde, çok daha motiveli çal›flan kiflileroluflacak. Bu durum insanlar› daha fazla çal›flmak içinflevklendirecek. Burada anahtar nokta, insanlar›n ken-dileri için çal›flt›klar›n› hissedebilmeleri. Kendi bafllar›-na ve özgürce çal›flt›klar›nda daha yarat›c› olacaklar›kesin. Kendi kararlar›n› veren insanlar çok daha esnekolur. Böylece davran›fllar›n› bireysel durumlara göre

çok daha rahat ayarlayabilirler. Günümüzde her f›rsattamüflterinin öneminden bahsediyoruz. Sonuçta her müfl-teriye ayn› flekilde yaklafl›lmamas› gerekti¤i söyleniyor.Benim anlatt›¤›m bu modelde de çal›flanlar kendi anl›kkararlar›n› verebildikleri için, her müflteriye farkl› dav-ranabilecekler. Tabi e¤er böyle bir gereksinim varsa!Son olarak da insanlar kendi kendilerine karar verdik-lerinde, verilen karar› daha fazla özümseyecekleri ke-sin. Bunu günümüz dünyas›nda her çal›flan istemiyorolabilir. Fakat ço¤unlu¤un iflyerinde daha fazla özgür-lü¤e ihtiyac› oldu¤u bir gerçektir.

‹nsanlar›n bir flirkette çal›fl›rken yönlendirilmemesi

nas›l mümkün?

Asl›nda bunu uygulaman›n de¤iflik yollar› var. Birinciyöntemde yöneticiler ve patronlar›n hâlâ var oldu¤u biryap›. Buradaki de¤ifliklik ise bu kiflilerin pek çok kara-r› flirketin en alt kademelerine kadar delege etmesidir.Günümüzde zaten bunu pek çok dan›flmanl›k ve hu-kuk firmas› yap›yor. Bu kurumlarda önemli kararlar yet-ki sahibi ortaklara delege ediliyor. Benim s›kl›kla verdi-¤im baflka bir flirket örne¤i de AES. fiirket, dünyan›n enönemli elektrik gücü üretim firmas› olarak tan›n›yor.AES’te çok düflük seviyedeki insanlar milyon dolarl›kkararlar alabiliyor. Bunu yaparken de kimseden onayalmalar› gerekmiyor. Sadece ifller karmafl›klaflt›¤› za-man tavsiyeye ihtiyaçlar› oluyor. Bu yöntemde, yöneti-cilerin alt kademedeki insanlara bu otoriteyi vermesiönemlidir. Bir baflka görülebilecek örnek de demokra-siyi oturtmak. Burada yöneticilerin ya da patronun yet-kiyi delege etmesi gerekmez. Organizasyon içindeki ki-fliler zaten bu güce ilk aflamadan sahiptir. Hatta baz›durumlarda onlar baz› görevleri yöneticilerine delegeederler. Bunun örne¤i de bugünün ifl dünyas›nda var.Pek çok ileri görüfllü yönetici art›k çok önemli bir kararalmadan önce çal›flt›¤› kiflilere dan›fl›yor. Bu asl›nda ku-rallara dayand›r›lmam›fl bir demokrasi anlay›fl›. Gele-cekte ise bunun daha oturtulmufl biçimlerini flirket ya-p›lar›nda görece¤imizi düflünüyorum. Bu da flirket için-de uzmanlaflmay› art›racak bir durum.

Günümüzde flirketler kendi uzmanl›k alanlar›n›n

d›fl›nda olan iflleri d›fl kaynak kullan›m›yla hafiflet-

me yoluna gidiyorlar. Sizin belirtti¤iniz yöntemlerle

bunun de¤iflece¤ini söylemek mümkün mü? Gele-

cekte bu yöntemin yeri var m›?

‹fl dünyas›nda karar almak iki flekilde mümkün. Birinci-si, benim d›flsal pazar dedi¤im yöntem. Bunun anlam›d›fl kaynak kullan›m›n›n artmas›d›r. Bu yöntemde firmabünyesinde tek bir hiyerarflik yap›yla ifller yürümez.


Bunun yerine d›flar›daki ba¤›ms›z flirketlerle çözümle-nir. Günümüz ifl dünyas›nda hiçbir flirket bütün iflleriayn› verimlilikte kendisi yapamaz. ‹lerde de bunun de-¤iflece¤ini düflünmüyorum. Hatta artarak devam ede-cek. “Her ifli kendim yapar›m” deme lüksüne kimse sa-hip de¤il. fiu anda flirketler, al›p satt›klar› ürünlerle ilgi-li anlaflma yap›yorlar. Bu anlaflmalar üstünden küçükkararlar al›yorlar. Uzmanl›k gerektirecek baflka karar-larda ise, iflin ehline dan›flmak gerekir. Örne¤in, dünyapazar›nda kimse pamuk üretimi konusunda yüzde 100bilgi ve yetki sahibi de¤ildir. Bir pazarda ne kadar pa-mu¤a ihtiyaç oldu¤una dünyadaki hiçbir CEO karar ver-miyor. Buna karar verenler sat›c› ve al›c› konumundaolan bireyler. Tabi ba¤›ms›z çal›flanlarla ifllerin yürütül-mesi de söz konusu olacak. Bugün sadece farkl› uzmanflirketlerle yürütülen bu yöntem, ilerde uzman çal›flan-larla yap›lacak. Ben buna e-lance ekonomi diyorum. E-lance elektronik olarak ba¤lant›da olan ba¤›ms›z çal›-flanlar anlam›na geliyor.

Bugünün dünyas›nda ba¤›ms›z çal›flanlar en fazla

hangi sektörlerde görülüyor?

Benim gözlemim, en fazla film sektöründe bu tür çal›-flanlar var. Bu kifliler sadece tek bir film için bir arayageliyorlar. Teknisyen, ›fl›kç›, aktör, yönetmen ve di¤erçal›flanlar›n her biri belirli bir süre için çal›fl›yor. Proje-nin sonunda da ba¤lar›ndan kurtulurlar. Günümüzdeba¤›ms›z çal›flman›n bu yo¤unlukta uyguland›¤› baflkasektör yok. Önümüzdeki dönemler için ise yarat›c›l›kve bilgi a¤›rl›kl› ifllerde ba¤›ms›z çal›flanlar›n say›s› arta-cak. Bu kapsamda profesyonel servisler, dan›flmanl›k,ileri teknoloji, ürün gelifltirme gibi alanlarda yo¤unluk-ta olaca¤›n› söylemek mümkün. Yine de merkeziyetçiyap›dan uzaklaflan geleneksel firmalar›n da bu strateji-yi uygulamaya bafllayaca¤›n› görece¤iz.

Bu de¤iflimlerin flirket stratejilerine nas›l yans›ya-

ca¤›n› düflünüyorsunuz?

Her flirketin, ilk önce ifl dünyas›n›n de¤iflece¤inin far-k›nda olmas› gerekiyor. Daha sonra bu flirketler kendiyap›lar›na ba¤l› olarak bu de¤ifliklikleri hangi seviyedestratejilerine dahil edeceklerine karar vermeli. Örne¤in,baz› firmalar için ölçek ekonomisi çok önemlidir. Bunedenle oluflacak de¤iflimin içinde yer almamay› seçe-bilirler. Yine de firmalar yarat›c›l›k ve esnekli¤in des-teklendi¤i bir yap›n›n daha avantajl› olaca¤›n› uzun dö-nemde görecekler. Bu yönde seçim yapan flirketlerinde kendi stratejisini buna uygun yap›land›rmas› gerekir. Bugün genellikle flirket stratejileri firman›n bafl›ndakikifliler taraf›ndan belirlenir. Bu strateji daha sonra flirke-

tin alt kademelerine aktar›l›r. ‹lerde ise düflük seviyeler-den bafllayarak stratejinin belirlenece¤ini görece¤iz. Ça-l›flanlar›n hepsi flirket stratejisinin belirlenmesinde sözsahibi olacak.

fiu anda faaliyette olan flirketlerin merkeziyetçi olma-

yan yap›ya adapte olabilece¤ini düflünüyor musunuz?

Aç›kças› ço¤u flirket bunu baflaramayacak. Bu de¤ifli-min olmas› için firmalar›n bafl›ndaki kiflilerin güçlerininbir bölümünden vazgeçmeleri gerek. Bugünün liderle-rinden çok az› bunu yapabilir. Asl›nda gücü kazanma-n›n en iyi yolu onu b›rakmakt›r. Liderlerin bunu anla-y›p, bu yönde çal›flmalar yapmas› gerekiyor.

Bugünün dünyas›nda kendi gücünden vazgeçen

lider örnekleri var m›?

Baz› liderlerin güçlerini farkl› paydafllar›na aktard›¤› ya-p›lar var. Örne¤in, Linus Torvalds, Linux operasyon sis-temini gelifltirirken, kendi gücünün önünde birlikte ça-l›flt›¤› tak›m arkadafllar›n› gördü. E-bay’in CEO’su MegWhitman ise müflterilerinin davran›fllar›n› kendisi kon-trol etmek yerine, onlara büyük bir güç vererek bunuflimdiden baflard›. AES’in emekli olmufl CEO’su DennisBakke’de bahsetti¤im yönetim fleklini uygulayarak gü-cünü devretmeyi baflarm›fl önemli baflka bir örnek. Önü-müzdeki dönemde de bu tür liderlerin yönetti¤i yap›larvar olacak. Hatta bu flirketler, henüz nas›l de¤iflece¤inianlamayan firmalardan da büyük oranda pazar pay› el-de edecekler. Daha sonra ise bu geleneksel flirketler ifldünyas›ndan teker teker silinecek.

Sizce önümüzdeki dönemde bu de¤iflimlere ba¤l›

olarak yeni meslekler ortaya ç›kacak m›?

Yeni tür hizmet anlay›fl› ortaya ç›kaca¤› için yeni mes-lekler oluflacakt›r. Ayr›ca müflterilerin beklentilerine da-ha uygun ürünler üretilecek. Bu nedenle, ürünlerin üre-tim sürecinde de de¤iflim yaflanacak. Bu da yeni mes-lek alanlar›n›n ortaya ç›kmas›na neden olacak. Belki ifltan›mlar› de¤iflmeyecek, ama ifl yap›fl biçimlerinde fark-l›l›klar olacak. Karar verme sürecinde de yetkiler de¤i-flece¤i için, çal›flan kiflilerin sorumluluklar› artacak. As-l›nda bu yan›tlamas› oldukça zor bir soru. Bundan 20y›l önce bugünün en h›zl› büyüyen mesleklerinden birtanesinin web dizayn› olaca¤›n› söylemek çok müm-kün de¤ildi. Bence bu nedenle önümüzdeki dönemdeyeni mesleklerin ne olaca¤›na dair tam isabetli bir tah-min yapmak kolay de¤il. Yine de benim gazetecilikmesle¤iyle ilgili bir öngörüm var. Profesyonel ifl gazete-cisi kavram›n›n ortaya ç›kaca¤›n› düflünüyorum. Bu ki-fliler art›k belirli yay›nlarda yaz› yazmaktan çok, flirket-


ler için bilgi toplayan ve bunlar› formüllefltiren kiflilerolacak. Kendi yapt›klar› iflle ilgili bilgileri flirketlerlepaylaflacaklar. Böylece farkl› bir firmadan al›nacak birders, baflka bir firma için yararl› bir bilgiye kolayl›kladönüflebilecek. fiirketler de bu kiflileri ba¤›ms›z çal›flt›r-mak isteyecekler.

Yar›n›n “‹fl Yapma” Biçiminin 10 Kural›

• Yeni tip yöneticiler, önümüzdeki y›llarda sadeceüstlerinden emir alarak yollar›na devam etmeyecek-ler. Kendileri de karar verebilecekler.

• ‹nsanl›k tarihinde ilk defa organizasyonlar›n ekono-mik faydalar›yla, çal›flanlar›n faydalar› ayn› düzlem-de ele al›nacak.

• ‹leride yöneticilerin sahip olduklar› gücün büyükbir k›sm›n› çal›flanlar›na devretmesi gerekecek.

• Bugünün yap›lar›nda ise sadece tepe yöneticilerönemli kararlar al›yorlar. Önümüzdeki y›llarda din-leyen flirketler baflar›l› olacak.

• Çal›flanlar›n, baflkalar›ndan emir almak yerine, kendikendilerine karar vermeye bafllayaca¤›n› görece¤iz.

• Günümüzde müflterinin öneminden bahsediyoruz.Sonuçta her müflteriye ayn› flekilde yaklafl›lmamas›gerekti¤i söyleniyor. Gelecekte, çal›flanlar kendi an-l›k kararlar›n› verebildikleri için, her müflteriye fark-l› davranabilecekler.

• Önümüzdeki dönemler için ise yarat›c›l›k ve bilgia¤›rl›kl› ifllerde ba¤›ms›z çal›flanlar›n say›s› artacak.Bu uygulama daha çok profesyonel servisler, dan›fl-manl›k, ileri teknoloji, ürün gelifltirme gibi alanlardayo¤unlaflacak.

• Yeni modelde yöneticilerin ya da patronun yetkiyidelege etmesi gerekmez. Organizasyon içindeki ki-fliler zaten bu güce ilk aflamadan sahiptir. Hatta ba-z› durumlarda onlar baz› görevleri yöneticilerine de-lege edecekler.

• Müflterilerin beklentilerine daha uygun ürünler üre-tilecek. Bu nedenle, ürünlerin üretim sürecinde dede¤iflim yaflanacak. Bu da yeni meslek alanlar›n›nortaya ç›kmas›na neden olacak.

• Günümüz ifl dünyas›nda hiçbir flirket bütün iflleriayn› verimlilikte kendisi yapamaz. ‹lerde de bununde¤iflece¤ini düflünmüyorum.

Kaynak: http://www.capital.com.tr/gelecegin-sirketle-ri-haberler/15008.aspx

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Toplumda Örgüt-ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bürokrasinin Üstünlükleri veHastal›klar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bürokrasinin Üstünlükleri veHastal›klar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlere ‹liflkin Temel Yak-lafl›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rasyonel Sistemler OlarakÖrgütler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlerin Özellikleri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlerin Türleri” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Weber’in Bürokrasi Kura-m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bürokrasinin Üstünlükleri veHastal›klar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örgütlerin Türleri” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Modern dünyada yaflayan insanlar›n ço¤unlu¤u dahaönce hiç olmad›¤› kadar birbirine ba¤›ml›d›r. Modernendüstri toplumlar›n›n geliflimi örgütlü toplumlar›n ge-liflimi anlam›na gelmektedir. ‹nsanlar örgütsel bir dün-yada yaflamaktad›rlar; örgütler ise önemli gereksinme-leri karfl›layan, toplumun vazgeçilmez parçalar›d›r.

S›ra Sizde 2

Mal örgütleri, hizmet örgütleri, güvenlik örgütleri, mes-lek örgütleri, arac› örgütler.

S›ra Sizde 3

Örgütleri aç›klamak üzere gelifltirilen kuramlar›n hepsi ifl-levselci, çat›flma ve sembolik etkileflimci perspektif olmaküzere üç temel sosyolojik perspektiften etkilenmifltir.

S›ra Sizde 4

Bir bürokrasi, baflka insanlar›n davran›fllar›n› etkilemegücünün örgütün tepesine do¤ru artt›¤›, özel bir rollerve statüler yap›s›d›r.

S›ra Sizde 5

Weber’e göre bürokratik örgütlerin alt› karakteristiközelli¤i uzmanlaflma, hiyerarfli, kurallar, teknik yeterli-lik, kifliler üstülük, yaz›l› ve biçimsel iletiflimdir.

S›ra Sizde 6

Gelece¤in örgütlerine yön veren temel dönüflüm küre-selleflmedir. Pozitivizmin terkedilmesiyle birlikte kaosteorisi gibi teorilere kaynakl›k eden temel paradigmalarörgütlere yön vermektedir.Athos, A. G. ve Pascale, R.T. (2000). Japon Yönetim

Sanat›. Çev.: Ü. Ça¤lar, ‹stanbul: ‹z Yay›nc›l›k.Bozkurt, V. (2006). De¤iflen Dünyada Sosyoloji: Temel-

ler, Kavramlar, Kurumlar. Bursa: Ekin Kitabevi.Daft, R.L.; Murphy, J.; Willmott H., (2010).

Organization Theory and. Design Published bySouth-Western/Cengage

Drucker, P. F. (1999). 21.Yüzy›l ‹çin Yönetim Tart›fl-

malar›. ‹stanbul: Epsilon Yay›nc›l›k.Giddens, A. (2008). Sosyoloji. Yay.Haz. C.Güzel, ‹stan-

bul: K›rm›z› Yay›nlar›.Haralambos, M.; Holborn, M. (1995). Sociology:

Themes and Prspectives. Collins Educational.Hoy, W.K.; Miskel, C.G. (2010). E¤itim Yönetimi, Teori,

Araflt›rma ve Uygulama. Çev.Ed. S.Turan. Ankara:

Nobel Yay›n Da¤›t›m.Katz,D.,Kahn,R.L. (1977). Örgütlerin Tolumsal Psiko-

lojisi. (Çevirenler: Can,H.,Bayar, Y.).(Orijinal ese-rin yay›n tarihi:1965). Ankara:Türkiye Ortado¤u Am-me ‹daresi Enstitüsü Yay›nlar›.

Baflaran, ‹.E. (1992). Yönetimde ‹nsan ‹liflkileri. An-kara: Gül Yay›nevi.

Baflaran, ‹.E. (1991). Örgütsel Davran›fl. Ankara: GülYay›nevi.

Kornblum, W. (2008). Sociology in a Changing

World. Thomson Wadsworth.Macionis, J.J. (2001). Sociology. New Jersey: Prentice Hall.Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Çev. O.Ak›n-

hay; D.Kömürcü. Ankara:Bilim ve Sanat Vakf›.Mullins, L.J. (1993). Management and Organizational

Behaviour. (Third Edition). London: Pitman Pub-lishing.

Mouzelis,N.P. (2001). Örgüt ve Bürokrasi: Modern Te-orilerin Analizi. (Çeviren: Ak›n,H.B.). Konya: ÇizgiKitabevi Yay›nlar›.

Özkalp, E. (1998). Sosyolojiye Girifl. Eskiflehir: Ana-dolu Üniversitesi.

Pehlivan, ‹. (1998). Yönetsel Mesleki ve Örgütsel Etik.

Ankara: Pegem.Robbins, S.P. (1996). Organizational Behavior. Con-

cepts, Controversies, Applications. New Jersey:Prentice Hall.

Schumacher, E.F. (1995). Küçük Güzeldir. (Çeviren: De-niztekin, O.). (Orijinal eserin yay›n tarihi: 1973). ‹s-tanbul: Cep Kitaplar› Afi.

Thio, A. (2007). Society Myths and Realities: An

Introduction to Sociology. Boston: Pearson.Tischler,H. (2007). Introduction to Sociology. Ninth

Edition. California: Thomson Wadsworth.Varo¤lu, A.K.; Bas›m, N. (Der). (2010). Örgütsel De¤i-

flim ve Ö¤renme. Siyasal Kitabevi.Weber,M (1994). Sociological Writings. Edited by

Wolf Heydebrand, published in 1994 by Continuum.Sections on foundations.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹lk kentlerin kuruluflunu aç›klayabilecek, Sanayi öncesini ve sanayi kentini karfl›laflt›rabilecek,Kentlerin geliflimini ve günümüzdeki kentleri aç›klayan kuramlar› özetleye-bilecek,Türkiye’nin kentleflme sürecini irdeleyebilecek,Kentleflme sürecinin çevre üzerindeki etkilerini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Kentleflme• Antik Kentler• Sanayi Kenti• Küresel Kent

• Kentsel Mekân• Kentsel Ayr›flma• Gecekondulaflma• Çevre Sorunlar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

NN

Sosyoloji-II Kentleflme ve Çevre

• G‹R‹fi• KENTLER‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹• KENT KURAMLARI• TÜRK‹YE’DE KENTLEfiME SÜREC‹• KENTLEfiME VE ÇEVRE SORUNLARI

4SOSYOLOJ‹-II

G‹R‹fiKent, tarih boyunca büyük uygarl›klara ev sahipli¤i yapmas›, bulundu¤u çevrenintoplumsal, kültürel ve ekonomik özelliklerini yans›tmas› ve toplumsal dönüflümle-rin mekân› olmas› aç›s›ndan sosyal bilimlerde önemle ele al›nan bir olgudur. Ar-keoloji, co¤rafya, tarih, sosyoloji gibi farkl› disiplinler kapsam›nda incelenen kentolgusunu bir tek tan›mla aç›klamak güçtür. Sosyolojik olarak Wirth (2002: 85) ken-ti “toplumsal aç›dan bir örnek olmayan insanlar›n göreli olarak genifl bir alanda,yo¤un biçimde ve sürekli olarak birlikte bir yere yerleflmifl bulunmas›” fleklinde ta-n›mlar. Baflka bir tan›ma göre ise kent, “tar›msal olmayan üretimin yap›ld›¤›, kont-rol fonksiyonlar›n›n topland›¤›, belirli büyüklük, heterojenlik ve bütünleflme dü-zeylerine varm›fl bir mekân” olarak tan›mlan›r (Aslano¤lu, 1998:13). Kentleflmekavram› ise kent say›s›n›n ve kent nüfusunun artmas›ndan öte, ekonomik ve top-lumsal yap›daki de¤ifliklikleri ifade eder. Kentleflme, sanayileflme ve ekonomik ge-liflme ile birlikte kent say›s›n›n artmas› ve büyümesidir. Bu art›flta, nüfusun örgüt-lenme, ifl bölümü ve uzmanlaflma yaratacak, insan davran›fllar›nda ve iliflkilerindekentlere özgü de¤iflikliklere yol açacak flekilde büyümesi önemlidir (Kelefl, 2002:21-22).

Bu ünitede, kentleflmenin tarihsel süreci ve kenti aç›klayan kuramlara yer veri-lecek; Türkiye’de Cumhuriyet’ten günümüze kadar olan kentleflme süreci özetlen-dikten sonra kentleflme ba¤lam›nda çevre sorunlar› ele al›nacakt›r.

KENTLER‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹

‹lk Kentler‹lk kentleflme sürecine dair bulgular ayn› zamanda toplumsal yap›lar›n oluflum sü-recine dair bilgileri içerir. ‹lk kentler, karmafl›k toplumsal iliflkilerin nas›l geliflti¤i-ne, kent yaflam› içinde bireyler aras›nda kuvvetli ba¤lar›n kurulma sürecine dairipuçlar› tafl›r. Bu aç›dan kentlerin kökeni meselesi sosyal bilimler için önemli birkonu olagelmifltir. Ne var ki ilk kentlerin nas›l ve ne zaman kuruldu¤una dair ke-sin bilgilere ulaflmak güçtür. Bu güçlü¤ün temel sebebi, arkeolojik bulgulardakieksiklikte yatar; tüm tarihsel dönemlerdeki, tüm ülkelerdeki ilk kentler eflit bir bi-çimde incelenmemifltir (Hatt ve Reiss, 2002: 28, U¤urlu, 2010: 27). Yine de mevcutbulgulara dayanarak ilk kentlerin MÖ 6000-4000 y›llar›nda ortaya ç›kt›¤› söylene-bilir. ‹lk kentsel yerleflmeler Mezopotamya’da MÖ 3500, M›s›r’da MÖ 3000, Çin ve

Kentleflme ve Çevre

Hindistan’da MÖ 2500’de Neolitik Dönem’in sonlar›na do¤ru ortaya ç›km›flt›r (Lam-pard, 1967: 532, aktaran Aslano¤lu, 1998: 14). Genelde ilk kentlerin kurulmas› ma-den bilgisindeki geliflme, co¤rafi, ekonomik ve kültürel koflullardaki uygunluk gibigeliflmelerle aç›klan›r (Hatt ve Reiss, 2002: 29; U¤urlu, 2010: 27). ‹lk kentler, günü-müz kentleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça küçük olup yo¤un bir k›rsal nüfuslaçevrelendi¤i gibi, kolayl›kla kent yerleflimlerinden k›rsal yerleflimlere de dönüfle-bilmektedir (Davis, 2007: 19).

Bu bölümde kentlerin ortaya ç›k›fl›n› aç›klayan temel kuramsal yaklafl›mlara de-¤inilecektir.

Hidrolik Toplum ve Art› Ürün Yaklafl›m›Bu yaklafl›m kentlerin kuruluflunu ekolojik çerçevede aç›klarken sulaman›n gelifl-mesi ile toplumda ifl bölümünün yo¤unlaflt›¤›n› savunur. Bu yaklafl›ma göre artan iflbölümü de beraberinde merkezî bir güç mekanizmas› ve idari bir yap›y› getirir. Di-¤er bir ifadeyle, sulamal› tar›ma geçifl ile yerleflik düzene geçilmifl, buna ba¤l› ola-rak nüfusun da artmas›yla toplumsal tabakalaflma bafllam›flt›r (Aslano¤lu, 1998: 18).

Hidrolik toplum yaklafl›m›na paralel olarak art› ürün yaklafl›m› da kentlerin ku-ruluflunu yerleflik tar›ma geçifl, yo¤un bir nüfus ve karfl›l›kl› takas›n varl›¤› ile aç›k-lar. Art› ürün yat›r›ma dönüfltükçe nüfus art›fl› gerçekleflir ve nüfus artt›kça art›ürün birikimi de artar. Bu art› ürün belirli bir toplumsal grubun kontrolünde bulu-nur ve biriken art› de¤eri koruma güdüsü ile kent infla edilir, askerî ve yönetsel s›-n›flar oluflur ve yine insanlar› bir arada tutacak bir kurum olarak din ortaya ç›kar(Aslano¤lu, 1998:18).

Ekonomik Yaklafl›mBu yaklafl›m, kentleri ekonomik kökenli olarak ele al›r. Tar›m›n ve tar›mdaki gelifl-menin kentleflme sonucu oldu¤u iddia edilir. Daha aç›k bir ifade ile avc› gruplar›aras›ndaki ticaret pazar yerlerinin oluflmas›na yol açm›fl, bu pazar yerleri de kent-sel yerleflmelerin temelini oluflturmufltur. Bu yaklafl›ma göre, kentler pazar yeriolarak do¤mufl; tar›m ise kentlerde ticaretle u¤raflan nüfusu ve hayvanlar› besle-mek için sonradan geliflmifltir. Kentler hem içerdeki ticaretin sürdürüldü¤ü pazaryerleri hem de uzun mesafeli ticaretin gerçeklefltirildi¤i mekânlar olarak ortaya ç›k-m›flt›r (Aslano¤lu, 1998:19).

Askerî ve Dinsel Yaklafl›mlarBu yaklafl›m arkeolojik bulgulardan yola ç›karak kentsel yo¤unlaflman›n savunmaaç›s›ndan korunakl› bölgelerde oldu¤unu ifade eder. Çatalhöyük kaz›lar›nda da orta-ya ç›kt›¤› üzere, savunma olgusunun kentlerdeki mimari yap›y› etkiledi¤i vurgulan›r.

Bölgesi Konumu Yaklafl›k Tarih

Mezopotamya F›rat ve Dicle Nehirleri MÖ 3900

M›s›r Nil Nehri Vadisi MÖ 3200

Hindistan ‹ndüs Nehri Vadisi MÖ 2400

Do¤u Akdeniz Girit MÖ 1600

Çin Sar› Nehir Vadisi MÖ 1600

Meksika Yucatan Yar›madas› MÖ 200


Tablo 4.4‹lk Kentler

Kaynak: Ivan Light,Cities in WorldPerspective’den(1983: 13) aktaranGottdiener &Hutchison (2006:22).

Bir di¤er yaklafl›m ise kentlerin kurulmas›nda belirleyici olarak din kurumunuele al›r. Özellikle yerleflik hayata geçiflte toplumsal kontrolü ele almak için din be-lirleyici olmaktad›r. Örne¤in, Mezopotamya uygarl›klar›nda Tanr›’n›n kenti yönet-ti¤i düflünülürdü ve en görkemli yap›lar› da ‘zigurat’ ad› verilen tap›naklard› (Asla-no¤lu, 1998: 16-20).

Gordon Childe ve Kentsel Devrim ‹lk kentlerin kuruluflunu “kentsel devrim”in bir parças› olarak aç›klayan GordonChilde’a (2007: 28-31) göre kentler, k›rsal örgütlenmelerden farkl› olarak modernhayat›n temelini oluflturacak yeni toplumsal örgütlenmeleri meydana getirmifltir.Childe, kent toplumunun oluflumuna yönelik ilk ad›m›n, avc› toplay›c› toplulukla-r›n, yiyecek üretimine bafllayarak yerleflik gruplara dönüflmesiyle at›ld›¤›n› öne sü-rer. Kentleflme devriminin bafllamas›yla, medeniyetler karmafl›k toplumsal yap›larado¤ru ilerlemifltir. Bu karmafl›k yap›, ticaret ve zanaate dayal› kentsel ekonomiüzerine kuruludur (Childe, 2007: 28-34). Childe, kentleflmenin üretimde uzmanlafl-ma ve toplumsal ifllevlerdeki farkl›laflma ile geliflti¤ini ortaya koyar.

Kentsel devrim tart›flmas›nda, Childe ilk antik kentleri neolitik köylerden ay›rantemel özellikleri flöyle s›ralar: Antik kentler önceki yerleflim birimleri ile karfl›laflt›-r›ld›¤›nda oldukça genifl bir nüfus yo¤unlu¤una sahiptir; k›rsal nüfusun art› ürü-nüyle geçinen tüccar, zanaatkâr, ruhban s›n›f› ve idareciler gibi yeni kentsel s›n›f-lara ev sahipli¤i yapmaya bafllam›flt›r. Ayr›ca köylülerin art› ürünlerinden al›nanvergilerle kentlerde sermaye birikimi süreci bafllam›flt›r. Sümer, M›s›r ve ‹ndüsNehri k›y›lar›ndaki flehirlerde, gücünü Tanr›’dan alan ve hatta tanr› ile özdeflleflenve toplum üzerinde kontrol gücüne sahip bir yönetici s›n›f ortaya ç›km›flt›r.

Tar›m ve ticaretin geliflmesiyle say›sal ve alfabetik kay›t sistemlere ihtiyaç du-yulmufltur. Böylelikle alfabetik yaz› ve matematiksel hesaplamalar kullan›lmayabafllanm›flt›r. Aritmetik, geometri ve astronomi gibi bilim alanlar›, tar›mla ilgili do-¤al döngülerin kaydedildi¤i takvimler gelifltirilmifltir. Art› ürünle beslenen kentselnüfus, tar›m d›fl› faaliyetlere yönelmifl, bu durum soyut düflünce, resim, müzik gi-bi sanatsal alanlarda uzmanlaflmay› da beraberinde getirmifltir. ‹fllemek için ihtiyaçduyulan ender ham maddelerin uzun mesafeli ticareti de kentlerdeki art› ürününvarl›¤› sayesinde geliflmifltir. Ne var ki kentler, baz› özel metaller gibi önemli hammaddeleri edinebilmek için uzun mesafeli ticarete ba¤›ml›yd›. Neolitik köylerdenfarkl› olarak, kentlerde yaflayan uzmanlaflm›fl zanaatkârlar kentlerde ihtiyaç duy-duklar› ham maddeleri sa¤layabildikleri gibi, devlet örgütlenmesi ile güvenlikleri-ni de garanti alt›na alm›fl oluyorlard›. Dolay›s›yla medeniyetin befli¤i olan kentler-de üretici zanaatkârlar hem ekonomik hem de siyasi olarak bir cemiyete ba¤l›yd›(Childe, 2007: 31-34).

K›saca tar›m, hayvanc›l›k ve ulafl›m›n geliflmesi Mezopotamya, M›s›r ve ‹ndusVadisi’nde art› ürün birikimi ve tar›m d›fl› üretimle u¤raflan genifl bir kentli nüfusunoluflmas›na yol açm›flt›r (Childe, 2007: 31). Bu kentlerde belli ürünlerdeki bollu¤akarfl›n di¤erlerinde yaflanan yoksunluk, yerleflim yerleri aras›nda art› ürünlerin ta-kas›n› yani ticareti bafllatm›flt›r. Ticaretin güvenli¤inin sa¤lanmas› ve mallar›n ko-runmas› için ise askerî yap› ve komuta kademesi do¤mufltur (U¤urlu, 2010: 34).Daha sonra krall›k kurumu ve askerî yap›n›n oluflmas›, toplumsal s›n›flar ve kenttipi yerleflme modeline geçilmifl ve kendilerine ait ekonomileri, siyasi ve kültürelyap›lar› ile kent devletleri do¤mufltur.

954. Ünite - Kent leflme ve Çevre

Antik M›s›r’da yöneticiruhban s›n›f› her türlüfiziksel ifllerden ar›nm›flt›;tebaa’ya güneflin hergüntekrar do¤aca¤› ya da NilNehri’nin bir sonraki senetekrar taflaca¤› gibi bilgilersunmak, halk›n ihtiyaçduydu¤u planlamalar› yerinegetirmekle sorumluydu(Childe, 2007: 33).

Kent DevletleriKent devletlerinin, di¤er deyiflle sitelerin, Sümerler, ‹braniler gibi birçok kavimdegörülmesine ra¤men Avrupa’da, kentlerin bafllang›c› olarak Yunan siteleri (polis)oldu¤u kabul edilir. Antik Yunan’da koruyucu tanr›lar ad›na kurulan kentler, siya-si ve sosyoekonomik yap›s›yla di¤er antik kentlerden farkl›l›klar gösterir. Yurttafl-lar›n, kamusal hayat›n her alan›nda aktif kat›l›m›n› öngören Antik Yunan demok-rasisi, kent devletlerin yerleflme düzeninde de etkili olmufltur. Kente tepeden ba-kan akropolün eteklerinde yer alan agora (meydan) halk›n topland›¤› ve tüm ka-musal hayat›n sürdürüldü¤ü, kentle ilgili kararlar›n al›nd›¤› alanlard›. Bütün sokak-lar›n agoraya ç›kmas› ve evlerin de agoraya eflit uzakl›kta olmas› ise tüm yurttaflla-r›n eflit bir flekilde kent siyasetine kat›lmalar› prensibini sembolize etmekteydi(Gottdiener & Hutchison, 2006: 28).

Demokrasinin temeli olarak kabul edilen Antik Yunan demokrasisinde, tümyurttafllar›n kentin yönetimine do¤rudan kat›l›m› esast›r. Ancak sadece özgür, ser-vet sahibi erkeklerin yurttafl kabul edildi¤i bu kentlerde, nüfusun büyük bir ço¤un-lu¤unu oluflturan köleler ve kad›nlar yurttafl say›lmam›flt›r.

Antik Yunan siteleri, MÖ 1. yüzy›la do¤ru geliflim süresini tamamlam›fl ve Ro-ma siteleri ön plana ç›kmaya bafllam›flt›r. Yunan sitelerinden farkl› flekilde impara-torlu¤un merkezî olarak düzenlenen Roma kentinde, caddeler, arenalar, an›tlar vekamu binalar› imparatorlu¤u temsil edecek flekilde infla edilmekteydi. ‹mparator-lu¤a ba¤l› di¤er kentler de arenalar›, su kemerleri ve di¤er an›tlar›yla birbirine ben-zemekteydi (U¤urlu, 2010: 39).

Seçkin s›n›f›n yerleflti¤i kentlerde, ticaret ve üretim afla¤› bir ifl olarak kabuledildi¤i için zamanla ticaret ve üretim kent merkezlerinden uzaklaflm›flt›r. Kent nü-fusu, k›rsal bölgelerde yap›lan tar›m üretimi üzerinden geçimini sa¤lamaktayd›.Dolay›s›yla Roma kentleri, siyasi iktidar›n, ekonomik denetimin ve kültürel yafla-m›n merkezi hâline gelmifltir. ‹mparatorluk zenginlefltikçe, nüfusun büyük bir bö-


Akropol sözcü¤ü, akro(yüksek) ve polis (kent)sözcüklerinden türemifltir.Kentin en yüksek vesavunulmas› kolay yerindekurulan akropol, içindedinsel ve yönetsel yap›lar›nbulundu¤u kaledir. Kralakropolde yaflarken kenthalk›, akropolün ete¤indeyaflam›n› sürdürür (U¤urlu,2010:36).

Resmi 4.1

Antik Yunan KentlerindeAkropolis’in TemsiliResmi

Kaynak:http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=1480091&page=3,(06.06.2012)

lümü kentlerde biriken bu servetin üstünden geçimini sa¤lamaya bafllad›. Zaman-la Roma kentleri sefahat ve çöküflün sembolü hâline geldi.

‹mparatorlu¤un ekonomik olarak zay›flamaya bafllamas› orduyu da zay›flatm›flt›.Genifl yol a¤lar› ve meydanlar› ise Roma kentlerini istilalara karfl› savunmas›z hâlegetirmiflti. Roma ‹mparatorlu¤u’nun çöküflü ile Avrupa’da merkezî otoriteye ba¤l›güçlü bir kent uygarl›¤›n›n varl›¤› yüzy›llar boyu sürecek bir kesintiye u¤ram›flt›r.

Kentlerin uygarl›k tarihindeki rolünden yola ç›karak sosyal bilimler aç›s›ndan öneminitart›fl›n›z.

Orta Ça¤ Kentleri5. yy’da Roma ‹mparatorlu¤u’nun çöküflünden sonra örgütlü siyasi birlikler da¤›l-m›fl ve antik kentler y›k›lm›flt›r. Roma ‹mparatorlu¤u’nun çöküflü ile merkezî otori-teyi Kilise devralm›fl, gücü ve nüfusu azalan kentler de piskoposluk kentleri hâli-ne dönüflmüfltür. Kale duvar› ile çevrili Burghlar (kasabalar), içinde yaflayan burg-her (kasabal›lar›), flövalyeleri, din adamlar›n› ve idarecileri bar›nd›rmaktayd›(U¤urlu, 2007: 39-40).

9. yy’dan itibaren siyasi birlikler yeniden kuruldukca yerleflik hayat da canlan-maya bafllam›flt›r. Tar›mda yaflanan teknolojik geliflmeler, verimin artmas›, art›ürün birikmesi, ticaretin canlanmas› ve para ekonomisine geçifl gibi önemli sonuç-lar do¤urmufltur. 10. yy’da ise ticaretin geliflmesi ile birlikte ticaret yollar›nda ve li-manlarda yeni kentler oluflmaya ve geliflmeye bafllam›flt›r. ‹talya’n›n Venedik veFloransa gibi liman kentleri örnek olarak gösterilebilir. Ticaretin geliflmesi ve tüc-car ile zanaatkârlar›n kentlere yerleflmesi, meslekte uzmanlaflman›n yan› s›ra ayn›meslek sahiplerinin örgütlenmesini de beraberinde getirmifltir. Bu süreçte loncalar,zanaatkârlar örgütü olarak zamanla kentin en önemli kurumlar›ndan biri olmufltur(U¤urlu, 2007: 40-42).

Mesle¤i sürdürebilmek için loncaya üyelik flart olup, bu üyelik de akrabal›k ilifl-kileri ile gerçekleflmekteydi. Akrabal›k iliflkileri, aile kurumu ve lonca kurulufllar›birbiri ile s›k› iliflki içindeyken mesle¤e giriflte ifle yatk›nl›k yerine aile ve akraba-l›k ba¤lant›lar›na önem verilmekteydi (Sjoberg, 2002: 40-42, U¤urlu, 2007: 42).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 4.2

Orta Ça¤ AvrupaKentinde Pazar Yeri

Kaynak:http://hillcantons.blogspot.com/2011/07/market-day.html, (06.06.2012)

Bu ça¤da, merkezî otoritenin bofllu¤unu Kilise doldurmufl, din en belirleyicitoplumsal kurum, dini önderler ise toplumsal kontrolü ellerinde bulunduran otori-te hâline gelmifltir. Bu durumun kent mimarisine de yans›d›¤› görülür: Orta Ça¤kent yaflam›n›n önemli kamusal alan›n› kilise veya katedral yan›nda belediye bina-s› ile lonca binas›n›n yer ald›¤› kent meydan› oluflturmufltur.

Orta Ça¤ kentlerinde özel alan ile iflyeri ayr›m› yoktu. Alt katlar dükkân ya daatölye, üst katlar ise konut olarak kullan›l›rd›. Katedraller, kiliseler de ayn› zaman-da e¤itim ve ticaret amac›yla kullan›l›rd›. E¤itimden sadece seçkin erkekler yararla-nabilirken kad›nlar ve alt s›n›flar/köylü s›n›f› bu haktan d›fllan›rd›. Ayr›ca kentlerinyönetimi de seçkinlerin elindeydi. Kent yönetimi hem kendi faaliyetlerini destekle-yecek vergileri toplamak hem de kolluk gücü ve yarg› sistemi ile toplumsal düzenisa¤lamaktan sorumluydu. Bu ba¤lamda günümüzdeki sanayileflmemifl kentlerin veAvrupa’da sanayileflme öncesi kentlerin sistematik analizini yapan ilk düflünür Gi-deon Sjoberg’in ‘Sanayi Öncesi Kent Analizi’ne yer vermekte fayda vard›r.

Türk-‹slam kültüründe kentleflmeyi k›saca aç›klay›n›z.

Gideon Sjoberg ve Sanayi Öncesi Kent AnaliziSanayi öncesi kentlerini ekolojik örgütlenme, ekonomik örgütlenme ve toplumsalörgütlenmeleri çerçevesinde analiz eden; ekolojik örgütlenme ile kentlerin fizikselyap›s›n› aç›klayan Sjoberg (2002), kentin içsel düzenlemesinin ekonomik ve top-lumsal yap› ile yak›ndan ilgili oldu¤unu öne sürer. Caddeler sadece insanlar›n vehayvanlar›n geçece¤i yollar olarak kullan›l›rken mahalle ya da semtler de toplum-sal farkl›laflmay› yans›tm›flt›r. Ayr› etnik gruplar›n ayr› yerlere yerleflti¤i kimi mahal-lelerin kap›lar› geceleri kilitlenerek birbirlerinden ayr›lm›flt›r. Etnik nitelikteki ayr›meslek gruplar›n›n birbirinden farkl› flekilde bar›nd›¤› bu mahallelerde kentin bel-li bir caddesinde ya da bölgesinde ayn› meslek mensuplar› yerleflmifltir (Sjoberg,2002: 39-40).

Ekonomik örgütlenme aç›s›ndan sanayi öncesi kentin en belirgin özelli¤i, üre-timde canl› enerji kayna¤›na (insana ya da hayvana) ba¤›ml› olmas›d›r. Ayr›ca ifl-lerde çok az farkl›laflma ve uzmanlaflma vard›r; zanaatkârlar üretim sürecinin heraflamas›na kat›l›p ço¤unlukla kendi ürünlerinin pazarlanmas›ndan da sorumlu ol-mufllard›r. Çeflitli meslekler, lonca ad› verilen oluflumlar etraf›nda örgütlenmifltir.Kazanç getiren ekonomik faaliyetlerde bulunan her kesimi kapsamaya çal›flan lon-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Resim 4.3

Orta Ça¤’da ço¤u kentlergüvenlik nedeniyle sur-larla çevriliydi.

Kaynak:http://sfs.scnu.edu.cn/hhzhang/webcour-se2/kcln/8/2.htm,(06.06.2012)

calar genellikle yerel topluluk s›n›rlar› içerisinde kendilerini gösterir. Loncaya üyeolmak ve belirli bir ç›rakl›k sürecinden geçmek o mesle¤i icra etmek için gereklibir kofluldur. Bu örgütlenmeler, çal›flma flartlar›n› düzenleyip, ürünlerin fiyatlar›n›belirler ve çal›flanlar da niteliklerine göre de¤il daha çok akrabal›k ba¤lar› gibi öl-çütlere göre kabul edilir. Buna ek olarak para ya da ölçü birimlerinde bir standart-laflmaya gidilmemesi, muhasebe ve kredi sisteminin de tam olarak geliflmemesi,bu kentlerde ekonomik faaliyetlerin ak›lc›l›¤a fazla dayanmad›¤›n› göstermektedir(Sjoberg, 2002: 43-44).

Toplumsal örgütlenme aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise kentlerde daha çok yönetim-sel, dinsel ve e¤itim kurumlar›nda yer alan seçkinler ile üretim ve ticaretle u¤raflanhalk y›¤›nlar› aras›nda bir kutuplaflma söz konusudur. Seçkinler, aileden gelen üs-tün konumlar›n› kutsal metinlerle meflrulaflt›rm›flt›r. Di¤er yandan alt s›n›flar, yanikast d›fl›nda kalan köle ve dilenci gibi gruplar, toplumun en istenmeyen ve en kir-li ifllerini yapmaktad›r. Sanayi öncesi kentte pazar sayg›nl›¤›, akrabal›k iliflkilerineve soyunu sürdürebilme gücüne ba¤l›d›r. Genifl ailelerin say›ca fazla oldu¤u butoplumlarda evlilikler genelde küçük yafllarda ve ailelerin belirledi¤i efllerle ger-çekleflir. Ayr›ca bu toplumlarda cinsiyete ve yafla dayal› bir eflitsizlik de vard›r. Ör-ne¤in özellikle seçkin s›n›ftan kad›nlar evin d›fl›nda fazla bulunmazken e¤itimdende sadece erkekler yararlanabilir. Benzer bir eflitsizlik kardefller aras›nda da sözkonusudur, toplumsal düzeni s›k› bir flekilde denetleyen yafl hiyerarflisine göre bü-yük kardefller ciddi bir otorite ve sayg›nl›¤a sahiptir. Bu s›k› hiyerarfli ile birlikte er-ken yaflta evlenme olgusu, hem gençlik kültürünün ç›kmas›na engel olmufl hemde toplumsal dönüflümün yavafl bir biçimde gerçekleflmesine yol açm›flt›r (Sjoberg,2002: 44-49).

Rönesans Dönemi’nde Kent15. ve 16. yüzy›llara gelindi¤inde, ticaretle zenginleflen Orta Ça¤ kentlerinin ticaretve endüstri merkezleri hâline geldi¤i görülmektedir. Eski meslek örgütleri çözülmesürecine girmiflken, üretimde makineleflmeyle ayn› zamanda k›rsaldan kent mer-kezlerine do¤ru ilk ciddi nüfus hareketlili¤i kendini göstermeye bafllam›flt›r. Avru-pa kentlerinde bu dönemde sanat, bilim ve düflün hayat›n›n geliflip zenginleflme-sinin yan›nda kent halk›n›n yoksullu¤unun artt›¤› görülmektedir.

Yine bu dönemde, pusulan›n keflfi, co¤rafi keflifler sonucunda yeni ticaret yol-lar›n›n bulunmas›, Amerika’n›n keflfi, sömürgecilik faaliyetleri, matbaa ve barutunkeflfi gibi co¤rafi ve teknolojik keflifler yeni bir ekonomik düzenin de habercisi ol-mufltur. Uzun mesafe ticareti ile ticaret yerel olmaktan ç›km›fl, para ekonomisinegeçilmifltir. Bu dönem ekonomik alanda üretim araçlar›n›n el de¤ifltirmesine ve ye-ni bir ticari burjuvazi s›n›f›n›n ortaya ç›kmas›na, küçük derebeyliklerin ve krall›k-lar›n yerini mutlak monarfli ve sömürge imparatorluklar›na b›rakmas›na tan›kl›keder (U¤urlu, 2010: 45-46; Gottdiener ve Hutchison, 2006: 33-36).

Kentler de bu geliflmelere paralel bir flekilde dönüflmüfltür, Orta Ça¤ kentleri-nin kendili¤inden geliflmifl yap›s›, düzensiz iç içe sokaklar› yerini düzenli bir flekil-de birbirini kesen genifl bulvarlar ile geometrik düzenlemelere b›rakm›flt›r. Barokstilinin hakim oldu¤u bu yeni kent olgusu asl›nda ordu ve bürokrasinin düzen vedisiplin anlay›fl›n›n fiziksel çevreye yans›mas›d›r. Örne¤in caddelerdeki a¤açlar bi-le belirli bir düzene göre budanarak kentin süs nesnesine dönüfltürülmüfltür.


Tablo 4.2, MÖ 1200- MS 1850 aras›ndaki dönemde dünyadaki kent uygarl›kla-r›n›n geliflimini belgelemektedir. Tablonun ilk yar›s›ndan da anlafl›laca¤› gibi, ilkbüyük kentler Mezopotamya (Babil) ve M›s›r’da (Memfis) ve sonras›nda da Roma‹mparatorlu¤u’nda (Roma) kurulmufltur. Orta Ça¤’da Avrupa’da kent uygarl›klar›-n›n y›k›ld›¤› dönemde, ‹slam co¤rafyas›nda büyük kent uygarl›klar› kurulmayabafllam›flt›r. Örne¤in Orta Do¤u’da fiam ve Ba¤dat, Endülüs’te Kordoba gibi. 1500’le-re gelindi¤inde ise Çin medeniyetinin yükselifle geçti¤i görülmektedir. Avrupa veAmerika’da büyük kentlerin kurulmaya bafllamas› ise 1800’lerde Sanayi Devrimi’nedayan›r.

Sanayi KentiSanayileflmenin yol açt›¤› kentsel de¤iflim ve dönüflüm, o dönemde gözlemlenentoplumsal ve siyasi de¤iflimlerle aç›klanabilir. Bu dönem, üretim teknolojileriningeliflimine, co¤rafi kefliflere, mutlak monarflilerden modern devletlere geçifl ve sö-mürgeleflme sürecine ve tamamen kent kökenli yeni toplumsal s›n›flar›n ortayaç›kmas›na tan›kl›k eder.

Sanayileflmeden önce, kentlerde küçük ölçekli atölyelerde el eme¤ine dayal›üretim ve tar›ma dayal› ekonominin varl›¤› gözlemlenmektedir. Sonras›nda maki-ne üretimine geçiflte ise mesleklerde uzmanlaflma ve ifl bölümü artm›fl, önceki kenttoplumlar›nda var olmayan yeni s›n›flar›n temelleri at›lmaya bafllam›flt›r. Orta Ça¤kentlerini anlat›rken sadece seçkinler ve alt s›n›f olan zanaatkârlar›n varl›¤›ndansöz edilmiflti. Oysa bu dönemde, Orta Ça¤’›n özgür kentlerinde güçlenmeye bafl-layan, co¤rafi ve teknolojik geliflmelerle birlikte büyük sermayeler edinip önemlisiyasal haklar kazanan, üretim araçlar›na sahip bir bujuva s›n›f› ortaya ç›km›flt›r. Di-¤er uçta da k›rsal kökenlerinden koparak sanayi kentlerine yerleflip fabrikalardaolumsuz çal›flma, sa¤l›k ve bar›nma koflullar›nda hayatlar›n› sürdürmeye çal›flanyo¤un bir iflçi nüfusu ilk defa varl›¤›n› göstermeye bafllam›flt›r. Yine Orta Ça¤’dakikent toplumundan farkl› olarak bu dönemde, sanatç›lar, e¤itimciler, ofis çal›flanla-r› gibi çok çeflitli meslek gruplar›ndan oluflan orta s›n›flar›n varl›¤›ndan da art›k sözetmek mümkündür.

Y›l fiehirGünümüzdeki

konumuTahmini nüfus

MÖ1200 Memfis M›s›r 50.000

MÖ 600 Babil Irak 120.000

MÖ 100 Roma ‹talya 650.000

350 ‹stanbul Türkiye 300.000

600 ‹stanbul Türkiye 500.000

900 Ba¤dat Irak 1.100.000

1000 Kordona ‹spanya 450.000

1100 Kaifeng Çin 440.000

1200 Hangchow Çin 250.000

1400 Nanking Çin 490.000

1600 Pekin Çin 710.000

1850 Londra Britanya 2.320.000


Tablo 4.2Dünyan›n En BüyükKentleri, MÖ 1200-MS 1850

Kaynak: Ivan Light,Cities in WorldPerspective (1983:13), aktaranGottdiener &Hutchison (2006:35).

Sermaye birikimi sanayiye dönerken sermaye sahibi burjuva s›n›f› da ekonomikç›karlar›na engel teflkil eden koflullar› dönüfltürme çabas›na girmifltir. Bu amaçla si-yasi güç talebiyle gerçekleflen siyasi devrimlerden olan 1789 Frans›z Devrimi’nde“Kardefllik-Eflitlik-Özgürlük” kavramlar› ile ekonomik özgürlük ve eski monarflilerkarfl›s›nda sermaye sahiplerinin siyasi güce ortak olmalar› anlam›nda bir eflitlik ifa-de edilir. Yine bu siyasi ve toplumsal koflullar ba¤lam›nda, tamamen burjuva te-melli bir yap› bar›nd›ran ve devlet müdahalesinin en az seviyeye çekilmesi gerek-ti¤ini öngören klasik liberal düflüncenin egemen oldu¤u görülmektedir. Piyasan›n,ekonominin do¤ru ifllemesi için en uygun koflullar› sa¤layaca¤› görüflü toplumunher alan›na hakim olmufltur. Örne¤in loncalar›n kapat›lmas› ile denetleme meka-nizmas› ortadan kalkm›fl, fiyatlar, ücretler, çal›flma flartlar› tamamen sermaye sahip-lerinin kararlar›na b›rak›lm›flt›r. Bu durum emekçi s›n›f›n çal›flma ve yaflam flartla-r›n›n belirlenmesini de tamamen serbest piyasan›n iflleyifline b›rakm›flt›r (U¤urlu,2007: 57-59).

Yukar›da bahsedilen durumun toplumsal yans›malar› aç›s›ndan 18. yy’dan iti-baren yoksulluk ve sefalet kent nüfusunun büyük bir bölümü için normal kabuledilebilecek bir yaflam biçimiydi. Açl›k s›n›r›nda ücretlerle çal›flan genifl kesimle-rin, k›tl›k ve yoksullu¤a itilmeleri o dönem için beklenen bir durumdu. Nüfusunneredeyse dörtte birinin dilencilerden ve açl›k s›n›r›ndaki yoksullardan oluflmas›,o dönem kapitalist anlay›fla göre ekonomik iflleyiflin sa¤l›kl› oldu¤unu gösteriyor-du. Bu muhtaç art› nüfus sayesinde, sermaye sahibi burjuvalar iflgücünü istedikle-ri gibi istihdam edip istedikleri gibi ifllerine son verebiliyorlar, ücretleri istedikleriseviyede tutabiliyorlard›.

Gelir da¤›l›m›ndaki uçurum gibi sanayileflmenin toplumsal yans›malar›, sanayikentlerinin fiziksel yap›lar›nda da kendini gösterir. Fabrikalar yeni kent merkezle-rinde kurulmaya bafllarken, oldukça h›zl› ve yo¤un bir flekilde kente göçen iflçilerve iflsizler ordusu bu fabrikalar›n etraf›nda düzensiz bir flekilde yerleflmeye baflla-m›flt›r. Özel giriflimin özgürlü¤ünün s›n›rs›z oldu¤u bu dönemde kentsel çevreninoluflumunu denetleyecek bir müdahalenin olmamas›, düflük standartl›, kalitesiz vesa¤l›ks›z koflullarda konut üretimine yol açm›flt›r. Büyük bir yoksul nüfusun, hiç-bir altyap›s› olmayan havas›z küçük barakalar ve pansiyon odalar›n› doldurmas›büyük salg›nlar ve ciddi güvenlik sorunlar›ile sonuçlanm›flt›r.

Erken sanayileflme döneminde kentlermekânsal zenginlik ve fakirli¤in, geliflmeve sefaletin çeliflkisini bar›nd›r›r. Bir yan-dan sanayileflme, ilerleme ve ça¤dafllaflma-n›n simgesi olan kentler, di¤er yandan dabireyin bast›r›ld›¤› ve büyük kitlelerin sa¤-l›ks›z çevre koflullar›na mahkum edildi¤imekânlard›. ‹nsan hayat› sadece piyasada-ki de¤iflim de¤eri yani ücretler kadar de-¤erliyken, serbest piyasa mekanizmalar› sa-yesinde sermaye sahipleri ellerindeki s›n›r-s›z yetkiyle ücretlerin seviyesini açl›k s›n›-r›nda tutuyorlard›.

Çöküntü mahallelerindeki salg›nlar vegüvensizlik, banliyölerde yaflayan orta veüst gelir grubunu tehdit etme noktas›na


“‹flçi mahallelerinin çamurve çöplerle kapal› yollar›nda,çocuklar ve domuzlar birliktegeziniyordu. Baz› kentlerdebu iflçi mahalleleri o dereceiyi yerlefltirilmiflti kiManchester’da oldu¤u gibi,varl›kl› birisi, bir iflçimahallesi ya da iflçilerlekarfl›laflmadan y›llarcayaflayabilirdi.” (Bumin,1998: 83-85, aktaranU¤urlu, 2007: 61-62).

Resim 4.4

Erken SanayileflmeDönemi’nde iflçis›n›f› mahallelerinedair temsili birresim.

Kaynak:http://roychowdhuryfiteslightgarcia.wikispaces.com/,(06.06.2012).

ulaflmas› ve yine bu koflullar›n üretimdeki verimlili¤i etkilemesi sonucunda iflçi-lerin durumunu iyilefltirici yeni düzenlemelerin gereklili¤i kabul edilmeye bafl-lanm›flt›r. 19. yüzy›l›n sonlar› ve 20. yüzy›l›n bafllar›nda, refah düzeyinin yüksel-mesinin ve iflçilerin al›m gücünün artmas›n›n ekonomi için olumlu olaca¤› görü-flü do¤rultusunda iflçilerin ücretleri yükseltilmifl, iflçiler önceki yüzy›llarda yafla-d›klar› mutlak yoksulluktan kurtulup görece daha olumlu yaflam koflullar›na sa-hip olmufllard›r.

1950’li y›llardan itibaren özellikle Avrupa ve Amerika’daki sanayi kentlerinin fi-ziksel yap›s›, iflyerlerinin ve konutlar›n ayr›lmaya bafllamas›, ulafl›m teknolojileriningeliflmesi ve uzun mesafeli toplu tafl›man›n yayg›nlaflmas› sonucunda banliyölefl-me flekline dönüflmeye bafllam›flt›r. Bu dönemden itibaren kent merkezlerinin ço-¤unlukla ifl, ticaret, e¤itim ve kültür merkezleri oldu¤u, nüfusun flehrin çeperindekurulan yerleflim yerlerinde bar›nd›¤› söylenebilir. 1970-80’lerden itibaren neolibe-ral politikalar›n ve küreselleflme sürecinin toplumsal örgütlenifli ve kent yap›s›n›etkiledi¤i gözlemlenmektedir.

Küreselleflme ve Kent1970’li y›llar›n sonlar›ndan itibaren kendini gösteren bir süreç olarak küreselleflmeile bu sürecin ilerlemesinde etkili olan neoliberal politikalar; üretim biçimi, tüke-tim al›flkanl›klar› ve kültürel pratikler gibi alanlarda görüldü¤ü üzere, toplumsalhayat› dönüfltürmektedir. Dünyan›n herhangi bir bölgesinde gerçekleflen bir olayan›nda bütün k›talardan ö¤renilebilmekte hatta izlenebilmektedir. Ayn› zamandadünyadaki küreselleflme süreciyle birlikte içe kapal› ekonomiler de bu politikala-r›ndan vazgeçmek zorunda kalm›fl ve bütün dünyada küresel bir ekonomi oluflma-ya bafllam›flt›r. Art›k kapitalist ülkelerin birinde ortaya ç›kan küçük bir kriz bile bü-tün dünya ekonomilerini olumsuz etkilemeye bafllam›flt›r. Bu sürecin en a¤›r fatu-ras› ise geliflmekte olan ve az geliflmifl ülkelere ç›kmaktad›r. Bu ülkeler düzenli ola-rak krizlerle karfl›laflarak istikrars›z ve ba¤›ml› bir ekonomiye sahip olup bu ba¤›m-l›l›k daha fazla enformalleflme, iflsizlik ve yoksunluk getirmekte, gelir da¤›l›m› uçu-rumunu gittikçe derinlefltirmektedir.

Küreselleflme sürecinde, 19. ve 20. yy’›n ilk yar›s›ndaki sanayi sektörü eski öne-mini yitirmeye ve yerini finans sektörüne b›rakmaya bafllam›flt›r. Fabrika temelli sa-nayiden farkl› olarak finans sektörü hem fiziksel hem de dijital bir alan kapsamak-tad›r. Bu tip firmalar›n faaliyetleri tüm dünyay› s›n›r tan›maz bir flekilde kat eder-ken belirli kent merkezlerinde yo¤unlaflmaktad›r. Baflka bir ifadeyle, küreselleflmesüreci kentlerde meydana gelirken kentler de bu süreçten etkilenmektedir. Küre-selleflme ve kent iliflkisine bak›ld›¤›nda küreselleflmenin, yüksek nüfuslu, ticari vemali ifllevlerin yo¤unlaflt›¤› Londra, New York, Tokyo, Paris, ‹stanbul gibi dünyakentlerini yaratt›¤› söylenebilir (Keyman ve Lorasda¤›, 2010: 22). Bu asl›nda, ulu-sal s›n›rlar› aflarak önemli finans merkezlerini birbirine ba¤layan New York’tanTokyo’ya, Frankfurt’tan Sydney’e, Taipei’den Buenos Aires’e uzanabilen kentleraras› bir co¤rafyad›r. Küresel finans piyasas›n›n ve uzmanlaflm›fl hizmetlerin büyü-mesi, uluslararas› yat›r›ma ihtiyac›n artmas›, devletin azalan rolüne karfl›l›k küreselpiyasalar›n ve flirket merkezlerinin öneminin artmas› bu yeni sistemin özellikleriaras›nda say›labilir. Metan›n, düflüncelerin ve insanlar›n çok çabuk ve kolay hare-ket edebildi¤i küresel kentler aras›nda ulusal s›n›rlar› aflan bir ba¤ ve etkileflim var-d›r. Söz konusu etkileflim, yine küresel kentlere özgü yeni ve farkl› bir kültür veyaflam biçimi getirmektedir. Örne¤in bir finans uzman›n›n New York’tan Frank-furt’a tafl›nmas›nda yaflayaca¤› yabanc›laflma ya da bütünleflme süreci, ayn› kiflinin


New York’tan söz gelimi Amerika’daki bir kasabaya tafl›nd›¤›nda yaflayaca¤›ndançok daha farkl›d›r. Bu ortak kültür ve yaflam biçimi bir küresel kenti ayn› ulus dev-letin küresel olmayan flehirlerinden keskin bir flekilde farkl›laflt›r›rken di¤er küre-sel kentlere yak›nlaflt›r›r.

Sassen (1996) ‘Küresel Kent’ adl› çal›flmas›nda, 1980’lerden itibaren h›z kazananküreselleflme sürecinde, flehirlerde sosyo ekonomik ve mekânsal eflitsizliklerin de-rinleflti¤ini belirtmektedir. Bu derinleflmeyi sosyal ve ekonomik yeniden yap›lan-d›rmaya ve kay›t d›fl› ekonomi, yerleflim yerlerinin ayr›flmas› ve evsizli¤in artmas›gibi yeni toplumsal formlar›n oluflmas›na ba¤lamaktad›r. Ekonominin önde gelensektörünün imalat sanayi oldu¤u dönemde, genifl bir orta s›n›f›n oluflmas›n›n ko-flullar› da mevcuttu çünkü sendikalaflmaya olanak tan›yordu. Kitle üretiminin yinekitle tüketimine ihtiyaç duymas›ndan dolay› ücretler de buna olanak tan›yacak se-viyelerde seyretmekteydi, önde gelen sektörlerin ücret seviyeleri ve tan›d›¤› sosyalhaklar di¤er sektörler için de model oluflturmufltu.

fiirketlerin üretimlerini deniz afl›r› ülkelere tafl›mas›, merkezlerde güvencesi ol-mayan, esnek, düflük ücretli genç iflgücü istihdam ederken ciddi anlamda bir iflsiz-ler ordusu da yaratmaktad›r. Bu küresel ekonomik dönüflüm, sanayi sonras› top-lumlarda yoksullaflma, marjinalleflme, servetin eflitsiz olarak da¤›l›m› fleklinde ken-dini göstermektedir. Yoksulluk s›n›r› alt›nda yaflayanlar›n artmas›, yaflam standar-d›n›n dura¤anlaflmas›, iflsizli¤in artmas›, gelecek beklentilerinin düflmesi yan›ndaflirketlerin kâr› ön planda tutarak servetlerini geniflletmesi küreselleflmeye karfl›tepkileri de beraberinde getirecektir. Varl›kl› kesimin, banliyölerin hissedilen kent-sel tehdidine karfl› kendilerine korunakl› sitelerde savunma kaleleri oluflturmas›,fakirlik ve zenginli¤in mekânsal olarak ayr›flmas› ve fakir kesimin mutlak bir yok-sunlu¤a hapsedilmesi küresel sermaye mekanizmalar›n›n sanayi ve sanayi sonras›ülkelerdeki toplumsal yans›malar›d›r.


Resim 4.5

Küresel Kente ÖrnekOlarak Tokyo’danKent Manzaras›

Kaynak:http://www.delinetciler.net/forum/attachments/15783d1316092333-797px-tokyo_skyline.jpg,(06.06.2012)

KENT KURAMLARI19. yy’da sanayi toplumuna geçiflte yaflanan toplumsal dönüflümü aç›klamaya ça-l›flan sosyologlar, kentleflmeyi ayr› bir olgu olarak de¤il ama daha genifl bir çerçe-veden di¤er tüm toplumsal faktörlerle birlikte ele alm›flt›r. Dönemin düflünürlerin-den Marx, Weber, Durkheim ve Simmel kentlerde cereyan eden sosyoekonomikve toplumsal dönüflümleri analiz ederken toplumsal yap›y› kent mekân› ba¤lam›n-da çözümlemifllerdir.

Kentin tek bafl›na bir araflt›rma konusu olarak ortaya ç›kmas›, 20. yüzy›l›n bafl-lar›nda Chicago Okulu çal›flmalar›na dayan›r. Chicago Okulu öncülerinden RobertEzra Park, Louis Wirth, Roderict McKenzie ve Ernest Burgess özellikle Amerika’dayo¤un göç almaya bafllayan ve h›zl› bir flekilde büyüyüp geliflen kentlerin kendi-ne özgü sorunlar›n› sosyolojik metotlarla analiz edip kent olgusuna dair yaklafl›m-lar gelifltirmifllerdir. Chicago Okulu’nun bir di¤er önemli yan› da bu çal›flmalar› yü-rütürken ilk defa kente özgü kavramlar› kullanmas›d›r.

1970’lerde ise Manuell Castells, Henri Lefebvre ve David Harvey taraf›ndankentleflmeyi sermaye birikim süreci ile aç›klayan ekonomi politik yaklafl›m geliflti-rilmifltir. Marx ve Engels’in kuram›ndan yola ç›k›p kentleflmeyi ayr› bir olgu olarakele alan bu düflünürler, kapitalist üretim sürecinin giderek hakim oldu¤u kentler-deki çat›flma, eflitsizlik gibi olgular› ele al›rlar.

Kent Yaklafl›mlar›n›n TemelleriSanayileflme sürecinin bafllar›nda kapitalizme geçiflte, ekonomik, toplumsal ve si-yasal alanda köklü de¤ifliklikler yaflanm›flt›r. Dönemin önde gelen düflünürleri, ka-pitalizmin etkisini ve yaflanan bu dönüflümü analiz etme amac›yla yola ç›km›flt›r.Kentle ilgili çözümlemeler de bu de¤iflen toplumsal iliflkileri aç›klad›¤› ölçüde eleal›nm›flt›r. Marx ve Engels, Weber, Durkheim bulunduklar› dönemde kapitalizminh›zl› gelifliminin beraberinde getirdi¤i sorunlar› bir bütün olarak irdelemifllerdir.Di¤er bir ifadeyle, özel olarak kentlerle ilgili bir çözümleme yapmay›p, kentlerinba¤l› oldu¤u özel mülkiyet iliflkisi, meflru egemenlik yap›s›, ifl bölümü gibi iliflkilera¤lar›n› göz önünde bulundurmufllard›r (P›narc›o¤lu vd., 2010: 73).

Karl Marx ve Friedrich Engels (1818-1883)Marx s›n›f bilinci aç›s›ndan kent konusuna önem verirken, çal›flmalar›nda kentler-le ilgili sistematik bir de¤erlendirmeye rastlanmaz. fiubat 1848’de tamamlanm›flolan ‘Komünist Manifesto’da Marx ve Engels, kapitalist ve iflçi s›n›f›n›, toplumsal ta-rihin son çat›flmas›na kilitlenecek ve ç›kar çat›flmas› olan iki büyük s›n›f olarak ön-görmüfltür. Marxist kurama göre s›n›f toplumu, belirli bir tarihsel de¤iflim sürecininbir ürünüdür. Örne¤in ifl bölümünün çok az oldu¤u kabile toplumlar›nda, mevcutolan mülk tüm cemiyet üyeleri taraf›ndan paylafl›l›rd›. Ancak özel mülkiyetin orta-ya ç›kmas›yla, ifl bölümü ile servet büyümüfltür. Bu durumda art› de¤eri ellerindebulunduran üretici olmayan az›nl›kla üretici ço¤unluk aras›nda sömürü temelli biriliflki oluflmufltur.

Marx ve Engels, tarihsel analizlerinde kent-k›r karfl›tl›¤›na dikkat çekerek AntikÇa¤ ve Orta Ça¤’› k›r›n tarihi olarak tan›mlar. Bu dönemlerde kent sadece siyasi ifl-lev görürken üretim k›rlarda ve köle s›n›f› ile gerçekleflmekteydi. Zamanla ticaretsermayesinin büyümesi, ticaret a¤lar›n›n geliflmesiyle beraber yeni bir toplumsal iflbölümü ortaya ç›km›fl, bu da yeni sanayi kollar›n›n geliflmesine yol açm›flt›r. Bu ye-ni sanayi kollar› kentlerdeki mevcut düzenlemelerden özellikle loncan›n deneti-minden kaçarak k›rda geliflmifl ve k›rda yeni sanayi kentleri oluflmaya bafllam›flt›r(Saunders, 2007: 17-21; fiengül, 2001: 10-11).


Sanayi kentlerinin ortaya ç›k›fl›, sermaye s›n›f› burjuvazinin karfl›s›nda kentli sa-nayi iflçi s›n›f›n›n da oluflmas›na yol açar. fiehirlerde öbekleflen üretime dayal› birs›n›f›n oluflumu, üretim arac› olarak topra¤›n sermayeyle yer de¤ifltirmesi, feoda-lizmden kapitalizme geçifli aç›klamaktad›r. Bu aç›dan “tarihin s›n›f mücadelelerin-den olufltu¤u” ilkesiyle, soyut bir s›n›f kavram› Marxist kuram›n anahtar unsurudur.S›n›f toplumlar›n›n her türünde mülkiyet iliflkileri ekseninde ikili bir s›n›f sistemioluflmaktad›r: Üretici olmayan ve üretim araçlar›n› kontrol eden az›nl›k ile bu az›n-l›¤›n tahakkümü alt›nda üretim araçlar›ndan yoksun olan üretici ço¤unluk. Dolay›-s›yla s›n›f, bireylerin üretim araçlar›yla olan iliflkilerine göre grupland›r›lmas›yla ya-ni üretim iliflkilerine göre belirlenmektedir.

Marx, yukar›da özetlenen s›n›f analizinde, kapitalizmin yaflam mekânlar›n› na-s›l etkileyip dönüfltürdü¤üne, iflçi ve burjuva s›n›flar›n›n mekânlar› nas›l yaflad›¤›-na çok az de¤inir. Marx’›n toplumsal çözümlemesindeki bu bofllu¤u Engels, ‘‹ngil-tere’de ‹flçi S›n›f›n›n Durumu’ adl› eserinde kapitalist kent konusunda önemli tes-pitlerle doldurur. Engels, dönemin önde gelen sanayi kentlerinden olan Manches-ter’daki gözlemlerinden yola ç›karak, kent mekânlar›nda, s›n›fsal temelli bir ayr›fl-man›n yafland›¤› ve iflçi s›n›f› ile burjuvazinin kent mekânlar›nda neredeyse hiçkarfl›laflmadan yaflad›¤› sonucuna varm›flt›r. Engels çal›flmas›nda, iflçi s›n›f› mahal-lelerini, pislik, sefalet ve üst s›n›flardan yal›t›lm›fl olarak niteler. ‹flçi s›n›f› sadece ifl-yerinde de¤il, yaflam mekân›nda da ayn› sefalet ve sömürüyü yaflamaktad›r (fien-gül, 2001: 12-13).

Engels, iflçi mahallelerinin bu denetimden uzak ve yal›t›lm›fl konumlar›n›n be-raberinde ortak kader bilincini ve bu bilinç etraf›nda örgütlenmeyi getirece¤ini sa-vunur. Engels, devlet ve sermaye sahipleri taraf›ndan denetlenmeyen mahalleler-de kurulan okuma odalar›, kulüpler, dernekler gibi paylafl›m mekânlar›n›n iflçile-rin kendilerini ortak bir s›n›f olarak tasavvur edebilecekleri uygun bir ortam sa¤la-yaca¤›n› ileri sürmüfltür.

Max Weber (1864-1920)Weber de Marx gibi kentin, kapitalizmin gelifliminde merkezî bir rolü oldu¤u gö-rüflündedir. Weber kenti, feodalizmden kapitalizme geçifli sorgularken ideal tipolarak ele al›r. Weber’in analizinde ideal kent, siyasi ve ekonomik ba¤lamda kav-ramsallaflt›r›l›r. Ekonomik olarak kent, tar›m yerine ticari faaliyetlerin gerçekleflti¤imekând›r. Siyasi olarak ise kentlerin göreli olarak özerkli¤i ön plana ç›kar (Asla-no¤lu, 1998: 57-58).

Weber kentin tan›m›n› Do¤u-Bat› kentlerini karfl›laflt›rarak yapar; kenti Bat›’n›nde¤erlerinin ve kurumlar›n›n tafl›y›c›s› olarak görür. Weber’e göre Bat› ve Do-¤u’nun fark›n›n d›flavurumu kentsel mekânlarda kendini gösterir. Bir yerleflkeninbütünüyle kentsel bir topluluk olabilmesi için kalesinin, pazar›n›n, ba¤›ms›z birmahkemesi ve hukukunun, kendi içinde bir birli¤in ve k›smi özerkli¤inin olmas›gerekir. Weber bu özelliklerin Do¤u toplumunda olmad›¤›n› ileri sürerek gerçekkentsel toplulu¤un sadece Avrupa’da oldu¤unu savunur (U¤urlu, 2010: 46-47; P›-narc›o¤lu vd. 2007: 76-79; Saunders, 2007: 30-32).

Weber, feodal düzenin çözülüp kapitalist düzenin gerçekleflmesi için gerekliuygun ortam›n Orta Ça¤ Avrupa kentlerinde bulundu¤unu söyler. Örne¤in loncaörgütlenmeleri, kapitalizmin ekonomik ve kurumsal ideolojik temeli olan ak›lc›l›-¤›n temellerini atan önemli bir aktördür. Siyasi aç›dan kentlerdeki loncalar, zaman-la siyasi hak taleplerinde bulunmaya ve kentlerde siyasi kontrolü ele geçirmeyebafllad›. Vatandafll›k haklar› lonca üyelikleri üzerinden tan›n›r olmaya; Orta Ça¤’da


Tarihsel materyalcilikyaklafl›m› ile Marx, tarihboyunca çeflitli niteliktekis›n›f çat›flmalar›n›n farkl›sonuçlar›n›n, toplumsalolas›l›klar›n çeflitlili¤iniifade etmifltir. Baflka birdeyiflle, tarih boyunca birtoplum türünün baflka birtoplum türü üzerindekibask›s›ndan kaynaklanans›n›f çat›flmalar› herdönemde farkl› flekilde birtoplumsal düzen olas›l›¤›nayol açm›flt›r. Örne¤in Romadönemindeki tüccar s›n›f›noluflmas›ndan kaynaklanans›n›f mücadelesi, kölelikdüzeni gibi faktörlerdendolay› daha üst seviyede birtoplum düzenininoluflturulmas›n›engellemifltir.

‹deal tipler, Weber’in özgünolgular› aç›klayabilmek içinkulland›¤› genellemelerdir.‹deal tipler, toplumsalolgular›nkuramsallaflt›r›lmas›nahizmet eder ve bu olgular›nen belirgin özelliklerindenyola ç›k›larak kurgulan›r.Kapitalizm, bürokrasi,toplumsal eylem gibiolgular›n farkl› türlerinin enbelirgin özelli¤ini tafl›r. ‹dealtipler temelini gerçekolgulardan alsa da mevcutdurumu yans›tmaz. Örne¤in,gerçek hayatta kapitalistdüzenin çok çeflitliörgütlenme biçimleri varkenWeber kuramsalanalizlerinde gerçekolmayan ama temelinigerçek hayattan alan bir tekideal kapitalist örgütleniflbiçimi kullan›l›r.

Avrupa kentlerinde, feodal düzende siyasi kontrolü elinde bulunduran seçkin s›n›-f›n otoriteleri loncalar taraf›ndan sars›lmaya ve modern demokratik devletin temel-leri at›lmaya baflland›.

Marx ve Engels ile Weber’in kent yaklafl›mlar›n› karfl›laflt›r›n›z.

Özetle Weber, Orta Ça¤ Avrupa kentinin özelliklerinden yola ç›karak kurgula-d›¤› ideal kenti, feodal toplumdan kapitalist düzene geçiflteki anahtar olgu olarakele al›r. Kapitalizmin ideolojik, ekonomik ve siyasi temellerinin, Orta Ça¤ Avrupakentinin özgün koflullar›nda at›ld›¤›n› öne sürer. Kenti tek bafl›na bir araflt›rma ol-gusu olarak de¤il, modern kapitalizmin geliflmesinin tarihsel sürecindeki rolü aç›-s›ndan ele al›r.

Emile Durkheim (1858-1917)Durkheim kenti toplumsal çözümlemesinde kulland›¤› ifl bölümü ve dayan›flmakavramlar›yla tart›fl›r. Durkheim’a göre, kentlerde nüfusun artmas›yla ifl bölümü deartar. Toplumsal ifl bölümünün artmas› ve toplumsal dayan›flman›n azalmas› ve ah-laki çöküfl ile anomali durumlar bafl gösterir. ‹ntihar, artan suç oranlar› gibi ahlakiolmayan davran›fllar› toplumsal anomali olarak ifade eden Durkheim’a göre, budavran›fllar sanayileflmifl modern kent toplumuna özgüdür.

Marx ve Weber gibi Durkheim da kenti toplumsal dönüflüm için tarihsel olarakönemli bir koflul olarak ele al›r. Bu toplumsal dönüflüm, ifl bölümünün artt›¤› vebuna koflut olarak dayan›flma ile geleneksel ahlaki anlay›fl›n çöktü¤ü bir dönüflüm-dür. Modern toplumlarda intihar oranlar›ndaki art›fl gibi, patolojik bozukluklar›nartt›¤› anomik durumlar görülür.

Georg Simmel (1858-1918)Simmel de Durkheim ve Weber gibi, büyük kentlerde topluluk bilincinin yok ola-rak yerini bireyselleflme ve yabanc›laflmaya b›rakt›¤›n› vurgular. Simmel, ‘Metropolve Zihinsel Yaflam’ adl› makalesinde, modern yaflam›n en büyük sorununu, ‘bireyintarihsel miras, kültür ve toplumsal örgütlenme karfl›s›nda kendi bireyselli¤ine veözerkli¤ine olan düflkünlü¤ü’ fleklinde ifade eder (Simmel, 1996: 81). Modern sana-yi kenti ile kendini gösteren toplumsal sorunlar› Simmel, para ekonomisi/ak›lc›l›k,kent toplumunun büyüklü¤ü ve ifl bölümü olgular› ile aç›klar. Kentler, ak›lc›l›-¤›n/para ekonomisinin, büyük topluluklar›n ve ifl bölümünün/farkl›laflman›n top-lumsal iliflkiler üzerindeki derin etkilerinin en belirgin flekilde kendini gösterdi¤iyerlerdir.

Karmafl›k kent yaflam› içinde birey, d›flar›dan gelen birçok uyarana maruz kal›r.Kendisini d›fl dünyan›n bu ak›mlar›ndan ve ayk›r›l›klar›ndan korumak için kalbi veduygular›yla de¤il akl›yla hareket etmeye bafllar. Böylelikle kent hayat› bireyinkavray›fl›n› yükseltir, bilincini açar ve akl› egemen k›lar (Simmel, 1996: 82). KentSimmel için para ekonomisinin mekân›d›r. Para ekonomisi ile insanlar aras›ndakiiliflki rasyonel hesaba dayal› bir iliflki hâline gelirken insanlar da nesneleflir. Top-lumsal hayat içinde insan iliflkilerinde bireyleri ilgilendiren en önemli mesele ‘ka-ça?’ sorusudur. Simmel’e göre kentte hakim ekonomik iliflkilerde insan hesaba birsay› gibi kat›l›r. Bu durumda kentlerde insanlar›n faaliyetlerinin ve baflar›lar›n›n danesnel ve ölçülebilir olmas› beklenir. Dakiklik, hesaplanabilirlik ve kesinlik kentyaflam›n›n karmaflas› taraf›ndan yaflama dayat›l›r (Simmel, 1996: 82-84).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Kalabal›k modern kentli toplumlarda birey üzerindeki sosyal bask› azal›p öz-gürlük artarken toplumsal iliflkilerdeki kalite de bozulur (Saunders, 2007: 88).Kentlerde yo¤unluk ve fiziksel yak›nl›¤›n artmas› insanlar› zihinsel olarak birbirin-den uzaklaflt›r›r. Kentin kalabal›¤› içinde birey kendini yaln›z ve yabanc›laflm›fl his-seder (Simmel, 1996: 86).

Simmel kentlerde gözlemledi¤i farkl›laflmay›, hizmetlerdeki çok çeflitlili¤in an-cak genifl topluluklarda var olabilece¤i fleklinde aç›klar. Artan ifl bölümü kent ya-flam›na bireyselleflme ve yabanc›laflma fleklinde yans›r. Birey kendi varl›¤›n› vedikkatleri üzerine çekmek için kendi öznelli¤ini vurgular. Birey bencilli¤i içindekendi fark›ndal›¤›na yöneldikçe d›flar›ya karfl› alg›lar› körleflir. Di¤er bir ifadeyle,kentte sunulan hizmetler artt›kça, birey kendisinin tek, farkl› ve özel oldu¤u alg›-s›na kap›l›r. Bu durum, çevresindeki nesnel dünyay› yani kendisi d›fl›ndaki di¤ertüm varl›k ve olgular› de¤ersizlefltirmesine yol açar (Saunders, 2007: 88-89). Bi-reylerin birbirlerine ilgisiz bir tutum sergiledikleri ve de¤er vermedikleri kent ha-yat›nda insanlar›n birbirlerine ve dünyaya yabanc›laflmalar› Simmel’e göre kaç›n›l-mazd›r.

Kasabadan büyük bir kente tafl›nan bir kiflinin olas› deneyimlerini Simmel’den yola ç›ka-rak tart›fl›n›z.

Chicago OkuluModern anlamda ilk kentbilim çal›flmalar›na ev sahipli¤i yapan Chicago Okulu’nuntemellerini gazeteci ve toplumbilimci Robert E. Park, Ernest W. Burgess ve LouisWirth ile atm›flt›r (Duru ve Alkan, 2002: 11). Chicago Okulu, kent çal›flmalar›na ikitemel düflünce ak›m› ile katk› sa¤lar: Park ve Burgess’in kentlerdeki mahallelerinyerleflimi üzerine gelifltirdikleri kentsel ekolojik kuram ile Wirth’in kent yaflam›n›nözelliklerini tan›mlad›¤›, bir yaflam biçimi olarak kentlileflme kuram›. Bu yaklafl›m-larda ele al›nan temel mesele, kent yaflam›n›n yabanc›laflt›r›c› etkisinin yol açt›¤›olgulard›r.

Robert Ezra Park (1864-1944) ve Kentsel Ekolojik Yaklafl›mKentsel ekolojik yaklafl›m, sistematik bir flekilde kenti ele alan ilk kuramd›r. Buyaklafl›m ile bireylerin ve kurumlar›n fiziksel da¤›l›m› ve örgütlenme biçimini ana-liz ederek, insan topluluklar›n çevreye uyumunu sorgular. Bu kuram›n kentleflmeyaz›n›na en önemli katk›s›, mekân› tan›mlama çabas›d›r. Daha sonralar› gelifltirilenkent kuramlar› içinde kentsel mekân›n tan›mlanmas› ilk kez ekolojik kuram içindeyer alm›flt›r (Aslano¤lu, 1998:25).

‹lk kent sosyologlar› olarak Park, McKenzie ve Burgess, kentle ilgili kuramsalçerçevelerini gelifltirirken Durkheim, Darwin, Comte gibi düflünürlerden etkilen-mifllerdir. Durkheim’›n birey-toplum çat›flmas›ndan yola ç›kan Park’a göre, kentler-de aile ve din gibi kurumlar›n birli¤inin bozulmas› beraberinde toplumsal çözül-meyi getirir. Di¤er yandan, kentler farkl› toplumsal örgütlenmelerin kurulaca¤›alanlar olup bu örgütlenmelerin hem insan do¤as›n›n gerektirdi¤i özgürlüklerihem de toplumsal k›s›tlamalar› bar›nd›rmas› gerekti¤i savunulur. Kentlerin yap›lan-mas›, insan do¤as›n›n bir yans›mas›d›r. ‹nsan do¤as›ndaki kontrolsüz ve ilkel istek-lerin kontrolü için uygarl›¤›n gereklili¤ini vurgulayan Park’a göre kent, uygar insa-n›n do¤al yaflam alan›d›r. Kentteki yap›n›n hem bireysel özgürlükleri teflvik edicihem de bu özgürlükleri dengeleyici s›n›rlamalar bar›nd›rmas› önemlidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Yukar›da da ifade edildi¤i gibi kent, yapay fiziksel bir yap›lanma de¤il, tutumve düflüncelerin oluflturdu¤u bir insan ürünüdür. Bu yüzden kentlerdeki çöküntüalanlar›n› ve gettolar› kald›rmak, insan ürünü yap›lanman›n do¤as›n› bozar. Park’agöre, bu tarz kentsel dönüflüm faaliyetleri, insan içgüdüsünü yok etmekle eflde¤er-dir. Çünkü tüm kentsel birimler ›rk, kültür, ekonomik statü gibi nedenlerle insan-lar›n bir arada yaflamas› sonucu oluflur. Kentin oluflumu amaçl› ve planl› bir tasa-r›m sonucu de¤ildir; aksine lüks konut alanlar›, sanayi bölgeleri, gettolar düzensizrekabet ortam› ve çat›flma ortam› gibi do¤al süreçler içinde oluflur (Aslano¤lu,1998: 26-27; P›narc›o¤lu vd., 2010: 84).

Kentlerdeki yap›lanmay› do¤al bir süreç olarak ifade eden Park’a göre kentseltoplumsal örgütlenme karmafl›k bir ifl bölümü yaratm›flt›r. Bireyler serbest rekabetortam›nda ellerinden gelenin en iyisini yapmaya çal›fl›rken mesleklerde uzmanlafl-ma ve ifl bölümü oluflmufltur. Bu ba¤lamda kentsel örgütlenme biyolojik ve kültü-rel olmak üzere iki ayr› düzeyde gerçekleflir. Darwin’in yaklafl›m›ndan yola ç›ka-rak, s›n›rl› kaynaklar için mücadele veren canl›lar›n hâkimiyet iliflkisine göre yer-lerini belirledi¤i anafikri üzerinde dururlur. Kentteki mekânsal iliflkiler a¤›n› hâki-miyet kavram› ile aç›klar. Kentlerde sanayi ve ticaret hâkimdir. Sanayi ve ticaretalanlar›n›n kendine yer seçme süreci, kentin rant›n› etkilemekte ve kentsel gelifl-menin biçimini belirlemektedir (Aslano¤lu, 1998: 26; P›narc›o¤lu vd. 2010: 85).Park, Darwinci ilkeleri kent toplumuna uyarlayarak, mekânsal rekabette en güçlüolan›n kentin merkezine yerleflti¤i, zay›f olanlar›n da merkezin çevresinde konum-land›¤› fleklinde bir analizde bulunur.

Kültürel düzey, kent yaflam›na sembolik ve psikolojik uyum ile kent yaflam›-n›n ortak de¤erler etraf›nda örgütlenmesini ifade eder. Biyolojik düzey, toplum-sal örgütlenmenin biyolojik temelleri ile ekonomik rekabetin kent üzerindeki et-kisine vurgu yapar. Kültürel düzeyde ise ortak de¤erler etraf›nda birleflen insan-lar›n dayan›flma a¤lar› üzerinde durulur. Küçük yerel topluluklar, bu kültürel dü-zey etraf›nda örgütlenirken, büyük kentler rekabet ve ifl bölümü etraf›nda kendiaralar›nda bölünmüfl farkl› topluluklardan meydana gelir (Gottdiener ve Hutchin-son, 2006: 52).

Özetle, ekolojist yaklafl›m›n sorgulad›¤› temel mesele, insanlar›n çevrelerinenas›l uyum sa¤lad›¤›d›r. Kent mekân› ve toplumsal örgütlenme iliflkisine odakla-nan Park, Darwinci yaklafl›mdan ödünç ald›¤› hâkimiyet ve rekabet kavramlar› ilemeseleyi aç›klar. K›s›tl› kaynaklar üzerinde oluflan rekabet insanlar aras›nda yar›fl-mac› bir iflbirli¤ine ve ayr›flmaya yol açar. Rekabette üstün ç›kan ticaret ve sanayigibi kurulufllar kente hâkim olur.

Ernest Burgess (1866-1966) Tek Merkezli Çemberler Kuram›Park gibi Burgess de kentlerin büyümesi ve kentsel ayr›flmay›, dönemin geçerliak›m› olan Darwinci, biyolojik indirgemeci yaklafl›mla aç›klar. Kentsel ekolojik ku-ram›n mekânsal boyutu Burgess taraf›ndan gelifltirilmifltir. Kentsel büyüme süreci-ni ve rekabetçi ekonomik sistemin kentlerin örgütlenmesi üzerindeki etkisini tekmerkezli çemberlerle aç›klar. Burgess’e göre kent mekân›, tek ortak merkezli beflbölgeye ayr›larak örgütlenir. Her bölge bir çemberle temsil edilir. Kentin büyüme-si de içteki merkezden d›fla do¤ru gerçekleflir.


Merkezdeki faaliyetler mekân üzerindeki rekabet güçlerini kaybettikçe civaralanlara geçer ve bu flekilde kent d›flar›ya do¤ru büyür. Böylelikle mekânsal ve ifl-levsel ayr›flma da derinleflir. fiekilden de anlafl›laca¤› üzere çemberin en iç halkas›ifl ve ticaret bölgesini temsil eder. Merkeze hâkim olan ticari iflletmeler ve sanayi,sahip oldu¤u rekabet gücüyle merkezdeki yüksek arazi fiyatlar›n› karfl›layabilir. Buda kent merkezindeki rant› etkiler. ‹kinci halka çöküntü alanlar›n›n bulundu¤u ge-çifl bölgesi olarak ifade edilir. Üçüncü halka ise geçifl bölgesinden kaçan iflçilerinyerleflim yerleridir. Dördüncü daire üst s›n›flar›n konutlar›n›n yer ald›¤› yüksek ka-liteli yerleflim alanlar›d›r. Beflinci dairede de banliyö alanlar› ve üst s›n›flara ait yer-leflim yerlerinin h›zl› ulafl›m yollar› yer al›r (Aslano¤lu, 1998: 28; P›narc›o¤lu vd.,2010: 87).

Roderick McKenzie ve Ekolojik SüreçlerPark ve Burgess’in ö¤rencisi olan McKenzie, kentsel ekolojik kurama, ekolojik sü-reçleri aç›klayarak önemli katk›larda bulunmufltur. McKenzie, ‘‹nsan Topluluklar›Çal›flmalar›na Ekolojik Yaklafl›m’ adl› makalesinde kentsel geliflmeyi sa¤layan eko-lojik süreçleri irdeler. Bu süreçler yo¤unlaflma, merkezileflme, ayr›mlaflma ve isti-la fleklinde ifade edilir. Yo¤unlaflma, ayn› iflleve sahip birimlerin ayn› mekânda yo-¤unlaflmas› e¤ilimidir. Merkezileflme ise kentsel ifllevlerin farkl›laflmas› ile hizmetve denetim örgütlenmesinin merkezileflme e¤ilimidir. Ayr›mlaflma ayn› iflleve sahipbirimlerin ayn› mekânda toplanmas› ile birbirinden ayr›lm›fl alanlar› ifade eder. Ay-n› hizmeti sunan birimlerin ayn› merkeze toplanmas› gibi, benzer kültür ve altya-p›dan gelen insanlar da ayn› mekânlarda toplan›rlar. Böylelikle kentin belirli böl-gelerine belirli ortak kültür ve de¤erlere sahip insanlar yerleflir. Büyük kentlerdeflehrin d›fl›nda kurulan lüks siteler, gecekondu bölgeleri, hemflehrilerin bir arayatopland›¤› mahalleler bu süreçle aç›klanabilir. ‹stila belli bir iflleve sahip ekolojikbirimin, yeni bir ifllevin gelmesi ile yerini bu yeni iflleve b›rakma sürecidir. Kentseldönüflüm çerçevesinde kentin merkezindeki çöküntü bölgelerinin y›k›l›p kültür veturizm mekân› hâline gelmesi, benzer flekilde kentin merkezindeki sanayi bölgele-rinin kent d›fl›na tafl›nmas› ve yerlerine al›flverifl merkezlerinin aç›lmas› bu süreceörnek gösterilebilir (Aslano¤lu, 1998: 28-29).


fiekil 4.1

A

BC

D

E

Tek MerkezliÇemberler Kuram›

Kaynak:http://fr.wikipedia.org/wiki/Ernest_Burgess,(03.06.2012)

Louis Wirth (1897-1952) ve Yaflam Biçimi Olarak KentlileflmeSimmel’den etkilenerek gelifltirdi¤i kentsel çözümlemesinde Wirth, kente kiflilik vezihniyet sorunu olarak yaklafl›r. Yine Simmel’in yaklafl›m›na paralel olarak k›r-kentikili¤ine odaklanan Wirth, kent ve k›rdaki ayr› yaflam biçimlerine vurgu yapar.Wirth’e göre kentin mekânsal örgütlenmesi insan davran›fllar› üzerinde etkilidir.Kentsel yaflam biçimi olarak kentin kendine özgü davran›fl flekillerine yol açan fak-törleri araflt›r›r. Kent yaflam biçimini ayr› bir araflt›rma konusu hâline getirerekWirth kent sosyolojisi yaz›n›na önemli bir katk›da bulunmufltur.

Wirth kenti tan›mlarken sadece fiziksel olarak kent nüfusunun büyüklü¤ündenyola ç›k›lmas›n›n eksik olaca¤›n› ileri sürer. Kentleflmeyi, insanlar›n kentin yaflambiçimini benimsemesi olarak aç›klar. Wirth sosyolojik aç›dan kenti, toplumsal ola-rak bir örnek olmayan insanlar›n, göreli olarak genifl bir alanda, yo¤un bir biçim-de ve sürekli olarak birlikte bir yere yerleflmifl bulunmas› fleklinde tan›mlar (Wirth,2002: 85). Bu tan›m çerçevesinde, ona göre kent sosyolo¤unun temel meselesi,çok say›da farkl› insan› bar›nd›ran yo¤un bir nüfusa sahip yerleflim yerlerindekitoplumsal eylemlerin ve örgütlerin biçimini keflfetmektir.

Bir kentin oluflmas› için büyük say›lar›n gerekti¤i yads›namaz. Ancak Wirth, bu-nun yeterli olmad›¤›n› ayn› zamanda nüfus içinde farkl›l›klar›n artmas›n›n ve tür-defl olmayanlar›n bir arada olmas›n›n gerekti¤ini vurgular. Daha aç›k bir ifadeyle,kent tarih boyunca ›rklar›, halklar›, kültürleri eritme potas› ifllevini görür. Kent bufarkl›l›klara hem hoflgörü ile bakm›fl hem de onlar›n geliflimi için uygun bir ortamsa¤lam›flt›r (Wirth, 2002: 85-88).

Wirth kenti kavramsallaflt›r›rken flu üç de¤iflkeni kullan›r: Nüfus büyüklü¤ü,nüfus yo¤unlu¤u, nüfusun çeflitlili¤i.

Nüfusun Büyüklü¤üWirth’e göre, kentte çok say›da insan›n bulunmas›, kiflisel farkl›l›klar›n daha da art-mas›na yol açmaktad›r. Bunun yan›nda, karfl›l›kl› etkileflim artt›kça kifliler aras›nda-ki farkl›l›klar da artar. Bu yüzden kentte yaflayanlar›n kiflisel özelliklerinin, meslek-

Nüfus Büyüklü¤ünün

Etkisi

Nüfus Yo¤unlu¤unun

EtkisiNüfus Çeflitlili¤inin Etkisi

Nüfus artt›kça çeflitlilik ve bi-

reyselleflme de artar.

Nüfus yo¤unlu¤unun fazla ol-

mas›, nüfus büyüklü¤ünün etki-

lerini artt›r›r.

Gruplar aras›nda birbirlerine

olan tolerans› artt›r›r.

Rekabet ve toplumsal kontrolü

sa¤layan resmî iliflkiler, birincil

h›s›m/akrabal›k iliflkilerinin

yerine geçer.

Nüfus yo¤unlu¤uyla maruz ka-

l›nan afl›r› uyaran faktöründen

kaç›fl ihtiyac› ve duyularda kö-

relme olur.

Etnik gruplar ve s›n›flar aras›n-

daki duvarlar› y›kar.

Nüfus artt›kça, uzmanlaflma ve

toplumsal rollerin çeflitlili¤i

artar.

Yabanc›ya tahammülü artt›rd›¤›

gibi stres faktörünü de artt›r›r.

Kamusal alanda anonimlik ve

gayriflahsilik artar.

Nüfus artt›kça toplumsal iliflki-

ler de anonim ve bölük pörçük

olur.

Yo¤un kalabal›klardan kaç›fl ile

kentin d›fl bölgelerindeki yerle-

flim yerlerinin de¤eri artar.

Nüfus yo¤unlu¤u rekabeti art-

t›r›r.


Tablo 4.3Nüfus Büyüklü¤ü,Yo¤unlu¤u veÇeflitlili¤inin Etkisi

Kaynak: Gottdienerve Hutchinson,2006: 50

lerinin, düflüncelerinin k›rsal kesimde yaflayanlara göre daha büyük farkl›l›klargöstermesi beklenir. Ayr›ca, nüfusun artmas›yla birlikte topluluk üyelerinin kifliselolarak birbirlerini tan›ma olas›l›¤› da azalacakt›r. Böylelikle nüfusun art›fl› toplum-sal iliflkilerin niteli¤ini de¤ifltirir. Nüfus büyüklü¤ünün bir di¤er etkisi de kentte ya-flayan insanlar›n daha çok ikincil iliflkiler kurmalar›d›r. Kentteki toplumsal iliflkilerdaha çok yapay, geçici ve parçal›d›r. Kentliler de toplumsal iliflkilerinde di¤erleri-ne karfl› genelde so¤uk ve kay›ts›z görünürler. Bunlara ek olarak nüfusun büyük-lü¤ü beraberinde mesleki uzmanlaflma ve farkl›laflmay› getirir. Bireyler aras›ndakiyararc›l›k ve ç›kara dayal› iliflkiler de asl›nda mesleki uzmanlaflman›n bir getirisidir(Wirth, 2002: 88-93).

Nüfusun Yo¤unlu¤uKentsel mekân üzerinde bireylerin yo¤unlu¤u artt›kça rekabet de artar. Kentte fi-ziksel iliflkilerin yak›n ancak toplumsal ve kiflisel iliflkilerin mesafeli olmas› birey-lerin yaln›zl›¤›n›n artmas›na sebep olur. Kalabal›k yerlerde hareket alan›n›n k›s›tl›oluflu ve çok s›k hareket etme, kiflisel anlaflmazl›klar› ve öfkeyi artt›r›r (Wirth, 2002:94-95).

Nüfusun Çeflitlili¤iKentte çeflitli kiflilik tiplerinin toplumsal etkileflim içinde olmas›n›n en önemli so-nucu s›n›f yap›s›n›n k›r›lmas›d›r. S›n›f yap›s›n›n esnekleflmesi ve toplumsal hare-ketlili¤in artmas› sonucunda birey kendisini birden fazla gruba ait hissedebilir.

Sermaye Birikim Süreçlerine Göre Kent Yaklafl›mlar›1970’lerde sermayenin uluslararas› bir nitelik kazanmas›, ekonomik krizler ile or-taya ç›kan ekonomik yeniden yap›lanma kenti aç›klayan yaklafl›mlara da yeni biryön vermifltir. Bu yaklafl›mlar, sermaye birikim süreciyle kentlerin iliflkisini ele al›r.Lefebvre ve Castells’in öncülü¤ünde geliflen bu yaklafl›ma göre sermaye birikimsüreci kent mekân›n›n dönüflümünde önemli bir rol oynamaktad›r. Castells yakla-fl›m›n› mekânsal süreçlerle toplumsal süreçler aras›ndaki iliflki üzerinden kurar. Le-febvre ve Harvey ise kenti kapitalizmin krizlerini ve sermayenin birikimini aç›kla-makta kullan›r (Aslano¤lu, 1998: 62-63; P›narc›o¤lu vd., 2010: 89).

Henri Lefebvre (1901-1991) ve Kent Ekonomi-Politi¤i1960 ve 70’lerde sosyal bilimlerde Marxist gelenek yeniden canlanmaya bafllam›fl-t›. Buna paralel olarak kent sosyolojisinde de elefltirel Marxist yaklafl›m benimsen-meye baflland›. Henri Lefebvre, ilk defa kent düflününe elefltirel ve Marxist yakla-fl›m› getirmesi aç›s›ndan önem tafl›maktad›r (Gottdiener ve Hutchison, 2006: 70).

Lefebvre’in kent sosyolojisi yaz›n›na katk›lar› dört maddede özetlenebilir;1. Marx ve Engels’in kent ile ilgili analizlerine dönerek onlar›n çal›flmalar› te-

melinde kent ekonomi-politik yaklafl›m›n› oluflturmufltur. S›n›f, sermaye,rant, ücretler ve düzensiz geliflme gibi ekonomik kavramlar›n kent çal›flma-lar›nda kullan›labilece¤ini ortaya koymufltur. Bu ba¤lamda Lefebvre, kentinkapitalist sistemin bir ürünü oldu¤unu savunur (Gottdiener ve Hutchison,2006: 70).

2. Lefebvre, Marx’›n kent üzerine çözümlemelerini oldukça s›n›rl› bulur. Bu-nun üzerine kendi sermaye döngüleri görüflünü öne sürer ve emlak piyasa-s›n›n önemli bir sermaye döngüsü oldu¤unu söyler. Birincil sermaye döngü-sü, araba üretiminde oldu¤u üzere, ekonomik faaliyet dâhilinde sermaye sa-


hibinin yat›r›m› ve üretimi sonucu elde etti¤i kârla daha fazla yat›r›m yap-mas›n› içerir. ‹kincil sermaye döngüsünde ise emlak piyasas›nda oldu¤u gibi yat›r›mc›, al-d›¤› gayrimenkulu yine emlak piyasas›nda sat›p kâr elde eder. Döngü, yat›-r›mc›n›n elde etti¤i kâr› yine gayrimenkule dayal› bir projeye yat›rmas› ile ta-mamlan›r. Bu sayede yat›r›mc› büyük miktarda servet sahibi olur. Günü-müzde de büyük kentlerde görüldü¤ü üzere, emlak piyasas›n›n yat›r›mc›lariçin cazibesi, kentlerin belirli bir flekilde geliflmesi sonucunu do¤urmaktad›r(Gottdiener ve Hutchison, 2006: 70).

3. Emlak piyasas› Lefebvre için kent dinami¤inde özel bir durum teflkil eder.Toplumsal eylemler mekânda gerçekleflir. Örne¤in kentin kurulma sürecibelli bir mekân yarat›r. Bir kenti ziyaret etti¤imizde, o kentin kurulma süre-cinden dolay› oraya özgü özellikler deneyimleriz. Birbirine benzer toplum-sal yap›lar sonucu kurulmufl olsa da kentler birbirinden farkl› mekânlard›r. Lefebvre, mekân› toplumsal örgütlenmenin bir unsuru olarak ortaya koyar.Toplumsal etkileflimden sergilenen davran›fllar asl›nda bir mekân ba¤lam›n-da gerçekleflir. Mekân›n toplumsal davran›flta ikili bir rolü vard›r; davran›fl›noluflumunu etkiler ve toplumsal davran›fl›n sonucunu oluflturur (Gottdienerve Hutchison, 2006: 71).

4. Son olarak Lefebvre, devletin mekân üzerindeki rolünü irdeler. Devlet, me-kân sayesinde toplum üzerinde kontrol sa¤lar. Kontrolü alt›nda bulunan ge-nifl arazileri, idari iflleyifli için kullan›r. Kent mekânlar›, çeflitli bölgelerindekipolis ve itfaiye birimleriyle toplumsal bir soruna an›nda müdahale edebil-meyi sa¤lar. Toplanan vergiler ve uygulanan kararlar; kent, kasaba, eyaletgibi mekânsal birimler üzerinden sürdürülür.

Lefebvre’in analizinde dikkat çekici nokta, ilk defa sadece mekân kavram›n›nkullan›lm›fl olmas›d›r. Kapitalist toplumda mekân›n nas›l üretildi¤ini ve bu süreçteortaya ç›kan toplumsal çeliflkileri analiz eder. Kapitalist iliflkiler ve üretim güçleri-nin iliflkisi, kent mekân›nda farkl› bir nitelik kazan›r. Kapitalist sistem, mekân› dameta hâline getirmifl ve k›t bir kaynak hâline dönüfltürmüfltür. Bu yeni dönemde,üretim temelli sanayi yerini inflaat ve altyap› faaliyetlerine b›rakm›flt›r. Böylece de-¤er yarat›m› ve kâr, mekân üzerinden elde edilmeye bafllanm›flt›r. Sanayiden yenikapitalist sisteme geçifli Lefebvre “kentsel devrim” olarak tan›mlar (Aslano¤lu,1998: 66-67).

Lefebvre kent analizinde üç temel kavram kullan›r: Mekân, günlük hayat ve ka-pitalist toplumsal iliflkilerin yeniden üretimi. Üretim iliflkileri, kentteki gündelik ha-yat içinde yeniden üretilir. Mekân kavram›n› kentsel k›rsal ba¤lam›n›n d›fl›nda kü-resel olarak ifade etmesi, toplumsal süreçler ve mekân aras›ndaki iliflkiyi sorgula-yan tart›flmalarda Lefebvre’nin kuramsal çerçevesini canl› tutmufltur (Aslano¤lu,1998: 68).

Manuell Castells (1942-)Lefebvre’nin erken dönem çal›flmalar›ndan etkilenen Castells, geleneksel Marxistanlay›fl›n kentlerdeki toplumsal hareketleri aç›klamak için yetersiz kald›¤›n› savu-nur. Refah devletinin geliflti¤i ülkelerde, iflsizlik sigortas›, konut deste¤i gibi prog-ramlarla halk›n yaflam kalitesi artm›flt›r. Bu sosyal politikalar genelde yerel düzey-de kent yönetimlerince yürütülmektedir. Castells’e göre, kent sosyolojisinin araflt›r-ma alan›, kent yönetiminin konut, toplu tafl›ma, e¤itim, sa¤l›k gibi sosyal politika-larla ilgili ç›kan sorunlar›d›r. Bu sorunlar temelinde klasik Marxist görüflten farkl›,


yeni bir çat›flma biçimi ortaya ç›km›flt›r. Yeni kapitalist örgütlenme beraberinde ye-ni toplumsal hareketler olarak da tabir edilen yeni çat›flma biçimlerini beraberindegetirmifltir. Sosyal devletle iflçi s›n›f›n›n durumu göreceli olarak düzelince, s›n›f te-melli toplumsal hareketler de etkisini yavafl yavafl yitirmeye bafllam›flt›r. Bunun ye-rine kentsel sosyal politikalar etraf›nda örgütlenen kentsel sosyal hareketler önemkazanmaktad›r (Gottdiener ve Hutchison, 2006: 72-73).

Castells, kentin temel ifllevinin tüketim oldu¤unu söyler. E¤itim, sa¤l›k, konutgibi ihtiyaçlar› toplu tüketim ihtiyaçlar› olarak tan›mlarken, devletin bu ihtiyaçlar›temel düzeyde karfl›lad›¤›n› ifade eder. Devletin temel amac›, çal›flanlar›n iflgücü-ne kat›labilmesi, yani iflgücünün yeniden üretimidir. Kentler de bu tüketim alanla-r›n›n konumland›¤› ayn› zamanda iflgücünün yeniden üretildi¤i mekânlard›r. Cas-tells kentsel dönüflümü toplumsal-mekânsal süreçlerle aç›klar. Bu süreçleri metro-politenleflme ve alt kentleflme fleklinde ifade eder. Metropolitenleflme, iflgücünün,üretimin, tüketimin ve sermayenin mekânda yo¤unlaflmas›d›r. Alt kentleflme ise sa-nayi birimlerinin ve ifl alanlar›n›n merkezden uzaklaflmas›, orta s›n›f›n ve iflçilerinde merkez-çevre aras›ndaki hareketlili¤idir. Castells 1950’lerde Amerika’daki kent-leflmeyi analiz ederken bu kavramsallaflt›rmadan yola ç›kar. Bu dönemde Ameri-ka’daki sosyal politikalar ile alt kentlerde konut inflaatlar› ve ev sahibi olmak ko-laylaflm›flt›r. Bunun sonucunda orta s›n›f ve iflçi s›n›f› merkezi terk edince kentmerkezine alt gelir gruplar› yerleflmifltir. Köhneleflen ve yoksullaflan kent merkez-leri giderek suç oranlar›n›n yüksek oldu¤u kriz alanlar› hâline gelmektedir. Altkentlerde ise ancak kredi ile borçlanarak ev sahibi olunabilmektedir. Bu da sürek-li bir iflin gereklili¤i, bireysellik, ç›karc› iliflkiler ve bireysel tüketimin hâkim de¤er-ler olmas› sonucunu do¤urur (Aslano¤lu, 1998: 63-65).

David Harvey (1935-) ve Sermaye BirikimiDavid Harvey kenti kapitalist birikim süreci içinde ele al›r. Lefebvre gibi Harvey desermaye birikim sürecinin kentleflmeyi nas›l etkiledi¤ini aç›klar. Birincil ve ikincilkapital döngüleri çerçevesinde kuram›n› gelifltirir. Üretim temelli sermaye birikimisürecinde afl›r› kâr elde edilir ve bu birikim tekrar yat›r›ma yönlendirilemezse yanidöngü tamamlanmazsa kriz kaç›n›lmazd›r. Bunun çözümü sermayenin ikicil dön-güsünde yatar. Birincil döngüden ikincil döngüye geçifl afl›r› birikim sorununa ge-çici olarak çözüm getirir (P›narc›o¤lu, 2010: 94).

Lefebvre’de de görüldü¤ü gibi sermayenin ikincil döngüsü, kente yap›lan yat›-r›mlar yani iflyeri, konut, okul, hastane, al›flverifl kültür merkezi gibi inflaat sektö-rüne aktar›lan sermayedir. Bu yat›r›mlar kapitalist sistemin iflleyifli için gerekli olanüretim ve tüketim mekânlar›n› oluflturdu¤u için önemlidir. ‹kincil döngüde de kri-zin ç›kmas› ile sermaye bilim ve teknoloji alan›nda iflgücünü yeniden üretmekamac›yla üçüncü döngüye kayar. Sermaye kâr elde etmek için her kriz ç›kt›¤›ndabaflka bir alana kaymas›yla terk etti¤i yap›l› çevreyi de yok eder (fiengül, 2001: 68-69; P›narc›o¤lu, 2010: 94).

Harvey, sermaye gibi kentin de bilinçlendi¤ini vurgular. Bilincin kentleflmesi s›-n›f temelli emek sermaye çeliflkisini gizler. Emekçi s›n›flar, kentsel iflsizlik gibikentsel sorunlar›n kayna¤›n› s›n›fsal çerçevede de¤il ama farkl› bilinç odaklar›ylakavrar. Bu noktada Harvey dört farkl› bilinç oda¤› tan›mlar: Aile, birey, topluluk vedevlet. Örne¤in, kentleflmifl bilince sahip kitleler kentlerdeki yoksullu¤un sebebi-ni s›n›flar aras›ndaki eflitsizlik ve çeliflkide de¤il, ailenin konumunda, bireysel ba-flar›s›zl›klarda, toplumun duyars›zl›¤›nda ya da devletin ilgisizli¤inde arar.


TÜRK‹YE’DE KENTLEfiME SÜREC‹Türkiye’de kentleflme süreci 1923-1950, 1950-1980, 1980 ve sonras› olmak üzereüç ayr› dönemde irdelenebilir. Erken Cumhuriyet Dönemi, savafl sonras› ulus dev-let kurma ve modernleflme projesinin kentleflme süreci üzerindeki etkisiyle ön pla-na ç›kar. 1950-1980 aras›ndaki dönemde ise tar›mdaki teknolojik geliflmeler ve in-san gücüne olan ihtiyac›n azalmas› ile k›rdan kente yo¤un bir nüfus hareketi ken-disini gösterir. Bu yo¤un nüfus bask›s›n› kald›ramayan kentlerde gecekondulaflmave altyap› sorunlar› ile sosyokültürel ve sosyoekonomik meseleler gündeme gelir.1980’lerden sonra ekonomide d›fla aç›lma ve neoliberal politikalar›n kent mekân-lar› üzerindeki yans›mas› önemlidir. Uluslararas› yat›r›mlar arac›l›¤›yla küresel ser-mayeye eklemlenme sürecinde küresel kent ‹stanbul ve Anadolu Kaplanlar› gibiolgular ortaya ç›kar.

Erken Cumhuriyet ve Modernleflme Projesi: 1923-1950Bu dönemin modern ulus-devlet oluflturma stratejisinin izlerini, mekânsal politika-lar›n üç alan›nda görmek mümkündür: Ankara’n›n baflkent seçilmesi, demir yolua¤›n›n genifllemesi ve baz› Anadolu kentlerinde devlet destekli sanayinin kurulma-s›. Özellikle 1926’dan sonraki modernleflme projesi tamamen Bat›’ya yönelmifl vebütüncül bir projedir. Çok yönlü modernite projesi içinde mekânsal düzenlemeönemlidir. Ulus-devletin inflas› için Cumhuriyet yönetimi mekânsal stratejilere bü-yük önem vermifltir (fiengül, 2001: 71, Tekeli, 2001: 23).

Bu stratejilerin en önemlisinin Ankara’n›n baflkent olarak seçilmesi oldu¤usöylenebilir. ‹stanbul yüzy›llard›r Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na baflkentlik yapm›fl vebu imparatorlu¤un kültürel ve siyasi yap›s›yla özdeflleflmiflti. Osmanl› geçmiflin-den kültürel ve siyasi anlamda kopuflu öngören modernite projesinde baflkentinde¤iflmesi de anlaml›yd›. Bu aç›dan, emperyalist Bat› denetiminden uzakta ve ger-çekten ayd›nlanm›fl bir ulus-devletin yarat›lmas› için Ankara baflkent olarak uygungörülmüfltü.

Devletin yat›r›mlara yön verdi¤i bu dönemde, Kamu ‹ktisadi Teflekküllerininyat›r›m yap›lacak yerleri seçmesi ve Anadolu’ya a¤›rl›k veren bir stratejinin izlen-mesi öne ç›kar. Devletin Anadolu kentlerinde sanayinin kurulmas›n› desteklemesico¤rafi nüfus da¤›l›m›n› da daha dengeli hâle getirmifltir. 1927 y›l›nda nüfusu50.000’i aflan befl kent varken 1950 y›l›nda bu kentlerin say›s› 11’e yükselmifltir(bkz. Tablo 4.4).

Modernleflme projesinin son önemli alan›, ulafl›m a¤›n›n Anadolu’nun uç nok-talar›na kadar yay›lmas›d›r. Bu dönemde demiryollar›n›n yayg›nlaflt›r›lmas› iki aç›-dan anlaml›d›r. ‹lk olarak, sanayinin teflvik edildi¤i bölgelerde gerekli hâle gelenulafl›m ihtiyac›n›n giderilmesi için demiryollar›n›n yayg›nlaflt›r›lmas› önemlidir.‹kinci olarak ise ulafl›m yollar›n›n en uç bölgelere do¤ru yay›lmas› ile ulusal bütün-lük ve kontrolün sa¤lanmas› hedeflenmifltir.

Y›llar Kent Say›s› Nüfus Toplam Nüfusa Oran› (%)

1927 5 1.153.601 47.1

1940 9 1.547.476 47.5

1950 11 2.129.922 53.9


Türkiye’deki ulus devletprojesi, bir imparatorlu¤unparçalanmas› s›ras›ndaortaya ç›kan ve ulusbilincinin yeniden inflaedilmesi gereken bir ulusdevlettir. Ulus devlet siyasalolarak kurulmufl olsa dabilinç düzeyinde yenidenoluflturulacakt›r. Buradaönemli olan, Bat›l› amaBat›’n›n denetimindenba¤›ms›z bir ulus devletkurmakt›r (Tekeli, 2001: 24).

Tablo 4.4Nüfusu 50.000 veüstü olan kent say›s›,bu kentlerin nüfusuve toplam nüfusaoran›: 1927-1950

Kaynak: Kelefl, 2002:61.

Devletçi olarak da ifade edilen bu dönemde, modern ve Bat›l› kentler yaratmaiste¤i çarp›c› olarak belirgindir. Bu dönemde kentlerin ekonomik ve teknik anlam-da güçlü, siyasal anlamda da merkeze ba¤›ml› bir yap›da kurulmas› öngörülmüfl-tür (fiengül, 2001: 72-73).

Ancak s›n›rl› ekonomik kaynaklar ile yukar›dan devletten gelen modernleflmestratejilerine tabandan ve d›flar›da kalan kesimlerden gelen direnifl, planlanankentleflme çal›flmalar›na ket vurmufltur. Ne var ki bu dönemde modern kent yarat-ma çabas›na en büyük darbe, 1940’lar›n sonu 1950’lerin bafl›nda k›rdan kente yö-nelen yo¤un göç hareketi olmufltur.

Yo¤un Göç Hareketleri ve Plans›z Kentleflme: 1950-1980Bu dönemde kentleflme sürecini flekillendiren en önemli faktör, k›rdan kente yö-nelik içgöç olgusudur. Marshall yard›m› ile birlikte tar›mda modernleflme ve maki-neleflme bafllam›flt›r. Bu geliflmelerle, k›rsal alanda ihtiyaç fazlas› eme¤in ortayaç›kt›¤›na tan›kl›k edilmifltir. Bu durumda kentler, 1950’lerin bafl›ndan itibaren k›r-saldaki fazla nüfusun hedefi hâline gelmeye bafllam›fl; devletin tar›m a¤›rl›kl› poli-tikalar›, kentsel alanlara müdahalesini s›n›rland›rm›flt›r. Yo¤un göç dalgas›yla ken-dini gösteren konut ve iflsizlik sorununa da kente yeni gelen topluluklar gecekon-du ve enformel ekonomi ile çözüm bulmufltur.

1950’lerde h›zla kentlere yönelen nüfus, hem devlet hem de kentli orta s›n›flar-da olumsuz tepkilere yol açm›flt›r. Devlet ve kentli nüfusta, k›rsal nüfusun formelolmayan yollarla kent topraklar›n› iflgal ederek özel mülkiyetin koruyucusu olansiyasi otoriteyi tehdit etti¤i yönünde bir genel alg› hâkimdi. Ayr›ca, kentlerde be-lirleyici olan orta s›n›f›n egemenli¤inin de sars›ld›¤› endiflesi oluflmaktayd›. Bu dö-nemde göç hareketiyle, kentlerde ortaya ç›kan sosyoekonomik çeliflki ve ikiliklerile yeni gelenler aras›ndaki dayan›flma örüntüleri ve hemflehrilik olgusu ön planaç›kar.

Gecekondulaflman›n ilk y›llar›nda, düzensiz altyap›s›z konutlar, k›r yaflam›n›nve davran›fl kal›plar›n›n kentlerde de devam etmesi, yerleflik orta s›n›flar ve yenik›r kökenli yoksullar aras›nda gerilime yol açm›flt›r. Gecekondulu kesim kendinikentteki yerleflik orta s›n›fa referansla tan›mlayarak, bu kesimlerin sahip oldu¤uhaklar› ve yaflam standart›n› talep etmeye bafllam›flt›r (fiengül, 2001: 82-83).

1960’lardan itibaren ise gecekondululara karfl› olan olumsuz tav›r giderek yu-muflamaya bafllam›flt›r. Bu de¤iflimde iki unsur önemlidir: ‹lk olarak, nüfusu gittik-çe artan bu yeni k›rsal kökenli kesim çok partili siyasi hayata geçiflle önemli birseçmen kitlesi hâline gelmifltir. ‹kinci olarak ise gecekondulular, sermaye ve dev-letten fazla kaynak çekmeden sanayi için önemli bir iflgücü oluflturmufltur.

Siyasi anlamda, kent yoksullar›na yönelik ve kentteki çeliflkileri hedefleyen birsola yönelifl bafllam›flt›r. Ancak daha çok yerel yönetimler düzeyinde bafl gösterenbu sola yönelifl, muhafazakâr partilerin denetimindeki merkezî yönetimle bir çelifl-ki do¤urmufltur. Bu yeni gecekondulu kent yoksullar›n›n durumunu iyilefltirmeyeyönelik stratejiler merkezî yönetimin ciddi engellemeleriyle karfl›laflm›flt›r (fiengül,2001: 82-84).

1960’larda gecekonduda yaflayan nüfus, siyasi alanda dikkat çekmesinin yan›n-da ekonomik aç›dan da etkili olmaya bafllam›flt›r. Daha çok iç pazara yönelen it-hâl ikameci sanayileflme ile gecekondulular›n ekonomiye yapacaklar› önemli kat-k› ön plana ç›km›flt›r. Yaflam alan› olarak gecekondular bar›nma gibi iflgücününyeniden üretimi için düflük maliyetli yap›lard›r. Bu aç›dan gecekondular sanayiyeucuz emek kayna¤› sa¤lam›flt›r. Di¤er yandan k›rsal kökenli bu yeni kent nüfusu,


Devletçi dönem, kentlerdekiimar planlar› aç›s›ndan dayo¤un bir faaliyete tan›kolmufltur. Kent plan› ilk öncemodel kent Ankara’dahayata geçirilmifltir.1930’larda ise Belediye,Umumi H›fz›s›hha ve Yap› veYollar Kanunlar›yla tümkentlere yayg›nlaflt›r›lmas›öngörülmüfltür (Tekeli, 2001:23-25).

Gecekondu, 1950’lerdenitibaren h›z kazanan k›rdankente göç ile birlikte ortayaç›km›flt›r. Gecekondular ilkönceleri ifl merkezlerineyak›n dereyata¤›, dikyamaçlar gibi co¤rafi olarakdezavantajl› yerlerde dermeçatma barakalar olarakyap›lm›fl; zamanla kentlerinçevresini saran ve sürekligeniflleyen halkalar fleklindedüflük yo¤unluklu alt yap› vehizmetler aç›s›ndan yetersizmahallelere dönüflmüfltür(Erman, 1998: 318).

Bu dönemde ikinci kuflakgecekondulular aras›ndaradikal bir hareketlenmebafllad›. Radikal dönüflümlertalep eden bu hareket,toplumsal eflitsizli¤iderinden yaflayangecekondulu gençlertaraf›ndan büyük destekgördü. Devletin gözetimi vedenetimine karfl› korumaalt›na al›nan birçokmahalle, sol gruplartaraf›ndan kurtar›lm›fl bölgeilan edildi. Bu devrimcigençlik örgütleri gecekonduiflgallerine önderlik edip,gecekondular› y›k›mlarkarfl›s›nda savundu (fiengül,2001: 85).

formel sektördeki ifl imkanlar›n›n k›s›tl›l›¤›ndan dolay› marjinal ifllere yönelmifl; en-formel sektör olarak ifade edilen sosyal güvencesi olmayan, düflük ücretli, kay›t d›-fl› ve geçici ifllerde çal›flm›flt›r.

Köyden kente göçün h›zlanmas› gece-kondulaflma sorununu bafllatm›flt›r. Kentyaflam›na uyum sa¤lamakta zorlanan veekonomik zorluk çeken ailelerde çocuk-lar sokaklarda ve baz› ifl kollar›nda çal›fl-maya bafllam›flt›r.

1970’lerin sonlar›na gelindi¤inde Tür-kiye’de yaflanan ekonomik, siyasi ve top-lumsal kriz, büyük kentleri de derindenetkilemifltir. Ekonomik anlamda, temelihtiyaç maddesi kuyruklar›, karaborsa veyüksek enflasyon bu döneme damgas›n›vurmufltur. Sa¤ ve sol örgütlenmeleri ara-s›ndaki gerilim ve çat›flma fleklinde ken-dini gösteren siyasi ve toplumsal kriz bü-yük kentlerde yo¤unlaflm›flt›r (fiengül,2001: 85-86). Bu krizin ekonomik ve top-lumsal yans›malar›n› gidermek amac›ylaortaya at›lan iki çözüm, 1980 sonras›nda-

ki kentleflme sürecini derinden etkilemifltir. ‹lk olarak IMF politikalar›n›n talep et-ti¤i flekilde d›fla aç›k bir ekonomiye geçifl kentlerdeki sermaye birikimi döngüsü-nü de¤ifltirmifltir. Siyasi ve toplumsal krizin önüne, 12 Eylül 1980 Askerî Darbesi ilegeçilmeye çal›fl›lm›flt›r. Böylece 1980 Darbesi, büyük kentlerin siyasi ve toplumsalyap›s›n› etkileyen siyasi hareketler ile örgütlenmeleri sona erdirmifltir.

1980 Sonras› Kentleflme1980’ler ve sonras›, kentleflme sürecinin sermaye taraf›ndan flekillendirildi¤i y›llar-d›r. Kentler rant alan› olarak yat›r›m ve sermaye birikim arac› fleklinde görülmeyebafllanm›flt›r. Bu ba¤lamda 24 Ocak Kararlar› ile iç pazara dönük ithal ikameci po-litikadan ihracat› teflvik eden neoliberal politikalara geçifl önemli bir dönüm nok-tas›d›r. 1980 sonras›n›n bir önemli etkisi de Türkiye’de küçük ve orta ölçekli ser-mayeyle kurulan ve ihracata yönelik üretim yapan iflletmelerin geliflmesidir. Dahaçok tekstil ve g›da sanayi için ham madde ve aramal üretimine yönelik çal›flan buiflletmeler, ucuz iflgücü ve ham maddenin oldu¤u illerde kurulmufltur. 1990’lardanitibaren Anadolu Kaplanlar› olarak an›lan ve ekonomik dinamizmleri ile öne ç›-kan Kayseri, Konya, Denizli, Gaziantep, Çorum bu kentlere örnektir (Keyman veLorasda¤›, 2010: 14).

24 Ocak 1980’de Turgut Özal’a atfedilen kararname ile ithal ikameci düzenle-melerin ortadan kalkmas›n›n bir sonucu da iç piyasaya yönelik dayan›kl› tüketimmallar› üreten sanayi kollar›n›n büyük kay›plar yaflamas›d›r. Bu dönemde sanayiyat›r›mlar›ndan büyük ölçüde vazgeçilmifl; kaynaklar altyap›, ulafl›m ve konut gibialanlara kayarak kentleri yat›r›mlar›n hedefi hâline getirmifltir (Ifl›k ve P›narc›o¤lu,2003: 124, fiengül, 2001: 86-87). 1980 sonras›nda kentsel alan›n metalaflarak ser-best piyasa ekonomisine sunuldu¤u söylenebilir. Yerel yönetimler, imar planlama-s›yla ilgili genifl yetkilerle donat›lm›fl, böylece kay›rmac›l›k iliflkileriyle belirlenen,belli s›n›flar›n lehine bir kentsel dönüflüm süreci bafllam›flt›r. Baflta ‹stanbul ve An-


Resim 4.6

Köyden Kente GöçünSonuçlar›na DairTemsili Foto¤raf

Kaynak:http://www.dostyakasi.com/cocuk-dunyasi/3650-calisan-cocuklar.html,(12.06.2012)

kara’da gözlemlendi¤i üzere, kent merkezleri gökdelenler, büyük al›flverifl merkez-leri, lüks konutlar ve otellere ayr›lmaktad›r. Cihangir ve Sulukule gibi çöküntü ala-n› hâlindeki tarihsel kent içi mahalleler, bu yeni kentsel dönüflüm sürecinde ser-mayenin yeni oda¤› olmufltur (Kurtulufl, 2010: 213-214). Bunun yan› s›ra, sermayesahiplerinin ç›karlar› do¤rultusunda kentsel rantlarla kent çevresindeki bofl alanlarkolay ve h›zl› kazanç için yap›laflmaya aç›lm›flt›r (Ifl›k ve P›narc›o¤l›, 2001: 136).

Türkiye’de neoliberal politikalara geçifl sürecinin kent üzerindeki etkisini Lefebvre’denyola ç›karak aç›klay›n›z.

Bu dönemin bir di¤er özelli¤i de neoliberal politikalar çerçevesinde, refah dev-letine özgü politikalar›n yerini devletin küçülmesine yönelik stratejilere b›rakmas›-d›r. Özellefltirme yoluyla devlete ait hizmetlerin devletin sorumlulu¤undan ç›kma-s› ve reel ücretlerin düflmesi ile ciddi boyutlarda bir gelir kutuplaflmas› bafl göster-mifltir. Bu kutuplaflma ayn› zamanda kültürel ayr›flmay› da beraberinde getirmifl;bu dönemde zenginler ve yoksullar›n birbirlerini hiç görmedikleri bir döneme gi-rilmifltir. Yal›t›lm›fl ve devletin de üzerinden deste¤ini çekmifl olan k›rsal kökenlikent yoksullar› da formel ile enformel aras›nda gidip gelen bir figür hâline gelmifl-tir (Ifl›k ve P›narc›o¤lu, 2001: 127).

Üst gelir grubundaki yeni kentli zenginler bak›m›ndan 1980 sonras› dönem da-ha çok içe kapanma ya da kopma diye tabir edilebilecek bir e¤ilime tan›k olur.1980 öncesinden farkl› olarak, yeni zenginlerin sosyal alanda kendisi gibi olma-yanlarla iliflkilerini kesti¤i bir döneme girilmifltir. Yüksek güvenlikli iflyerlerinin,özel korunakl› siteler gibi yap›lar›n, bu yal›t›lma ve kapanma e¤iliminin kentselmekân üzerindeki yans›malar› olarak bafl gösterdi¤i söylenebilir (Ifl›k ve P›narc›o¤-lu, 2001: 136-154).

KENTLEfiME VE ÇEVRE SORUNLARI Günümüzde geliflmenin ve yaflam kalitesinin iyileflmesini gerçeklefltirebilmek içinsanayileflmeye öncelik verilmektedir. Ancak yo¤un sanayileflme faaliyetleri, canl›-lara zarar teflkil eden toksik at›klar›n ortaya ç›kmas›na yol açmaktad›r. Bunun yan›s›ra sanayi için gerekli enerjinin üretimi de suyun ve havan›n kalitesini bozmaktave ›s›s›n› yükseltmektedir. Öte yandan, sanayileflme yoluyla geliflme ve ilerlemeyeönem veren ço¤u toplumlarda orta ve uzun vadede ortaya ç›kan çevre sorunlar›göz ard› edilmifltir.

Sanayileflmeyle birlikte, kömür gibi fosil yak›tlarla çal›flan buharl› makinelerinkullan›m› hem do¤al kaynaklar›n tükenmesine hem de zehirli at›klar›n sal›n›m›nayol açmakta bunun yan› s›ra insano¤lu ilerleyen teknoloji do¤rultusunda barajlar,tüneller, petrol kuyular› gibi yap›larla do¤ay› kendi ihtiyaçlar›na göre flekillendir-mektedir. Buna ba¤l› olarak, yüksek gelirli sanayileflmifl toplumlar do¤al kaynak-lar üzerinde az geliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlara göre daha fazla kullan›mpay›na sahiptir. Az geliflmifl ya da geliflmekte olan bölgelerde yaflayan toplumlartoplam dünya enerjisinin %14’ünü kullan›rken zengin toplumlar %57’sini kullan-maktad›r (Dünya Bankas›, 1997: 93, aktaran Macionis ve Plummer, 2007: 810). Di-¤er bir ifadeyle, dünya nüfusunun sadece %20’sini temsil eden yüksek gelirli top-lumlar toplam dünya enerjisinin %80’ini tüketmektedir (Macionis ve Plummer,2007: 810).

Görüldü¤ü gibi çevre sorunlar›n›n kayna¤› genelde insan faaliyetlerinde yatar.Toplumlar›n maden, tar›m, inflaat, sanayi ve ulafl›m gibi alanlarda ilerleme ve ge-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

liflme aray›fl› çevre felaketlerini de beraberinde getirir. Bu bölümde, kentleflme veona ba¤l› olarak sanayileflmenin çevre üzerindeki olumsuz etkileri ele al›nacakt›r.

20. yy’dan itibaren h›zl› nüfus art›fl› ve plans›z, anomi kentleflme, insan›n do¤aile olan iliflkisinde birtak›m dengesizlikler yaratmaktad›r. H›zla artan nüfusun kent-lerde yo¤unlaflmas› sonucunda s›n›rl› kaynaklar›n da¤›t›m›, ulafl›m araçlar›n›n art-mas› ve tüm bunlarla ba¤lant›l› olan sanayileflmenin do¤a üzerinde yaratt›¤› tahri-bat ‘çevre sorunlar›’ olarak ifade edilmektedir. 20. yüzy›l kentleflmesi ve sanayilefl-me, çevrenin korunmas›n› önemli ekonomik ve toplumsal sorunlar aras›na yerlefl-tirmifltir (Kelefl, 2002: 667). Kentleflme ve sanayileflmenin çevre üzerindeki etkisiüç flekilde gerçekleflmektedir: Do¤al yaflam alanlar›n›n imara aç›larak yerleflimalanlar›na dönüfltürülmesi, do¤al kaynaklar›n afl›r› tüketimi, zehirli at›klar›n hava,su ve toprak üzerindeki etkisi (Ulusoy ve Vural, 2007: 11). Bu noktada, kentleflmeve sanayileflmenin hava, toprak ve su üzerindeki etkileri ile küresel ›s›nma, ozontabakas›n›n delinmesi ve asit ya¤muru olgular›n› özetle ele almakta fayda vard›r.

Çevre Sorunlar› ve NedenleriÇevre kirlili¤i, insan faaliyetleri sonucunda suda, toprakta ve havada meydana ge-len olumsuz geliflmelerle ekolojik dengenin bozulmas›d›r. Bu bozulmayla zehirliat›klar, radyasyon, gürültü ve hava kirlili¤i gibi olumsuz sonuçlar bafl gösterir. Çev-re sorunlar›n›n nedenleri plans›z kentleflme ve sanayileflme ile yak›ndan ilgilidir(Ulusoy ve Vural, 2007: 11). Kelefl’in (2002:672) belirtti¤i üzere, kentleflme ve sa-nayileflme faaliyetleri içinde çevreyi etkileyen en önemli faktör enerji üretimidir.Enerji ihtiyac›n›n süreklili¤i, enerji üretimi sonunda ortaya ç›kan toksik at›klar,enerji üreten ve da¤›tan birimlerin yerleflme alanlar›nda yer almas›, enerji üretimi-nin zararlar›n› artt›rmaktad›r. Hidroelektrik santraller, barajlar, nükleer santraller,petrokimya ve metalurji sanayi, çevre ve canl› yaflam› üzerinde ciddi tahribatlarayol açmaktad›r. 1986’da Çernobil’deki nükleer santral kazas›n›n insan sa¤l›¤› üze-rindeki olumsuz etkileri günümüze kadar tafl›nm›flt›r. Yine benzer bir kazada Mart2011’de, Japonya’da yaflanan depremin ard›ndan Fukuflima nükleer santralindekis›z›nt› ve patlamalar ciddi bir tehdit unsuru oluflturmufltur.

Kelefl (2002: 672-674), çevre sorunlar›n› tart›fl›rken kentlerde faaliyet gösterenenerji üretim tesislerinin, metalurji sanayinin, kimya-petrokimya sanayinin, inflaatsektörünün ve ulafl›m sektörünün çevreye yapt›¤› tahribata dikkat çekmektedir.Boyutlar› ve tehlike dereceleri çeflitlilik arz etse de tüm bu sanayi kollar› havaya vesuya toksik maddeler salarken topra¤› da kirleterek al›nan g›dalar aç›s›ndan tehli-ke yaratmaktad›r. Buna ek olarak otomobillerden uçaklara kadar tüm tafl›tlardanç›kan gürültü ve gazlar›n hem kentte yaflayanlar hem de çevre için rahats›z edicietkileri göz ard› edilemez (Kelefl, 2002: 673-674). Yukar›da k›saca bahsedilen sana-yileflme ve kentleflmenin yol açt›¤› çevre sorunlar›, hava kirlili¤i, su kirlili¤i, toprakkirlili¤i, ozon tabakas›n›n delinmesi, asit ya¤muru, iklim de¤iflikli¤i ve küresel ›s›n-ma fleklinde özetlenebilir.

Hava Kirlili¤i Hava kirlili¤i, insan sa¤l›¤› üzerindeki olumsuz etkileri düflünüldü¤ünde kentlerde-ki en ciddi çevre sorunlar›ndan biridir. Hava kirlili¤i, havadaki çeflitli yabanc› mad-delerin insan sa¤l›¤›na, di¤er canl›lara, ekolojik dengeye zararl› olabilecek yo¤un-lukta ve sürede olmas›d›r (Çetin, 2010: 304). Hava kirlili¤inin bafll›ca nedenleri,aç›¤a ç›kan gaz ve tozlar›n yeteri kadar filtre edilmeden sal›nmas›, sanayi için co¤-rafi özellikler dikkate al›nmadan yer seçilmesi, zehirli at›klar için düflük maliyetli


Ekosistem, tüm canl›organizmalar ve onlar›ndo¤al ortam›d›r. Yunanca evanlam›na gelen ecosözcü¤ünden türemifltir. Buda dünyan›n bir anlamdatüm canl›lar›n evi oldu¤ugerçe¤ini ifade eder(Macionis ve Plummer,2007: 806).

Sanayileflme vekentleflmenin iç içegeçmesinin yaratt›¤›zararlar›n en çarp›c›örneklerden biri Kocaeli’ndeyaflanmaktad›r. Türksanayinin kalbi olarakadland›r›lan ve bünyesindedemir çelik, kimya, petrol,otomotiv ve lastik sektörüolmak üzere 400’ün üzerindebüyük ölçekli sanayikuruluflu, kimya, petrol veLPG depolama tanklar›n› dabar›nd›ran kentte birçokfabrika konut alanlar› ile içiçedir. Al›nan önlemlerera¤men fabrikalardan ç›kanzehirli gazlar havay›kirletirken buna ba¤l› olarakkanser vakalar›nda daart›fla neden olmaktad›r.Daha önce yap›lanaraflt›rmalarda kanservakalar›n›n dünyaortalamas›n›n 30 katüzerinde oldu¤u ve annesütünde bile tehlikeli a¤›rmetallere rastand›¤› ortayaç›km›flt›r(http://www.milliyet.com.tr/dilovasi-nda-annelerin-sutunde-bile-agir-metalvar/guncel/haberdetay/09.01.2011/1336895/default.htm, (10.06.2012).

teknoloji kullan›lmas› ve kullan›lan yak›tlardaki kirletici oran›n›n yüksek olmas›d›r(Ulusoy ve Vural, 2007: 12).

Sanayinin geliflmesinin öngörülemeyen sonuçlar›ndan biri hava kalitesinin bo-zulmas›d›r. 1950’lerde hava kirlili¤i tüm sanayi kentlerinin ortak sorunu hâline gel-mifltir. Örne¤in 1952’de Londra’da fabrikalar›n, araçlar›n ve konutlar›n yak›tlar› ne-deniyle yaflanan yo¤un hava kirlili¤i befl gün içinde yaklafl›k 4000 kiflinin hayat›namal olmufltur (Harrison ve Pearce, 2000, aktaran Macionis ve Plummer, 2007: 820).Günümüzde geliflmifl ülkeler, hava kirlili¤inin önüne geçmeye yönelik önlemleral›p havay› solunabilir hâle getirseler de az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerhâlen kömür gibi düflük maliyetli ve havay› kirleten yak›tlar kullanmak durumun-da kalmaktad›r.

Su Kirlili¤iSu kirlili¤i, gemi ve tankerlerin at›klar› ile petrol s›z›nt›s›, kanalizasyonlar›n ve fab-rika at›k sular›n›n denize ve akarsulara kar›flmas›, bal›k çiftlikleri gibi insan kay-nakl› faaliyetler sonucunda akarsular, okyanuslar ve yer alt› sular›n›n içinde yafla-yan canl›larla beraber zarar görmesidir (Çetin, 2010: 304).

Kentleflme ve sanayileflme nedeniyle su kaynaklar›n›n yetersizli¤i ve su kirlili¤itemel meseleler hâline gelmifltir. Sanayi kollar› ve enerji santralleri gelifltikçe suyaduyulan ihtiyaç da artmaktad›r. Dünya çap›nda su ihtiyac› 1950’lerden günümüzeüç kat artm›fl olup giderek daha da art›fl göstermektedir. Ne yaz›k ki günümüzdedünya nüfusunun bir milyardan fazlas› temiz suya eriflemezken 35 milyonu kirli iç-me suyundan kaynaklanan hastal›klar sonucunda hayat›n› kaybetmektedir (www.Peopleandplanet.com, (11.06.2012); Macionis ve Plummer, 2007: 816-817).


Resim 4.7

Sanayileflme iledo¤an enerjiihtiyac›n› fosilyak›tlardansa¤lanmas› havakalitesini bozmaktave insan sa¤l›¤›n›do¤rudanetkilemektedir.

Kaynak:http://www.biophage.com/environmental-issues.html,(12.06.2012)

Toprak Kirlili¤i ve Kat› At›klarKent çevrelerinin artan konut ihtiyac› nedeniyle imara aç›lmas› sonucunda bu böl-gelerdeki do¤al yaflam alanlar› ve tar›m arazileri tahrip edilmektedir. Kentleflmek›rsal bölgelere do¤ru h›zla yay›l›rken bitki ve hayvanlar›n do¤al yaflam alanlar›yavafl yavafl yok olmaktad›r.

Özellikle geliflmifl ülkelerdeki afl›r› tüketim ve tüketim mallar›n›n tek kulla-n›ml›k olmas›, do¤al kaynaklar›n afl›r› kullan›lmas›n›n yan› s›ra do¤ada yok ol-

mas› yüzy›llar› bulan çok say›da kat›at›k üretmektedir. Ampul, pil ve kâ-¤›ttan cama kadar tüm paketleme mal-zemeleri genelde tek kullan›ml›k olupifllevlerini tamamlad›klar›nda çöp ola-rak at›lmaktad›r. Yak›lmayan ve geridönüflüm yap›lmayan kat› at›klar do-¤ada kendili¤inden yok olmay›p kat›at›k depolama alanlar›nda birikmek-te; kentlerin d›fl›nda kat› at›klar›n top-land›¤› alanlar do¤a aç›s›ndan tehditunsuru oluflturmaktad›r. Bu alanlar›nkapasitelerinin üzerine ç›k›lmas› veplastik, pil gibi zararl› at›klar zamanlasuyun ve topra¤›n zehirlenmesine yolaçmaktad›r (Macionis ve Plummer,2007: 817).

Küresel Is›nmaAfl›r› kentleflme, betonlaflma ve sanayileflmenin etkisiyle hava s›cakl›¤›nda de¤iflimmeydana gelmektedir. Sanayileflme gibi insan faaliyetleri sonucunda havaya sal›-nan gazlar zamanla toprak ve okyanus yüzeylerinde hava s›cakl›¤›n›n artmas›nayol açmaktad›r. Küresel ›s›nma olarak tabir edilen dünya yüzeyinde hava s›cakl›¤›-n›n art›fl›n›n temel nedeni sera etkisidir.

1880’den itibaren karbondioksit sal›n›m›n›n %30 artt›¤› ve 20. yy’dan itibarenhava s›cakl›¤›n›n 0.7 derece yükseldi¤i bilimsel bir gerçektir. Özellikle ya¤mur or-manlar›, ›s›nmaya yol açan karbondioksitin emiliminde çok önemli bir rol oyna-maktad›r ancak Sanayi Devrimi’nden itibaren giderek art›fl gösteren karbondioksitsal›n›m›na koflut olarak dünyadaki bitki örtüsü de zarar görmekte, azalmaktad›r(Macionis ve Plummer, 2007: 807).

Özetle, iklim de¤iflikli¤i; s›cak hava dalgalar›, okyanuslar›n ›s›nmas›n› ve denizseviyesinin yükselmesini, buzullar›n erimesini ve kutuplar›n ›s›nmas›n› kapsar. Kü-resel ›s›nma fleklinde geliflen iklim de¤iflikli¤i, büyük sellere, f›rt›na, kurakl›k veyang›nlara yol açmakta, beraberinde çölleflme ve jeopolitik kargaflay› getirmekte-dir (Macionis ve Plummer, 2007: 807).

Ozon Tabakas›n›n DelinmesiGünlük hayatta kulland›¤›m›z buzdolab›, derin dondurucu, klima ve deodorantlarkloraflorakarbon (CFC) sal›n›m›na sebep olmaktad›r. CFC atmosferde günefl ›fl›nla-r›yla etkileflime geçince ozon tabakas›n› afl›nd›r›r. Ozon tabakas› ise güneflten ge-len zararl› mor ötesi ›fl›nlar›n dünyaya ulaflmas›n› engeller. Dolay›s›yla, ozon taba-


Resim 4.8

Zehirli At›klar

Dominik Cumhuriyeti’ndeat›k pil toplama alan›ndadolaflan çocu¤unfoto¤raf›, zehirli at›klar›ndepoland›¤› bölgelerinoluflturdu¤u tehditinboyutunu çarp›c› birflekilde ortaya koyuyor.Bölgede yap›lan testlerdeçocuklar›n %91’ininkan›nda bulunan kurflunseviyesinin normals›n›rlar›n üstünde oldu¤utespit edilmifltir.

Kaynak: www.peopleandplanet.net,(11.06.2012)

Sera etkisi, do¤al olarakatmosferde bulunan veyeryüzünde s›cakl›¤› koruyansu buhar›n›n, karbondioksitve metan gibi gazlar›n insanfaaliyetleri sonucundaartmas›yla ortaya ç›kar.Karbondioksit ve metan gibigazlar günefl ›fl›nlar›n›emerek yeryüzündekis›cakl›¤› korur. Ancak bugazlar›n sanayileflme veteknolojik ilerlemeye ba¤l›olarak insan faaliyetlerisonucunda özelliklekentlerde afl›r› sal›n›m› dahafazla günefl ›fl›n›n›nemilmesine ve atmosferin›s›nmas›na yol açmaktad›r.

kas›n›n afl›nmas› zararl› ›fl›nlar›n yeryüzüne ve canl›lara ulaflmas› anlam›na gelir.Antarktika üzerinde ozon tabakas›n›n afl›nd›¤›na dair bilimsel kan›tlar mevcutturve bu durumun canl›lar üzerinde cilt kanseri vakalar›nda art›fl gibi say›s›z zararl›etkisi söz konusudur (Macionis ve Plummer, 2007: 808).

Asit Ya¤muruAsit ya¤muru, hava kirlili¤inden kaynaklanan, canl› yaflam›na zarar veren asitli ya-¤›fl› ifade eder. Fosil yak›tlar›n kullan›ld›¤› enerji santralleri havaya sülfür ve nitro-jen oksit salar. Rüzgârla atmosfere tafl›nan bu gazlar, havadaki nemi asitlefltirir. Asitya¤murunun etkisi büyük bölgeleri kapsamas› nedeniyle küresel niteliktedir. Ör-ne¤in ‹ngiltere’deki santrallerin sebep oldu¤u asit ya¤murlar›, ‹sveç ve Norveç’tekilometrelerce alan› kapsayan orman ve deniz yaflam›n› tahrip etmifltir (Macionisve Plummer, 2007: 809-810).

Özetlemek gerekirse, toplumlar sanayileflme ile birlikte kentleflme sürecindeteknolojik geliflmelere ba¤l› olarak, do¤ay› kendi ihtiyaçlar› do¤rultusunda flekil-lendirir konuma gelmifltir. Bu süreçte do¤al kaynaklar üzerindeki talep giderekartmaktad›r. Do¤al kaynaklar›n afl›r› sömürülmesi sonucunda su, petrol, kömürrezervleri tükenme sinyalleri vermektedir. Di¤er yandan, sanayi kollar›nda, ko-nutlarda ve araçlarda yo¤unlukla fosil yak›tlar›n›n tüketilmesinin de hava kirlili¤i,asit ya¤muru, sera etkisi ve küresel ›s›nma gibi canl› hayat› tehdit eden sonuçlar›vard›r.

Sürdürülebilir Kalk›nmaSanayileflme yoluyla kalk›nma hedefinin orta ve uzun vadede kirlilik, çevresel y›-k›m ve yoksullu¤a yol açt›¤›n›n fark›na var›lmas› ile uluslararas› sivil toplum aktör-lerinin bafl› çekti¤i bir çare aray›fl›na girilmifltir. Bu noktada, çevre ve kalk›nma sü-recinin iliflkisi, sürdürülebilirlik kavram› gündeme gelmifltir. Uluslararas› çevre so-runlar›n›n çözümünde önemli bir yere sahip olan bu kavram ilk kez 1972’de Stock-holm Konferans›’nda ve ard›ndan 1987’de ‘Ortak Gelece¤imiz’ adl› Brutland Rapo-ru’nda ele al›nm›flt›r (Y›ld›r›m ve Öner, 2003: 8). 1992 y›l›nda Brezilya’n›n Rio ken-tinde yap›lan Birleflmifl Milletler Yeryüzü Zirvesi’nde ‘sürdürülebilir kalk›nma’ ko-nusu ele al›nm›fl ve uluslararas› aktörlerle devlet temsilcilerinin benimsemesi bek-lenen ‘Gündem 21’ ad›nda küresel eylem plan› belirlenmifltir. 1996’da ‹stanbul’datoplanan Habitat II Konferans›’nda ise Gündem 21 uygulamalar› ve deneyimleriele al›nm›fl, sürdürülebilir kalk›nman›n kurumsallaflt›r›lmas›na vurgu yap›lm›flt›r(Y›ld›r›m ve Öner, 2003: 6-8).

Sürdürülebilir kalk›nma geliflme ile çevre politikalar›n›n bütünlefltirilmesi içinbir çerçeve sunar. Sürdürülebilir kalk›nma ile bugünün ihtiyaç ve beklentilerini ge-lece¤in ihtiyaç ve beklentilerinden ödün vermeden karfl›laman›n yollar› aranmak-tad›r. Tan›mlamak gerekirse sürdürülebilir kalk›nma, günümüzde ekonomik vesosyal geliflme için gerekli olan kaynaklar›, gelecek nesillerin ihtiyaçlar› gözönün-de bulundurularak kullanmakt›r. Sanayileflmenin bafllang›c›ndan beri ekonomik,sosyal ve teknolojik alanlardaki kalk›nma çabalar›yla hesaps›zca tüketilen do¤alkaynaklar ve tahrip edilen çevrenin yaratt›¤› olumsuz koflullar›n günümüzdekiyans›malar› aç›kt›r. Bundan dolay› sürdürülebilir kalk›nma ile günümüzde kalk›n-ma çabalar›n›n benzer ve daha ileri düzeyde tahribat yaratmamas› ve gelecek ne-sillere de sa¤l›kl› çevre koflullar› ve do¤al kaynaklar›n aktar›lmas› amaçlanmakta-d›r (Ortak Gelece¤imiz, 1989: 73; Y›ld›r›m ve Öner, 2003: 6).


Özetle kentler, sanayileflme, teknolojik ve toplumsal geliflmenin mekân›d›r. Buaç›dan bak›ld›¤›nda, sanayileflme ve kalk›nman›n toplumsal ve kültürel etkilerikentleflmeden ba¤›ms›z düflünülemez. Bu geliflmeler sonucunda fosil yak›t tüke-ten konut ve fabrikalar›n kent mekânlar›nda yo¤unlaflmas›, motorlu araç trafi¤ininartmas› ve üretim için gereken enerji ihtiyac›n›n k›s›tl› do¤al kaynaklardan eldeedilmesi günden güne etkilerinin iyice hissedildi¤i çevresel sorunlara yolaçmaktad›r. Hava, su ve toprak kirlili¤i, kurakl›k, çölleflme ve yoksulluk gibi top-lumlar› ve do¤al hayat› derinden etkileyen bu meseleler 1970’lerden itibarenuluslararas› kamuoyunun öncelikli gündem maddelerinden birini oluflturmaktad›r.Düzenlenen uluslararas› konferanslarda ve haz›rlanan raporlarda ‘sürdürülebilirkalk›nma’ kavram› ile öncelikle mevcut do¤al kaynaklar›n gelecek nesillere akta-r›lmas› ve kalk›nma faaliyetlerinin do¤ay› tahrip etmeden sürdürülmesi amac› ifa-de edilmektedir.



‹lk kentlerin kuruluflunu aç›klayabilmek

‹lk kentlerin MÖ 6000-4000 y›llar›nda ortaya ç›k-

t›¤› söylenebilir. Daha kesin bir ifadeyle ilk kent-

sel yerleflmelerin, Mezopotamya’da MÖ 3500, M›-

s›r’da MÖ 3000, Çin ve Hindistan’da MÖ 2500’de

Neolitik Dönem’in sonlar›na do¤ru ortaya ç›kt›¤›

söylenebilir. Genelde ilk kentlerin kurulmas› ma-

den bilgisindeki geliflme, co¤rafi, ekonomik ve

kültürel koflullardaki uygunluk, kentlerin olufl-

mas›n› sa¤layan geliflmelerle aç›klan›r. ‹lk kent-

lerin kuruluflunu aç›klayan yaklafl›mlardan hid-

rolik toplum ve art› ürün yaklafl›m›, kentlerin ku-

ruluflunu ekolojik çerçeveden aç›klarken, sula-

man›n geliflmesi ile toplumda ifl bölümünün yo-

¤unlaflt›¤›n› savunur. Ekonomik yaklafl›m, kent-

leri ekonomik kökenli olarak ele al›r. Tar›m›n ve

tar›mdaki geliflmenin kentleflme sonucu oldu¤u

iddia edilir. Askerî ve dinsel yaklafl›mlar, arke-

olojik bulgulardan yola ç›karak, kentsel yo¤un-

laflman›n savunma aç›s›ndan korunakl› bölgeler-

de oldu¤unu ifade eder. Özellikle yerleflik haya-

ta geçiflte toplumsal kontrolü ele almak için din

belirleyici olmaktad›r.

Sanayi öncesi ve sanayi kentini karfl›laflt›rabilmek

Sanayileflmenin getirdi¤i kentsel de¤iflim ve dö-

nüflüm, o dönemde gözlemlenen toplumsal ve

siyasi de¤iflimlerle aç›klanabilir. Bu dönem, üre-

tim teknolojilerinin geliflimine, co¤rafi kefliflere,

mutlak monarflilerden modern devletlere geçifl

ve sömürgeleflme sürecine tamamen kent köken-

li yeni toplumsal s›n›flar›n ortaya ç›kmas›na ta-

n›kl›k eder. Sanayileflmeden önce, kentlerde kü-

çük ölçekli atölyelerde el eme¤ine dayal› üretim

ve tar›ma dayal› ekonominin varl›¤› gözlemlen-

miflti. Sonras›nda makine üretimine geçiflte ise

mesleklerde uzmanlaflma ve ifl bölümü artm›fl ve

önceki kent toplumlar›nda olmayan yeni s›n›fla-

r›n temelleri at›lmaya bafllam›flt›r. Bu yeni eko-

nomik düzen kendisine özgü yeni bir toplumsal

tabakalaflmay› da beraberinde getirmifltir. Orta

Ça¤ kentlerini anlat›rken sadece seçkinler ve alt

s›n›f olan zanaatkârlar›n varl›¤›ndan söz edilmifl-

ti. Oysa bu dönemde, Orta Ça¤’›n özgür kentle-

rinde güçlenmeye bafllayan, co¤rafi ve teknolo-

jik geliflmelerle büyük sermayeler edinip önemli

siyasal haklar kazanan, üretim araçlar›na sahip

bir bujuva s›n›f› ortaya ç›km›flt›r. Di¤er uçta da

k›rsal kökenlerinden koparak sanayi kentlerine

yerleflip fabrikalarda olumsuz çal›flma, sa¤l›k ve

bar›nma koflullar›nda hayatlar›n› sürdürmeye ça-

l›flan yo¤un bir iflçi nüfusu ilk defa varl›¤›n› gös-

termeye bafllam›flt›r. Yine Orta Ça¤’daki kent top-

lumundan farkl› olarak bu dönemde sanatç›lar,

e¤itimciler, ofis çal›flanlar› gibi çok çeflitli meslek

gruplar›ndan oluflan orta s›n›flar›n varl›¤›ndan da

art›k söz edilmeye bafllanm›flt›r.

Kentlerin geliflimini ve günümüzdeki kentleri

aç›klayan kuramlar› özetleyebilmek

Marx ve Engels, Weber, Durkheim bulunduklar›

dönemde kapitalizmin h›zl› gelifliminin berabe-

rinde getirdi¤i sorunlar› bir bütün olarak irdele-

mifllerdir. Di¤er bir ifadeyle, özel olarak kentler-

le ilgili bir çözümleme yapmay›p, kentlerin ba¤-

l› oldu¤u özel mülkiyet iliflkisi, meflru egemenlik

yap›s›, ifl bölümü gibi iliflkiler a¤lar›na bakm›fllar-

d›r. Modern anlamda ilk kentbilim çal›flmalar›na

ev sahipli¤i yapan Chicago Okulunun temelleri-

ni gazeteci ve toplumbilimci Robert E. Park, Er-

nest W. Burgess ve Louis Wirth ile atm›flt›r. Chi-

cago Okulu, kent çal›flmalar›na iki temel düflün-

ce ak›m› ile katk› sa¤lar: Park ve Burgess’in kent-

lerdeki mahallelerin yerleflimi üzerine gelifltirdi¤i

kentsel ekolojik kuram ile Wirth’in kent yaflam›-

n›n özelliklerini tan›mlad›¤› bir yaflam biçimi ola-

rak kentlileflme kuram›. Bu yaklafl›mlar›n ele al-

d›¤› temel mesele kent yaflam›n›n yabanc›laflt›r›-

c› etkisinin yol açt›¤› olgulard›r. 1970’lerde ser-

mayenin uluslararas› bir nitelik kazanmas›, eko-

nomik krizler ile ortaya ç›kan ekonomik yeniden

yap›lanma kenti aç›klayan yaklafl›mlara da yeni

bir yön vermifltir. Bu yaklafl›mlar kapital birikim

süreciyle kentlerin iliflkisini ele al›r. Lefebvre ve

Castells’in öncülü¤ünde geliflen bu yaklafl›ma gö-

re kapital birikim süreci kent mekân›n›n dönüflü-

münde önemli bir rol oynamaktad›r. Castells,

yaklafl›m›n›, mekânsal süreçlerle toplumsal sü-

reçler aras›ndaki iliflki üzerinden kurar. Lefebvre

ve Harvey ise kenti kapitalizmin krizlerini ve ser-

mayenin birikimini aç›klamakta kullan›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Türkiye’nin kentleflme sürecini irdeleyebilmek

Türkiye’de kentleflme süreci 1923-1950, 1950-

1980, 1980 ve sonras› olmak üzere üç ayr› dö-

nemde irdelenebilir. Erken Cumhuriyet Dönemi,

savafl sonras› ulus devlet kurma ve modernleflme

projesinin kentleflme süreci üzerindeki etkisiyle

ön plana ç›kar. 1950-1980 aras›ndaki dönemde

ise tar›mdaki teknolojik geliflmeler ve insan gü-

cüne olan ihtiyac›n azalmas› ile k›rdan kente yo-

¤un bir nüfus hareketi kendisini gösterir. Bu yo-

¤un nüfus bask›s›n› kald›ramayan kentlerde ge-

cekondulaflma ve altyap› sorunlar› ile sosyokül-

türel ve sosyoekonomik meseleler gündeme ge-

lir. 1980’lerden sonra ekonomide d›fla aç›lma ve

neoliberal politikalar›n kent mekânlar› üzerinde-

ki yans›mas› önemlidir. Uluslararas› yat›r›mlar

arac›l›¤›yla küresel sermayeye eklemlenme süre-

cinde küresel kent ‹stanbul ve Anadolu Kaplan-

lar› gibi olgular ortaya ç›kar.

Kentleflme sürecinin çevre üzerindeki etkilerini

tart›flabilmek

20. yy’dan itibaren h›zl› nüfus art›fl› ve plans›z,

anomik kentleflme, insan›n do¤a ile olan iliflki-

sinde birtak›m dengesizlikler yaratmaktad›r. H›z-

la artan nüfusun kentlerde yo¤unlaflmas›yla s›-

n›rl› kaynaklar›n da¤›t›m›, ulafl›m araçlar›n›n art-

mas› ve tüm bunlarla ba¤lant›l› olan sanayilefl-

menin do¤a üzerinde yaratt›¤› tahribat “çevre so-

runlar›” fleklinde ifade edilmektedir. Sanayileflme

ve kentleflmenin yol açt›¤› çevre sorunlar› hava

kirlili¤i, su kirlili¤i, toprak kirlili¤i ve kat› at›klar,

ve iklim de¤iflikli¤i, küresel ›s›nma, ozon deli¤i

ve asit ya¤muru fleklinde özetlenebilir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi ilk kentsel yerleflmeleringörüldü¤ü bölgelerden de¤ildir?

a. ‹skandinavyab. Mezopotamyac. M›s›rd. Hindistane. Çin

2. Gordon Childe’a göre, afla¤›dakilerden hangisi an-tik kentleri neolitik köylerden ay›ran özelliklerden de-

¤ildir?

a. Önceki yerleflim birimlerine göre oldukça geniflbir nüfusa sahiptir

b. K›rsal nüfusun art› ürünüyle geçinen yeni s›n›f-lara ev sahipli¤i yapar

c. Köylülerden al›nan vergilerle sermaye birikimisüreci bafllam›flt›r.

d. Antik kentlerde toplumsal ifl bölümü ve farkl›-laflma neolitik köylere göre daha azd›r.

e. Antik kentlerde gücünü tanr›dan alan ve toplumüzerinde kontrol gücüne sahip bir yönetici s›n›fortaya ç›km›flt›r.

3. Afla¤›dakilerden hangisi sanayi kentinin ay›rt ediciözelli¤idir?

a. Sanayi kentlerinde özel alan ve iflyer ay›r›m› yok-tur.

b. Sanayi kentlerinde merkezî otoritenin bofllu¤un-da din belirleyici toplumsal kurumdur.

c. Üretimde canl› enerji kayna¤›na ba¤›ml›d›rd. Caddeler sadece insan ve hayvanlar›n geçece¤i

yollar olarak kullan›lm›flt›r.e. Sanayileflme ve makine üretimine geçiflte mes-

leklerde uzmanlaflma ve ifl bölümü artm›flt›r.

4. Sanayileflme ile kent mekânlar›ndaki s›n›f temelli ay-r›flmay› ele alan ‹ngiltere’de ‹flçi S›n›f›n›n Durumu adl›eserin yazar› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Max Weberb. Friedrich Engelsc. Emile Durkheimd. George Simmele. Manuell Castells

5. Kentlerdeki yap›lanmay› do¤al bir süreç olarak ele

alan yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kentsel Ekolojik Yaklafl›m

b. Kent Ekonomi-Politi¤i

c. Kentsel Devrim Yaklafl›m›

d. Hidrolik Toplum Yaklafl›m›

e. Yaflam Biçimi Olarak Kentlileflme

6. Kent düflününe ilk defa Marksç› ve elefltirel yaklafl›-

m› getiren düflünür kimdir?

a. Robert E. Park

b. Ernest Burgess

c. Henri Lefebvre

d. Louis Wirth

e. Roderick McKenzie

7. Harvey’in kent analizi için afla¤›dakilerden hangisi

söylenemez?

a. Kenti kapitalist birikim süreci içinde ele al›r

b. Sanayi öncesi kentleri, ekolojik örgütlenme, eko-

nomik örgütlenme ve toplumsal örgütlenme çer-

çevesinde analiz eder.

c. Birincil ve ikincil sermaye döngüleri çerçevesin-

de kuram›n› gelifltirir

d. Sermaye gibi kentin de bilinçlendi¤ini vurgular.

e. Aile, birey, topluluk ve devlet Harvey’in tan›m-

lad›¤› dört bilinç oda¤›d›r.

8. Afla¤›dakilerden hangisi, ulus-devlet oluflturma stra-

tejisinin mekânsal politikalar›ndand›r?

a. K›rdan kente göçün teflvik edilmesi

b. Gecekondular›n inflas›

c. Tar›mda makineleflmenin artmas›

d. ‹thal ikameci politikalardan neoliberal politika-

lara geçifl

e. Ankara’n›n baflkent seçilmesi



9. Afla¤›dakilerden hangisi 1980 sonras› kentleflme sü-recinin özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Kentleflme süreci sermaye taraf›ndan flekillen-meye bafllam›flt›r.

b. Bu dönemde küçük ve orta sermayeyle kurulanve d›fl pazara yönelik üretim yapan iflletmelergeliflmifltir.

c. ‹ç pazara dönük dayan›kl› tüketim mallar› üret-meye yönelik ithal ikameci politikalar izlen-mifltir.

d. Kaynaklar altyap›, ulafl›m, konut gibi alanlarakaymaya bafllam›flt›r.

e. Kent merkezleri, sermayenin yeni oda¤› olmufl-tur.

10. Afla¤›dakilerden hangisi plans›z kentleflme ve sa-nayinin çevre üzerindeki olumsuz etkilerinden biride¤ildir?

a. Asit ya¤murub. Küresel ›s›nmac. Ozon tabakas›n›n delinmesid. Su kirlili¤ie. Ekolojik denge

Kentsel Ayr›flman›n Yüzü: Derbent

2000’li y›llardan itibaren bir devlet politikas› olarak dev-letin çeflitli kademelerince daha sa¤l›kl› ve güvenli kent-sel mekânlarda yaflamak olarak dile getirilen kentseldönüflümün temel hedefinin vars›llar için yaflam alanla-r› oluflturmak oldu¤unu Derbent örne¤inde tesbit et-mek mümkündür.1950’li y›llar Türkiye kentleflmesine içkin gecekondu-laflma sürecinin görünürlü¤ünün milad›d›r. Bu y›llardave takip eden ony›llarda, özellikle ‹stanbul’a dönük yo-¤un sanayi yat›r›mlar›yla birlikte ihtiyaç duyulan emekgücünün tetikledi¤i göçle gecekondu mahalleleri olufl-maya bafllad›. Kent mekân›n›n sermaye, emek ve araziiliflkileri ba¤lam›nda yeniden kuruldu¤u bu süreçte,Derbent, Büyükdere-Maslak hatt›ndaki sanayileflmeyeba¤l› olarak, 1970’li y›llarda bir gecekondu mahallesiolarak kuruldu.

Büyükdere-Maslak Hatt›’n›n geliflimi

Büyükdere-Maslak aks› 1950’leri izleyen y›llarda ilk bü-yük ilaç ve sanayi kurulufllar›n›n bu hat üzerine yerlefl-mesi ile yak›n çevresinde gecekondu alanlar›n›n olufl-mas›n› tetikledi, süreci büyük sermaye gruplar›n›n (Sa-banc› Holding, Yap› Kredi Bankas› ve ‹fl Bankas›) ayn›aks üzerinde büyük arsalar sat›n almalar› izledi.1974’te birinci Bo¤az Köprüsü ve ba¤lant› yollar›n›n ta-mamlanmas› ile aks üzerindeki geliflme daha da h›zlan-d›. Ayn› dönemde haz›rlanan Naz›m ‹mar Plan› (1974)aks›n devam›nda yer alan orman alanlar› ve içme suyuhavzalar›n›n kentsel geliflme ile tehdit alt›nda olmas›n›gözönüne alarak, tam anlam› ile geliflimi durduracakbir karar üretmese de, hatt›n, ikincil merkez olarak ge-liflmesini öngördü.1980’den sonraki Dalan dönemine gelindi¤inde ise,mevcut aks, 1974 plan›ndaki çekinceleri yok sayarak,yo¤un yap›laflman›n teflvik edildi¤i imtiyazl› haklarlayeniden planland›.Bu dönem, ‹stanbul’da ilk kez gökdelen yap›m›n›n te-laffuz edildi¤i zamana denk düfler ki, genelde ‹stanbulkenti için yeni sosyo-mekânsal iliflkilerin kuruldu¤u,özelde, Büyükdere-Maslak Hatt›’n›n uluslararas›merkezî ifl alan› olarak geliflti¤i ve kentsel ranta konuoldu¤u sürecin de ilk aflamalar›d›r.1980’li y›llardan 2000’li y›llara gelinirken, farkl› akslar›uluslararas› ifl merkezî olarak gelifltirme yönünde özel-likle politik düzeyde kararlar al›nd›, süreç çeliflkili birtart›flma zemininde ilerledi. Özellikle 1990’lar›n sonlar›-


“


na do¤ru, ‹stanbul kentinin küresel kent olmas› yönün-de yerel ve ulusal düzeyde benimsenen söylem Büyük-dere-Maslak hatt›n›n hem uluslararas› sermaye yat›r›m-lar›n› hem de yak›n çevresinde ormanl›k arazilerin için-de yerleflen lüks konut yat›r›mlar›n›n da çekim alan› ol-mas›na neden oldu.Buna ba¤l› olarak geliflen büyük finans kurumlar›n›n vebüyük sermaye gruplar›n›n merkezlerinin bu hatta yerseçmesi ve Belgrad Ormanlar›’na s›rt›n› dayayan ve yü-zünü Bo¤az manzaras›na dönmüfl lüks konutlar›n h›zl›bir oranda artmas›, sanayi ve gecekondu birlikteli¤i ilegeliflmifl Büyükdere-Maslak aks›n›n sosyo-mekânsal ola-rak yaflad›¤› dönüflümü 2010 y›l›na geldi¤imizde net birflekilde önümüze serer.

Lüks Konutlar›n Aras›nda Bir Gecekondu Alan›

Derbent; Hazine, Milli Emlak, Vak›flar ve özel mülki-yette olan karma bir arazi yap›s› üzerine kuruldu. Yak-lafl›k nüfusu 13-14 bin olan mahalle, 1200 hanelidir.Mahalle, 5 ana caddesi, 53 soka¤› ve 2000 ö¤rencisiolan okuluyla Sar›yer Belediyesi’ne ba¤l›d›r. Bugünekadar mahallede yap›lan evlerin büyük bir ço¤unlu¤utapu tahsis belgesine sahiptir.Mahallenin dönüflüm süreci ile ilk karfl›laflmas›, 1986’damahallelilerin d›fl›ndaki kifliler taraf›ndan kurulan Ata-türk Yap› Sanayi Kooperatifi’nin mahallenin belli biralan›ndan hisse toplamalar› ile bafllar. Söz konusu arsa,hisseli tapuya sahip oldu¤undan, Kooperatif, di¤er 72hisseye sahip olanlarla paylafl›m konusunda anlaflama-d›klar› gerekçesi ile izale-i fluyu davas› açarak, mahke-menin arsay› sat›fla ç›karmas› sonucu aç›k artt›rma yoluile tüm arsan›n sahibi olur.1996’da gerçekleflen sat›fl›n ard›ndan, mahkeme karar›temyize gitse de sonuç de¤iflmez. Böylece, Derbent,2001-2002 y›llar›nda üzerine daha sonra MESA MaslakKonutlar›’n›n yap›laca¤› arsan›n mahkeme eli ile büyükbir inflaat flirketine sat›fl› yoluyla ilk dönüflümü yaflad›.Mahallenin önemli bir k›sm›n›n lüks bir kapal› site olanMESA evlerine dönüflmesi mahallenin tarihi ve bugüngelinen süreçte yaflanacak kentsel dönüflümün sonuçla-r› aç›s›ndan önem tafl›r.‹stanbul’da ve di¤er büyük kentlerde ilk örnekleriningörülmeye baflland›¤› kentsel dönüflüm sürecinden ilkpay›n› alan mahallelerinden biri olur Derbent. Ba¤l› bu-lundu¤u Sar›yer Belediyesi taraf›ndan 2004 y›l›nda kent-sel dönüflüm alan› ilan edilir.Dönüflüm sürecinin nas›l iflledi¤ini MESA konutlar›n›nyap›m sürecinde yak›ndan deneyimleyen mahallelilerzaman kaybetmeden dernekleflme yoluna gittiler.

2005’te Mahalle Derne¤i kuruldu, yaklafl›k 85 sokaktemsilcisi belirlendi. Dernek, mahallelinin kentsel dö-nüflüm sürecini takip etmesi, ortak eylemliliklerde bu-lunmas›n› amaçlarken, ayn› zamanda mahallelinin bira-raya geldi¤i bir mekâna dönüflür.Bu süreçte, kaçak olarak yap›ld›¤› gerekçesi ile y›k›mkarar› gelen dernek binas›, 23 Mart 2006 günü sabah›nerken saatlerinde, y›k›m ekipleri ve çevik kuvvet ile y›-k›m› gerçeklefltirmek için mahalleye geldi, sokaklaraç›kmay› engelleyecek düzeyde gözyaflart›c› bomba kul-lan›ld›.Ayn› saatlerde okula gitmek için d›flar›da olan ö¤renci-ler ve ifllerine gitmekte olan mahallelilerden 16 kifli ga-z›n etkisiyle rahats›zlanarak hastaneye kald›r›ld›. Tümgün boyunca mahallelinin y›k›ma direnifli ile bir çat›fl-ma ortam›na dönüflen mahalle, Türkiye kentleflme tari-hi aç›s›ndan da önemli bir gerilime sahne oldu. Söz ko-nusu gün ile ilgili olarak yap›lan görüflme ve bas›ndayer alan haberlerden tespit edildi¤i üzere, mahalleliler-den baz›lar› MESA konutlar›n› tafllam›fl ve buna karfl›l›kolarak da konutlardan mahalleli üzerine birkaç el atefledildi¤i aktar›lm›flt›.Türkiye kentleflme tarihi aç›s›ndan büyük önem tafl›yanbu örnek olay, Hürriyet Gazetesi yazarlar›ndan Ertu¤rulÖzkök taraf›ndan ‘O sahneyi gördünüz mü’ bafll›¤›ylaele al›nm›flt›r. Özkök, ‘‹zinsiz, kanunsuz infla edilmifl bi-nalar›n y›k›lmas›na karfl› direnen gençler, kanuni yol-dan yap›lm›fl binalar› tafll›yor. Ama bugüne kadar gece-kondu gençlerinin, apartmanlar tafllad›¤›na hiç tan›k ol-mam›flt›k.’ diyerek bu ‘s›radan olmayan’ suçun nas›l dayayg›nlaflabilece¤ini ve hepimizi, bizleri bekleyen süre-ce haz›rl›kl› olmam›z konusunda uyar›r. ‘Önceki gün,‘Derbent Güzellefltirme Derne¤i’nden’ at›lan o tafllar,hepimizin evlerinin camlar›na iniyor’ diye sözlerini biti-rirken, MESA gibi konutlarda yaflayanlarla, gecekondualanlar›nda yaflayanlar aras›na kal›n bir çizgi çeker.Elbette Özkök’ün tepkisi ve felaket tellal›¤›na soyun-mas›; güvenli¤in her yerde artt›r›lmas›, daha da ayr›flm›flkentsel mekânlar talebidir, yani yasal konutlarda yafla-yanlar›n haklar›n›n savunucusudur.Yine ayn› y›l içinde, ‹stanbul’un su ihtiyac›n› karfl›la-mak için yap›lmakta olan Melen Suyu Projesi kapsa-m›nda, Derbent’ten de su tünelleri geçmektedir. Tünel-lerin inflaas› için üzerinde yerleflim alan› olan DerbentMahallesi’nde patlatma yöntemi ile kanallar›n aç›m›nabaflland›.Bu süreç, mahallede deprem etkisine yak›n bir etki ya-rat›rken, mahalleli bu konuda bilgilendirilmemifltir bile.‹lginç olan, mahalle çevresinde yer alan ve vars›llar›n


konutlar›ndan oluflan, projeye dahil di¤er alanlarda,patlatma olmadan üstünde bulunan yap›ya zarar ver-meyen teknolojik burgu yöntemi kullan›lmas›d›r. Ma-hallelinin meslek odalar› ile ba¤lant› kurmas›yla verilenraporlar do¤rultusunda patlatmalar durdurulabildi.

Derbent’de Kentsel Dönüflüm Ne Yana Düfler,

TOK‹ ne yana?

Kentsel dönüflüm projeleri 2004’ten sonra ivmelenerekülke bütününe yay›l›rken, bu sürecin baflat yürütücüsüde yeni ve genifl kapsamda yetkilerle donat›lan TopluKonut ‹daresi’dir (TOK‹). Bir yandan her türlü kentseldönüflüm projesini yürütmeye, her ölçekte plan› yap-maya ve onaylamaya yetkilendirilen TOK‹, tüm kentseldönüflüm projelerinde yer almazken, dahil oldu¤u pro-jelerde de farkl› yöntemler izliyor.TOK‹’nin dönüflüm sürecinde ihtiyaç duyulan tüm yet-kilerle donat›lm›fl olmas›, kurumun bu alanda hegemo-nik varl›¤›na iflaret ederken, analizi bu noktada b›rak-mak, süreci eksik tan›mlamam›za ve mücadele alanlar›-n› yok saymam›za neden olacakt›r.Bu savdan hareketle, TOK‹’nin güçlü bir kurum olarakkarfl›m›za ç›kmas›, geçen y›llarda, dönüflüme konu olanmahallelerdeki mücadelelerin önünü kesemedi. Der-bent Mahallesi ve birçok mahallede yürütülen kentselmuhalefet ve kentsel dönüflüm karfl›t› mahalli örgütlen-me, kentsel alanda mücadeleye zemin olufltururken,TOK‹ gibi bir kurumun salt elindeki yetkilerle otoriteruygulamalar› gerçeklefltirmesi önünde engellere, du-raklamalara sebebiyet verirken, öte yandan da karfl›-politika üretmeye de olanak tan›yor.Derbent Mahallesi’nde yaflanan süreçte, ilginç olan, TO-K‹’nin henüz hiçbir aflamada sürece müdahil olmamas›-d›r. Derbent’de izlenen dönüflüm süreci bir planlamakarar› olan ‘kentsel dönüflüm projeleri’nin kentselmekâna devlet müdahalesinin; y›k›m tebligatlar›, med-yan›n etkin ve yayg›n gücünün kullan›m›, kolluk kuv-vetlerinin y›k›mlar s›ras›nda çeflitli yöntemlerle müda-hâleleri, kentsel dönüflüm koflullar›n› haz›rlamak içinmevcut yap›lara zarar verecek ve evleri kullan›lmaz hâlegetirecek yöntemlerin kullan›lmas›na varan çeflitlilikteyöntemleri içerdi¤ini gözönüne serer.Derbent, ilk kentsel dönüflüm alan› ilan edilen alanlar-d›r biridir ve geçen sürede farkl› müdahale biçimlerinesahne oldu. Buna karfl›l›k, mahallenin direnifl u¤raklar›-n› parçalamak ve durdurmak için hergün yeni bir mev-zi kazanmaya dönük olarak devlet müdahalesinin yeni-den flekillendi¤i görülüyor.

O hâlde, 2004’den bu yana Derbent Mahallesi’nde ya-flananlar bize neyi iflaret eder? 2000’li y›llardan itibarenbir devlet politikas› olarak devletin çeflitli kademelerin-ce daha sa¤l›kl› ve güvenli kentsel mekânlarda yafla-mak olarak dile getirilen kentsel dönüflümün temel he-definin vars›llar için yaflam alanlar› oluflturmak oldu¤u-nu Derbent örne¤inde tesbit etmek mümkündür.Tam da buna paralel olarak, son günlerde televizyon-larda ve bas›l› medyada yo¤un bir bombard›man ileA¤ao¤lu ‹nflaat, Ayazma’da yaflayanlar› sokakta yafla-maya terk eden kentsel dönüflüm projesi ile sanki ‘bofl-mufl’ ve üstünden bir yaflam geçmemifl izlenimi verilenmahalle yerine ‘hepimize hak etti¤imiz yaflam›’ yükse-len yeni bloklarla sunuyor.Kentsel dönüflüm mahalleleri y›k›p geçerek, tarihini,geçmiflini, sosyo-mekânsal iliflkilerini yeni bir kentsels›n›fa kolayca, 10.000 lira peflinatla teslim ediyor.Büyükdere-Maslak aks›n›n Derbent Mahallesi’nin ko-numland›¤› alana do¤ru geniflleyerek ilerlemesi, mahal-lenin, Özkök’ün ça¤r›s›n› yapt›¤› vars›llar için yeni biryaflam mekân›na dönüflmesini iflaret ederken, mahalle-nin direnifli henüz ne TOK‹’ye ne de sermaye gruplar›-na geçit vermiyor.

Kaynak: Özlem Çelik, Bianet, 02.11.2010 tarihli haber-den, http://bianet.org/bianet/bianet/125819-kentsel-ay-rismanin-yuzu-derbent, (10.06.2012)

”


‹klimde çözüm siyasi ve toplumsal

Liderler Kopenhag’da anlaflsa bile, iklim de¤iflikli¤ininönünün al›nmas› için bu zirvenin ötesine geçen yarat›-c› bir toplumsal ve siyasi düflünceye ihtiyaç var. Kopen-hag gibi anlaflmalar bizi bir yere kadar götürür; kalk›n-ma, tüketim, yaflam tarzlar› ve refah üzerine kafa yor-mam›z gerek.BM’nin Kopenhag’da düzenleyece¤i ‹klim De¤iflikli¤iKonferans›’n›n öncesinde herkes ‘ne tür’ bir anlaflmayavar›labilece¤ine, yani bir ‘iklim de¤iflikli¤i anlaflmas›’naulaflma ihtimaline odaklan›yor. Asl›nda Kopenhag’daüzerinde uzlafl›lan veya uzlafl›lmayan ne olursa olsun,neredeyse bütün zorlu mesainin konferans›n sonras›n-da yap›lmas› gerekecek. Bu noktada esas vurgu sadece‘ne’ sorusuna de¤il, çok daha fazla ‘nas›l’ sorusuna ya-p›lmal›.Derdimiz sözlerden ziyade yap›lan ifllerse, meselelerpek de iyi görünmüyor. ‹lk olarak geliflmekte olan ül-keleri ele al›n; sera gaz› sal›n›mlar›n› radikal bir biçim-de azaltmak konusunda öncülü¤ü bu ülkelerin yapma-s›ndan dem vuruluyor. Bunlar›n büyük bölümü, Kyo-to’daki sal›n›m azaltma hedeflerine ulaflmak konusundaçok s›n›rl› bir mesafe kaydetti; halbuki gayet makul he-deflerdi bunlar.

ABD’nin görevi çok büyük

‹sveç, Danimarka, Almanya gibi küçük bir grup ülkehat›r› say›l›r ilerleme sa¤l›yor. Ancak daha yak›ndan in-celendi¤inde, bugüne dek baflard›klar›n›n büyük k›sm›-n›n aktif iklim de¤iflikli¤i politikas›n›n sonucu falan ol-mad›¤› görülüyor. ‹sveç ve Danimarka 1970’lerin so-nundaki petrol krizine enerjik biçimde karfl›l›k vermiflve daha o dönemde yenilebilir teknolojileri devreyesokmufltu. Almanya da rüzgar enerjisi gelifltirmek ko-nusunda baz› ilerlemeler kaybetti; fakat yenilebilir kay-naklar toplam enerji bilefliminin yaklafl›k yüzde 7’sinedenk düflüyor. Yani ‘baflar›l›’ ülkelerde bile bugüne ka-dar ulafl›lan noktada bir vites de¤iflikli¤i talep edilecek.Daha da endifle verici biçimde, çok az ilerleme sa¤la-nan veya bir arpa boyu bile yol gidilemeyen, hatta sal›-n›mlar›n artt›¤› ülkelerin listesi epey kabar›k. Avrupa’da‹talya, ‹spanya ve Yunanistan’›, baflka k›talarda da Ja-ponya, Avustralya, Kanada ve ABD’yi saymak müm-kün. ABD Baflkan› Barack Obama’n›n olas› bir iklimde¤iflikli¤i anlaflmas›n› Kongre’den geçirmesinin zor ol-mas› göz önüne al›nd›¤›nda, Kopenhag’da zay›f bir mü-zakere pozisyonunda olaca¤›na dair çok fley söylendi.

Böyle bir yasan›n geçip geçmemesi bir yana, Amerikansal›n›mlar›n›n sistemli bir biçimde azalt›lmas› gibi deva-sa bir görev söz konusu. Amerikan yaflam tarz› ucuzenerjiye dayal›; buna ucuz kredi sayesinde öyle veyaböyle sonu gelmeyen banliyö genifllemesi efllik ediyor.Bu gidiflat, hem de k›sa vadede, nas›l tersine çevrilebi-lir? fiu an için sorunun boyutuyla orant›l› politikalar uy-gulanm›yor.Birçoklar› rüzgar, günefl, termal ve di¤er düflük-karbonteknolojilerinin, fosil yak›tlar›n yerini ilerici biçimdealabilece¤ini iddia ediyor. Bunlar elbet çözümün parça-s› olabilir, fakat tüketimle bafla ç›kmad›¤›m›z sürece sa-l›n›mlar› azaltmak konusunda pek az ilerleme sa¤laya-ca¤›z. Sanayileflmifl dünyan›n dört bir köflesinde yayg›nhayat tarz› de¤iflikli¤i bir zorunluluk. Gayr› safi yurtiçihas›lay› refah›n bir ölçütü olarak kullanmak son derecehatal›, fakat hiçbir ülke bunun yerine vatandafllar›n›nkabul etmeye raz› olaca¤› baflka bir yöntem bulabilmiflde¤il.Dünyan›n daha yoksul ülkeleri söz konusu oldu¤undagörev en az bunun kadar, belki de daha a¤›r. Esas ola-rak yeni bir kalk›nma modeline önderlik yap›lmal›. Çin,Hindistan, Brezilya ve di¤er geliflmekte olan ülkelerin,geliflmifl dünyan›nkiyle k›yaslanabilecek yaflam stan-dartlar› istemeye hakk› var. Ancak bir noktadan sonra,bu ülkeler için zengin ülkelerle ayn› yolu takip etmekimkâns›z olacakt›r; zira böyle bir durum iklim de¤iflikli-¤i aç›s›ndan çok daha y›k›c› sonuçlara yol açar. Gelinennoktada yarat›c› düflünceye ihtiyaç var ve bu, büyük oranda toplumsal ve siyasi bir düflünce olmal›.Baz› geleneksel yaflam biçimleri ve sosyal ba¤lar›n mo-dernitenin suna¤›nda kurban edilmeyece¤i, ama alter-natif bir refah tarz›n›n idrak edilmesine yard›mc› olabi-lecek bir ihtimale bakmal›y›z. Sözgelimi geliflmekte olanülkeler, yerel topluluklar› ve ba¤l›l›klar›, onlar› yüksekteknolojili iletiflim araçlar›yla entegre ederek ve böyle-ce bozuk kentleflmenin yay›lmas›n› önleyerek korumakyoluyla gelece¤e dönebilir mi?Ve sonra uluslararas› iliflkiler alan› var, ki burada daçok fazla yarat›c›l›¤a ihtiyaç olacak. Halihaz›rda ulusla-raras› anlaflmalar› imzalayan ülkelerin bunlara gerçek-ten riayet etmesini sa¤layacak pek az araç söz konusu.Uymalar›n› sa¤layamad›ktan sonra ülkelerin belli he-defler belirlemeyi kabul etmesinin ne yarar› olabilir ki?‹lerlemenin uluslararas› bir kurum veya kurumlarca dü-zenli olarak denetlenmesi katk› sa¤layacakt›r, fakat tefl-hir edip utand›rman›n muhtemelen çok s›n›rl› bir etkisi

Okuma Parças›


olacakt›r. Çok daha etkili yapt›r›mlar gerekiyor, devlet-lerin egemenliklerini titizlikle korumalar› gerçe¤i karfl›-s›nda her ne kadar çok zor bir ifl olsa da.

Bölgesel planlara ihtiyaç var

Son olarak, dört bafl› mamur bir müzakere düzeyindebile, Kopenhag tarz› anlaflmalar bizi ancak belli bir ye-re kadar götürür. Bilhassa dünyan›n en büyük iki kir-leticisi konumundaki Çin ve ABD aras›ndaki ikili an-laflmalar son derece önemli olacakt›r. ABD ticari ödün-ler karfl›l›¤›nda düflük karbon teknolojilerinin Çin’etransferi için belli patent haklar›n› gevfletmeyi kabuledebilir. Dünyan›n bütün kesimlerinde bölgesel anlaflmalar veplanlar da gerekecek; bu sadece iflleri hafifletmek de-¤il, iklimle ilgili uygulamalardaki genifl çapl› de¤ifliklik-lere adapte olmak için de zaruri. Yap›lacak çok ifl varve yeni düflünceler gerekiyor.(New Perspectives Quarterly dergisi, Britanya LordlarKamaras› üyesi, London School of Economics’in eskidirektörü, Britanya’da ‹flçi Partisi’ni 1997’de iktidara tafl›yan ‘Üçüncü Yol’u flekillendirdi, sosyolog, 4Aral›k 2009)

Kaynak: Anthony Giddens, Radikal Gazetesi,http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=967969&CategoryID=99,(10.06.2012)

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lk Kentler” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹lk Kentler” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanayi Kenti” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kent Yaklafl›mlar›n›n Te-melleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Chicago Okulu” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sermaye Birikim SürecineGöre Kentleflme” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sermaye Birikim SürecineGöre Kentleflme” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erken Cumhuriyet Dönemive Kentleflme” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1980 Sonras› Kentleflme”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kentleflme ve Çevre Sorun-lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Kentlerin tarihsel boyutu üzerine yap›lan sosyolojik ça-l›flmalar, kentlerin do¤uflunun toplumlar üzerinde nas›lde¤iflikliklere yol açt›¤› konusunda genellemelerde bulu-nulmas›na yard›mc› olur. Kentlerdeki toplumsal örgüt-lenme biçimleri tarihsel veriler ›fl›¤›nda aç›klanabilir. Feo-dal toplumdan sanayi toplumuna geçiflte toplumsal yap›-n›n nas›l de¤iflti¤i kent olgusu üzerinden anlafl›labilir.

S›ra Sizde 2

Orta Asya ve ‹slam kültüründeki kentlerde ticaret veekonomiye dayal› ipekçilik, bak›rc›l›k, dokumac›l›k gi-bi uzmanlaflm›fl merkezlere rastlan›r. ‹slam egemenli-¤indeki co¤rafyada, kentler daha çok uzak mesafe tica-retin stratejik noktalar›na kurulmufltur. Cami, fizikselmekân›n odak noktas› oldu¤u gibi toplumsal, siyasal,kültürel ve hukuksal hayat›n da merkezindedir. Farkl›kavim, kabile, etnik ya da mesleki gruba ba¤l› toplu-luklar duvarlarla birbirinden ayr›lm›fl ba¤›ms›z mahalle-lerde yerleflir. Osmanl› kenti, kale ve kalenin d›fl›ndayer alan kale alt›ndan olufluyordu. Hisar da denilen ka-le içinde yöneticiler ve kentin ileri gelenleri otururkenkonutlarda yerleflik zanaat faaliyetleri yürütülürdü. Ka-le alt›nda ise pazarlar, tar›msal alanlar, kervansaraylaryer al›yordu (U¤urlu, 2010: 46-57).

S›ra Sizde 3

Weber de Marx ve Engels gibi, kenti kapitalizm ve top-lumsal dönüflümü aç›klamaya yönelik kurduklar› teorikçerçeve dâhilinde ele alm›flt›r. Hem Marx ve Engels hemde Weber için Orta Ça¤ Avrupa kenti feodal toplumdankentli sanayi topluma geçiflte önemli bir tarihî role sa-hiptir. Ama her iki düflünür de sadece kenti ele alan birkuramsal çerçeve gelifltirmemifltir. Kentin feodal top-lumdan kapitalist topluma geçiflteki toplumsal de¤ifli-min yer ald›¤› alan oldu¤u konusunda hemfikirlerdir.

S›ra Sizde 4

Simmel’e göre kasaba hayat›na al›flm›fl bir kiflinin kenteilk geldi¤inde deneyimleyece¤i yo¤un bir trafik, etra-f›ndaki al›fl›lmad›k kalabal›k ve gürültü olacakt›r. Bu fle-kilde afl›r› uyaranlara maruz kald›kça bu kiflinin alg›lar›körleflecek ve çevresine karfl› bir umursamazl›k baflla-yacakt›r. ‹htiyaçlar›n› karfl›lamak için ifl hayat›na girincekiflinin de¤eri, karakter, yetenekler, sa¤l›k ve duygularyerine eme¤i karfl›s›nda ald›¤› ücrete indirgenecektir.Günlük hayatta kimseden fark› olmayan s›radan bir tü-ketici hâline gelecek; al›flveriflte kurdu¤u toplumsal ilifl-kiler ise gayriflahsi ve ikincil nitelikte olacakt›r. Hayat›-n›n her alan›nda ve tüm toplumsal iliflkilerinde kifli sü-rekli mant›kl› ve ak›lc› hesaplamalar yapma durumun-da kalacakt›r.

S›ra Sizde 5

Lefebvre, araba gibi a¤›r sanayi sektörünün oluflturdu-¤u birincil kapital döngüyü vurgular. ‹kincil sermayedöngüsünde ise yat›r›mc›n›n kent mekân›ndan elde et-ti¤i kâr› yine altyap› ve inflaata aktard›¤›n› ifade eder.Lefebvre’e göre, ikincil sermaye döngüsünde kentmekân› meta hâline gelmifl ve k›t bir kaynak hâline dö-nüfltürülmüfltür. Bu yeni dönemde, üretim temelli sana-yi yerini inflaat ve altyap› faaliyetlerine b›rakm›flt›r. Böy-lece de¤er yarat›m› ve kâr mekân üzerinden elde edil-meye bafllanm›flt›r. 1980’den sonra Türkiye’de büyükkentlerde de benzer bir durum göze çarpmaktad›r. Spe-külasyona aç›k hâle gelen kent mekânlar›, ranttan payalmak isteyen sermaye sahiplerinin hedefi hâline gel-mifltir. Kentsel dönüflüm projeleri ve daha fazla arazininimara aç›lmas› ile ifl merkezleri, al›flverifl merkezleri vekonutlar›n inflas›nda ciddi bir art›fl gözlemlenmektedir.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Aslano¤lu, R. (1998). Kent, Kimlik ve Küreselleflme,Bursa: ASA.

Çetin, O.B. (2009). Çevre ve Toplum, Sosyolojiye Girifl,Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Aç›kö¤retimFakültesi Yay›n›.

Childe, V. G. (2007). The Urban Revolution, The City

Reader, R.T. LeGates, F. Scout (ed.). New York:Routledge.

David, H. (2002). S›n›fsal Yap› ve Toplumsal Farkl›laflmaKuram›, 20. Yüzy›l Kenti, B. Duru, A. Alkan (ed.),Ankara: ‹mge.

Davis, K. (2007). The Urbanization of the HumanPopulation. The City Reader, R.T. LeGates, F. Scout(ed.). New York: Routledge.

Duru, B., Alkan, A. (2002). 20. Yüzy›lda Kent ve

Kentsel Düflünce, 20. Yüzy›l Kenti, B. Duru, A.Alkan (ed.), Ankara: ‹mge.

Dünya Çevre ve Kalk›nma Komisyonu (1987). Ortak

Gelece¤imiz, Ankara: Türkiye Çevre Sorunlar› Vakf›Yay›n›.

Erman, T. (1998). Kentteki K›rsal Kökenli GöçmenlerinYaflam›nda Gecekondu ve Apartman, 75. Y›lda

De¤iflen Kent ve Mimarl›k, ‹flbankas› ve TarihVakf› Ortak Yay›n›.

Erman, T. (2010). Kent ve Gecekondu, Türkiye

Perspektifinden Kent Sosyolojisi Çal›flmalar›,Ö. U¤urlu, N. fi. P›narc›o¤lu, A. Kanbak, M. fiiriner(ed.). ‹stanbul: Örgün Yay›nevi.

Fisuno¤lu, M. (1989). Sürdürülebilir Kalk›nma veEkonomi, Sürdürülebilir Kalk›nma Konferans›,Ankara: Türkiye Çevre Sorunlar› Vakf› Yay›n›.

Gottdiener, M. Hutchison, R. (2006). The New Urban

Sociology, Colorado: Westview Press.Hannigan, J.A. (2006). Environmental Sociology,

Londra: Routledge.Hatt, P. K., Reiss, A. J. Jr. (2002). Kentsel Yerleflimlerin

Tarihi, 20. Yüzy›l Kenti, B. Duru, A. Alkan (ed.),Ankara: ‹mge.

Ifl›k, O., P›narc›o¤lu, M. (2003). Nöbetlefle Yoksulluk:

Sultanbeyli Örne¤i, ‹stanbul: ‹letiflim.Kelefl, R. (2002). Kentleflme Politikas›, ‹stanbul: ‹mge

Yay›nlar›.Keyman, E. F., Koyuncu Lorasda¤›, B. (2010). Kentler:

Anadolu’nun Dönüflümü Türkiye’nin Gelece¤i,‹stanbul: Do¤an Kitap.

K›ray, M. (1998). Gecekondu, Kentleflme Yaz›lar›,‹stanbul: Ba¤lam.

Kurtulufl, H. (2010). Kent Sosyolojisinde De¤iflenKavray›fllar ve Türkiye’nin Kentleflme Deneyimi,Türkiye Perspektifinden Kent Sosyolojisi

Çal›flmalar›, Ö. U¤urlu, N. fi. P›narc›o¤lu, A.Kanbak, M. fiiriner (ed.). ‹stanbul: Örgün Yay›nevi.

Lefebvre, H. (2003). The Urban Revolution, Londra:University of Minnesota Press.

Mumford, L. (2007). What is a City, The City Reader,R.T. LeGates, F. Scout (ed.). New York: Routledge.

P›narc›o¤lu, N. fi., Kanbak, A., fiiriner, M. (2010). KentKuramlar›, Türkiye Perspektifinden Kent

Sosyolojisi Çal›flmalar›, Ö. U¤urlu, N. fi.P›narc›o¤lu, A. Kanbak, M. fiiriner (ed.). ‹stanbul:Örgün Yay›nevi.

Sassen, S. (1996). The Global City. Urban Theory S.Farkestin ve S. Campbell (ed.).

Sassen, S. (2007). The Impact of the New Technologiesand Globalization on Cities, The City Reader, R.T.LeGates, F. Scout (ed.). New York: Routledge.

Saunders, P. (2007). Social Theory and the Urban

Question, Londra: Routledge.Savage, M., Warde, A. (1993). Urban Sociology,

Capitalism and Modernity, Londra: Macmillan.Simmel, G. (1996). Metropol ve Zihinsel Yaflam, Kent

ve Kültürü, Cogito Say›: 8.Sjoberg, G. (2002). Sanayi Öncesi Kenti, 20. Yüzy›l

Kenti, B. Duru, A. Alkan (ed.), Ankara: ‹mge.fiengül, T. (2001). S›n›f Mücadelesi ve Kent Mekân›,

Praksis, Say›: 2.fiengül, T. (2001). Türkiye’de Kentleflmenin ‹zledi¤i Yol

Üzerine: Bir dönemleme Giriflimi, Kentsel Çeliflki

ve Siyaset. Demokrasi Kitapl›¤›.U¤urlu, Ö. (2010). Kentlerin Tarihsel Geliflimi, Türkiye

Perspektifinden Kent Sosyolojisi Çal›flmalar›,Ö. U¤urlu, N. fi. P›narc›o¤lu, A. Kanbak, M. fiiriner(ed.). ‹stanbul: Örgün Yay›nevi.

Ulusoy, A. Vural, T. (2001). Kentleflmenin Sosyo-Ekonomik Etkileri. http://www.yerelsiyaset.

com/pdf/haziran2007/1.pdf Eriflim tarihi:10.06.2012.

Uslu, O. (1989). Sanayileflme ve Kentleflmenin Getirdi¤iÇevre Sorunlar›, Sürekli ve Dengeli Kalk›nmaKavram› Aç›s›ndan Bir Tart›flma Sürdürülebilir

Kalk›nma Konferans›, Ankara: Türkiye ÇevreSorunlar› Vakf› Yay›n›.

Yararlan›lan Kaynaklar


Wirth, L. (2002). Bir Yaflam Biçimi Olarak Kentlileflme,20. Yüzy›l Kenti, B. Duru, A. Alkan (ed.), Ankara:‹mge.

www.peopleandplanet.netY›ld›r›m, U. Öner, fi. (2003). Sürdürülebilir Kalk›nma

Yaklafl›m›n›n Türkiye’ye Yans›malar›: GAP’taSürdürülebilir Kalk›nma ve Yerel Gündem 21.Ça¤dafl Yerel Yönetimler Cilt 12 Say›:4 (6-27).yayin.todaie.gov.tr/goster.php?Dosya=MDQ5MDU2MDU1MDU2 Eriflim Tarihi: 10.06.2012.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Küreselleflme olgusunu tan›mlayabilecek,Küreselleflmenin tarihsel arka plan›n› aç›klayabilecek,Küreselleflmenin temel özelliklerini tan›mlayabilecek,Küreselleflmenin boyutlar›n› aç›klayabilecek,Küreselleflmeye iliflkin yaklafl›mlar› de¤erlendirebilecek,Küreselleflmeyi dünyan›n gelece¤i ba¤lam›nda tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Küreselleflme• Küyerelleflme

• Karfl›l›kl› Ba¤›ml›l›k

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN

Sosyoloji-II Küreselleflme veToplum

• G‹R‹fi• KÜRESELLEfiME VE DE⁄‹fiEN

TOPLUM• KÜRESELLEfiME VE MODERN‹TE• KÜRESELLEfiME OLGUSU • KÜRESELLEfiMEN‹N TAR‹HSEL

GEL‹fi‹M‹• KÜRESELLEfiMEN‹N ÖZELL‹KLER‹

VE BOYUTLARI• KÜRESEL DÜNYA EKONOM‹S‹• KÜRESELLEfiMEN‹N TOPLUMSAL

SONUÇLARI• KÜRESELLEfiME TARTIfiMALARI• KÜRESELLEfiME VE GELECEK

5SOSYOLOJ‹-II

G‹R‹fiSosyal bilimcilerin, akademisyenlerin, medya mensuplar›n›n, politikac›lar›n ya dasokaktaki insanlar›n dolay›s›yla hemen herkesin üzerinde anlaflt›¤› olgu dünyadaköklü ve h›zl› dönüflümlerin yaflan›yor oldu¤udur. Sosyal bilimciler bu dönüflüm-lerin kökenlerini ve geliflim süreçlerini analiz etmeye ve gelece¤e yönelik projek-siyonlar elde etmeye çal›flmaktad›rlar.

Kapitalist-liberal anlay›fl›n evrilen bir biçimi olarak dünyan›n her yan›nda bütünyo¤unlu¤uyla yaflanan ve daha iyi bir kavram bulunamad›¤› için küreselleflme ola-rak adland›r›lan (Falk,2001), yaflanmakta olan bütün dönüflümleri ifade etti¤i dü-flünülen olgu karfl›s›nda bireyler ve toplumlar yeni stratejiler gelifltirirken yaflanandönüflümün bafl döndürücü h›z› nedeniyle gelece¤e yönelik kayg›lar tafl›maktad›r-lar. Teknolojik yenilikler yaflant›m›z› çok h›zl› dönüfltürürken sonuçlar›n öngörüle-memesi kayg›y› art›rmaktad›r. Bu ba¤lamda küreselleflme olgusunun iyi anlafl›lma-s› önem tafl›maktad›r. Giddens’›n (2008: 82) vurgulad›¤› üzere küreselleflme herfleyden önce bir toplumsal de¤iflme niteli¤indedir ve yaflan›lan toplumsal de¤iflme-lerin de ürünüdür. Robertson’un (1999: 21) deyimiyle “Bir kavram olarak küresel-leflme hem dünyan›n küçülmesine hem de bir bütün olarak dünya bilincinin güç-lenmesine gönderme yapmaktad›r.”

Küreselleflme kavram›n›n günümüzde iflaret etti¤i süreçler, birkaç yüz y›ld›r ge-liflim göstermekle birlikte yak›n dönemde küreselleflme ba¤lam›nda yo¤unluk ka-zanm›flt›r (Robertson, 1999: 21). Küresel dünyaya biçim veren son iki yüzy›l için-deki geliflmeleri, modernlik dönemindeki toplumsal de¤iflmenin devasa bir h›zdaartmas›n›n nedenlerini irdelemek küreselleflmeyi anlamak aç›s›ndan büyük önemesahiptir.

Küreselleflme olgusunu anlayabilmek ve aç›klayabilmek amac›yla bu ünitedeküreselleflme kavram›na yüklenen anlamlar, küreselleflme sürecinin tarihsel kö-kenleri, küreselleflmenin boyutlar›, temel özellikleri, olumlu ya da olumsuz sonuç-lar› üzerinde durulmufltur. Bu ba¤lamda küreselleflme konusundaki kuramsal yak-lafl›mlar irdelenerek gelece yönelik baz› ç›kar›mlar yap›lmaya çal›fl›lm›flt›r.

KÜRESELLEfiME VE DE⁄‹fiEN TOPLUMToplumsal de¤iflmeyi tan›mlamak çok zor olsa da de¤iflme bütün toplumlar içingeçerli bir olgudur. Bütün toplumlarda kültürler de¤iflime u¤ramaktad›r. Toplum-sal de¤iflme, bir toplumun kurumlar› ile kültürünün zaman içinde dönüflmesini ya

Küreselleflme ve Toplum

da baflkalaflmas›n› ifade eder. Toplumsal de¤iflme söz konusu oldu¤unda toplum-sal yap›n›n ve bu yap›y› oluflturan toplumsal iliflkiler a¤›n›n, bu iliflkileri biçimlen-diren toplumsal kurumlar›n ve kültürün de¤iflmesi söz konusu olmaktad›r. Günü-müzde, yeni bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki geliflmeler nedeniyle toplumsal de-¤iflme giderek çok daha h›zl› gerçekleflmektedir. Günümüzde yaflanmakta olan buh›zl› toplumsal ya da kültürel de¤iflmeyi en yo¤un ve köklü bir biçimde etkileyensüreç ise küreselleflmedir (Thio, 2007: 489; Kornblum, 2008: 53; Bozkurt, 2006:337; Giddens, 2008: 77,103; Tezcan, 1985:211).

Dünyan›n avc›-toplay›c› toplumdan küresel topluma do¤ru geliflen süreçte ge-çirdi¤i dönüflümleri irdelemek günümüz koflullar›n› anlamaya yard›mc› olacakt›r.Yaflanan toplumsal de¤iflimlere ba¤l› olarak ortaya ç›kan toplumsal yap›lar›n özel-likleri afla¤›daki gibi özetlenebilir (Thio, 2007: 50-51):

• Avc›-toplay›c› toplum dünyada insan yaflam›n›n bafllamas› ile birlikte gö-rülmüfltür. Bu toplum yap›s›nda cinsiyet temelli bölüflüm söz konusudur vemevcut en eflitlikçi düzen olarak tan›mlanmaktad›r.

• Göçebe çobanl›k toplumlar› 10 bin y›l önce ortaya ç›km›flt›r. Günümüzdeaz say›da örne¤i varl›¤›n› hâlâ sürdürmektedir. Savaflç›l›k, çobanl›k ve basittar›m ile hayvanlar›n de¤erlerini yans›tan dinler bu toplumlar›n özelliklerin-dendir. Bu toplumsal yap›da önemli toplumsal eflitsizlikler söz konusudur.

• ‹lkel tar›m toplumlar› da 10 bin y›l önce görülmeye bafllanm›flt›r ve günü-müzde az say›da örne¤i hâlâ yaflamaktad›r. Savaflç›l›k, yüksek düzeyde eflit-sizlik bu toplumlar›n da özelliklerindendir.

• Tar›m toplumu 5 bin y›l önce ortaya ç›km›flt›r, günümüzde yoksul ülkeler-de önemli say›da tar›m toplumu örne¤i varl›¤›n› sürdürmektedir. Çeflitli mes-leklerin olufltu¤u, flehirlerin kuruldu¤u, çok tanr›c›l›¤›n var oldu¤u tar›mtoplumlar› en eflitsiz düzen olarak tan›mlanmaktad›r.

• Endüstriyel toplum 250 y›l önce ortaya ç›km›flt›r. Bat› Avrupa, Kuzey Ame-rika ve Asya’daki geliflmifl ülkeler endüstri toplumlar›n›n örnekleridir. Bü-yük flehirlerin olufltu¤u bu toplumlarda e¤itim ve ekonomi gibi kurumlar›nçok etkili olmas›, dinin art›k egemenli¤ini yitirmesi, yaflam koflullar›n›n iyi-leflmesi ve insan iliflkilerinin zay›flamas› endüstri toplumlar›n›n tipik özellik-lerindendir.

• Post-endüstriyel toplumun 1970’lerde ortaya ç›kt›¤› söylenebilir. ABD,Kanada, Japonya ve di¤er geliflmifl ülkeler bu toplum yap›s›na sahiptir. Hiz-met, bilgi ve biliflim alan› ile fabrika üretimi yer de¤ifltirmifltir. Post-endüstri-yel toplumlarda bireyler aç›s›ndan daha çok güç ve özgürlük söz konusuiken ayn› zamanda cinsiyet eflitsizli¤inin artmas› gibi olumsuzluklar da ya-flanmaktad›r.

Görüldü¤ü üzere dünyadaki toplumsal düzenlerde yaflanan dönüflüm giderekdaha h›zl› gerçekleflmeye bafllam›flt›r. Endüstri toplumunun ortaya ç›kmas› sürecin-de ve bu sürecin ard›ndan yaflanan geliflmeler günümüzde küreselleflme olarak ad-land›r›lan sürecin de geliflimini ifade etmektedir.

Küreselleflmeye yön veren ve ayn› zamanda sonuçlar›n› ifade eden toplumsalde¤iflmenin kaynaklar› çok çeflitlidir. Toplumsal de¤iflmeye kaynakl›k eden çeflitlietkenler aras›nda insanlar›n yaflad›klar› fiziki çevre, nüfus yap›s›, kültür, toplumsalyap›daki çat›flmalar, düflünceler ve teknoloji say›labilir (Giddens, 2008: 103,79-80;Bozkurt, 2006: 336-337; Özkalp, 1999: 361). Toplumsal de¤iflmeyi aç›klamak üze-re çeflitli kuramsal yaklafl›mlar gelifltirilmifltir. Evrimci Kurama göre toplumlarevrimleflerek daha iyiye ve do¤ruya ulaflacakt›r. Toplumlar teolojik, metafizik ve


pozitivist aflamalardan geçerek evrimleflir ve bu süreçte toplumsal de¤iflme meyda-na gelir. Kurama göre toplumlar aflama aflama basitten karmafl›¤a do¤ru de¤iflmek-tedir. Evrimci kuramda en güçlü olan›n yaflamda kalmas› biçiminde özetlenebile-cek yasalar söz konusudur (Özkalp, 1999: 356; Thio, 2007: 493-494). ‹fllevselciYaklafl›m ise de¤iflmenin temelinde toplumsal yap›n›n ve toplumsal sistemlerinoldu¤unu ileri sürer. Toplumun bütün parçalar› baz› ifllevleri yerine getirir ve bir-birlerine ba¤›ml›d›r. Bu nedenle parçalardan birinde meydana gelen de¤iflim di¤erparçalarda dengeleyici de¤iflimlere yol açar. Toplum yeniden dengeyi sa¤lamakiçin de¤iflim geçirir (Thio, 2007: 496-497). Çevrimsel Kuramda toplumlar›n son-suz çevrim serileri boyunca ileri-geri ve yukar›-afla¤› biçiminde hareket etti¤i var-say›l›r. Toplumlar›n ve medeniyetlerin bir organizma gibi de¤erlendirildi¤i kuramagöre toplumlarda do¤um, gençlik, olgunluk, yafll›l›k ve ölüm çevrimleri söz konu-sudur (Thio, 2007: 494). Çat›flma Kuram› de¤iflmeyi toplumsal s›n›f çat›flmas›n›nürünü olarak görür, bütün toplumsal yap›n›n ve toplumsal de¤iflmenin tek belirle-yicisi ekonomik iliflkilerdir. Gelifltirilen üretim olanak ve araçlar› önceki üretimaraçlar›na göre kurulmufl olan üretim iliflkileri düzeni ile çat›flarak yeni üretim bi-çimi, yeni bir s›n›f ve yeni bir ideoloji ortaya ç›kar›r. Çat›flma kuram›nda de¤iflimind›flsal bir etkinin ürünü de¤il, toplumun kendi içinden gelen bir kayna¤a ba¤l› ol-du¤u varsay›l›r (Özkalp, 1999:359-360; Tezcan, 1995: 19). Sembolik EtkileflimciPerspektif ise insanlar›n dünyay› etkin bir biçimde yorumlamalar›na odaklan›r.Toplum yeni bir toplumsal yaflam ortaya ç›karmak üzere de¤iflti¤inde insanlardünyay› geçmifltekinden daha farkl› tan›mlarlar. Toplumsal de¤iflme bireylerinkendilik alg›lar›n› da baflkalar›yla etkileflimlerini de dönüfltürmektedir (Thio, 2007:498).

Toplumsal de¤iflme ba¤lam›nda küreselleflmenin ortaya ç›kmas›nda rol oyna-yan etkenler üç grupta ele al›nabilir (Short, 1999 aktaran Bozkurt, 2006: 345-347):

• Teknolojik geliflmeler: Teknoloji, küreselleflmenin tek bafl›na yeterli ko-flulu olarak görülemez ancak özellikle 1980’lerden itibaren yaflanan enfor-masyon teknolojilerindeki geliflmeler dünyadaki mesafe kavram›n›n eski an-lam›n› yok etmifltir. Yayg›nl›k kazanan ucuz enformasyon teknolojileri ulus-lararas› de¤iflim ve etkileflim sürecini ve dolay›s›yla küreselleflmeyi h›zlan-d›rmaktad›r.

• ‹deoloji etkeni: Do¤u Bloku’nun y›k›lmas›yla birlikte liberal piyasa ekono-misinin yayg›nl›¤› ve etkinli¤i daha da artm›flt›r. Yaflanan ekonomik krizler-le birlikte küreselleflmeye iliflkin tepkiler artsa da neo-liberal ekonomi dün-ya ölçe¤inde yayg›nlaflmaktad›r.

• Ekonomik etkenler: Geliflmifl ülkelerde özellikle 1970’lere gelindi¤inde içpiyasalar›n doymas› bu ülkeleri d›fl piyasalara aç›lmaya zorlam›flt›r. Üretimçok uluslu flirketler arac›l›¤› ile bütün yerküreye yay›lm›flt›r. Sermaye sürek-li hareket hâlindedir, her gün piyasalarda büyük miktarda paralar ülkedenülkeye akmaktad›r. Ekonomik yönden dünya ülkeleri birbirleriyle bütünlefl-mifl durumdad›r. Bir ülkede ortaya ç›kan bir kriz bütün dünyadaki ülkelerietkilemektedir.

KÜRESELLEfiME VE MODERN‹TEToplumsal de¤iflme çal›flmalar›n›n önemli kavramlar›ndan birisi de endüstrileflme-den do¤an toplumsal desenleri ifade eden modernitedir. Bütün dünyay› farkl› dü-zeylerde etkileyen bir toplumsal de¤iflme biçimi olan modernleflme tar›m kültürü-ne sahip toplumlar›n endüstri toplumlar›na dönüflme sürecini ifade eder. Modern-

1375. Ünite - Küresel leflme ve Toplum

leflmenin geleneksel kültürleri yok etti¤ine iliflkin yayg›n kan›ya ra¤men Hindistanve Japonya örne¤inde oldu¤u gibi ikisinin bir arada bulundu¤u toplumlar da sözkonusudur. Modernleflme ve geleneksel toplumsal yap›lar›n iliflkisi ile küresellefl-me ba¤lam›nda iki farkl› yaklafl›mdan söz edilebilir. Yak›nsama kuram›na (Con-vergence) göre, modernleflme Bat›l› ve Bat›l› olmayan toplumlar› kültürel engelle-ri y›karak birbirine yaklaflt›rmakta ve küresel bir toplum ortaya ç›karmaktad›r.Iraksama kuram›na (Divergence) göre ise modernleflme sürecine ra¤men özel-likle birçok Asyal› ve Müslüman toplum Bat› kültürünü reddetmekte, özgün kül-türlerini sürdürmektedir. Modernleflmenin temel özellikleri ayn› zamanda gelenek-sel toplumlarda yaflanan toplumsal de¤iflmenin hangi alanlarda gerçekleflti¤ini deyans›tmaktad›r. Küreselleflme ile yak›ndan iliflkili olan bu özellikler flöyle ifade edi-lebilir (Thio, 2007: 490-491; Macionis, 2001: 626-627);

• Küçük geleneksel topluluklar›n yok olmas›,• Kiflisel tercih alan›n›n genifllemesi,• Toplumsal çeflitlili¤in artmas›,• Gelecek yönelimlilik ve geliflen zaman bilinci.Giddens moderniteye özgü üç sürecin modernitenin küresel ölçekte yay›lma-

s›nda rol oynad›¤›n› öne sürmüfltür. Bunlar zaman ve mekân›n birbirinden ayr›l-mas›, toplumsal sistemlerin ba¤lam›ndan kopar›lmas› ve toplumsal iliflkilerin düflü-nümsel düzenlenmesidir. Birbiri ile etkileflim içinde olan bu üç özellik küresellefl-meyi oluflturmaktad›r (Bilton vd., 2008: 46-48):

• Zaman ve mekân›n birbirinden ayr›lmas›: Modernlik öncesi toplumdagündelik zaman ya da y›ll›k sezonlar, do¤rudan zaman›n belirlenebildi¤i te-kil bir mekân ya da yer ile iliflkilendirilirdi. Günlük zaman›n bitirilmesi ge-reken ifllere göre belirlendi¤i tar›msal hayat›n ritmi esast›. Standart zaman›ndünya ölçe¤inde uygulanmas› sonucunda zaman›n yer ile ba¤› ortadan kalk-m›fl, iletiflim yüz yüze ve yerel olmaktan ç›km›fl, küreselleflmifltir.

• Toplumsal sistemlerin ba¤lam›ndan kopar›lmas›: Toplumsal iliflkiler,yerel iletiflim ba¤lamlar›ndan kopar›lm›flt›r. Para ve uzmanl›k bu iliflkilereörnektir.

• Toplumsal iliflkilerin düflünümsel düzenlenmesi: Modern bireyler ken-dilerinin ve baflkalar›n›n davran›fllar›n› izleyip sorgulayan düflünümsel bireyhâline gelmifltir.

Küreselleflme sürecinin geliflimi ile dünyan›n yaflam›fl oldu¤u modernizm dene-yimi aras›nda güçlü bir iliflki vard›r. Modernitenin dinamikleri dünyay› giderek da-ha da küçültmüfl, ülkeler karfl›l›kl› ba¤›ml› hâle gelmifltir. Zaman-mekân, uzak-ye-rel ya da geleneksel-yabanc› olgular›na iliflkin alg›lar›m›z da elektronik-uydu ileti-flimi, ulusötesi flirketler ve ulusötesi politik güçler ba¤lam›nda yeni anlamlar ka-zanm›flt›r. Bu durum modernitenin küreselleflmesi olarak tan›mlanabilir (Biltonvd., 2008: 44).

Küreselleflme, dünya ülkeleri aras›ndaki ekonomik, siyasal ve sosyo-ekonomikiliflkilerin yayg›nlaflarak geliflmesi; maddi ve maddi olmayan de¤erlerin, bu de¤er-ler çerçevesinde oluflmufl birikimlerin ulusal s›n›rlar› aflarak dünya çap›nda yay›l-mas› anlam›na gelmektedir. Küreselleflme süreci, ekonomik, sosyal ve kültürel sis-temlerle birlikte, ulusal devletin de dâhil oldu¤u siyasal sistemi etkileyip dönüfltür-mektedir (Yüksel, 2001: 12-13). Küreselleflmenin anlafl›lmas›ndaki anahtar olguulus devletle olan iliflkisidir. Küreselleflme ulus devletin s›n›rlar› ötesindeki top-lumsal iliflkileri güçlendiren ve ulus devletin sonunu getiren bir süreç olarak da ta-


n›mlanmaktad›r. Bir ulus devlet afla¤›daki unsurlara sahip politik bir birimi ifadeetmektedir (Fulcher ve Scott, 2011: 597-598);

• Ulusal yurttafllar• Ulusal bir toprak• Ulusal bir yönetimUlus devlet, tan›mlanm›fl bir toprak üzerinde yaflayan bir ulusun yurttafllar›n›n

oluflturdu¤u devlet olarak görülebilir. ‹mparatorluklarda yönetici ailenin tebaas› vehanedanlar aras› evliliklerle de¤iflebilen toprak yap›s› söz konusu iken ulus devlet-lerde yurttafllar ve vatan olarak tan›mlanm›fl toprak söz konusudur. Ulus devletindayand›¤› temel olgu olan ulus ise ortak bir kimlik alg›s›na sahip insanlar toplulu-¤u olarak adland›r›labilir. Ulus devlet objektif olarak tan›mlanm›fl bir toprak parça-s› olarak ifade edilirken ulus subjektif olarak üyelerinin kendilerini baflkalar›ndanay›ran ortak özelliklere sahip bireylerin alg›s› anlam›na gelmektedir. Anderson’a(1991) göre ulus hayali bir cemaattir. Uluslar birer cemaattir çünkü üyeleri aras›n-da güçlü bir kardefllik ve dayan›flma duygusu vard›r. Bu cemaat ayn› zamanda ha-yalidir çünkü en küçük uluslar›n üyeleri bile uluslar›ndaki insanlar›n ço¤unu tan›-mazlar, bir araya gelmezler ya da onlar› duymazlar bile ancak her birinin zihnindetopluluklar›na iliflkin bir imge yaflar. Ulus devletlerin ortaya ç›k›fl› ya da infla süre-ci ayn› zamanda ulusun da infla sürecidir. Küreselleflme ulus devletleri ortaya ç›ka-ran modernizm deneyiminin baflka bir aflamas›n› ifade etmektedir ve ayn› zaman-da ulus devletleri zay›flatan geliflmeleri de içermektedir. Küreselleflme ulus devlet-leri çeflitli sorunlarla karfl› karfl›ya b›rakm›flt›r, ulusal politikalar ise bu sorunlar›nçözümünde yetersiz kalmaktad›r. Çünkü küreselleflme ile birlikte d›flsal etkenlerinulus devletlerin iç yap›lar› ve politikalar› üzerindeki etkisi artm›flt›r. Bu ba¤lamdaküreselleflen dünyada ulus devletlerin özerkliklerini koruyup koruyamayacaklar›sorusu gündeme gelmifltir. Ulus devletin iki yüz y›ld›r sürdürdü¤ü öncü konumukaybolurken küreselleflme ulus devleti gereksiz hâle getirmifl, ulusal politikalarönemsizleflmifl, ulusal egemenlik ikincil bir nitelik kazanm›fl, bütün bu unsurlar›nyerini uluslararas› piyasa alm›flt›r. Ulus devleti zay›flatan küresel geliflmeler flöyleifade edilebilir (Fulcher ve Scott, 2011: 598, 604; Temiz, 2004: 59-61);

• Uluslararas› yasalar ve kurumlar ulusal egemenlikleri zay›flatmaktad›r.• Küresel ekonomik bütünleflme ekonominin ulusal kontrolünü zay›flatmak-

tad›r.• Ulusal yönetimler, ulusötesi toplumsal ve dinî hareketlerle ‘afla¤›’dan tehdit

edilmektedir.• Artan etnik ve dinî çeflitlilik, talep edilen özerk cemaat talepleri ile ulusal

bütünlük parçalanmaktad›r.

KÜRESELLEfiME OLGUSUDünya üzerinde radyo, tv, hava tafl›mac›l›¤› ve turist gruplar›ndan ya da bilgisayar-dan kaçabilecek kadar uzak bir yer yok gibidir. Bir kuflak önce dünyan›n geri ka-lan› taraf›ndan bütünüyle dokunulmam›fl kabileler varken günümüzde bu insanlarbile dünyan›n baflka köflelerinde üretilen giysileri giymekte hasta olduklar›nda Al-manya ya da ‹sviçre’de üretilen ilaçlar› kullanmaktad›rlar. Küreselleflme kavram›,sosyal bilimciler aras›nda en çok ra¤bet gören popüler bir kavram hâline gelirkengazeteciler ile politikac›lar›n kullan›m›nda tipik bir klifleye dönüflmüfltür (Giddens,2008: 98; Hirst ve Thompson, 2003: 26-27).

Günümüz dünyas›nda giderek h›zlanan, farkl› boyutlar kazanan ve öngörüle-mez sonuçlara ve köklü de¤iflimlere yol açan bir süreç yaflanmaktad›r. Genelleflti-


rici ve bir ölçüde kolaylaflt›r›c› bir yaklafl›mla küreselleflme kavram› ile tan›mlan-maya çal›flan durumun çözümlenmesi aç›s›ndan dünyan›n yaflamakta oldu¤u süre-cin belirli özelliklerini saptamak önem tafl›maktad›r. Dünyan›n günümüzdeki dü-zenine yön veren küresel ekonominin do¤as›n› Appadurai (1996: 31), befl tip ha-yali dünya alan› ba¤lam›nda çözümlemifltir;

a) Etnik alan (Etnoscape): Ulusal s›n›rlar› aflarak hareket eden, farkl› kültür-lerle karfl›laflan göçmenler, turistler, sürgünler, misafir iflçiler, s›¤›nmac›lar,ö¤renciler bu alanda yer almaktad›r.

b) Teknik Alan (Teknoscape): Ulusötesi flirketlerle ilintili olan teknolojininortaya ç›kard›¤› alan.

c) Finans Alan› (Financescape): Küresel pazar, kur piyasalar› ve borsalar›noluflturdu¤u alan.

d) Medya Alan› (Mediascape): Elektronik ve yeni medyan›n oluflturdu¤ualan.

e) ‹deoloji Alan› (Ideoscape): Resmî devlet ideolojileri ile di¤er ideolojilerinoluflturdu¤u alan.

Söz konusu befl tip alan ba¤lam›nda söylenecek olursa yaflanmakta olan küre-sel düzen bu alanlar›n etkileflimi ile ortaya ç›kan süreçlerin ürünü niteli¤indedir.Dünyada egemen olan küresel düzende giderek artan nüfus hareketlili¤i kültürelkarfl›laflmalara neden olmakta; ulusötesi flirketlerin üretti¤i teknoloji yaflam biçim-lerini dönüflüme u¤ratmakta; finans alanlar›n›n bütünleflmesi ve etkileflimi bütündünyay› etkilemekte ve yeni medyan›n ürünü olan iletiflim biçimleri geleneksel sü-reçlerin yerini alarak yeni etkileflim biçimlerini ortaya ç›karmaktad›r.

Küreselleflme kavram› son dönemlerde siyaset, ifl dünyas› ve medyadaki tart›fl-malarda yo¤un olarak kullan›lmaktad›r. Farkl› gruplar taraf›ndan farkl› amaç vekapsamda kullan›lan küreselleflme kavram›n›n tan›mlanmas› güç görünmektedir.Küreselleflme en genel anlam›yla giderek artan düzeyde tek bir dünya içinde ya-fland›¤›n›, bireylerin, topluluklar›n ve uluslar›n birbirine daha ba¤›ml› hâle gelifliniifade etmektedir. Küreselleflme, dünyan›n tek bir bütün olarak anlafl›lmas› bilinci-ne, iliflkilerin ve örgütlerin dünya ölçe¤inde yay›ld›¤› düflüncesine ve karfl›l›kl› ba-

¤›ml›l›¤a dayal› iliflkilere at›f yapan birkavramd›r. Ticaretin, sermayenin ve in-sanlar›n yerküre etraf›nda ak›flkanl›¤›n›ifade eden küreselleflme kavram›, sondönemlerin en tart›flmal› kavramlar›n-dand›r. Küreselleflme kavram›n›n içinidolduran etkenler ise ulafl›m gibi fizik-sel, ticari kurallar gibi normatif ve ‹ngi-lizcenin art›k yerkürenin dili oluflu gibisembolik yap›land›rmalarla aç›klanmak-tad›r (Giddens, 2008: 84; Zengingönül,2005: 85; Fulcher ve Scott, 2011: 602).

Küresel (global) sözcü¤ü dört yüzy›ll›k bir geçmifle sahip olsa da uluslara-ras› iliflkiler ba¤lam›nda 20. yüzy›l›nikinci yar›s›ndan sonra kullan›lmayabafllanm›flt›r. Küreselleflme kavram›,

dünyan›n küçülmesini, yo¤unlaflan eko-nomik iliflkileri, askerî ittifaklar› ve kültürel yay›lmac›l›k ile ulusal sistemler aras›n-


Küreselleflme topluluklar›nbirbirine daha ba¤›ml› hâlegeldi¤i, giderek küçülmüfl,tek bir dünya anlay›fl›n›negemen oldu¤u bir ortamaiflaret etmektedir.

Resim 5.1

“Art›k bütündünyay› iflin içinekatmadan hiçbirfleyyap›lamayacakt›r.”(Paul Valery, 1986aktaran Robertson,1999: 85).

Kaynak: http://e4gi.weebly.com/cosmopolitan-identities.html, (07.08.2012).

daki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n artmas›n› ifade etmektedir. Dünyan›n kültürel haritas›de¤iflmektedir. Dünya h›zla, birleflik tek bir ekonomiye do¤ru ilerlemektedir. Sü-rekli artan say›da flirket ve insan yeni piyasalar›n ve ekonomik f›rsatlar›n peflindedünyay› dolaflmaktad›r. Küreselleflme, sadece ülkelerin ekonomik aç›dan karfl›l›k-l› ba¤›ml›l›klar›n› ifade etmemekte zaman›n ve mekân›n dönüflümüne de yol aç-maktad›r. Ekonomik olsun ya da olmas›n, çok uzaklarda meydana gelen olaylarbütün insanlar› efl zamanl› ve do¤rudan etkilemektedir. Bireylerin ald›klar› karar-lar da etkileri bak›m›ndan küresel nitelik kazanm›flt›r. Örne¤in, birçok büyük kent-teki marketler müflterilerine dünyan›n hemen her ülkesinden gelen ürünleri sun-maktad›r. Bu ba¤lamda, belirli bir yerdeki bireylerin uygulad›klar› diyetler, dünya-n›n uzak bölgelerinde geçimini g›da üreticisi olarak temin eden insanlar› etkileye-bilmektedir. Gerçekten de büyük kentlerdeki süpermarketler küreselleflmenin ti-pik örnekleri niteli¤indedir. Yerel bir markete girdi¤imizde bile bütün dünyaya ya-y›lan karmafl›k ekonomik ba¤lant›lar›n sonucu olarak geliflmifl Bat› ülkelerindekizengin insanlar›n sahip oldu¤u mal çeflitlili¤ini görürüz. Bu marketlerdeki ürünle-rin yüzlerce farkl› ülkede üretilme aflamas›nda o ülkelerden gelen parçalar kulla-n›l›yordur. Bu parçalar›n ve ürünlerin dünyan›n her yan›na tafl›nmas› gerekmekte-dir ve bunun için milyonlarca günlük ifllemin koordinasyonu ile buna yönelik ola-rak bilgi ak›fl› gereklidir (Tuncer, 2006: 31-32; Giddens, 2008: 96; Zengingönül,2005: 87-88).

‹nsanl›¤›n küresel ölçekte yaflad›¤› son dönem de¤iflim ve dönüflümlerin aç›k-lanmas› için referans al›nan küreselleflme kavram› toplumsal dinamikleri bask› al-t›na alan, uluslararas› yönelimleri aç›klamakta kullan›lan, kendi karfl›tlar›n› ortayaç›karan, süreci aç›klayan, onu tan›mlayan, sihirli bir flifre ve popüler bir kavramd›r.Bu bak›mdan küreselleflme, sadece insanlar› etkilemesi, onlar› birbirine yaklaflt›r-mas›, dünyay› global bir köye dönüfltürmesi nedeniyle de¤il; do¤al kaynaklar›nazalmas›n›, çevrenin kirlenmesini, küresel ›s›nmay› ve do¤adaki canl› türlerininazalmas›n› beraberinde getiren bir süreç olarak da dikkat çekmektedir. Küresellefl-menin bütün toplumlar üzerinde mutlak bir etkisi vard›r ancak bu etkinin içeri¤ive fliddeti ülkeden ülkeye farkl›l›klar göstermektedir. Kimi ülkeler daha olumlu et-kilere muhatap olurken kimi ülkelerse olumsuz boyutlar›na maruz kalmaktad›r. Buanlamda küreselleflme, dünyay› küçülten ama dünyan›n sorunlar›n› büyüten birolgudur (Çopuro¤lu ve Çetin, 2010: 69; Zengingönül, 2005: 103).

Sosyologlar taraf›ndan yap›lan küreselleflme tan›mlar›na bak›lacak olursa küre-selleflmeye iliflkin farkl› anlay›fllar görülebilecektir (Martell, 2010: 11-13);

• Giddens (1990): Küreselleflme uzak mesafelerde meydana gelen olaylar›nbiçimlendirdi¤i yerel olaylar gibi uzak mesafeleri birbirine ba¤layan dünyaölçe¤indeki toplumsal iliflkilerin yo¤unlaflmas› olarak tan›mlanabilir.

• Robertson (1992): Küreselleflme dünyan›n küçülmesine ve bir bütün olarakalg›lanmas› bilincine iflaret eden bir kavramsald›r. Bu iki durum küresel kar-fl›l›kl› ba¤›ml›l›¤› ve küresel bütün bilinçlili¤i ortaya ç›kar›r.

• Held (1999): Yeni ve öngörülemez bir olgu ve aç›k uçlu bir süreç olan kü-reselleflme insanlar›n ifllerini, eylemlerini dönüfltürmektedir.

• Holton (2005): Küreselleflme karfl›l›kl› ba¤lant›lar›n, mal, para, teknoloji vebilginin, insanlar›n, düflüncelerin ve kültürel uygulamalar›n siyasal ve kül-türel s›n›rlar›n ötesinde yo¤unlaflan hareketidir. Dünya kültür, din ve çev-recilik düzleminde oldu¤u gibi kozmopolit, tek bir yer olarak tan›mlan›rve alg›lan›r.


Yaklafl›k dört yüz y›ll›k birgeçmifli olan küreselleflme(globalization) sözcü¤ügünümüzdeki anlam›ylaancak 1950’lerden itibarenkullan›lmaya bafllanm›flt›r.

Küreselleflme kavram› giderek artan ekonomik bütünleflmeyi ifade etmek içinbaflvurulan bir terim olmakla birlikte ekonominin yan› s›ra insan yaflam›n›n bütünboyutlar›n› kuflatan boyutlara da sahiptir. Kültürel, siyasal, ekonomik küreselleflmesöz konusudur. Din ve medya, suç, spor, ifl ve e¤lence hepsi küreselleflmifltir. Bü-tün bu boyutlar› kapsayabilen bir küreselleflme tan›m›na gereksinim vard›r. Küre-selleflmenin ana unsurlar› flöyle s›ralanabilir (Fulcher ve Scott, 2011: 597, 602);

• Mesafenin ortadan kalkmas›. • ‹liflkilerin ulusal s›n›rlar›n ötesine uzanmas›. • Dünyan›n bir bütün olarak alg›lanmas›na iliflkin bilincin yükselmesi.• Dünyan›n farkl› bölgeleri aras›nda karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n artmas›.

Küreselleflme olgusunun ifade etti¤i temel de¤iflimler nelerdir?


1500-1840

1850-1930

Best average speed of horse drawn coachesand sailing ships was 10 m.p.h

Steam locomotives averaged 65 m.p.hsteam ships averaged 36 m.p.h

1950 s

Propeller aircraft300-400 m.p.h

1960 s

Jet passenger aircraft500-700 m.p.h

Resim 5.2

Küreselleflme iletiflimteknolojileri sayesindemesafeleri yok etmektedir.Dünyan›n küçülmesineiliflkin geliflmeler tarihseldönemler ba¤lam›nda flöyleörneklendirilebilir; 1500-1840 döneminde en iyi atarabalar› ve gemilerle h›zsaatte 10 km yap›l›yor iken1850-1830 dönemindebuharl› lokomotiflerle 65km’ye gemilerle ise 36 km’yeç›km›flt›r. 1950’leregelindi¤inde uçaklar 300-400km’ye, 1960’lardan itibarenise jetler 500-700 km’yeulaflm›flt›r.

Kaynak: Fulcher ve Scott,2011: 602.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

KÜRESELLEfiMEN‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹Özellikle ‹kinci Dünya Savafl› sonras› dönemde yeni bir dünya savafl›n›n bir dahayaflanmamas›n› sa¤lamak üzere siyasi küreselleflme h›z kazan›rken teknolojik ba¤-lamda da yerkürenin hemen her kesimini etkisi alt›na alan bir iletiflim devrimi ger-çekleflmifltir. 1980’lerde ise küreselleflmenin çevresel, demografik ve kültürel bo-yutlar› öne ç›kmaya bafllam›flt›r (Bayar, 2009). Küreselleflme ülkeler ve toplumlararas›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n yay›lmas›n› ifade etmektedir ancak bu e¤ilim dün-ya tarihi aç›s›ndan yeni de¤ildir. Ticaret, imparatorluklar ve dünya dinleri bu ba¤-lamda uzun bir geçmifle sahiptir. Yine de küreselleflmenin 20. yüzy›lda h›zland›¤›görüflü hakimdir (Roberts, 2009: 112). Küreselleflmenin tarihsel geliflimi konusun-da farkl› görüfller vard›r. Örne¤in Albrow (1996) küreselleflmenin modern ça¤danküresel ça¤a geçifl dönemi olan 1945-1989 döneminde ortaya ç›kt›¤›n› savunmufl-tur. Buna karfl›n Robertson (1992) küreselleflmenin 15. yüzy›lda bafllad›¤›n› önesürmüfltür. Benzer biçimde Wallerstein de kapitalist dünya ekonomisinin bu tarih-lere dayand›¤›n› vurgulam›flt›r (Fulcher ve Scott, 2011: 605). Günümüz küreseldünyas›n›n biçimleniflinin 17. yüzy›lda bafllam›fl olan sömürgecilik dönemlerinedayand›¤› söylenebilir. Bu dönemde Bat› ülkeleri gerekti¤inde askerî güç kullana-rak geleneksel toplumlar›n bulundu¤u çok say›da bölgede sömürgeler oluflturmufl-tur. Bu sömürgeler günümüzde ba¤›ms›zl›k kazanm›flt›r ancak sömürgecilik sürecibugün bilinen dünyan›n toplumsal haritas›n› biçimlendirmifltir. Nüfus aç›s›ndanço¤unlu¤u, Kuzey Amerika, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi az say›da avc›-topla-y›c› topluluklar›n yaflad›¤› bölgelerde sömürgeci egemen güçler; Asya, Afrika veGüney Amerika’da ise yerliler oluflturmufltur. ‹lerleyen süreçte Bat›l›lar›n ço¤un-lukta oldu¤u bölgelerdeki ABD gibi ülkeler günümüzün geliflmifl ülkeleri hâlinegelirken di¤er sömürge bölgelerindeki Çin, Hindistan, Brezilya gibi ülkeler dahadüflük düzeyde sanayileflmifl ve geliflmekte olan ülke konumunda kalm›flt›r (Gid-dens, 2008: 75).

Robertson (1999), küreselleflmenin 15. yüzy›ldan günümüze uzanan süreçtegeliflimine iliflkin befl aflama tan›mlam›flt›r. Bu aflamalar ve bu aflamalarda gözle-nen bafll›ca olgular flöyle ifade edilebilir (Robertson, 1999:99-101; Bilton vd.,2008: 48-49);

• Oluflum Evresi (1400-1750): Yeni ulusal topluluklar›n ortaya ç›k›fl›, Katolik-li¤in yayg›n etkisi, yeni birey anlay›fl›, modern co¤rafya ve miladi takviminyay›lmas›.

• Bafllang›ç Evresi (1750-1802): Türdefl ulus devletlerin do¤uflu, uluslararas›ticaret, yasal düzenlemelerin oluflmas›, somut bir insanl›k anlay›fl›n›n yerlefl-mesi, Bat›n›n egemenli¤i.

• Yükselifl Evresi (1870’ler-1920’ler): Bütün toplumlar›n ulaflmak istedi¤igüçlü bir modern ideal düflüncesi, küresel iletiflimin do¤uflu, uluslararas›standart zaman kufla¤›n›n oluflturulmas›, hemen hemen bütün dünyada Gre-goryen takvimin kabul edilmesi, olimpik oyunlar, küresel yar›flmalar, ilkuluslararas› romanlar, Ekümenik Hristiyan Birli¤i hareketinin yükselifli, kü-resel savafllar›n ortaya ç›kmas›.

• Hegemonya için Mücadele Evresi (1920’ler-1960’lar): Dünya liderli¤i veiktidar için devletler aras› çat›flmalar, Milletler Cemiyeti’nin ve ard›ndan Bir-leflmifl Milletlerin (BM) kuruluflu ile bu çat›flmalar› kontrol etme çabalar›, ikisüper gücün ve So¤uk Savafl’›n ortaya ç›kmas›, nükleer ça¤›n bafllamas›,üçüncü dünyan›n yoksulluk düzeyinin artmas›.


• Belirsizlik Evresi (1960’lar- günümüz): Küresel kurumlar›n ve hareketlerinyo¤unlaflarak artmas›, küresel iletiflim araçlar›ndaki h›zl› art›fl, çok kültürlü-lük ve çok etniklilik sorunlar›n›n yo¤unluk kazanmas›, insan haklar›n›n kü-resel bir sorun hâline gelmesi, çevreye yönelik küresel tehditlerin fark›navar›lmas›, maddeci de¤erlere meydan okuyuflun ortaya ç›kmas›, So¤uk Sa-vafl ve iki süper güç olgular›n›n sona ermesi, etnik devrime karfl›n sivil dün-ya toplumu ve dünya yurttafll›¤› olgular›na ilginin artmas›.

Martell (2010: 43) ise farkl› bir yaklafl›mla, yeni bir olgu olarak görülen küresel-leflmenin ilk iflaretlerinin çok eskilere dayand›¤›n› vurgulam›fl ve afla¤›da belirtilentarihsel aflamalar› tan›mlam›flt›r (Martell, 2010: 43):

1) Modernlik öncesi (1500’den öncesi).2) Erken modernlik (1500-1800).3) Modern endüstrileflme (1800-1914).4) Dünya savafllar› dönemi (1914-1945).5) Geç modernlik (1945 ve sonras›).6) Ça¤dafl ya da yak›n dönem geliflmeleri (1980’lerden sonras›).Küreselleflmeyi modernlik öncesi zamanlarda da bir flekilde var olan bir olgu

olarak görenler aç›s›ndan uzun mesafeleri kapsayan hareketlerin geçmifli oldukçaeskidir. ‹nsanlar 16. ya da 17. yüzy›ldan çok önceleri ve endüstrileflmenin ortayaç›k›p kapitalizmin olufltu¤u dönemlerde de yiyecek, arazi, köle aramak için ya dabask›lardan kaçmak, ticaret yapmak için çok uzak co¤rafyalara gitmifller; impara-torluklar ve dinler insanlar›n bu hareketlili¤i sonucunda yay›lm›flt›r. Bu ba¤lamdaEski Yunan, Roma ve ‹slam imparatorluklar› ile Mo¤ol imparatorlu¤u örnek olarakverilebilir. Yine endüstrileflme döneminden çok önceleri Budizm, Hristiyanl›k ve‹slam gibi dinler bugün hâlâ varl›¤›n› sürdürdükleri çok uzak bölgelere yay›l-m›fllard›r. Çok uzak mesafeleri kapsayan ve birçok toplumun dâhil oldu¤u ticaretetkinliklerinin en tipik örne¤i ise ‹pek Yolu’dur. ‹pek Yolu’nda gerçekleflen ticaretetkinli¤i ile Çin ve Akdeniz, Arap bölgeleri ve Uzak Do¤u, Afrika aras›nda lüksmallar›n, insanlar›n, sanat›n vb. hareketi gerçekleflmifltir. Bu hareketler tam anla-m›yla küresel olmaktan çok bölgesel ve geçici idiler (Martell, 2010: 44).

Erken modernlik ya da proto-küreselleflme dönemdeki kapitalist biçimler tekbafl›na modern anlamdaki küreselleflmeyi bafllatmaya yeterli olmam›flt›r. Bununiçin endüstriyel teknolojinin de kapitalizme efllik etmesi gerekmifltir. Bu dönemdekâflifler ve koloniciler küresel olarak yay›lm›fl, köle ticareti yoluyla milyonlarca in-san k›talar aras›nda hareket etmifltir. Deniz gücü okyanus afl›r› hareketlere imkânsa¤lam›flt›r. Dinî gerekçelerle özellikle Avrupa’dan Amerika k›tas›na çok say›da in-san göç etmifltir. Bu geliflmeler bir bütün olarak dünya alg›s›n›n da güçlenmesineyol açm›flt›r. Hindu ve ‹slam bilgelikleri Bat› taraf›ndan ö¤renilmifl ve de¤erlendi-rilmifltir. Baharat, kumafl ve çay gibi ürünler Do¤udan Bat›ya aktar›l›rken gümüflAmerika’daki ‹spanyol kolonilerinden Avrupa’ya getirilmifltir. Matbaan›n icad› ilebas›l› kaynaklar›n ortaya ç›kmas› da iletiflimin gelifltirmesine yol açm›flt›r. Bütün bugeliflmeler modern küreselleflme için gerekli olan temele kaynakl›k etmifltir. Mo-dern küreselleflme döneminde ise küreselleflme bölgesel hareketler olmaktan çokküresel bir nitelik kazanm›fl, sadece insanlar›n, mallar›n ya da düflüncelerin dünya-n›n bir yerinden baflka bir yerine hareketi gerçekleflmemifl, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k or-taya ç›km›flt›r. Bu dönemde Bat›’n›n, kapitalizmin ve emperyalizmin etkinlik alan›küresel ölçekte genifllemifltir (Martell, 2010: 52-53).


Tarihsel geliflim süreci ba¤lam›nda küreselleflmenin ortaya ç›kmas›na ve gelifl-mesine yol açan etkenler kültürel, ekonomik ve siyasal boyutlarda flöyle ifade edi-lebilir (Giddens, 2008: 82-83):

a) Kültürel etkenler: Bilimin geliflmesi ile düflüncenin laikleflmesi elefltirel veyenilikçi modern bak›fl aç›s›n› ortaya ç›karm›flt›r.

b) Ekonomik etkenler: Bu etkenlerin en önemlisi kapitalizmdir. Kapitalizmönceki üretim düzenlerinden farkl› olarak sürekli sermaye birikimine yol aç-maktad›r. Bu durum üretim teknolojilerinin de sürekli geliflimini sa¤lam›flt›r.Bilim ve teknoloji insanlar›n nas›l yaflad›klar›n› da köklü biçimde etkilemek-tedir.

c) Siyasal etkenler: Siyasal otorite ekonomik büyüme gibi konularda daha et-kindir. Hükûmetlerin en büyük iflveren oldu¤u sanayi toplumlar›nda üreti-me ve ekonomiye yap›lan müdahaleler yo¤undur. Askerî güç ile savafl›n dabu ba¤lamda önemli ifllevleri söz konusudur. 17. yüzy›ldan itibaren Bat›l› ül-kelerin sahip oldu¤u askerî güç onlar›n dünyan›n bütün bölümlerini etkile-yebilmesine imkân tan›m›flt›r. Özellikle yirminci yüzy›lda yaflanan iki dünyasavafl›n›n etkileri ciddi boyutlara ulaflm›flt›r. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›n-dan Almanya ve Japonya’da oldu¤u gibi savafllar önemli kurumsal de¤iflim-leri de kapsayan yeniden infla süreçlerini do¤urmufltur.

Küreselleflmenin ortaya ç›kmas›nda ve evrilmesinde etkili olan ve bu ba¤lamdaküresel kültürü ortaya ç›karan geliflmeler ise flunlard›r (Giddens, 2008: 98-99):

1400-1750 1750-1802 1870-1920 1920-19601960-günümüz

Watt’›nbuharmakinesi1769

Telefonun icad›1876

BM ‹nsanHaklar› EvrenselBildirgesi1948

Berlin Duvar›n›ny›k›lmas›1989

GutenbergMatbaas›nda ilk kitapbas›m›1492

‹lk Modern olimpikoyunlar1896

Columbus’unAmerika’y› keflfi1492

Wright Kardefllerin ilkuçufl deneyleri1903

McDonald’s’›nilk restoran›1955

Tim BernersLee’nin dünyay›saran a¤ icad›1990 (www)

Greenwich S›f›rmeridyeni olmaküzere dünyan›n 24zaman kufla¤›nabölünmesi1884

Milletler Cemiyeti1919


Tablo 5.1Dünyan›nKüreselleflmesindeEtkili Olan DönümNoktalar›

Kaynak: Bilton vd.,2008: 49.

• Televizyon, ABD ve Britanya kültürünü dünyan›n her yerindeki evlere ka-dar getirmektedir.

• Fabrikalar›, yönetim yap›lar› ve pazarlar› k›talara yay›lan ulusötesi flirketler-le, birleflik bir küresel ekonomi ortaya ç›km›flt›r.

• Evlerine harcad›¤› kadar zaman› dünyay› dolafl›rken harcayabilen büyük flir-ketlerin yöneticileri gibi kifliler kendi kültüründen daha çok kozmopolit birkültürle özdeflleflmektedir, dünya vatandafll›¤› kavram› gündeme gelmifltir.

• Küresel boyutta bir siyasal, hukuki, askerî çevreyi oluflturan çok say›da ulus-lararas› kurulufl ortaya ç›km›flt›r.

• Yerkürenin hemen her taraf›yla efl zamanl› iletiflim sa¤layan elektronik ileti-flim biçimleri kullan›lmaktad›r.

Küreselleflmenin tarihsel kökeni hangi döneme dayanmaktad›r?

KÜRESELLEfiMEN‹N ÖZELL‹KLER‹ VE BOYUTLARIKüreselleflme bir yandan bilgi teknolojisinin, ‹nternet ve iletiflimin, ticaretin ulusla-raras›laflmas›n›, uluslararas› flirketleri ve finansal küreselleflmeyi ifade ederken öteyandan eflitsizlik, yoksulluk, iflsizlik ve küresel ekonomik krizleri de içermektedir.Küreselleflmenin tam olarak anlafl›labilmesi için olumlu, olumsuz bütün yönlerininbirlikte analiz edilmesi gerekmektedir (Durugönül, 2010: 594). Küreselleflme ileiliflkili sadece olumlu ya da sadece olumsuz geliflmeler söz konusu de¤ildir; çat›fl-ma, çeliflki ve uzlafl›n›n ayn› anda gerçekleflti¤i söylenebilir. Bu ba¤lamda küresel-leflmenin ortaya ç›kard›¤› ikili karfl›tl›klar flöyle s›ralanabilir (Bülbül, 2009: 14-18):

• Daha çok özgürlük-daha çok anarfli• Daha çok küreselleflme- daha çok köksüzlük• Daha çok kural-daha çok kurals›zl›k• Daha çok egemenlik-klasik egemenli¤in kayboluflu• Daha fazla birleflme-daha fazla parçalanma• Daha çok ekonomik refah-daha çok açl›k• Daha çok h›zlanma-daha çok geride kalma• Daha çok kolayl›k-daha çok riskKarmafl›k ve belirsiz süreçler bütünü olarak küreselleflmenin özelliklerinin be-

lirlenebilmesi görece güçtür. Önde gelen sosyal bilimcilerin küreselleflmenin özel-liklerine iliflkin görüflleri flöyle ifade edilebilir (Güler, 2011: 5-8):

• Küreselleflmenin en önemli özelli¤i kendi dinamiklerinin gücü ve sahip ol-du¤u ivmedir. Ola¤anüstü teknolojik yeniliklerin ve bilimsel geliflmelerindünya çap›nda etkili olmas› küreselleflmenin temel özelli¤idir (Giddens).

• Belirli konjonktürler belirli siyasi ve sosyal kurumlar› bir araya getirerek en-tegrasyon sürecini ortaya ç›karmaktad›r. Dünya ekonomisinin küresel eko-nomiye dönüflümü, 20. yüzy›l›n sonlar›nda enformasyon ve iletiflim tekno-lojilerinin sa¤lad›¤› yeni altyap›ya ba¤l› olarak, devletler ve ulus üstü kurum-lar›n deregülasyon ve liberalleflme politikalar›yla ortaya ç›km›flt›r (Castells).

• Küresel ekonomik düzende devletin rolü azalmam›flt›r, ulusal ve yerel politi-kalar etkisini yitirmifltir. Buna karfl›n devletin, etkisine girdi¤i küresel kurum-lar›n politikalar›na uygun iç koflullar› sa¤lamak ve etkin küresel yönetiflimekatk›da bulunmak gibi yeni görevleri söz konusudur (Hirst ve Thomson).

• Mekânsal (teritoriyal) ba¤›ml›l›¤›n ortadan kalkmas› ekonomik ve sosyalmübadelenin mekân ba¤›ms›zl›¤›n› (delokalizasyon) ortaya ç›karm›flt›r(Scholte).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Toplumsal iliflkilerin zamansal/mekânsal oluflumunda geniflleme, derinleflme,küçülme ve h›zlanma yaratan küreselleflme, gerek aktörler ve kurumlar gereksezihniyet düzeyinde yenilikleri zorunlu k›lmaktad›r. Bu ba¤lamda küreselleflmeninbaz› özellikleri flöyle ifade edilebilir (DPT, 2000): Küreselleflme,

• olumluluk ya da olumsuzluk atfedilmeden, analitik olarak düflünülmesi veçözümlenmesi gereken bir olgudur.

• kalk›nma süreçlerini ve politikalar›n› düflünürken al›fl›k olunan ulus devletparadigmas›n›n ötesinde bir alanda düflünmeye zorlayan bir olgudur.

• yerel yönetimlerin ve sivil toplum örgütlerinin kat›l›m talepleri temelindeyönetimi kat›l›mc› bir tarza dönüfltürmektedir ve

• hem ticaret ve finans ak›fllar›nda serbestleflmeyi gerekli k›lmakta hem de ge-lir da¤›l›m› sorununu ön plana ç›karmaktad›r.

Küreselleflme, dünyan›n küçülmesine, s›k›flmas›na ve bir bütün olarak küreseldünya bilincinin yo¤unlaflmas›na iflaret et-mektedir. Küreselleflme “uluslararas›lafl-ma” ya da “ulusüstüleflme” ile efl anlam-l› olarak kullan›lmaktad›r. Küresellefl-menin vaat etti¤i tek dünya toplumuidealine karfl›n küresel toplum ikili birnitelik tafl›r. Devlet topluluklar›, diplo-masi ve ulusal güçler devlet-merkezlibir küresellik yarat›rken öte yandan tekbir devletin kontrol s›n›rlar› d›fl›nda ken-di ç›karlar›na odaklanan örgütler, grup-lar, bireyler çok merkezli bir küreseltoplum oluflturmaktad›r (Rosenau, 1990;Robertson, 1992 aktaran Timisi, 2003:111-113).

Küreselleflme ço¤u zaman yaln›zcaekonomik bir olgu olarak görülmekteve küresel üretim süreçlerini ve ulusla-raras› ifl bölümünü etkileyen ulusötesiflirketlerin rolüyle aç›klanmaktad›r. An-cak küreselleflme siyasal, toplumsal,kültürel ve ekonomik etkenlerin bir ara-ya gelifli ile ortaya ç›km›flt›r. Küreselleflmenin kültürel boyutunda genel olarak Ba-t›l› kültürel de¤erlerin daha özelde ise Amerikan kültürünün dünya çap›nda yay-g›nlaflmas› söz konusudur. Yine kültürel ba¤lamda söylenecek olursa, küresellefl-me bireysel düzeyde de yaflamlar› köklü biçimde dönüflüme u¤ratmaktad›r. Geç-miflte insan davran›fllar›na yön veren kodlar zay›flam›flt›r (Giddens, 2008: 84, 101;Tuncer, 2006: 33-34). Küreselleflme iletiflim, enformasyon ve ulafl›m olmak üzereinsani etkileflimin farkl› biçimlerinin, co¤rafi s›n›rlar›n önemini yitirmesine yol aça-cak flekilde, dünya ölçe¤inde h›zla yay›lmas› ve bunun sonucunda insani gündemve ilgilerin dünyalaflmas› süreci olarak görülebilir. Küreselleflme ekonomik, siyasi,teknolojik, hukuki, askerî, kültürel ve çevresel gibi çeflitli alanlarla ilgili, çok-bo-yutlu bir olgudur. Siyasal ba¤lamda küreselleflme, daha önceden yerel ya da böl-gesel nitelikte olan sorunlar›n birço¤unun art›k dünya sorunu hâline dönüflmesi-dir. Günümüzde bütün ülkeler siyasal aç›dan karfl›l›kl› olarak birbirine ba¤›ml› du-


Resim 5.3

Küreselleflmedünyan›n kuzeyive güneyi içinfarkl› sonuçlara yolaçmaktad›r.

Kaynak: http://ydemokrat.blogspot.com/2009/08/kuresellesme-ve-etkileri.html, (15.08.2012).

rumdad›r. Ulus devletler eskiden kendilerini etkilemeyen ya da dolayl› olarak et-kileyen nüfus hareketlerinin, uluslararas› sermaye hareketlerinin ve çat›flmalar›netkileri ve sonuçlar›yla karfl› karfl›ya kalmaktad›r. Küreselleflmenin siyasal ba¤lam-daki önemli bir sonucu, ulus devletlerin siyasal alandaki aktörlü¤ünü giderek ar-tan düzeyde sivil toplum örgütleriyle paylaflmak durumunda kal›fl› ve buna ba¤l›olarak küresel bir kamuoyunun oluflmas›d›r. BM, AB, AG‹T vb. uluslararas› ya daulusötesi kurumlar hukuki ba¤lamda küreselleflmenin bir sonucu olarak öne ç›k-maktad›r. Uluslararas› sivil toplum örgütleri de hukukun küreselleflmesine yol aç-maktad›r (Durugönül, 2010: 583). Bu ba¤lamda küreselleflmenin dört temel yans›-mas› afla¤›daki gibi ifade edilebilir (Erdo¤an, 2002; Giddens, 1994: 67):

• Kapitalist dünya ekonomisi• Ulus-devlet sistemi• Askerî dünya düzeni• Uluslararas› ifl bölümüKüreselleflmenin ekonomik, siyasal, insani ve kültürel olmak üzere dört temel

boyutu vard›r. Bu temel boyutlar ve kapsamlar›na giren geliflmeler flöyle s›ralana-bilir (Roberts, 2009: 112):

• Ekonomik: Dünya Ticaret Örgütü ve Avrupa Birli¤i gibi kurumlar›n mal vehizmet ticaretinin daha çok artmas›na ve daha serbest olmas›na yol açmak-tad›r. Sermaye hareketinin ve ulus afl›r› flirketler taraf›ndan yürütülen ifl veekonomi etkinliklerinin artmas› söz konusudur.

• Siyasal: Birleflmifl Milletler, NATO ve Avrupa Birli¤i gibi örgütler arac›l›¤›ylahükûmetler aras›ndaki ifl birli¤inin artmas›.

• ‹nsani: Dünya ölçe¤inde giderek daha fazla insan ekonomik nedenlerle s›-¤›nma talebinde bulunmakta, göç etmekte ya da turist olarak seyahat yap-maktad›r. Kifliler bu tür hareketlilikleri karfl›layabilecek olanaklara ve maddikoflullara eskiden oldu¤undan daha çok sahiptir.

• Kültürel: Bireyler elektronik uydular, telefon, kablo ba¤lant›lar›, TV ve ‹nter-net arac›l›¤› ile moda, müzik ve spor etkinliklerini dünyan›n her yerinde eflzamanl› izleyebilmekte ve kendi yaflamlar›na uyarlamaktad›r.

Küreselleflmenin dünya ölçe¤inde bir türdeflleflmeye ve benzeflmeye yol açt›¤›s›kl›kla dile getirilmektedir. Ancak dünya kültürü olgusuna karfl›n yerlileflme yada yerelleflme olarak adland›r›lan direnç süreçleri de ortaya ç›kmaktad›r. Farkl›kültürlerden bireyleri, tek bir dünya kültürü temelinde benzefltiren küreselleflmesüreci ayn› zamanda yerel olan› da güçlendirmektedir. Bu süreci Robertson (1995:40) küyerelleflme (glocalization) olarak tan›mlam›flt›r. Küyerelleflme, ilk olarakJapon firmalar› taraf›ndan yönetsel uygulamalar›n› yerel kültüre ve koflullara uyar-lamalar›n› ifade etmek için kullan›lm›fl, Robertson taraf›ndan kavramsallaflt›r›lm›fl-t›r. Küyerelleflme kavram›, küreselleflmenin yerelleflmenin oluflturulmas›ndaki et-kisini ve ayn› zamanda onunla etkileflimini ifade eder. Küyerelleflme ile aç›klan›-lan yerelleflme süreci küreselleflmeye direnifl niteli¤i tafl›maktan çok küresellefl-menin di¤er yüzüdür (Durugönül, 2010: 583-584; Fulcher ve Scott, 2011: 603-604;Taylan, 2008:83).

Küreselleflmenin boyutlar› nelerdir?


Küyerelleflme,küreselleflmenin birboyutudur. Küreselleflmedünyada egemen tekil birekonomik yap›y› ve kültürüegemen k›larken ayn›zamanda yerel kültürleri vekimlikleri degüçlendirmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

KÜRESEL DÜNYA EKONOM‹S‹Küreselleflmenin ekonomik, siyasal ve kültürel alanlarda yol açm›fl oldu¤u baz› so-nuçlar flöyle s›ralanabilir (DPT, 2000):

• Sermayenin küreselleflmesi ve d›fl ticaretin ekonomik kalk›nma için ön ko-flul hâline gelmesi.

• Avrupa Birli¤i gibi, bölgesel ve uluslararas› örgütlerin bir gereklilik hâlinegelmesi, siyasal küreselleflme sürecinin h›zlanmas›.

• Yerel yönetimlerin ve sivil toplum örgütlerinin öneminin artmas›, kat›l›mc›demokrasi anlay›fl›n›n yayg›nl›k kazanmas›.

Görüldü¤ü üzere küresel-leflmenin en önemli boyutu yada baflat unsuru ekonomik dö-nüflümdür. Küreselleflme eko-nominin küreselleflmesini ifa-de etmektedir.

Küreselleflme mallar›n birülkede üretildi¤i ve baflka birülkede sat›ld›¤› bir dünyadayaflad›¤›m›z anlam›n› tafl›mak-tad›r. Ulusötesi flirketler mali-yetin ve vergilerin düflük ol-du¤u ülkelerde üretim gerçek-lefltirerek bu ürünleri çok kârelde edecekleri farkl› ülkeler-de satmaktad›r. Ulusötesi flir-ketlerin etkilili¤inin artmas›ulusal hükûmetlerin bu flirket-lere iliflkin düzenlemeler yap-mas›n› zorlaflt›rmakta ve uluslararas› boyutta düzenlemeler söz konusu olmaktad›r.Ulusal hükûmetlerin kontrol gücü sadece ekonomide de¤il göç, terörizm, afet yada suç alanlar›nda da zay›flamakta, uluslararas› ifl birli¤ini zorunlu k›lmakta ve kar-fl›l›kl› ba¤›ml›l›¤› art›rmaktad›r (Fulcher ve Scott, 2011: 597, 602).

Küreselleflmifl bir ekonomi uluslararas› ekonomiden farkl› olarak, çeflitli ulusalekonomileri içerir. Bu ekonomiler uluslararas› süreçler ve ifllemlerle sisteme yeni-den eklemlenir. Piyasalar ve üretim tam olarak küreselleflti¤inde uluslararas› eko-nomik sistem toplumsal yerlefliklikten ç›karak özerkleflir (Hirst ve Thompson,2003: 35).

Gerçek anlamda küresel bir ekonominin ortaya ç›kt›¤›, dünya ekonomisininuluslararas›laflt›¤› kabulüne flüpheci yaklaflan Hirst ve Thompson (2003: 27-28), buba¤lamda flu saptamalar› yapm›fllard›r:

• Günümüzde görülmekte olan uluslararas›laflm›fl ekonomi dünyada daha ön-ce görülmemifl bir olgu de¤ildir, modern endüstriyel teknolojiye dayal› eko-nominin 1860’larda yay›lmaya bafllamas›ndan bu yana yaflanan sürecin dö-nüm noktalar›ndan biridir.

• Gerçek anlamda ulusötesi flirketler göreli olarak az say›dad›r. Ço¤u flirketleresasen bir ulusal mahaldeki varl›¤›n›n gücüne dayanarak uluslararas› ticaretyapmaktad›r.


Resim 5.4

Dünya ölçe¤indeetkinlik gösterenulusötesi flirketlerküreselleflmenin enönemliunsurlar›ndand›r.

Kaynak: https://cambridgeforecast.wordpress.com/2008/06/24/globalization-and-the-rendezvous-of-civilizations/, (12.08.2012).

• Sermayenin hareketlili¤i, yat›r›m ve istihdam az geliflmifl ülkelere do¤ru ol-mamaktad›r.

• Dünya ekonomisi gerçek anlamda küresel olmaktan uzakt›r; ticaret, yat›r›mve finansman ak›fl› Avrupa, Japonya ve Kuzey Amerika üçlüsünde yo¤unlafl-m›flt›r.

• Esas ekonomik güçler dünya ekonomisi üzerinde kontrol gücüne sahipolanlard›r.

KÜRESELLEfiMEN‹N TOPLUMSAL SONUÇLARIGünümüzde, küreselleflme sürecinin toplumsal sonuçlar›n› de¤erlendirmek üzereen çok baflvurulan kavramlar›n “risk”, “belirsizlik”, “güvensizlik”, “eflitsizlik”, “kay-g›” ve “toplumsal çözülme” olmas› (Bozkurt, 2006: 349), modernleflme ve endüstridevriminden bu yana yaflanan dönüflümlerin ve bu ba¤lamda küreselleflme süreci-nin toplumsal aç›dan ne denli önemli sonuçlara yol açt›¤›n› göstermektedir. Buba¤lamda küreselleflme toplumsal olgular› irdeleyen sosyolojinin de özel ilgi alan-lar›ndan biridir.


Resim 5.5

Küreselleflmeninsimgesi hâlinegelen ulusötesiflirketlere iki örnek;Uzak Do¤u’da birABD süpermarketive Londra’da birTürk kahve zinciri.

Kaynak: http://jgreenblogified.blogspot.com/, (16.08.2012)http://www.turizmaktuel.com/detay.asp?id=13763, (16.07.2012)

Resim 5.6

Küreselleflme ilede¤iflen yaflamtarzlar›, bir Arapülkesindeki fastfoodzinciri flubesindekikad›nlar.

Kaynak: http://www.lynseyaddario.com/contents/Middle%20East/Saudi%20Arabia/image-saudiwomen23/, (17.08.2012)

Sosyoloji ekonomik ve politik alanlardan soyutlanm›fl de¤ildir, sadece toplum-sal iliflkilere odaklanmaz; güç, eflitsizlik, s›n›f, cinsiyet ve etnisiteye kadar ç›kar ça-t›flmalar›na iliflkin köklü bir gelenek içerir. Bu alanlardaki çabalar Marx’tan Wal-lerstein’e kadar birçoklar› taraf›ndan uluslararas› ba¤lamda gerçeklefltirilmifltir. Ge-leneksel olarak küreselleflme ba¤lam›nda sosyolojinin çal›flma konular› olarak or-taya ç›kan ‘göç’ ve ‘kültür’ küreselleflmenin anlafl›lmas› sürecinde önemli bir yer tu-tar (Martell, 2010: 310).

Günümüzde küreselleflme olarak adland›r›lan olgu Comte, Saint-Simon ve Marxgibi klasik dönem sosyolog ve kuramc›lar›n analitik çal›flmalar›n›n odak noktas›n›oluflturur. 18. yüzy›l›n sonlar› ve 20. yüzy›l›n bafllar›nda sosyologlar›n ürettikleridüflüncelerle küreselleflme konusu aras›nda güçlü ba¤lant› oldu¤u söylenebilir.Örne¤in hem Simmel hem de Durkheim çal›flmalar›nda ‘insanl›k kategorisi’ olgu-suna ilgi göstermifllerdir. Ulus devletin geniflleyip sertleflmesi ile birlikte ulusçulu-¤un güçlenmesi ve efl anl› olarak küreselleflmenin varl›¤› sorunu modern sosyolo-jinin ortaya ç›kmas›nda etkili olmufltur. Durkheim, Weber ve Simmel ile ça¤daflla-r› küreselleflmenin dallan›p budaklanmas›na e¤ilirken toplumsallaflma konusundaodaklanm›fllard›r. Bu ba¤lamda modernleflme odak noktas› olmufltur. ‹lerleyen sü-reçte sosyoloji genel anlamda toplumlar› karfl›laflt›rmal› olarak ele alm›fl, yeni geli-flen uluslararas› iliflkiler ise toplumlar›n karfl›l›kl› etkileflimlerine yo¤unlaflm›flt›r.Küreselleflmeye iliflkin artan ilgi bu bölünmeyi etkilemifltir. Küreselleflme toplum-sal çözümlemelerin merkezinde giderek daha çok yer almaya bafllam›flt›r (Robert-son, 1999: 33-34, 42).

Küreselleflme ile birlikte sosyolojinin ana ilgi konular› da de¤iflime u¤ram›flt›r.Bu ba¤lamdaki de¤iflim küreselleflmenin özelliklerini ve yol açt›¤› de¤iflimleri deözetlemektedir (Bilton vd., 2008: 45):

Küreselleflmenin ekonomik anlamda ortaya ç›kard›¤› düflünülen f›rsatlar›n vegeliflmelerin toplumsal alana ayn› biçimde yans›mad›¤› ve bu nedenle küresellefl-menin gerçek anlamda toplumsal bir boyutu olmad›¤› söylenebilir (Temiz, 2004:215). Ancak küreselleflme sürecini sadece ekonomik bir süreç olarak de¤erlendir-menin s›n›rl› olaca¤› aç›kt›r. Özellikle yeni iletiflim süreçlerinin de etkisiyle küre-selleflme çok önemli toplumsal sonuçlara yol açmaktad›r.

Küreselleflme ile birlikte ortaya ç›kan eflitsizlikler ve güvensizlik gibi olgular,orta s›n›f›n zay›flamas›, zengin ve yoksul aras›ndaki mesafenin giderek daha daartmas› birçok ülkede toplumsal bütünleflmeyi de olumsuz etkilemektedir. Bütündünyada köktenci hareketlerin giderek yo¤unluk kazanmas›n›n da küreselleflme-nin ürünü oldu¤u düflünülmektedir. Küreselleflme ile geleneksel ba¤lar›ndan ko-

Klasik Sosyoloji Ça¤dafl Sosyoloji

Büyüme ve endüstrileflmenin etkileri Küresel endüstrileflmenin ortaya ç›k›fl›

Kapitalizmin geliflmesi, s›n›f çat›flmas› Bir dünya ekonomisi olarak kapitalizm

Ulus devletin ortaya ç›kmas› ve meflruiyetiUlusötesi ekonomik ve politik yap›lar›n büyümesi

Toplumsal kurumlar›n artan karmafl›kl›¤› vefarkl›laflmas›

Zaman ve mekân›n küçülmesi

Toplum ve ulus aras›ndaki özdeflleflmeUlus ba¤›ml› politik kurumlar›n meflruiyeti verolü

Protesto ve de¤iflimin s›n›f temelli kaynaklar› S›n›fsal olmayan toplumsal hareketler


Tablo 5.2Küreselleflme vesosyolojinin de¤iflenilgi alanlar›.

Kaynak: Bilton vd.,2008: 45

panlar bu yeni duruma uyum sa¤layamad›klar›nda yeni bir alt›n ça¤ aray›fl› ile kök-lerine ve köktencili¤e yönelebilmektedir (Bozkurt, 2006: 355).

Geleneksel devlet yap›s›n›n küreselleflme ile birlikte dönüflüm geçirmesi top-lumsal, siyasal ve ekonomik anlamda farkl› sonuçlar ortaya ç›karm›flt›r. Bu durumtoplumsal yap›y›, birey devlet iliflkisini ve egemenlik iliflkilerini de yeniden biçim-lendirmektedir. Günümüzde egemenlik, ulusal, bölgesel ve küresel olmak üzerefarkl› düzeylere ve niteliklere sahip temsilciler taraf›ndan kullan›lmaktad›r (Temiz,2004: 62-63).

Küreselleflme süreci ile birlikte ulus devlet etkisizleflirken, ekonomik kontrolulusötesi sermayenin eline geçmifltir. Artan özellefltirmeler kamusal mülkiyeti son-land›rmakta, ulus devletlerin koydu¤u kurallar›n kald›r›lmas› ulus devletin kuralkoyma yetkisini s›n›rland›rmaktad›r. ‹kinci Dünya Savafl›’n› izleyen otuz y›ll›k dö-nemde geliflen ve ekonomik anlamda da etkin olan ulus devletler, sosyal devletanlay›fl› çerçevesinde üretti¤i politika ile baflar›l› olmufltur. 1970’lerde yaflanan eko-nomik krize ba¤l› olarak sosyal devlet anlay›fl›nda yaflanan krizin ard›ndan bafltaABD olmak üzere birçok geliflmifl ülke sermaye kontrolünü kald›rm›fl ve uluslara-ras› ekonomik düzen de¤iflime u¤ram›flt›r. Küreselleflme ile birlikte sosyal devletanlay›fl› ve kurumlar› ortadan kalkmaya bafllam›flt›r. Bu ba¤lamdaki küreselleflme-ye yönelik tepkiler söz konusu geliflmelerin insani sonuçlar›ndan kaynaklanmak-tad›r. Sosyal devlet uygulamalar›n›n son bulmas›, istihdam›n daralmas›, düflük ni-telikli ifl gücü talebinin azalmas› ve ücret eflitsizliklerindeki art›fl özellikle toplum-lar›n büyük kesimlerini oluflturan düflük gelirli gruplar› olumsuz etkilemektedir. ‹fl-sizlik, e¤itim olanaklar›, sa¤l›k yard›mlar› ve ücretlerde ortaya ç›kan de¤iflikliklerbu kesimlerin ma¤duriyetine yol açmaktad›r (Temiz, 2004: 89-99).

Küreselleflme düzensiz bir biçimde gerçekleflti¤inden etkileri de ülkeden ülke-ye de¤iflmektedir. Küreselleflmenin olumlu sonuçlar›ndan geliflmifl ülkeler dahaçok yararlan›rken az geliflmifl ülkeler küreselleflmenin külfetleri ile karfl› karfl›yakalmaktad›r. Küreselleflme ile birlikte çok say›da ülkede ekonomik geliflme h›zla-n›rken ayn› zamanda yüksek gelirli grupla düflük gelirli grup aras›ndaki uçurumdaha da büyümüfltür. Yoksullar›n say›s› da giderek artmaktad›r. Günde iki dolar›nalt›nda gelir sahibi olanlar›n oran› dünya nüfusunun yar›s›ndan fazlas›n› olufltur-maktad›r. Bu geliflmeler sosyal güvenli¤in önemini art›r›rken küreselleflme sosyalgüvenlik politikalar›n› da olumsuz etkilemifltir. Sosyal güvenlik uygulamalar›, ma-liyetinin fazla olmas›, büyümeyi ve rekabeti olumsuz etkiledi¤i gerekçeleriyle za-y›flat›lmaya bafllanm›flt›r. Günümüzde dünya nüfusunun yar›s›na yak›n› sosyal gü-venlikten yoksun durumdad›r (Temiz, 2004: 214-215).

Küreselleflmeye iliflkin olumlu ve olumsuz söylemler, söz konusu sürecin yarat-t›¤› olumlu ve olumsuz etkiler ba¤lam›nda daha yak›ndan ele al›nabilir. Zira herde¤iflimin ve dönüflümün olumlu etkileri oldu¤u gibi olumsuz etkileri de vard›r.Bilhan (1996) ve Tezcan (1996) küreselleflmeye iliflkin olumlu ve olumsuz etkileriflöyle ifade etmifltir (aktaran Balay, 2004: 65-66):

Olumlu Etkiler;• Küreselleflme ile zaman ve mekân s›n›rlar› giderek daha fazla genifllemifl,

olup biten her fley bütün insanl›¤a mal edilmeye bafllanm›flt›r.• ‹nsanl›¤›n ortak de¤erleri oluflmaya bafllam›flt›r.• ‹nsan haklar›, özgürlük, adalet ve eflitlik gibi kavramlar›n yayg›nlaflmas› in-

sanlara, bireysel özgürlü¤e dayal› yeni bir kimlik kazand›rm›flt›r.• Her ülkenin sadece seçkin bir kesimini e¤itmenin yeterli olmad›¤›, kitlesel

olarak yetiflmifl nitelikli nüfusa ihtiyaç oldu¤u gerçe¤i kabul edilmifltir.


• Birçok hastal›k ülkelerin ifl birli¤i ile yenilmifl, bebek ve çocuk ölümleri azal-m›fl, insanlar›n yaflam süreleri uzam›fl, sa¤l›kl› yaflam olanaklar› genifllemifltir.

• Ülkeler aras›nda ifl gücünün serbest dolafl›m› sa¤lanm›fl, üretim ve tüketim-de rekabet artm›fl, dünyan›n neresinde olursa olsun insanlar birbirlerininüretiminden faydalanmaya ve birbirlerinin ürünlerini tüketmeye bafllam›flt›r.

• ‹nsanlar aras›nda yeni ve ortak yaflam biçimleri belirmeye bafllam›fl, ortake¤itim politikalar› yoluyla ülke vatandafllar› aras›nda ortak kavray›fl ve anla-y›fllar gelifltirilmeye bafllam›flt›r.

Olumsuz Etkiler• Küreselleflen dünyada güçlü devletlerle bütünleflmek zorunda kalan görece

az geliflmifl ulusal devletler aç›s›ndan bir tür ba¤›ml›l›k durumu oluflmufl,ulusal s›n›rlar yok say›lm›fl, millî egemenlik ve ba¤›ms›zl›k gibi kavramlar›niçi boflalt›lm›fl, emperyalist amaçlar küreselleflme ile meflrulaflt›r›lmaya bafl-lanm›flt›r.

• Küreselleflme toplumlar› birbirinden oldukça farkl› dahas› z›t olan iki yönedo¤ru çekmeye bafllam›flt›r. Toplumlar bir yandan daha da yak›nlafl›p bütün-leflirken, öte yandan etnik ulusalc›l›k ile parçalanma sürecine sokulmufltur.

• Dünyadaki ülkelerin üretim gücü ve tüketim olanaklar› ayn› de¤ildir. Buyönden sanayileflmesini tamamlam›fl ülkeler daha üstün durumdad›r. Küre-selleflme zenginleflmenin ve refah›n da¤›l›m› kadar fakirlik ve sefaletin da¤›-l›m›n› da h›zland›rm›flt›r.

• Dünyada e¤itim sürecine kat›lanlar›n say›s›n›n giderek artt›¤›na iliflkin gö-rüfllere karfl›n e¤itimden yararlanmayanlar›n say›s›nda bir azalma de¤il art-ma oldu¤u ileri sürülmektedir.

Küreselleflmenin önemli sonuçlar›ndan biri de yeni toplumsal hareketlerin or-taya ç›kmas›d›r. Sivil toplum kurulufllar›n›n önem kazand›¤› günümüz küresel or-tam›nda, küreselleflmenin toplumsal yaflam ve kültür üzerindeki etkilerine karfl› di-renç ve tepki gösteren yeni mücadeleler görülmektedir. Bugün küresel hareketlerolarak adland›r›lan, eski ve yeni hareketlerebenzeyen özelliklere de sahip olan üçüncütip hareketler söz konusudur (Wieviorka,2005: 8-9).

Küreselleflme nedeniyle bireylerin maruzkald›klar› de¤ifliklikler ba¤lam›nda küresel-leflmenin sonuçlar› ise flu bafll›klar alt›nda datoplanabilir (Hesapç›o¤lu, 1996: 22):

a) Yaflam biçimlerinin ve sosyal iliflkile-rin ço¤ullaflmas›,

b) Dünyan›n yeni teknolojiler ve medyaaraçlar› yoluyla de¤ifltirilmesi,

c) ‹nsan yaflam›ndaki iliflkilerinin ulus-lararas›laflmas›,

d) De¤erlerin de¤iflmesi.

Küreselleflmenin bireysel ba¤lamdaki sonuçlar› nelerdir?


Resim 5.7

Küreselleflme ilebirlikte ulusötesiflirketlerin dünyageneline yay›lmas›söz konusuolmufltur.

Kaynak: http://www.mikegoldwater.com/pm/pages/imagegroup.public.image.php?igId=29&pos=1, (11.08.2012).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

KÜRESELLEfiME TARTIfiMALARIKüreselleflmenin siyasal, kültürel ve ekonomik sonuçlar› yayg›nl›k kazand›kça ge-rek kamuoyu ba¤lam›nda gerekse entelektüeller düzeyinde taraftarlar› kadar karfl›ç›kanlar›n da say›s›n›n artt›¤› görülmektedir. Bunun temel nedeni küreselleflme sü-recinde kazananlar kadar kaybedenlerin de var olmas›d›r (Bozkurt, 2006: 338). Budurum küreselleflmeye iliflkin kuramsal tart›flmalar›n da yo¤unluk ve çeflitlilik ka-zanmas›na yol açm›flt›r.

Küreselleflmeye iliflkin tart›flmalar flu temalar etraf›nda gerçekleflmektedir (San-tos, 2006: 393):

• Küreselleflme yeni bir olgu mudur yoksa eski bir olgu mudur?• Küreselleflme tekil bir anlama m› sahiptir yoksa farkl› siyasal anlamlara ve

olumlu-olumsuz yönlere mi sahiptir?• Küreselleflme, ekonomik alanda oldu¤u kadar siyasal, kültürel ve toplumsal

alanlarda da bir öneme sahip midir?• Küreselleflmenin yo¤unlaflt›¤›na iliflkin varsay›m ba¤lam›nda küreselleflme

dünyay› nereye götürmektedir, ulusal siyasal yap›lar›n, kültürlerin, ekono-milerin gelece¤i nas›l olacakt›r?

Küreselleflme konusundaki kuramsal çabalar›n bafll›ca temalar›n› Roberts (2009:112) flöyle ifade etmifltir:

• Bütün toplumlar birbiri ile benzer hâle mi gelmektedir yoksa çok say›daküyerelleflme (glocalisation) örnekleri üreterek özgün niteliklerine önemvererek korumaktalar m›d›r?

• Küreselleflme, zengin ve geliflmifl ülkelerce emperyalizmi perdelemek üzereüretilmifl bir örtü ya da edebi söylemden mi ibarettir yoksa dünyay› dahayüksek düzeyde çok merkezli yapma e¤ilimi midir?

Küreselleflme süreçlerini toptanc› ve tekil bir süreç olarak de¤erlendirmek vebu de¤erlendirmeye dayal› bir tutum gelifltirmek anlaml› olmayacakt›r. Lineer birdo¤rultuda ilerleyen süreçler de¤il birbiri ile örtüflen, çat›flan ya da çeliflen çok sa-y›da süreç söz konusudur. Dolay›s›yla küreselleflmeye iliflkin bir tav›r gelifltirilme-si gerekti¤inde ‘hangi küreselleflme’ sorusu önem kazanmaktad›r. Küreselleflmesüreçleri farkl› toplumlar, bireyler ve uluslar için farkl› sonuçlara neden oldu¤un-dan küreselleflme konusunda farkl› tav›rlar ortaya ç›km›flt›r. Ayn› zamanda küresel-leflmenin ekonomi, spor, sanat, ekoloji, askerî stratejiler ve kad›n çal›flmalar› gibibirçok boyutta etkili olmas› ve birçok disiplini ilgilendiren bir konu olmas› nede-niyle de farkl› yaklafl›mlar söz konusudur. Biliflim ve iletiflim ya da t›p ve ilaç sek-töründeki geliflmeler birçok kesim taraf›ndan olumlu karfl›lan›rken dünyan›n gide-rek daha çok Amerikan hegemonyas›na girmesi tepki çekmektedir (Bülbül, 2009:13-14, 18).

Küreselleflme kavram›, son dönemlerin en çok tart›fl›lan ve hakk›nda yarg›yavar›lan kavramlar›ndan biridir. Gerek akademik gerekse popüler ba¤lamda kendi-ne önemli bir yer bulan küreselleflme konusunun ele al›n›fl biçimi, genellikle ide-olojik kayg›lardan uzak tutulamamaktad›r. Küreselleflmenin yol açt›¤› geliflmelergenel anlamda iki kamp ortaya ç›karm›flt›r. Küreselleflme karfl›tlar› ya da ona flüp-heyle yaklaflanlar ve küreselleflmeyi, geliflme ya da yeni f›rsatlar sistemi olarak gö-renler (Zengingönül, 2005: 86).


Küreselleflmeye ‹liflkin Yaklafl›mlarKüreselleflme son y›llarda giderek daha da tart›flmal› bir konu hâline gelmifltir.Dünya genelinde çok önemli dönüflümlerin yafland›¤› kabul edilse de bu dönü-flümlerin küreselleflme olarak aç›klanmas›n›n geçerlili¤i tart›fl›lmaktad›r. Küresel-leflmenin gerçekten yaflanmakta oldu¤una iliflkin görüfller ya da varl›¤› hakk›ndaflüphe duyulmas›na iliflkin yaklafl›mlar siyasi, ideolojik ba¤lamda ortaya ç›kmakta-d›r. Neoliberaller, Marksistler ve muhafazakâr ulusalc›lar, küreselleflmenin yaflan-makta oldu¤unu düflünürken, liberaller küreselleflmeye olumlu bakmakta küresel-ci Marksistler sosyalist gerekçelerle, muhafazakârlar ulusalc› gerekçelerle olumsuzde¤erlendirmekte, sosyal demokrat flüpheciler ise küreselleflmeye daha olumsuzbakmaktad›r. Held vd. (1999) küreselleflmeye iliflkin tart›flmalar›n üç düflünce eko-lü etraf›nda gerçekleflti¤ini belirlemifltir; kuflkucular, afl›r› küreselciler ve dönüflüm-cüler (Martell, 2010: 7; Bilton vd., 2008: 50-52; Giddens, 2008: 93-95):

• Kuflkucular: Bu gruptakiler uluslararas› ba¤lant›lara ve ulus içi ba¤›ml›l›¤ailiflkin yeni bir fley olmad›¤›n› savunmaktad›rlar. Küreselleflme düflüncesiningere¤inden fazla büyütüldü¤ünü ve günümüzde küreselleflme olarak adlan-d›r›lan ekonomik karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k gibi olgular›n örneklerinin geçmiflte devar oldu¤unu öne sürmektedirler. Günümüzde ülkeler aras› iletiflim geçmifl-tekinden daha fazlad›r ancak gerçek anlamda küreselleflmifl bir ekonomikolufluma yetecek kadar bütünleflmifl de¤ildir. Ekonomik aç›dan dünyada bü-tünleflme söz konusu de¤ildir aksine Avrupa, Asya-Pasifik ve Kuzey Ameri-ka gibi büyük ticari bloklara ayr›flm›flt›r. Eflitsiz ve parçalanm›fl dünyadaekonomik politika ve refah bak›m›ndan hâlâ yap›labilecek fleyler vard›r.

• Afl›r› küreselleflmeciler: Kuflkucular›n tam karfl›s›nda yer alan afl›r› küre-selleflmeciler, küreselleflmenin sonuçlar›n›n her yerde hissedilen gerçek birolgu oldu¤unu savunurlar. Güçlü, s›n›r ötesi ticaret ve üretim ak›mlar› ile ta-fl›nan yeni bir küresel düzen söz konusudur. Dünya ticaretindeki devasa bü-yüme tek tek ülkelerin kendi ekonomilerini denetlemelerini zorlaflt›rmakta-d›r. Bu görüfltekilere göre küreselleflmeye karfl› konulamaz. Bir ülkenin eko-nomisini korumaya ya da yerel kültürünü devam ettirmeye yönelik politika-lar küreselleflmeye direnifl gösteremez. Bunun aksine küreselleflmenin geti-rileri, uluslararas› serbest ticaretin ve aç›k rekabetin sa¤lad›¤› ekonomik ka-zançlar memnuniyetle karfl›lanmal›, ülkeler ve yönetimler bu uluslararas›düzene uyum sa¤lay›c›, rekabet edici tedbirler almal›d›r. McDonald’s’›n yada Madonna müzi¤inin simgeledi¤i ortak kültürle küreselleflme birlefltiricibir etki yaratmaktad›r. Küreselleflme sürecinin d›fl›nda kal›namayaca¤› içinondan yararlan›lmal› ve katk› sa¤lanmal›d›r.

• Dönüflümcüler: Kuflkuculara ve afl›r› küreselleflmecilere göre daha orta birçizgide olan dönüflümcüler küreselleflmeyi modern toplumlar› flu anda bi-çimlendiren genifl bir de¤ifliklikler yelpazesinin arka plan›ndaki merkezî güçolarak görür. Küresel düzen dönüflüm geçirmektedir ancak pek çok eski ka-l›p da varl›¤›n› sürdürmektedir. Dönüflümcüler, küreselleflmenin etkilereaç›k dinamik ve karfl›tl›klar içeren bir süreç oldu¤unu savunur. Gerek kufl-kucular›n küreselleflmeyi önemsizlefltirici yaklafl›mlar›n› gerekse hiper küre-selleflmecilerin ortak bir küresel kültür içinde serbest kapitalizm biçiminde-ki görüfllerini reddederler. Dünya bir dönüflüm geçirmektedir ve dünyadakidurumu tan›mlayabilmek kolay de¤ildir. Ba¤lar ve etkileflimler dünyadakiinsanlar› tek bir küresel sistem içinde birbirine ba¤lamaktad›r ancak sonuç-ta ortaya tek bir dünya toplumu ya da kültürü ç›kmamaktad›r.


1960’larda birçok sosyolog küreselçözüm yapmaya bafllam›flsa da sosyo-lojik kuramdaki küresel de¤iflim konu-suna en önemli katk›y› Wallerstein’›n1970’ler ve 1980’lerin bafl›ndaki çal›fl-malar› sa¤lam›flt›r (Robertson, 1999:110). Önde gelen küreselleflme kuram-c›lar›n›n görüflleri de¤erlendirildi¤indeküreselleflmenin farkl› boyutlar›na yö-nelik aç›klamalar getirildi¤i görülmek-tedir. Kuramc›lar›n küreselleflmeye ilifl-kin tan›mlar›, kavramsal yap›lar afla¤›-daki gibi özetlenebilir (Stohl, 2005:232-241):

• David Harvey (1989): Küreselleflmeyi zaman ve uzam aras›ndaki iliflkiler-de yaflanan dönüflümle birlikte Fordizmden daha esnek bir yap›ya geçifl ola-rak tan›mlayan Harvey kültürel ve ekonomik küreselleflme ba¤lam›nda post-moderniteye odaklanm›flt›r. Harvey’e göre zaman ve mekân›n s›k›flmas› ya-flanan en önemli dönüflümdür.

Afl›r›küreselleflmeciler

Kuflkucular Dönüflümcüler

Yeni olan ne? Küresel bir ça¤ Ticaret bloklar›, dahazay›f toprak yönetimi

Tarihte efligörülmemifl düzeydeba¤lanm›fll›k

Bask›n özellikler Küresel kapitalizmKüresel yönetiflimKüresel sivil toplum

Dünyada 1890’daoldu¤undan daha azkarfl›l›kl› ba¤›ml›l›k

Yo¤un ve kapsaml›küreselleflme

Ulusalhareketlerin gücü

Azal›yor ya daafl›n›yor

Sa¤lamlaflm›fl ya daart›yor

Yeniden kuruluyorve yenidenyap›lan›yor

Küreselleflmeninitici güçleri

Kapitalizm veteknoloji

Hükûmetler vepiyasalar

Ça¤c›ll›¤›n birleflikgüçleri

Tabakalaflman›nkal›b›

Eski hiyerarflilerinafl›nmas›

Güneyin artanönemsizleflmesi

Dünya düzenininyeni mimarlar›

Bask›n güdü McDonald’s vb.flirketler

Ulusal ç›kar Siyasal toplulu¤undönüflümü

Küreselleflmeninkavramsallaflt›r›l-mas›

‹nsan eylemininçerçevesinin yenidendüzenlenmesi olarak

Uluslararas›laflma vebölgeselleflme olarak

Bölgeler aras›iliflkilerin yenidendüzenlenmesi

Tarihsel izlek Küresel uygarl›k Bölgesel bloklar,uygarl›klar›nçat›flmas›

Belirsiz: Küreselbütünleflme veparçalanm›fll›k

Özet sav Ulus devletin sonu Uluslararas›laflma,hükûmetlerinuysall›¤›na vedeste¤ine ba¤l›

Küreselleflmehükûmet gücü iledünya siyasetinidönüfltürüyor


Tablo 5.3Üç temel yaklafl›m›nküreselleflmeye iliflkingörüflleri.

Kaynak: Giddens,2008: 94

Resim 5.8

ImmanuelWallerstein(d.1930), ABD’lisosyolog ve dünyasistemler analisti.Ekonomik de¤iflimiliflkilerininoluflturdu¤ukarmafl›k bir a¤ ileba¤lanm›fl olan tekbir dünyan›nvarl›¤›n›savunmaktad›r.

Kaynak: http://www.diagonalperiodico.net/El-sistema-que-salga-de-la-crisis.html/, (05.08.2012).

• Ulrich Beck (1992): Politik, toplumsal ve ekonomik küreselleflmeye odak-lanan Beck küreselleflmeyi ulusötesi alanlar›n, olaylar›n, problemlerin, çat›fl-malar›n ve yaflam öykülerinin yo¤unlaflmas› olarak görmüfltür. Beck’in yak-lafl›m›na göre küreselleflme süreciyle birlikte güç, yönelim, kimlikler ve a¤-lar aç›s›ndan farkl› özellikleri olan ulusötesi aktörler taraf›ndan ulus devlet-lerin egemenli¤i baltalanm›flt›r. Refah›n toplumsal ba¤lamda da¤›t›m› konu-sunda köklü bir de¤iflim yaflanmaktad›r. Toplumlar için toplumsal olarak ya-rat›lm›fl ve insan türünü tehdit eden tehlikeler söz konusudur. Beck’in ta-n›mlad›¤› risk toplumunun üç boyutu vard›r; alansal genifllemeler, zamandaistikrar, ulusötesi a¤lar, iliflkiler ve imgelerin ak›fl›ndaki yo¤unluk.

• Samuel Huntington (1993): Küreselleflme ba¤lam›nda yaflanan süreci me-deniyetler savafl› olarak tan›mlayan Huntington daha çok siyasal küresellefl-meye odaklanm›flt›r. Kültürel kimli¤in öneminin vurguland›¤› yaklafl›ma gö-re kültürel özellikler siyasal ya da ekonomik olanlarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda da-ha az de¤iflkendir ve gelecekteki çat›flmalar ideolojik ya da ekonomik de¤ilkültürel olacakt›r.

• Manuel Castells (1996, 1997): Küreselleflme konusunda yeni olan fley,ekonomik etkinli¤in ve toplumsal yap›n›n temeli niteli¤inde olan enformas-yonalizmin ortaya ç›k›fl›d›r. Bu ba¤lamda a¤ toplumunun birbirine ba¤l› üçboyutu vard›r; enformasyon teknolojisi devrimi, kapitalizm ve devletçili¤inyaflad›¤› ekonomik kriz, yeni toplumsal hareketlerin bafl göstermesi. Cas-tells’e göre post-fordizmden enformasyonalizme do¤ru dönüflüm gerçeklefl-mifltir.

• Roland Robertson (1990, 1992, 1997): Dünyan›n bir bütün olarak alg›-lanmas›na iliflkin bilinci vurgulayan ve daha çok kültürel küreselleflmeyeodaklanan Robertson, küreselleflmeyi yerelli¤in evrenselleflmesi, evrenselinyerelleflmesi olarak de¤erlendirmifltir.

• Arjun Appadurai (1997): Appadurai, küreselleflmenin iki temel güç tara-f›ndan biçimlendirildi¤ini öne sürmüfltür. Bu güçler, kitlesel göç ve elektro-nik medyad›r. Bu ba¤lamda Appadurai, kültürel küreselleflme, kimlik, göçve kentleflmeye odaklanarak küreselleflmeyi aç›klam›flt›r. Appadurai yaklafl›-m›nda topraks›zlaflt›rman›n modernleflmenin en önemli güçlerinden biri ol-du¤unu savunmufltur. Tahayyül, toplumsal bir güç olarak ifllev görmektedir.Tahayyül etme süreci kimlikler için yeni kaynaklar üretirken toplumlar›n ör-gütlenmesi için de farkl› yollar ortaya ç›karmaktad›r. Yaflam tarzlar›na, po-püler kültüre ve kendini ifade etmeye iliflkin tahayyüller medya arac›l›¤›ylauluslararas› düzeyde dolafl›mdad›r. Daha önce de¤inildi¤i üzere küresel kül-türün befl boyutu vard›r; etnik, medya, teknik, finansal ve ideolojik alanlar.Appadurai küreselleflmenin sonuçlar›n› translocality, ba¤lamlar aras›l›k,ulusötesi kimlikler, hayalî topluluklar gibi kavramlar çerçevesinde de¤erlen-dirmifltir.

• Anthony Giddens (1990, 1999): Küreselleflmeyi uzak yerleri ba¤layan top-lumsal iliflkilerin dünya ölçe¤inde yo¤unlaflmas› olarak tan›mlayan Giddensda modernleflmenin küreselleflmeye yol açan özellikleri üzerinde durmufltur.

• David Held, Anthony McGrew, David Goldblatt ve Jonathan Perraton(1999): Küreselleflmeyi karfl›l›kl› ba¤lar›n ça¤dafl toplumsal yaflam›n bütünboyutlar›nda genifllemesi, derinleflmesi olarak tan›mlam›fllard›r. Küresellefl-menin karfl›l›kl› ba¤l›l›k ba¤lam›nda karar verme süreci aç›s›ndan, kurumsalolarak, da¤›t›msal anlamda ve yap›sal sonuçlar› oldu¤unu savunmufllard›r.


• Immanuel Wallerstein (1999): Dünya sistemler kuram› temelinde küre-selleflmeyi aç›klayan ve ekonomik küreselleflmeye odaklanan Wallerstein’egöre kapitalist dünya sistemi bütün yerküreye yay›lmaktad›r. Dünya sistemitekil bir emek bölüflümünü ve çoklu kültürel sistemleri ifade eden yap›yaiflaret etmektedir. Dünya sistemler kuram›na göre, dünya ekonomisindekimerkez, yar› çevre ve çevre konumlar› görece olarak istikrarl›d›r. Bu duru-mun nedeni, askerî güç, sisteme bütün olarak ideolojik ba¤l›l›k ve ço¤unlu-¤un genifl alt tabaka ve daha küçük orta tabaka aras›ndaki da¤›l›m›d›r. Yar›çevrenin varl›¤› kutuplaflmay› ve çat›flmay› engellemektedir.

• James Rosenau (2003): Siyasal küreselleflmeye odaklanan Rosenau, birey-lerin kendilerini küresele ve yerel olana nas›l uyarlad›klar›na odaklanm›flt›r.

• Saskia Sassen (2001, 2002): Ekonomik ve toplumsal küreselleflme üzerin-de duran Sassen, küresel dijital ça¤ kavram›n› gelifltirmifltir.

Küreselleflmeye iliflkin temel yaklafl›mlar›n farkl›l›klar› nelerdir?

KÜRESELLEfiME VE GELECEK‹çinde yaflad›¤›m›z dünyan›n son zamanlardaki en önemli olgusunun küreselleflmeoldu¤unu söyleyebiliriz. ‹nsanlar›n ya da toplumlar›n yeryüzünde olup bitenlerdengiderek daha çok haberdar olmalar›, birbirlerinin eylem ve deneyimlerinden etki-lenmeleri, bunlar› paylaflmalar› ve yaymalar› ile ortaya ç›kan küreselleflme süreci-nin çok boyutlu irdelenmesi gerekmektedir. Çünkü küreselleflme kavram› yeni birkavram olsa da bugüne kadar hakk›nda çok fley yaz›lmas›na karfl›n hâlen devameden ve belirsizli¤ini koruyan bir süreçtir. Bu sürecin yaratt›¤› deneyimler yay›l›ppaylafl›ld›kça neden ve sonuçlar›n›n daha iyi kavranmas› mümkün hâle gelecek,ayr›ca bundan sonra ortaya ç›kabilecek muhtemel e¤ilimler de daha iyi anlafl›labi-lecektir (Balay, 2004: 61-62).

Wallerstein’in (Hopkins ve Wallerstein, 1999) de¤ifltirilemez bir olgu olarak de-¤il de bir geçifl ça¤› olarak tan›mlad›¤› ve içinde belirsizlikleri de bar›nd›ran küre-selleflme süreci Falk’a (2001) göre de sürekli olarak evrimini sürdürmektedir. Bugeçifl ça¤›n›n varaca¤› noktay› ya da evrilerek kazanaca¤› nitelikleri analiz edebil-mek önem tafl›maktad›r. Küreselleflmenin geliflmenin öncüsü oldu¤unu ve her ge-çen gün insanl›¤›n önüne yeni f›rsatlar ç›kard›¤›n› düflünenlerin oran› yüksek ol-makla birlikte ekonomik ve toplumsal aç›dan küreselleflmenin en çok elefltirilen,ayn› zamanda dünyan›n gelece¤ini de biçimlendiren olumsuz yönleri flöyle s›rala-nabilir (Zengingönül, 2005: 87):

• Ülkeler aras›nda derin eflitsizliklerin ortaya ç›kmas›, • ‹flsizli¤in artmas›, • Ülkelerdeki gelir da¤›l›m›n›n olumsuz etkilenmesi, • Küreselleflmenin ulusötesi flirketler arac›l›¤›yla egemen oldu¤u ifl gücü piya-

salar›n› düzensizlefltirmesi,• Yoksullu¤un küreselleflme ile birlikte daha yayg›nlaflmas›d›r. McGrew (1992) ise dünya için küreselleflme ba¤lam›nda befl olas› gelecek ön-

görmektedir (aktaran Bilton vd., 2008: 62-63):• Dönüfltürülmüfl dünya: Yeni bir biçimde bütünleflmifl küresel bir toplum

ve devlet yap›s›.• Devaml›l›¤›n önceli¤i: Rekabetçi ve çat›flmayla dolu bir dünyan›n ege-

menlik kurmas›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

• Krizdeki dünya: Nüfusa, ekolojiye ve ekonomiye iliflkin her an ortaya ç›-kabilecek krizlerin küresel çöküfl potansiyeli tafl›mas›.

• ‹kiye bölünmüfl dünya: Dünyan›n rekabet hâlindeki ulus devletler veulusötesi kurulufllar olarak bölünmesi.

• Geçifl hâlindeki küresel politika: Dramatik küresel de¤iflmenin, do¤as›belirsiz olan yeni bir küresel ba¤lama do¤ru gidifl.

Küreselleflme süreci olumlu birtak›m getirilerinin yan› s›ra günümüz koflulla-r›nda güvensizlik, eflitsizlik ve toplumsal adaletsizli¤i art›rmakta ve toplumsal da-yan›flmay› zay›flatmaktad›r. Bu koflullarda küreselleflme ba¤lam›nda gelece¤inbütünüyle olumlu olu¤u söylenemez (Bozkurt, 2006: 358). Öngörülen olas› senar-yolar ve küreselleflmenin sürekli olarak evrilen bir süreç oldu¤una ve bir geçifl sü-recini ifade etti¤ine iliflkin görüfller dikkate al›nd›¤›nda, dünyan›n küresel yap›s›-n›n gücünü art›raca¤›, krizlere gebe, rekabete dayal› ve çat›flmac›, ülkelerin birbi-rine daha ba¤›ml› hâle gelerek bütünleflti¤i bir düzene sahip olaca¤› söylenebilir.Bütün bu koflullar›n varl›¤›na karfl›n küreselleflme bitmifl bir süreç anlam›na gel-memektedir ve bir geçifl ça¤›n› temsil etmektedir. Dolay›s›yla geçifl ça¤›n›n ard›n-dan neyin gelece¤i bireylerin, toplumlar›n ve yönetimlerinin tercihlerine ba¤l›olacakt›r.



Küreselleflme olgusunu tan›mlayabilmek

Küreselleflme özellikle son elli y›lda artan bir h›z-da bütün dünyada yaflanan ve dünyay› daha kü-çük ve tekil bir ortama dönüfltüren de¤iflimleritan›mlamak üzere gelifltirilmifl bir kavramd›r. Kü-reselleflme en temel anlamda, sermayenin, eme-¤in, üretilen ürünlerin ve bilginin co¤rafi ya dasiyasi s›n›rlar›n ötesinde, dünya ölçe¤inde dola-fl›m›n›, ulafl›labilirli¤ini ifade etmektedir. Küre-selleflme olgusu ayn› zamanda ülkeler aras›ndaartan karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k ve bütün toplumlaraegemen olan tekil kültürün yay›lma süreci anla-m›n› da tafl›r. Küreselleflmenin tan›mlanmas› ko-nusunda zorluklar ve farkl› yaklafl›mlar söz ko-nusudur. Yaflanan bütün dönüflümlerin tek birkavramla kapsanamayaca¤› aç›kt›r ayn› zamandadünyada tekil bir ekonomik yap›ya ve tekil birkültüre sahip tek dünya düzeni anlay›fl›na iliflkinde önemli elefltiriler vard›r. Söz konusu de¤iflim-ler her ülkeyi ayn› biçimde etkilememektedir.Küreselleflme kavram› ile iflaret edilen de¤iflimlerde her toplumda ayn› biçimde gerçekleflmemek-tedir. Bu tür zorluklara karfl›n küreselleflme kav-ram› dünyada yaflanmakta olan dönüflümleri ifa-de etmek üzere gelifltirilmifl en kullan›fll› kavramolarak dikkat çekmektedir. Sonuç olarak küre-selleflme olgusunu, ülkeleri birbirine daha ba-¤›ml› hâle getiren, tekil bir ekonomik yap›n›n vekültürün yay›lmas›n› ifade eden, dünyan›n ileti-flim teknolojileri arac›l›¤› ile küçülmesine yol açansüreçler bütünü olarak tan›mlayabiliriz.

Küreselleflmenin tarihsel arka plan›n› aç›klaya-

bilmek

Küreselleflme kavram› yeni bir kavram olarak gö-rünse de sürecin tarihsel geçmiflinin 15. yüzy›lakadar uzand›¤›na iliflkin görüfller vard›r. Dünyabir anda küreselleflme sürecine girmemifltir an-cak özellikle ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda bafldöndürücü bir h›zla gerçekleflen dönüflümler kü-reselleflme sürecinin yo¤unlu¤unu ve hissedilmedüzeyini art›rm›flt›r. 15. yüzy›lda bafllayan co¤ra-fi keflifler ve ard›ndan sömürgecilik dönemi Ba-t›’n›n ekonomik ve askerî etkisinin dünya ölçe-¤inde yayg›nlaflmas› sürecini bafllatm›flt›r. Reformve Rönesans hareketlerinin ard›ndan geliflen mo-

dernleflme süreci bütün dünya için bir ideal ola-rak ortaya ç›km›fl ve yay›lm›flt›r. Bu süreçte yenikeflifler ve özellikle iletiflim ve ulafl›m teknolojisialan›ndaki geliflmeler dünyay› küçültmüfl, malla-r›n, sermayenin, eme¤in ve bilginin küresel do-lafl›m›n› h›zland›rm›fl, kolaylaflt›rm›flt›r.

Küreselleflmenin temel özelliklerini tan›mlaya-

bilmek

Küreselleflme öncelikle çok boyutlu, çok yönlüve karmafl›k bir süreçtir. Küreselleflme süreci ken-di içinde güçlü bir dinamizme sahiptir, içindeolumlu ve olumsuz boyutlar› ve sonuçlar› bar›n-d›rmaktad›r. Dünyada yaflanan iletiflim teknoloji-sine iliflkin de¤iflimlerden etkilenen küresellefl-me ekonomik bütünleflmenin a¤›rl›¤›na karfl›nsadece ekonomik bir olgu de¤ildir. Geliflen sü-reçte küreselleflmenin kültürel boyutlar› daha çokön plana ç›km›flt›r.

Küreselleflmenin boyutlar›n› aç›klayabilmek

Dünyada egemen olan tekil bir ekonomik yap›düflüncesi ve buna yönelik düzenlemeler küre-selleflmenin önemli bir boyutunu temsil etmek-tedir ancak küreselleflme çok boyutlu bir olgu-dur. Ekonomik, siyasi, insani ve kültürel boyut-lar› olan küreselleflme farkl› boyutlardaki de¤i-flimlerle dünyada egemen olan ekonomik, siya-sal ya da kültürel düzeni dönüfltürmekte, insaniiliflkileri yeniden biçimlendirmektedir. Ekono-mik boyutta Dünya Ticaret Örgütü ve AvrupaBirli¤i gibi kurumlar›n öncülü¤ünde gerçekleflendaha serbest ticaret ve sermaye hareketleri veulus afl›r› flirketlerce yürütülen ifl ve ekonomi et-kinlikleri yer almaktad›r. Birleflmifl Milletler, NA-TO ve Avrupa Birli¤i gibi örgütlerle birlikte artanifl birli¤i küreselleflmenin siyasal boyutundaki de-¤iflimleri ifade etmektedir. ‹nsani boyutta ise kü-reselleflme nedeniyle artan nüfus hareketlili¤i yeralmaktad›r. Müzik, spor ya da moda etkinlikleri-nin yeni iletiflim teknolojileri arac›l›¤› ile bütündünyada efl zamanl› izlenmesi ve toplumsal ya-flamlara uyarlanmas› küreselleflmenin kültürelboyutuna örnek olarak verilebilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Küreselleflmeye iliflkin yaklafl›mlar› de¤erlendire-

bilmek

Küreselleflme olgusunun kendi içinde bar›nd›rd›-¤› farkl› boyutlar ve ortaya ç›kard›¤› çeliflkili so-nuçlar küreselleflmeyi anlama çabalar›n› da etki-lemifltir. Dünyada yaflanmakta olan sorunlar›n daküreselleflti¤ini ve küreselleflme ideallerinin bü-tün toplumlar aç›s›ndan gerçekleflemedi¤ini sa-vunan kuflkucular küreselleflmeye elefltirel yak-laflmakta, sürecin dünya tarihi aç›s›ndan yeni birolgu olmad›¤›n› ve fazla büyütüldü¤ünü ileri sür-mektedirler. Afl›r› küreselleflmeciler ise küresel-leflmenin ortaya ç›kard›¤› tek dünya düzenini bü-yük bir coflkuyla karfl›lamakta ve yarat›lan tekdünya kültürünün birlefltirici niteli¤ini vurgula-maktad›rlar. Dönüflümcüler küreselleflmenin ya-flanan de¤iflimlerin ard›ndaki temel etken oldu-¤unu benimsemekle birlikte afl›r› küreselleflmeci-lerin savunduklar› ideallerin gerçekleflmedi¤ini,insanlar›n küresel bir sistem içinde gittikçe artandüzeyde birbirine ba¤land›¤›n› ancak ortaya tekbir dünya toplumunun ya da kültürünün ç›kma-d›¤›n› savunmaktad›rlar.

Küreselleflmeyi dünyan›n gelece¤i ba¤lam›nda

tart›flabilmek

Küreselleflmenin sonucunda ortaya ç›kan olumlugeliflmelerin yan› s›ra yoksullu¤un, gelir adalet-sizli¤inin artmas› gibi birtak›m sorunlar da göz-lenmektedir. Özellikle zengin ve geliflmifl kuzeyülkeleri lehine bir küreselleflme süreci yaflanmak-tad›r. Küreselleflme süreci birçok otorite taraf›n-dan bir geçifl süreci ya da farkl› olas›l›klar› içindebar›nd›ran bir belirsizlikler süreci olarak görül-mektedir. Küreselleflen dünyan›n gelece¤ine ba-k›ld›¤›nda; bütünleflmifl küresel bir toplum vedevlet yap›s›, ayn› zamanda rekabetçi ve çat›fl-mayla dolu ulus devletler ve ulusötesi kurulufllarolarak ikiye bölünmüfl bir dünya düzeni, nüfusa,ekolojiye ve ekonomiye iliflkin olas› krizler ön-görülmektedir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Küreselleflme olgusu için hangisi söylenemez?

a. Küreselleflme süreci yeni ortaya ç›km›flt›r.b. Küreselleflme son elli y›lda h›zlanm›flt›r.c. Küreselleflme mesafeyi yok etmifltir.d. Küreselleflme sadece olumlu sonuçlar ortaya ç›-

karmaktad›r.e. Küreselleflme ulus devleti güçlendirmifltir.

2. Kü-yerelleflme kavram›n› ilk kullanan yazar hangisidir?a. Giddensb. Robertsonc. Wallersteind. Hirste. Thompson

3. Hangisi kuflkucular›n görüfllerindendir?a. Küreselleflme birlefltirici bir tek kültür yaratmak-

tad›r.b. Küreselleflme temel de¤iflim gücüdür.c. Ulusal hareketler azalmaktad›r.d. Küreselleflme olumlu sonuçlar oluflturmaktad›r.e. Karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k artmam›flt›r.

4. Küreselleflmenin boyutlar›ndan de¤ildir?

a. Kültürel boyutb. ‹nsani boyutc. Psikolojik boyutd. Siyasal boyute. Ekonomik boyut

5. Küreselleflmenin bafllang›ç aflamas› hangi y›llar› kap-samaktad›r?

a. 1750-1802b. 1400-1750c. 1400-1500d. 1600-1800e. 1960’lar

6. Hangisi küreselleflmenin siyasal boyutunda yer al›r?a. BM ve AB gibi uluslararas› örgütlerin ülkeler ara-

s› ifl birli¤ini art›rmas›.b. Ulusötesi flirketlerin ekonomik etkinlikleri.c. De¤erlerin de¤iflmesid. ‹letiflimin h›zlanmas›e. Sermayenin küresel dolafl›m›

7. Küreselleflmenin tohum aflamas› hangi dönemi kap-samaktad›r?

a. 1750-1802b. 16. yüzy›lc. 1400-1750d. 1960’lare. 1900-1945

8. Küreselleflmenin özellikleri aç›s›ndan hangisi söyle-

nemez?

a. Küreselleflme çok yönlüdür.b. Küreselleflme çok boyutludur.c. Küreselleflmenin iç dinamizmi vard›r.d. Teknolojik geliflmelerle biçimlenmektedir.e. Küreselleflme sadece olumsuz sonuçlara yol aç-

maktad›r.

9. Küreselleflmeye iliflkin üç temel yaklafl›m hangi fl›k-ta do¤ru verilmifltir?

a. Afl›r› küreselleflmeciler, kuflkucular, dönüflüm-cüler.

b. Afl›r› küreselleflmeciler, kuflkucular, tarafs›zlar.c. Evrenselciler, kuflkucular, dönüflümcüler.d. Afl›r› küreselleflmeciler, tarafs›zlar, dönüflüm-

cüler.e. Toplumsalc›lar, elefltirelciler, dönüflümcüler.

10. Dönüflümcülere göre küreselleflme ba¤lam›nda ye-ni olan nedir?

a. Tarihte görülmemifl düzeyde ba¤›ml›l›kb. Gelir adaletic. Küresel ça¤d. Ticari bloklare. De¤erlerdeki de¤iflim



Küreselleflmenin Bedeli: Son kriz, kapitalizmin

dertlere deva olamayaca¤›n› gösterdi.

Son kriz, kapitalizmin dertlere deva olamayaca¤›n› gös-terdi. ‹nsan onuruna yarafl›r bir ekonomik düzen kuru-lamaz m›? Kurulsa, nas›l bir düzen olur? Bavyera’n›n Tut-zing Akademi’sinde uzmanlar bu sorulara yan›t arad›.Son 20, 30 y›lda dünya çok de¤iflti. Küreselleflme devribafllad›. Art›k sermaye, mal ve hizmetler çok daha rahatyer de¤ifltirebiliyor. Ayn› zamanda uluslararas› rekabe-te dayan›kl› olabilmek için milli ekonomiler üzerindekibask› da artt›.Liberal piyasa ekonomisinin fikir babalar› küresellefl-menin bütün dünyaya refah art›fl› bahfledece¤ini söylü-yorlard›. Ama milyarlarca insan hâlâ fakirlik çekiyor,içecek su bulam›yor, t›bbi bak›mdan ve e¤itimden yok-sun yafl›yor. Çevre tahribat› da endifle verici boyutlaravard›. Bu sorunlar›n çaresi ne olabilir?Ayn› zamanda Club of Rome üyesi de olan Ulm Üniver-sitesi ö¤retim üyelerinden Profesör Franz Josef Rader-macher karanl›k bir tablo çiziyor. Y›llard›r sosyal veekolojik standartlara uyuldu¤u bir piyasa ekonomisimodeli için u¤rafl veren Radermacher hükûmetlerin ya-samada küresel ekonomik geliflmenin gerisinde kald›-¤›n› ve bunun sonucunda da demokrasinin içinin bo-flalt›ld›¤›n› flöyle anlatt›: “Dünya ticaretini uluslararas› sözleflmelerle düzenleyenDünya Ticaret Örgütü’nü kurmufluz ama teflkilat›n ku-rallar› bizi, çocuklar›n esaret içinde ürettikleri mallar›satmaya zorluyor. Oysa Birleflmifl Milletler bünyesindeçocuklar›n çal›flt›r›lmas›n› yasaklayan anlaflmalara imzaatm›fl olan da biziz. Ama ticaret anlaflmalar›na göre bumallar›n ticaretini yapmazsak, kendimizi tahkimde bu-luyoruz. Bu mant›k çizgisinde dünyam›z asl›nda kimse-nin arzulamad›¤› fleylere sahne oluyor.”1980’li ve 90’l› y›llarda liberalleflme bafllad›¤›nda Bat›l›demokrasiler, bir daha kontrol alt›na alamayacaklar› birgeliflmeyi h›zland›rd›klar›n› fark edememifller miydi?Radermacher bu konuda, “Bu noktada milli demokrasi-lerin savunma gücü kalmam›flt›. Küresel aç›dan makulolan› kararlaflt›rma iradesi de yoktu. Herkes küresellefl-menin kendilerinden te¤et geçmesinden endifleliydi.Dünya ekonomisinden tecrit olmaktan korkuluyordu.Sonunda en iyi ikinci çözümde karar k›l›nd›. En iyi çö-zümü, yani insan onuruna uygun küresel ekonomik dü-zene geçilmesini hiçbirimiz tart›flmak istemedik”, dedi.Küresel ‹lkeler tutmad›

Ok yaydan f›rlay›nca asgari standartlar koymak zorlafl-t›. Eski BM Genel Sekreteri Kofi Annan 1999 y›l›ndaözel sektöre asgari bir tak›m prensipler getirmek üzere“Küresel ‹lkeler Sözleflmesi” (Global Compact) ad› al-t›nda bir giriflimde bulundu. Fransa’da ö¤retim üyeli¤iyapan sosyolog Julia Rohloff, Annan’›n, ayn› zamandade¤iflime dinamizm kazand›rmak için bu öneriyi yapt›-¤›n› söylüyor.Rohloff’a göre ilk hedef, özel flirketlere insan ve iflçihaklar›n›, çevrenin korunmas›n› ve flirketler bünyesin-deki yolsuzlukla mücadeleyi benimsetmek, ikincisi ise,özel sektörün katk›s›yla daha insanca bir dünya hedefi-ne yaklaflmakt›.Küreselleflmeyi daha sosyal ve çevreyle uyumlu hâle ge-tirmeyi amaçlayan “Küresel ‹lkeler Sözleflmesi”ne binler-ce kurulufl destek veriyor ama sözleflmenin kat›lanlaraç›s›ndan ba¤lay›c›l›¤› yok. Sadece niyet aç›klamas›ndabulunmak yetiyor. Böyle olunca da, kontrol ve yapt›r›mmekanizmalar› iflletilemiyor. 2010 y›l›nda “Küresel ‹lkelerSözleflmesi”ni bu zaaflar›ndan dolay› elefltiren BirleflmiflMilletler teflkilat› bile kendi inisiyatifine güvenemiyor.Ekonomik vicdan noksan›‹ktisat Ahlak› dersleri veren Profesör Michael Asslaen-der, “Küresel ‹lkeler Sözleflmesi”ne kat›l›fl›n iste¤e ba¤-l› k›l›nmas›nda kas›t olabilece¤ini belirtti.Asslander, “Bu geliflmeyi bütün Avrupa’da gözlemle-mek mümkün. Avrupa Birli¤i Komisyonu’nun Yeflil Ki-tab›’nda özel flirketlerin sosyal sorumlulu¤undan sözediliyor. Ancak ekolojik ve sosyal esaslara uyulmas› is-te¤e b›rak›l›yor. Ama komisyon bunu, ek harcamalar-dan kurtulmak ve bofllu¤u özel flirketlere doldurtmakiçin de bunu yapm›fl olabilir” diye konufluyor.Ekonomik liberalleflmenin olumlu yanlar›n›n oldu¤u dainkar edilemez. Aksi takdirde Çin ve Hindistan gibi ül-keler bugünkü geliflmifllik düzeyine eriflemezdi. Ancakher iki ülkedeki zengin-fakir fark› dünyan›n baflka hiç-bir yerinde yok.Franz Josef Radermacher son y›llardaki muazzam de¤i-flikliklere ra¤men Avrupa’n›n hâlâ tutarl› bir konsept ge-lifltiremedi¤ini ve anlafl›ld›¤› kadar›yla her fleyi oldu¤ugibi b›rakmaya niyetlendi¤ini söyledi. Radermacher buyüzden de Avrupa’n›n, en büyük kazan›mlar›ndan biriolan sosyal ahengi tehlikeye att›¤›n› sözlerine ekledi.

Kaynak: http://www.haberler.com/kuresellesmenin-bedeli-3777355-haberi/, (11.07.2012).


”

“


KÜRESELLEfiME VE YOKSULLUK

Reyhan LebaBirleflmifl Milletler’in (UN) 1999 y›l› ‹nsani Geliflme Ra-poru’nda (HDR) küreselleflme incelemeye al›nm›flt›r.Bu rapor, küreselleflme ile birlikte dünya ölçe¤indekieflitsizli¤in ciddi boyutlara ulaflt›¤›n› ortaya koymas›bak›m›ndan önemlidir. Söz konusu rapora göre, 1997y›l› itibariyle dünya nüfusunun en zengin ülkelerde ya-flayan ve yüksek gelir grubuna giren % 20’sinin dünyagelirinden ald›¤› pay % 86 iken, en yoksul ülkelerdeyaflayan ve düflük gelir grubuna giren % 20’nin ald›¤›pay yaln›zca % 1’dir. Ayr›ca bu en tepedeki % 20, dün-yadaki toplam ihracat›n % 82’sini gerçeklefltirmekte,do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n % 68’ini almaktad›r. Enalttaki % 20’nin ise, her bir sektörden ald›¤› pay yakla-fl›k % 1’dir. Yine ayn› rapora göre, en zengin % 20 ileen yoksul % 20 aras›ndaki gelir fark› anormal derece-de artm›flt›r. Bu fark, 1960’da 30’da 1 iken, 1997’de74’de 1’e ç›km›flt›r. Dünyan›n en zengin 200 kiflisi ser-vetlerini son 4 y›lda ikiye katlayarak toplam 1 trilyondolara ç›karm›fllard›r. Öte yandan, dünyada 80’den faz-la ülke on y›l öncesine göre daha yoksul bir durumdabulunmaktad›r. Bugün dünyan›n en zengin 200 kiflisinin servetleri top-lam›n›n, dünya nüfusunun en yoksul % 41’inin (dünyanüfusunun 6 milyar dolay›nda oldu¤u düflünüldü¤ün-de, bu oran yaklafl›k 2.5 milyar kifliye karfl›l›k gelmek-tedir) sahip oldu¤u gelirden daha fazla oldu¤u belirtil-mektedir. Dünya Bankas›’n›n küreselleflme sürecine pa-ralel olarak, geliflmekte olan ülkelerin, sanayileflmifl ül-kelerden daha h›zl› büyüyecekleri ve dolay›s›yla zenginile yoksul aras›ndaki mesafenin azalaca¤› fleklindeki id-dias›na karfl›l›k, rakamlar tersini göstermektedir. 1980ve 90’larda zenginler ile yoksullar aras›ndaki uçurumartm›flt›r. Yine Dünya Bankas› raporlar›na göre, 1980 y›-l›nda yani yeniden yap›lanma döneminin bafl›nda kiflibafl›na gelir ortalamas›, geliflmifl ülkelerde 7.000 Ameri-kan Dolar› dolay›ndad›r. Geliflmekte olan ülkelerde burakam (bunlar daha çok Türkiye ve Latin Amerika ülke-leri gibi belirli ölçüde geliflmifl ülkelerdir, çok yoksulla-ra dahil de¤ildir) 1.800 Amerikan dolar› dolay›ndad›r.1990’lara geldi¤imizde, geliflmifller için rakam 23.000dolar› geçmekte, di¤erlerinde ise 2.500 dolar dolay›ndakalmaktad›r. Bu da, on y›ll›k küreselleflme prati¤inineflitsizli¤i olarak yorumlanabilmektedir. Küresel ekonominin; uluslararas› sermayenin, sanayi-leflmifl ülkelerin ve özellikle küresel flirketlerin kuralla-

r› belirledi¤i ve piyasalar› biçimlendirdi¤i adaletsiz biryap›lanma içerisinde oldu¤u ileri sürülmektedir. Ticaretve yat›r›mlar›n büyük ço¤unlu¤u sanayileflmifl ülkeleraras›nda gerçekleflmekte ve dünya ihracat›n›n üçte biri-ne küresel flirketler hakim bulunmaktad›rlar. Dünyan›nen büyük 100 ekonomisi içerisinde 51 tanesini flirketleroluflturmaktad›r. 1990’l› y›llarda geliflmekte olan ülke-lerde ve geçifl ekonomilerinde gerçekleflen do¤rudanyabanc› yat›r›mlar›n % 80’inin yaln›zca 20 ülkeye yönel-mifl oldu¤u ve bu ülkeler aras›nda Çin’in büyük bir payelde etti¤i dikkat çekmektedir. Yani, ekonomik küre-selleflme sürecinin yaratt›¤› kazançlar›n ve kay›plar›nbölgesel bloklar, ülkeler, flirketler ve bireyler aras›ndapaylafl›m› adaletli gerçekleflmemektedir. Bu bak›mdan,ekonomik küreselleflme sürecinin gittikçe artan flekildeekonomik eflitsizlik yaratt›¤› ileri sürülebilmektedir. Fransa Uluslararas› ‹liflkiler Enstitüsü’nce yap›lan bir ça-l›flmaya göre, önümüzdeki on y›l içerisinde GATT Uru-guay Round Anlaflmas› dolay›s›yla getirilen serbestlefl-menin, dünya ticaretini %10 art›r›rken gelirde 260 mil-yar dolarl›k bir art›fl yarataca¤› beklenmektedir. Bunun80 milyar dolar›n›n Japonya’ya, 70 milyar dolar›n›nAB’ye, 75 milyar dolar›n›n da ABD’ye düflece¤i öngö-rülmektedir. Yani 260 milyar dolar›n 225 milyar dolar›Merkez’in üç aya¤› taraf›ndan paylafl›lacakt›r. Dünyanüfusunun % 84.5’ine sahip çevre ülkelerine ise, yaln›z-ca 35 milyar dolar kalacakt›r. Yukar›daki tabloya bak›l-d›¤›nda, ekonomik küreselleflme sonucu kimlerin ka-zançl› ç›kaca¤› konusunda yeterince bilgi sahibi olun-maktad›r. Küreselleflmenin beraberinde getirdi¤i sosyal sorunlar,Haziran 1996’da ‹stanbul’da toplanan HAB‹TAT II Kon-ferans›’nda “Küreselleflme ve Kay›t D›fl› Ekonomi” bo-yutuyla tart›fl›lm›flt›r. Burada, küreselleflmenin bir yan-dan mali sektöre yüksek kârlar sa¤larken, öte yandanyoksullu¤a ve iflsizli¤e yol açt›¤›na de¤inilmifltir. Dün-yada 1990 y›l›nda kent yoksullar›n›n say›s› 400 milyoniken, 2000 y›l›nda bu say›n›n 1 milyar› bulaca¤› belirtil-mifltir. Küreselleflme, süper kar yapan mali flirketlerin yan›s›ra,kay›t d›fl› ekonomide ifl bulabilen düflük gelirli grupla-r›n oluflmas›na da neden olmaktad›r. Bu yoksulluk, yal-n›zca azgeliflmifl ülkelerde de¤il, geliflmifl ülkelerin Pa-ris, New York gibi flehirlerinde de görülmekte ve 2025y›l›nda 875 milyon yeni ifl yarat›lmas› gerekece¤i belir-tilmektedir.

Okuma Parças›


Küreselleflme süreci gelir da¤›l›m›n›n geliflmifl ülkeleryarar›na yeniden düzenlenmesine yol açarken, bu ül-kelerin kendi aralar›ndaki ve içlerindeki gelir da¤›l›m›bozulmas›na engel olamamaktad›r. Eflitsizlik Avrupa ileAmerika aras›nda ABD yarar›na artt›¤› gibi, geliflmifl ül-kelerin ve ABD’nin kendi içerisinde de artmaktad›r.1977-1992 y›llar› aras›nda ABD’de en zengin % 20’ningeliri % 28 artt›¤› hâlde, en yoksul % 20’nin gelirinin ay-n› dönemde % 17 oran›nda geriledi¤i görülmektedir.Yine söz konusu dönemde, en zengin % 1’in gelirinin% 91 oran›nda artt›¤›na dikkat çekilmektedir. Nitekim,gelir da¤›l›m›ndaki kutuplaflman›n ABD’de, 1920’li y›l-lar›n sonundaki Büyük Depresyon döneminin boyutla-r›na vard›¤› kabul edilmektedir. Ayr›ca, yo¤un özellefl-tirmeler ve serbestlefltirmeler nedeniyle ‹ngiltere’de ge-lir da¤›l›m›n›n son derece kötüleflti¤i belirtilmektedir. Asl›nda küresel ekonomiden önemli kazançlar sa¤la-yan sanayileflmifl ülkelerin de günümüzde ciddi kayg›-lar ve sorunlarla karfl› karfl›ya olduklar›n› görmekteyiz.Örne¤in, AB’de, ekonomik büyümede yavafllama, iflsiz-lik ve sosyal yüklerin maliyeti gibi sorunlar yo¤un ola-rak tart›fl›lmaktad›r. Japonya ise, son on y›l içerisindekarfl›laflt›¤› ekonomik durgunlu¤u aflmakta zorluk çek-mekte ve yap›sal de¤iflimin sanc›lar›n› duymaktad›r.Ekonomik küreselleflme sürecinde en büyük at›l›m› ger-çeklefltiren ABD ise, Amerikan toplumunun önemli birbölümünün karfl› karfl›ya kald›¤› gelir adaletsizli¤i, iflgüvencesizli¤i, düflük ücretler ve yetersiz çal›flma ko-flullar› gibi sorunlar›n› çözmede zorlanmakta ya da is-teksiz kalmaktad›r. IMF’nin ‘World Economic Outlook’(Dünya Ekonomisinin Görünümü) bafll›kl› raporuna gö-re dünya ekonomisinin büyüme h›z› 2000 y›l› için % 4.8iken, 2001 y›l› için büyüme h›z› tahmini % 3.2’ye çekil-mifltir. IMF’ye göre, ABD ekonomisinin büyüme h›z›2001 y›l› için yaln›zca % 1.5 olacak ki, bu oran son ony›l›n en düflük oran›d›r. Yine IMF’nin Japon ekonomisi-nin büyüme h›z› tahminini % 0.6’ya, 12 Avrupa ülkesi-nin ortalamas›n› da % 2.4’e düflürdü¤ü görülmektedir.Raporda ayr›ca, küresel durgunluk olas›l›¤›na dikkatçekilmektedir. Bugün küresel ekonomi içerisinde, bir anlamda “pa-ra”n›n üretken ekonomi içerisindeki fonksiyonu zay›f-larken, küresel sermaye ifllemlerinin hacminde büyükart›fl yaflanmaktad›r. Son yirmi y›l içerisinde küresel ser-maye ifllemlerinin dünya üretimine oran› 15 kat›ndan78 kat›na yükselmifltir. Bu oransal de¤iflim, dünya eko-nomisinin “sanal” bir ekonomi niteli¤ini kazanmaktaoldu¤u yorumlar›n›n yap›lmas›na neden olmaktad›r. Öte yandan, kapitalizmin en büyük gururlar›ndan biri

say›lan Peter Drucker, küreselleflme süreci içerisindegerçek ekonomi (mal ve hizmet üretimi) ile sembolekonominin (finansman) birbirinden koptu¤unu ve bu-nun da endifle duyulmas› gereken korkutucu bir gelifl-me oldu¤unu söyleyebilmektedir. Üretim kayg›lar›ndanba¤›ms›zlaflan finansman sermayesi dünyay› tek ve bü-tünleflmifl bir pazar hâline getirmektedir. Bu pazar için-de hedef maksimum spekülatif kazanç elde etmek ol-du¤undan, çok h›zl› ve kaotik bir sermaye dolafl›m› sözkonusu olmaktad›r. Hâlen dünyada bu tür spekülatifamaçl› sermaye hareketinin her gün için 15-20 milyarAmerikan dolar› dolay›nda oldu¤u belirtilmektedir. Oysa, giriflimci üretimden “kar” olarak bir fazlay› elegeçirdi¤inde, kar birikim-yat›r›m kayna¤› oldu¤undan,bununla istihdam ve gelir art›fl› ile teknolojik de¤iflme-nin gerçeklefltirilmesi olana¤› do¤maktad›r. Mali piyasaoyunlar›ndan gelen kar›n ise hiçbir savunusu bulunma-maktad›r. Çünkü gelir yaratmadan baflkas›n›n cebindenal›nmaktad›r. Bu durum, iç piyasada iç gelir da¤›l›m›n›bozdu¤u gibi, d›fl piyasada da uluslararas› gelir da¤›l›-m›n› bozmaktad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, küreselleflmenin yar› bofl/yar›dolu flifle yaklafl›m›n› and›rd›¤› belirtilmektedir. Yoksul-lar aç›s›ndan bak›ld›¤›nda flifle yar› bofl, zenginler aç›-s›ndan bak›ld›¤›nda ise, flifle yar› dolu gözükmektedir.Ancak, zenginler fliflenin yar›s›n›, yoksullar›n fliflesiniboflaltarak doldurmaktad›r. Bu bak›mdan, dünyada kü-reselleflme diye “s›f›r toplaml› bir oyun” oynand›¤› ilerisürülmektedir. Sonuçta, küreselleflmenin gerek ulusal gerekse ulusla-raras› boyutta yoksullu¤u ve eflitsizlikleri büyüttü¤ü ile-ri sürülebilmektedir. Yoksulluk, geliflmifl kapitalist ül-keler içinde dahi sosyal bir yara hâline gelmeye baflla-m›fl, dünya ölçe¤inde gelir eflitsizlikleri dayan›lmaz bo-yutlara varm›flt›r. Yaln›zca küreselleflme karfl›tlar› de¤il,küreselleflmeye umut ba¤layanlar da böyle bir eflitsizli-¤in yeni sorunlar ve küresel çat›flmalar yaratmas›ndanendifle duymaya bafllam›fllard›r. Günümüzde, uluslar›nve dünyan›n bu yükü daha ne kadar tafl›yabilece¤i tar-t›fl›lmaktad›r.

Kaynak: http://www.mevzuatdergisi.com/2001/07a/02.htm, (12.08.2012).


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Olgusu” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflmenin Özelliklerive Boyutlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Tart›flmalar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kürselleflmenin Özellikleri veBoyutlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflmenin TarihselGeliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kürselleflmenin Özellikleri veBoyutlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflmenin TarihselGeliflimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflmenin Özelliklerive Boyutlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Tart›flmalar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Tart›flmalar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Küreselleflme ile birlikte dünya küçülmüfl, iletiflim veulafl›m bafl döndürücü bir biçimde h›zlanm›flt›r. Mesafe-lerin yok olmas› toplumsal iliflkileri de dönüfltürmüfltür.Ulusötesi flirketler yeni bir ekonomik yap› üretmifltir.Ekonomik bütünleflme küresel ölçekte dünya ülkeleri-nin karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k düzeyini art›rm›flt›r. Tek bir dün-ya kültürü ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r.

S›ra Sizde 2

Küreselleflme 15. yüzy›ldan bu yana aflama aflama ger-çekleflen ve son elli y›lda afl›r› derecede h›zlanan bir sü-reç olarak düflünülebilir. Bu ba¤lamda, 15. yüzy›ldabafllayan co¤rafi keflifler ve sömürgelefltirme dönemi ilebirlikte bafllayan süreçte Bat› merkezli olmak üzere kü-resel ölçekte yay›lan bir ekonomik etkinlik ortaya ç›-karken, modernizm dönemi ile birlikte Bat›’ya ait top-lumsal ve siyasal özellikler de dünyaya yay›lm›flt›r. Özel-likle son iki yüz y›lda yaflanan bilimsel geliflmeler, ileti-flim ve ulafl›m teknolojisinde yaflanan dönüflümler kü-reselleflmeyi biçimlendirmifltir.

S›ra Sizde 3

Küreselleflmenin ekonomik, siyasal, insani ve kültürelboyutlar› vard›r. Küreselleflme ulusötesi flirketlerin et-kin oldu¤u ekonomik yap›da dünya ölçe¤inde bütün-leflmeyi do¤ururken siyasal ba¤lamda uluslararas› ör-gütlerin etkinli¤i artmakta ulus devletlerin gücü zay›fla-maktad›r. Küreselleflme insani düzeyde yaflam biçimle-rini ve iliflkileri de etkilemektedir. Ayn› zamanda bütündünyada yayg›nlaflan Bat›l› de¤erler çerçevesinde tekdünya kültürü oluflmakta, toplumlar birbirine benzefl-mektedir.

S›ra Sizde 4

Küreselleflmenin etkisiyle yaflam biçimleri ve sosyal ilifl-kiler ço¤ullafl›rken, dünya yeni teknolojiler ve medyaaraçlar› yoluyla de¤iflime u¤ramaktad›r. ‹nsan yaflam›n-daki iliflkiler giderek artan düzeyde uluslararas›laflmak-tad›r. Küreselleflme tekil bir kültür olufltururken birey-lerin yaflamlar›na yön veren de¤erlerin de de¤iflmesineyol açmaktad›r.

S›ra Sizde 5

Küreselleflmeye iliflkin üç temel yaklafl›m›n temel fark-l›l›k noktas›n› küreselleflme olgusuna iliflkin ön kabulle-ri oluflturmaktad›r. Afl›r› küreselleflmeciler küresellefl-meyi bütünüyle olumlu bir de¤iflim süreci olarak görür-ken kuflkucular küreselleflmeye flüpheci yaklaflmaktave küreselleflmenin fazla büyütüldü¤ünü düflünmekte-dirler. Dönüflümcüler ise küreselleflmenin de¤iflim ya-ratan etkisini kabul etmekle birlikte afl›r› küreselleflme-cilerin öne sürdü¤ü biçimde bir tek dünya olgusununoluflmad›¤›n› düflünmektedirler.



Appadurai, A. (1996). Modernity at large: cultural di-

mension of globalization. Minneapolis: Univer-sity of Minnesota Press.

Balay, R. (2004). Küreselleflme, Bilgi Toplumu ve E¤i-tim. Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakül-

tesi Dergisi, 37 (2), ss.61-82.Bayar, F. (2009). Küreselleflme Kavram› ve Küresellefl-

me Sürecinde Türkiye, Uluslararas› Ekonomik So-

runlar Dergisi.Bilton, T.; Bonnet, K.; Jones, P.; Lawson, T.; Skinner,

D.; Stanworth, M.; Webster, A. (2008). Sosyoloji.Ankara: Siyasal Kitabevi.

Bozkurt, V. (2006). De¤iflen Dünyada Sosyoloji: Te-

meller, Kavramlar, Kurumlar. Bursa: Ekin Kita-bevi.

Bülbül, K. (Ed.) (2009). Küreselleflme Temel Metin-

ler. Ankara: Orion.Çopuro¤lu, Y.C.; Çetin, B.N. (2010). Yeni Sosyal Hare-

ketler Paradigmas› Ba¤lam›nda Türkiye’deki Küre-selleflme Karfl›t› Gruplar›n Birbirleriyle ve Dünyada-ki Karfl›tlarla Karfl›laflt›r›lmas›, Sosyoloji Araflt›r-

malar› Dergisi, 13(1).DPT (2000). Sekizinci befl y›ll›k kalk›nma plan› kü-

reselleflme özel ihtisas komisyonu raporu

(http://2 ekutup.dpt.gov.tr/dunya/oik560.pdf/15/08/2012).

Durugönül, (2010). Küreselleflme ve Toplum. Sosyolo-

jiye Girifl, (Ed. ‹.Sezal), s.588-615.Erdoo¤an M. (2002). Siyaset ve hukuk perspektifinden

küreselleflme. Siyasi, ekonomik ve kültürel bo-

yutlar›yla küreselleflme, (Ed.C.Uflak), Ufuk Kitap-lar›, ‹stanbul.

Falk, R. (2001). Y›rt›c› Küreselleflme. Küre Yay›nlar›.Fulcher, J.; Scott, J. (2011). Sociology. Oxford Univer-

sity Press.Giddens, A. (2008). Sosyoloji. Yay.Haz. C.Güzel ‹stan-

bul: K›rm›z›.Güler, B.fi. (2011). Küreselleflmenin merkezi aktörlerin-

den biri olarak avrupa birli¤i, Ankara Avrupa Ça-

l›flmalar› Dergisi, 10,2, ss.47-62.Hirst, P; Thompson, G. (2009). Küreselleflme sorgula-

n›yor. Çev. Ç. Erdem; E.Yücel, Ankara: Dost.Hopkins, T.K; Wallerstein, I. (1999). Geçifl ça¤›; dünya

sisteminin yörüngesi. Avesta Yay›nlar›.Hesapç›o¤lu, M. (1996). Bilgi toplumunda e¤itim ve

okulun gelece¤ine iliflkin düflünceler. Yeni Türki-

ye Dergisi, 2 (7).

Kornblum, W. (2008). Sociology in a changing world.Thomson Wadsworth.

Macionis, J.J. (2001). Sociology. New Jersey: PrenticeHall.

Martell, L. (2010). The sociology of globalization.Cambridge: Polity Press.

Özkalp, E. (1998). Sosyolojiye girifl. Eskiflehir: Anado-lu Üniveristesi.

Roberts, K. (2009). Key concepts in sociology. Pal-grave McMillan.

Robertson, R. (1999). Küreselleflme: Toplum kuram›

ve küresel kültür. Ankara: Bilim ve Sanat.Santos, B.S. (2006). Globalizations: Theory, culture &

society, 23, (2-3), pp. 393-399.Stohl, C. (2005). Globalization theory. Engaging orga-

nizational communication theory and rese-

arch: Multiple perspectives. (Ed. S.May; D.K.Mumby), pp.223-261, Sage Publications.

Taylan, A. (2008). Çok uluslu fastfood restoranlar›n›n‘ramazan menüleri’ örne¤inde küresel-yerel kültüretkileflimi. Kültür ve ‹letiflim. (11(1), 73-109.

Temiz, H.E. (2004). Küreselleflmenin toplumsal bo-

yutlar› ve Türkiye aç›s›ndan etkileri. Ankara:Genel-‹fl Matbaas›.

Tezcan, M. (1985). E¤itim Sosyolojisi. Ankara: A.Ü.E¤itim Bilimleri Fakültesi Yay›nlar›.

Thio, A. (2007). Society Myths and Realities: An In-

troduction to Sociology. Boston: Pearson.Timisi, N. (2003). Yeni iletiflim teknolojileri ve de-

mokrasi. Ankara: Dost.Tuncer, H. (2006). Küresel diplomasi. Ankara: Ümit.Wieviorka, M. (2005). After new social movements. So-

cial Movement Studies, 4,(1), pp. 1-19.Yüksel, M. (2001). Küreselleflme, ulusal hukuk ve

Türkiye. Ankara: Siyasal.Zengingönül, O. (2005). Nedir bu küreselleflme? Ka-

çabilir miyiz? Kullanabilir miyiz? Siyasal, 1(1).


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Irk, etnisite ve kimlik kavramlar›n› sosyolojik ba¤lamda tan›mlayabilecek,Toplumsal kimli¤i ve etnik kimli¤i irdeleyebilecek,Irksal ve etnik iliflkiler ba¤lam›nda bütünleflme yöntemlerini de¤erlendirebilecek,Etnik çat›flmalar›n yo¤unlaflmas›n› tart›flabilecek,Irkç›l›¤› tarihî geliflimi ba¤lam›nda yeni biçimleri ile de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Irk• Etnisite• Irkç›l›k• Az›nl›k

• Ayr›mc›l›k• Toplumsal Kimlik• Çokkültürlülük• Kimlik

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Sosyoloji-II Kimlik, Irk veEtnisite

• G‹R‹fi• TEMEL KAVRAMLAR• TOPLUMSAL K‹ML‹K• ETN‹K K‹ML‹K• ÖN YARGILAR VE AYRIMCILIK• BÜTÜNLEfiME VE ÇATIfiMA• IRKÇILI⁄IN KÖKEN‹

6SOSYOLOJ‹-II

G‹R‹fiBireyler toplumsal bir çevrede yaflarken kendilerine ait kimlik alg›s› gelifltirmekte-dir. Ayn› zamanda baflkalar›n›n da kendilerine iliflkin düflünceleri onlar›n belirlikimliklere sahip olarak alg›lanmalar›na yol açmaktad›r. Bireylerin kendilerine vebaflkalar›na iliflkin tan›mlay›c› düflünceleri, ›rklara ve etnisitelere iliflkin anlay›fllar›-n› biçimlendirmekte uyum içinde birlikte yaflama ya da çat›flmaya yol açabilmek-tedir. Günümüz dünyas›nda giderek artan yo¤unlukta etnik çat›flmalar yaflanmak-tad›r. Küreselleflmenin de etkisiyle artan nüfus hareketlili¤i farkl› kültürlerden in-sanlar›n bir arada yaflamalar›n› zorunlu k›lmaktad›r. Dünyada son birkaç yüzy›ldagerçekleflen toplumsal dönüflümler ile ulus devlet deneyimiyle birlikte ortaya ç›-kan ulusal kimlik tart›flmalar› kimli¤e dayal› gerginlikleri de art›rm›flt›r. Dünyadakiçok az say›da ülkenin d›fl›ndaki bütün ülkeler ve toplumlar ›rk ya da etnik aç›dançeflitliliklere sahiptir ve toplumlar farkl› kültürlerin uyum içinde bir arada yaflama-s› zorunlulu¤uyla karfl› karfl›yad›r. Bu ba¤lamda ›rksal ve etnik iliflkiler toplumsalgerçekli¤in bütün boyutlar› ile tam olarak anlafl›labilmesini hedefleyen sosyoloji-nin ana konular›ndan biridir. Bu ünitede ›rksal ve etnik iliflkilerin irdelenebilmesiiçin ›rk, etnisite ve kimlik kavramlar› üzerinde durulacak ›rkç›l›k ve ayr›mc›l›¤›n te-melinde yer alan ön yarg›lar de¤erlendirilecektir. Bunun yan› s›ra ›rkç›l›¤›n tarihselarka plan› ile birlikte günümüzde farkl› biçimlerde nas›l varl›¤›n› sürdürdü¤ü ko-nusu üzerinde durulacakt›r.

TEMEL KAVRAMLARBireylerin hangi özellikler etraf›nda bir araya gelerek topluluklar ve bu topluluk-larla iliflkili kimlikler gelifltirdiklerinin anlafl›labilmesi için belirli kavramlar›n tart›-fl›lmas› ve irdelenmesi yararl› olacakt›r. Bu ba¤lamda ele al›nacak kavramlar ›rk, et-nisite ve kimliktir. Irk ve etnisiteye iliflkin alg›lar bireylerin ve topluluklar›n kimlik-lerini de biçimlendirmektedir. Dünyada giderek artan yo¤unlukta yaflanmakta olanetnik çat›flmalar›n, kimlik bunal›mlar›n›n ve farkl› biçimlerde süregelen ›rkç›l›¤›nçözümlenebilmesi için bu temel kavramlar›n arka plan›n›n ortaya ç›kar›lmas› ge-rekmektedir. Kavramlar ortaya ç›kt›klar› dönemlerden itibaren toplumsal olarakyüklenilen anlamlar›n etkisiyle farkl› içeriklere sahip olmufl, kimi zaman birbirininyerine kullan›lm›fl, kimi zaman terk edilmifltir.

Kimlik, Irk ve Etnisite

IrkIrk kavram› sosyolojinin en karmafl›k kavramlar›ndan biridir. Bu karmafl›kl›k kav-ram›n büyük ölçüde günlük yaflamdaki kullan›m› ile bilimsel temeli aras›ndaki çe-liflkinin sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r. Birçok insan yan›lg› içinde insanlar›n bi-yolojik olarak farkl› ›rklara bölünebilece¤ini düflünmektedir. Gerçekte bu durumbüyük ölçüde baz› bilginlerin ve Güney Afrika’da apartheid (ayr›l›k-ayr›mc›l›k)döneminde oldu¤u gibi yöneticilerin toplumlar› ›rksal olarak s›n›fland›rma çabala-r›n›n bir ürünüdür. Öyle ki kimileri üç ya da befl temel ›rk tan›mlam›fl, kimileri üçdüzineye yak›n ›rk belirlediklerini öne sürmüfltür (Giddens, 2008: 533).

Arapça kökenli olan ›rk kelimesi, bitkinin kökü, damar, köken, as›l, soy anlam-lar›na gelmektedir (Niflanyan, 2007). Irk olgusu, fiziksel özelliklere yans›yan gene-tik niteliklere dayal› olarak tan›mlanm›flt›r; bir toplumun üyeleri taraf›ndan önemligörülen biyolojik olarak aktar›lm›fl özellikleri paylaflan insanlardan oluflan ve top-lumsal olarak infla edilmifl bir kategoridir. Bu ba¤lamda ›rk, biyolojik bir kavramolarak deri rengi, burun ya da a¤›z flekli gibi belirli fiziksel özellikleri paylaflan ge-nifl insan kategorilerini ifade etmektedir. ‹nsan ›rklar›na iliflkin popüler s›n›fland›r-maya göre beyaz (Caucasoid), sar› (Mongoloit) ve siyah (Negroid) olmak üzereüç temel ›rk tan›mlanm›flt›r. Tarihsel süreçte ›rklar›n yasal olarak da tan›mland›¤›görülmüfltür. Ayr›mc›l›¤›n resmî olarak uyguland›¤› dönemlerde, örne¤in ABD’ninbaz› eyaletlerinde ç›kar›lan yasalarda özellikle kimlerin beyaz oldu¤u tan›mlanm›fl-t›r. Bu yasalar›n birinde beyaz birey, beyaz renkli, Kafkas ›rk›na mensup olan vesoyunda siyah, Afrikal›, Hindistanl›, Asyal› ya da Güney Amerikal› vb. kan tafl›ma-yan insan olarak belirtilmifltir. Ancak dünyada saf ›rk gruplar›n›n varl›¤›n›n kabulü

gerçe¤i yans›tmamaktad›r. Irk-lar›n kendi içinde farkl› fizikselözellikler aç›s›ndan zengin birçeflitlili¤e sahip olmas› bu yak-lafl›m›n geçersizli¤ini göster-mektedir. Örne¤in; ABD’de si-yahlar›n % 70’inin atalar› be-yaz, beyazlar›n da % 20’sininatalar› siyaht›r. Ayn› zamandabu s›n›fland›rmaya uymayangruplar da söz konusudur. Ör-ne¤in Pakistanl›lar ve Hindularbeyaz ›rk›n yüz hatlar›na sahip-tir ancak derileri koyu renkli-dir; Japonlar sar› ›rk›n yüz hat-lar›na sahiptir ama beyaz tenli-dir. Bu örnekleri ço¤altmakolas›d›r (Thio, 2007: 232). Sos-yologlar ›rk› biyolojik olmak-tan çok toplumsal bir olgu ola-rak tan›mlarlar. Sosyolojik aç›-dan ›rk, biyolojik olarak di¤er-lerinden farkl› bir grubun üye-si olarak alg›lanan insanlar gru-bunu ifade eder. Irka iliflkin


Resim 6.1

Irk toplumsal bir alg› sorunudur. Örne¤in Dünyaca ünlü golfçü TigerWoods kendisini Cablinasian olarak tan›mlamaktad›r çünkü atalar›Caucasian, Afro Amerikan, Yerli Amerikal›, Taylandl› ve Çinli idi .Ancak kendisi büyük ölçüde Afro Amerikan olarak tan›nmaktad›r ziraABD toplumu kendisini böyle alg›lamaktad›r (Thio, 2007: 233).

Irklar tarih boyunca genetik,yasal ya da toplumsalba¤lamlardatan›mlanm›flt›r.

Kaynak: http://www.citelighter.com/sports/sports/knowledgecards/tiger-woods/, (06.06.2012)

toplumsal tan›mlamada bireyin kendisini hangi grupta gördü¤ü ve baflkalar›n›nonu hangi gruba mensup olarak gördü¤ü önem tafl›r (Thio, 2007: 232; Tischler,2007: 243-244; Macionis, 2001: 354).

‹ngilizcede 16. yüzy›ldan itibaren kullan›lmaya bafllanan ›rk (race) sözcü¤ü, in-sanlar›n gruplar›n›, türlerini ifade etmektedir. Bafllang›çta ›rk kavram› Avrupa öze-linde Germenleri, Keltleri, Normanlar›, Yahudileri ya da Afrikalar› ay›rt etmek içinkullan›lm›flt›r. ‹nsanlar›n s›n›fland›r›lmas› ilerleyen dönemlerde kal›t›m yoluyla mi-ras olarak sahip olunan biyolojik özelliklere dayal› anlamda yap›lm›flt›r. Alman dü-flünür Immanuel Kant deri renklerine göre ›rklar›n s›n›fland›r›lmas›ndan söz etmifl-tir. Yine Almanya’da Herde ise Kant’›n ›rk anlay›fl›n› reddetmifl ve insanlar aras›n-daki farkl›l›klara daha çok vurgu yapm›flt›r. Irk kavram›na iliflkin ilk tart›flmalar›nsömürgeci Bat› ülkelerinde de¤il de Almanya’da görülmesi konunun sadece kölesahiplerinin ç›karlar› ile ilintili olmad›¤›n›n bir göstergesidir. Irka iliflkin ilk tart›fl-malar›n temelinde eski Yunan filozofu Aristo’ya kadar uzanan s›n›fland›rmalar ileTevrat’taki insan›n yarad›l›fl›na iliflkin tek kökenli yarat›l›fl anlay›fl›n›n yatt›¤› söyle-nebilir. Yine Marx ve Engels’i etkilemifl olan Alman düflünür Hegel’in de özellikleAfrika’n›n de¤iflmez, geliflmeye ve kültüre muktedir olmad›¤›na yönelik aç›klama-lar› ›rk tart›flmalar› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r (Somersan, 2004: 53-54; Fulcher veScott, 2011: 190).

Irkla ilgili ilk kuramlar 18. yüzy›l›n sonlar›nda, 19. yüzy›l›n bafllar›nda Avrupaülkelerinin sahip oldu¤u ya da sömürgelefltirdi¤i bölgelerdeki gücünün artmas›ylaortaya ç›kan yeni toplumsal durumu meflrulaflt›rmak amac›yla oluflturulmufltur.‹kinci Dünya Savafl›’n›n sonras›nda ise ›rk bilimi bütünüyle gözden düflmüfl ve terkedilmifltir. Art›k yayg›n olan kabul biyolojik aç›dan kesin ›rklar›n olmay›fl› ve insan-lar aras›nda fiziksel de¤iflikliklerden oluflan genifl bir yelpazenin varl›¤›d›r. Bir grupsosyal bilimci ›rk olgusunun ›rkç›l›¤a iliflkin anlay›fllar› sürdürdü¤ü gerekçesiyle bi-limsel alandan tamamen ç›kar›lmas› gerekti¤ini savunmufltur. Ancak çok say›dasosyal bilimci biyolojik temeli reddedilse bile ›rk›n çok say›da insan için hâlâ biranlam ve önem tafl›maya devam etti¤ini savunmufl ve sa¤l›kl› bir toplumsal analiziçin bu kavram›n gerekli oldu¤unu öne sürmüfltür. ‹nsanlar ›rksal kategorileri inflaetmeye devam etmekte, bu kategorilefltirme toplumlara, insanlar› belirli bir hiye-rarfli içerisinde s›ralama ve konumland›rma olana¤› sa¤lamaktad›r (Macionis, 2001:355; Giddens, 2008: 533-534).

Sosyal bilimci ›rkç›l›k anlay›fl›nda insanlar temel olarak hangi ›rklara ayr›lm›fllard›r?

1716. Ünite - K iml ik , I rk ve Etnis i te

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



M A K A L EM A K A L E

1

Resim 6.2

Sarah Leen’in deri renklerine göre insan gökkufla¤› adl› foto¤raf›.

Kaynak: http://www.nationalgeographicstock.com/ngsimages/explore/explorecomp.jsf?xsys=SE&id=711079,(14.05.2012)

EtnisiteEtnisite ortak bir köken, ortak ad, ortak atalar ve tarihe iliflkin mit, paylafl›lan an›-lar, kahramanlar, ortak kültür, ortak ana yurt, yard›mlaflma duygusu, kültür, dene-yim ve de¤erlerle birlikte bir gruba ait olma duygusu gibi özellikleri tafl›yan grup-lar› tan›mlamaktad›r (Castles & Miller, 2008: 45; Yalç›n, 2004:80). Etnisite ‹ngilizce-de henüz 1950’li y›llarda kullan›lmaya bafllam›fl görece yeni bir kavram olmas›nakarfl›n üzerinde çok çal›fl›lan ve tart›fl›lan bir kavram olmufltur. Her ne kadar geç-miflte baz› bilimsel yaklafl›mlar do¤rultusunda insanlar›n biyolojik olarak ›rklarabölümlenmifl oldu¤u anlam›n› tafl›yan ›rk kavram›n›n yerine etnisitenin kullan›lma-s› öngörülmüflse de ›rk kavram› hâlâ kullan›lmaya devam etmektedir. Etnisite/et-nik sözcü¤ü eski Yunanca’da ‘’ethnos- ulus’’ sözcü¤ünden gelmektedir. Ortak kö-kenleri olanlar›n birli¤ini ifade etmektedir. Latince’ye ‘’ethnicos’’ olarak geçen söz-cük yabanc›lar, bizden olmayanlar, ilkeller, farkl› dinden olanlar gibi anlamlardakullan›lm›fl; ‹ngilizce’de de 19. yüzy›la kadar bu anlamlar› tafl›m›fl ve bundan son-ra ›rk özelliklerini de kapsam›flt›r (Yalç›n, 2002: 319; Somersan, 2004: 22).

Irk sözcü¤ü fiziki özellikler temelinde deri rengi üzerinden temellendirilen bi-yolojik farkl›l›klara, etnisite sözcü¤ü ise kültürel karakteristiklere dayal›d›r. Etnisi-te, üyelerinin ortak kültürel gelenekleri paylaflt›¤› belirli bir gruba aidiyet duygusu-nu ifade eder. Bu ba¤lamda etnik bir grup, di¤erlerinden farkl› din, dil, tarih veulusal kökeni kapsayan kültürel miras› paylaflan belirli insanlar grubu anlam›n› ta-fl›r (Bilton vd., 2008: 162; Thio, 2007: 234). Etnisite paylafl›lan bir kültürel mirast›r.‹nsanlar kendilerini ya da baflkalar›n› özgün ve baflkalar›ndan farkl› bir toplumsalkimli¤i ifade eden ortak atalara, dile ve dine sahip olma durumuna göre bir etnikkategoride tan›mlamaktad›rlar (Macionis, 2001: 355-356).

Etnik grubun üyeleri ›rksal özelliklere göre tan›mlanabilmelerinin yan› s›ra din,meslek, dil ya da politika gibi baflka özellikleri de paylaflabilirler. Etnik grup bile-flimi belirli bir ak›flkanl›¤a ve de¤iflikliklere aç›kt›r. ‹nsanlar ve topluluklar de¤iflikülkeler aras›nda gidip geldikçe sürekli olarak yeni gruplar oluflturur. Örne¤in;Hintliler kendi ülkelerinde kast ve dil bak›m›ndan çok farkl› gruplar›n üyeleri ol-mas›na ra¤men ‹ngiltere’de tek bir etnik Hintli grup olarak alg›lan›r. Etnisite kav-ram›, özellikle Nazi Almanyas›’nda oldu¤u gibi toplumsal ayr›mc›l›¤›n ve SovyetlerBirli¤i’nin da¤›lma sürecindeki gibi ba¤›ms›zl›k hareketlerinin temelini oluflturdu-¤unda önem kazanmaktad›r (Marshall, 1999: 215). Irk ve etnisite kavramlar›n›nkullan›m› kimi zaman politik tercihlere de konu olmufltur. Irk ve etnisite kavram-lar› ana ak›m Amerikan sosyologlar› taraf›ndan iki ayr› grup için kullanm›flt›r. Irkkavram› daha çok Afro Amerikal›lar için etnisite kavram› ise Avrupa kökenli beyazAmerikal›lar için kullan›lm›flt›r (Wimmer, 2008: 974). Irk kavram› de¤iflmez ve bi-yolojik bir olguyu ifade ederken etniklik kültürel pratiklere ve belirli bir toplumunay›rt edici özelliklerine iflaret eden tamamen toplumsal bir olgudur. Bir etnik gru-bun üyeleri kendilerini di¤er gruplardan kültürel olarak farkl› görürler, di¤er grup-lar taraf›ndan da ayn› biçimde farkl› alg›lan›rlar. Etnik bir grubu di¤erlerinden fark-l› k›lan özellikler aras›nda dil, tarih, gerçek ya da hayali ortak atalar, din, giyim yada süslenme tarzlar› vb. say›labilir. Etnik farkl›l›klar ö¤renilmifl olgulard›r (Gid-dens, 2008: 535). Etnisite ba¤lam›nda önemli olan etnisitenin kayna¤› ya da niteli-¤inden çok belirli bir grubun tan›mlanmas›na yol açmas› ve fenotip, dil, kültür, ge-lenek, din, tutum gibi görünür etnisite iflaretlerinin di¤er gruplar taraf›ndan d›flla-mak için kullan›labilme olas›l›¤›d›r (Castles & Miller, 2008: 47-48).

Etnisite kolektif kimliklerini tan›mlayan genel bir kategoriyi ifade eder. Bir gru-bun tarihî ya da co¤rafi kökenlerinde izi sürülebilecek özgün bir kültürü paylaflma


duygusu tafl›yan etnik gruplar ayn› zamanda hayali cemaatler infla eder. Bu duru-ma iflaret eden Max Weber, daha 20. yüzy›l›n bafllar›nda etnisiteden paylafl›lan kül-tür yerine paylafl›ld›¤› varsay›lan kültür olarak söz etmifltir. Benedict Anderson’un‘Hayali Cemaatler’ kitab› da bu anlay›fl› derinlefltirmifltir (Fulcher ve Scott, 2011:194; Somersan, 2004: 25). Günümüzde Anderson’un (1983) yaklafl›m› do¤rultusun-da ulusal, etnik ve öteki genifl ölçekli gruplar hayali cemaatler olarak ele al›nmak-tad›r. Anderson’a göre bu cemaatler hayal edildikleri biçim ya da tarz do¤rultusun-da ay›rt edilebilir (Verkuyten, 2005: 74).

Etnisite tan›mlar›na iliflkin farkl› yaklafl›mlar söz konusudur. Bu yaklafl›mlar afla-¤›daki gibi özetlenebilir (Somersan, 2004: 26-28);

• Verili Etnisite: Etnisite toplumsal yaflam›n de¤iflmez, sabit, temel bir verisidirve bireyin do¤umu ile belirlenir.

• Ak›flkan-Faydac› Etnisite: Koflullar gerektirdi¤inde amaca ulaflmak için araçolarak kullan›lan grup aidiyetini ifade eder.

• Mant›ki Seçim Modeli: Bireysel tercihler ön plandad›r. Bireyler özgürlüklerini,ç›karlar›na hizmet etti¤i sürece etnik örgütlenmelere devretmeye e¤ilimlidir.

• Hayali Cemaat: Zaman içinde geliflmifl ve yap›lanm›fl insan ürünü etnisiteyiifade eder. Bu ba¤lamda etnik kimlikler verili de¤ildir ve insanlar taraf›ndantarihsel, siyasi ve kültürel olarak infla edilir.

• Post-Yap›salc› Ekol: Dil d›fl›nda ne gerçek ne özne ne kimlik ne de etniklikyoktur.

Etnisite hangi tür özellikler temelinde tan›mlanmaktad›r?

KimlikKimlik olgusu toplum bilimlerinde zamanla ana kavramlardan biri hâline gelmifl-tir. Kavram birbirinden çok farkl› koflullarda farkl› gerekçelerle kullan›lm›flt›r. Gü-nümüzün küreselleflmifl, geç-modern döneminde kimlik kavram› daha önce olma-d›¤› kadar önemli, dikkat çeken bir olguya dönüflmüfltür. Kimlik olgusu, siyasal vesosyolojik kuramlar aç›s›ndan insanl›k tarihinin birincil itici gücü olarak görülenekonomik ç›karlar›n yerini almaktad›r. Kimlik kavram›na yönelik bilimsel ve genelanlamdaki ilginin bafllang›c›, toplumsal gerçeklik ba¤lam›nda ilk defa kimlik süre-cinin önemini araflt›ran Erik. H. Erikson’a uzanmaktad›r (Verkuyten, 2005: 39-41).

Kimlik temel olarak toplumda belirli bir rol alan›n› iflgal eden ya da belirli birgrubun üyesi bireyleri tan›mlayan, bireyleri biricik bir kifli olarak tan›mlayan an-lamlar bütününü ifade eder (Burke ve Stets 2009: 3). Smith-Lovin (2003:169) dekimli¤i üç boyutta tan›mlam›flt›r; a) Toplumsal yap›daki konumlarla ba¤lant›l› rolkimlikleri, b) Grup ve örgütlere üyelikle ba¤lant›l› toplumsal kimlikler ve c) Baz›kiflisel özelliklerle ve baz› niteliklerle özdeflleflmeden kaynaklanan kategori üyelik-leri. Kimlik alan yaz›nda genel olarak üç boyutta de¤erlendirilmektedir (Gudy-kunst ve Kim, 2003: 27-28);

• ‹nsani Kimlik: Di¤er bütün insanlarla paylafl›ld›¤› düflünülen, bireyin kendi-sine iliflkin bak›fl›.

• Toplumsal Kimlik: Bireylerin içinde bulunduklar› grubun üyeleriyle paylafl-t›klar› varsay›lan kendilerine iliflkin bak›fl›.

• Kiflisel Kimlik: Bireyin kendisini içinde bulundu¤u grubun di¤er üyelerin-den ay›rd›¤› düflünülen özgün nitelikler.

Bireysel kimlik, baflkalar›ndan oluflan toplumsal dünyadan soyutlanm›fl olarakdüflünülemez. Bireyler tektirler, benzersizdirler ve de¤iflkendirler fakat ‘kendilik’,


Benedict Anderson (D.1936),‹ngiliz-‹rlandal› as›ll›Amerikal› siyaset bilimci.‘Hayali Cemaatler’ (1983)kitab› ile kimlik konusundaönemli bir aç›l›m sa¤lam›flt›r.

Kaynak:http://www.quotesby.co.uk/celebrities/benedict_anderson_gallery-g311335/,(14.07.2012

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

toplumsal olarak birincil ya da ikincil toplumsallaflma süreçlerinde, bireylerin ya-flant›lar› ya da deneyimleri arac›l›¤›yla kendilerini ve baflkalar›n› tan›mlad›klar› top-lumsal etkileflim süreçlerinde infla edilir (Jenkins, 2002: 20). Kimlikler bu nedenletoplumsal yap›lard›r.

Kimliklerin üretimine iliflkin modeller Stuart Hall taraf›ndan (1990) iki temelgrupta s›n›fland›r›lm›flt›r (aktaran Grossberg, 2003: 87);

• Ortak kayna¤a ya da ortak deneyime dayal› her kimli¤in içsel ve özsel biriçeri¤i oldu¤unu öne süren model.

• Ayr› ve farkl› kimliklerin imkâns›zl›¤›na vurgu yapan, evrensel olarak payla-fl›lan kaynak ya da deneyime dayal› otantik ve orijinal kimliklerin varl›¤›n›reddeden model. Bu modele göre kimlikler iliflkiseldir, tamamlanmam›flt›rve sürekli ifllenmektedir.

TOPLUMSAL K‹ML‹KKimlik kavram› kiflisel ve toplumsal kimlik boyutlar›n› kapsar. Toplumsal kimlikbireyin baflkalar›yla ayn› olan özellikleri, kiflisel kimlik ise bireyin biricik ve di¤er-lerinden farkl› olan ay›rt edici özelliklerini ifade eder. Kiflisel kimli¤in ana unsuru,bireyi di¤erlerinden ay›ran, onu biri olarak tan›mlayan ad›d›r (Fulcher ve Scott,2011: 115). Toplumsal boyutta kimli¤in ele al›n›fl› aç›s›ndan en önemli kuramsalçal›flma, Henri Tajfel ve John Turner taraf›ndan 1970’lerin ortalar›nda gelifltirilmiflolan toplumsal kimlik kuram›d›r. Toplumsal kimlik kuram› grup üyeli¤ini, grup sü-reçlerini ve gruplar aras› iliflkileri ele alan sosyal psikolojik bir kuramd›r. Grup üye-li¤ini birlikteli¤i bizli¤i, ait olmay› içeren psikolojik bir kavram olarak ele alan ku-ram grup üyeli¤inin alg›sal ve biliflsel temellerine odaklan›r (Demirtafl, 2003: 123).

Toplumsal kimlik bireyle çevre aras›ndaki iliflkiye dayal›d›r, bireyin toplumsalolarak nas›l tan›mland›¤›n› ifade eder. Cinsiyet, yafl ve etnik arka plan gibi insan-lar›n toplumsal uzamdaki yerini ya da konumunu belirleyen kategorik karakteris-tiklere iliflkindir. Verkuyten’a (2005: 42-44) göre toplumsal kimlik için gerekli üçtemel unsur söz konusudur;

• Toplumsal yap› unsuru: Toplumsal tabakalaflma. • Kültürel unsur: Kategoriyi s›n›rlayan belirli davran›flsal ve normatif sonuçlar

ile beklentiler.• Ontolojik unsur: Ontolojik do¤aya iliflkin yarg›lar.Toplumsal kimlik kuram›n›n toplumsal kimli¤e iliflkin temel varsay›mlar› flöyle

özetlenebilir (Demirtafl, 2003: 129-130):• Bireyler kendilerini üyesi olduklar› sosyal grubu dikkate alarak tan›mlar ve

de¤erlendirirler, kendilerini s›n›fland›r›rlar bu s›n›fland›rma sonunda dakendilerini koyduklar›, yerlefltirdikleri grupla özdeflleflirler. Bu özdeflleflmesonunda sosyal kimlikleri oluflur.

• Sosyal çevredeki di¤er gruplar bireye kendi grubunun konumunu de¤erlen-dirmesi için bir temel oluflturur. Üyesi olunan grubun konumu, benzeri di-¤er gruplarla yap›lan sosyal karfl›laflt›rma (iç grup/ d›fl grup karfl›laflt›rmas›)sonucunda belirlenir. Bu k›yaslama, belirli davran›fllara ve niteliklere yükle-nen güçlülük, ten rengi, beceriler vb. de¤erlerle iliflkilidir.

• ‹nsanlar olumlu bir sosyal kimlik edinmek ve benlik sayg›lar›n› yükseltmekiçin bu sosyal karfl›laflt›rmay› gerçeklefltirirken kendi gruplar›n› kay›rarak al-g›lama ve di¤er grubu da küçümseme yönünde bir yanl›l›k gösterirler. Busürece iç grup kay›rmac›l›¤› ad› verilir. Bu varsay›m, en küçük grup paradig-mas› araflt›rmalar› sonucunda elde edilen bulgulara dayand›r›lm›flt›r.


• Bireyin sosyal kimli¤inin olumlu olup olmamas› üyesi oldu¤u grubun öznelkonumuna, yap›s›na ba¤l›d›r.

Toplumsal kimlik, bireyler taraf›ndan do¤umlar›ndan itibaren bafllayan toplum-sallaflma süreçlerinde kazan›l›r. Bireyler toplumsallaflma süreci ile birlikte bir kifli-lik olarak kendilerine iliflkin bir imge ve toplumsal kimlik alg›s› kazan›r ve çok sa-y›da kiflilik özelli¤ini kendi kifliliklerine ba¤lant›land›r›rlar (Fulcher ve Scott, 2011:114). Her bir birey ayn› anda çok say›da toplumsal kategoriye ait olabilir, bu ne-denle bireyler farkl› biçimlerde esnek olarak kategorize edilebilirler. Bu durum bi-reylerin çoklu kimliklerine iflaret eder. Toplumsal kimlikler de her zaman di¤erkimliklerin aras›nda yer al›r. Örne¤in bir birey Türk olmas›n›n yan› s›ra erkek,Müslüman, baba ve Rotterdam’l› olabilir (Verkuyten, 2005: 50).

Do¤umla birlikte hatta daha öncesinden bebeklerin cinsiyetlerine uygun oda-lar, k›yafetler haz›rlan›r, do¤duklar›nda onlar›n cinsiyetlerine uygun adlar verilir vekimlik oluflumu süreci bafllam›fl olur. Temel toplumsal kimlikler birincil toplumsal-laflma sürecinde bebeklik ve çocukluk döneminde bireyin kiflili¤ine eklemlenir.Çocuklar aflamal› olarak toplumsal kimliklerinin inflas›nda daha aktif rol almayabafllarlar. Birinci toplumsallaflma sürecinde kiflilik, cinsiyet ve muhtemelen etnisitegibi birincil kimlik infla edilir. Birincil kimlik daha sonra kazan›lan kimliklerdendaha istikrarl› ve kal›c›d›r. ‹kincil kimlik ise ikincil toplumsallaflma sürecinde ka-zan›l›r ve birincil kimli¤e dayand›r›larak yap›land›r›l›r. Modern toplumlarda enönemli ikincil kimlik, insanlar›n birço¤unun kazand›¤› mesleki kimliktir. ‹fl piyasa-s›nda bir ifle girenler kendilerini bu mesleki rolü yerine getiren kifliler olarak ta-n›mlar ve öyle görürler. Kendileri ve baflkalar› taraf›ndan mühendis, f›r›nc›, doktor,sosyolog, ö¤retmen vb. olarak tan›mlan›rlar. Antika koleksiyoncusu olmak, futboltak›m› taraftar› olmak gibi di¤er ikincil kimlikler de toplumsal ve bireysel aç›danbüyük önem tafl›r (Fulcher ve Scott, 2011: 118).

Toplumsallaflma ve toplumsal kimlik ba¤lam›nda üç temel kuramsal yaklafl›msöz konusudur (Fulcher ve Scott, 2011: 120-125);

• Rol ö¤renme kuram›: Kuramda bireylerin toplumsal yaflamdaki rol davran›fl-lar›n›, rol beklentilerini ö¤renmeleri dikkate al›n›r. ‹nsanlar de¤iflik toplum-sal rolleri ö¤renirler ve bunlar› daha sonra yeniden üretirler.

• Sembolik etkileflimcilik: Kuram kendili¤in ve kiflili¤in toplumsal etkileflimyoluyla biçimlendirilmesine odaklan›r. Rol oynama, toplumsallaflma süre-cinde ö¤renilenlerin yeniden oynanmas› anlam›nda basit olarak de¤il yara-t›c› bir süreç olarak ele al›n›r.

• Psiko analitik kuram: ‹nsan zihninin bilinçli olmayan boyutlar›na vurgu ya-p›lan kuramda zihnin bilinçli ve bilinçsiz unsurlar› aras›ndaki iliflki temel al›-n›r, duygusal etkenlerin davran›fla ve kiflili¤e etkisi üzerinde durulur.

Toplumsal kimlik bireyin yaflam›ndaki hangi temel süreçlerde infla edilmektedir?

ETN‹K K‹ML‹KEtnik kimlik, psikolojik ve sosyolojik bir kavramd›r. Etnik kimlik, bireyin kendisi-ni tan›mlamas›na yard›m ederken bu ba¤lamda yaflam›nda bir düzen kurmas›n›sa¤lar ayn› zamanda bir grup ya da cemaatle iliflki kurmas›na da dayanak olma ni-teli¤i tafl›r (Somersan, 2004: 23). Etniklik birçok insan için bireylerin ya da grupla-r›n kimlikleri aç›s›ndan yaflamsal öneme sahiptir. Etnik kimli¤in süreklili¤i için geç-miflle bir ba¤ oluflturulur ve geleneklerin uygulanarak yaflat›lmas› ile canl›l›k kaza-n›r. Örne¤in ABD’deki üçüncü kuflak ‹rlandal›-Amerikal›lar Amerika’da do¤mufl ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

orada yafl›yor olsalar da kendilerini gururla ‹rlandal›-Amerikal› olarak tan›mlarlar.Etnik kimlik her ne kadar geleneklerin sürdürülmesi ile yaflat›l›yor olsa da de¤iflmezde¤ildir. Yine ABD’deki ‹rlanda kökenliler örne¤inde görüldü¤ü gibi taflk›n gösteri-lerle kutlanan Aziz Patrick Günü, ‹rlanda miras›n›n Amerika’n›n gösteriflli tarz›ylayeniden biçimlendi¤ini gösterir (Giddens, 2008: 535). Etnik kimlik de¤iflmez ve sa-bit gerçekliklere dayal› bir süreç olmaktan çok toplumsal olarak infla edilen ve sü-reklik de¤iflim içinde olan bir süreçtir. Max Weber’in öncüsü oldu¤u gelenek, etni-siteyi ortak atalara ve paylafl›lan bir kültüre dayal› subjektif bir ait olma duygusuolarak tan›mlar. Bu tan›mlama, topluluk için tipik olarak alg›lanan kültürel uygula-malara, ortak tarihi geçmifl mitine ve soytürel benzerliklere at›fta bulunmaktad›r. Et-nisiteye iliflkin bu genifl kapsaml› anlay›fl ba¤lam›nda ›rk, ulus olgusu gibi etnisite-nin bir alt grubu olarak görülmektedir. Bir etnik grubun üyeleri milliyetçi düflünce-ler gelifltirdiklerinde ve kendi devletlerine sahip olmak istediklerinde ulustan sözedilmektedir. Bu ba¤lamda etnisitenin alt gruplar› olarak etno-dinsel, etno-dilsel, et-no-bölgesel kategori ve gruptan söz edilebilir (Wimmer, 2008: 974).

Etnik kimli¤e iliflkin iki temel yaklafl›m söz konusudur. Kan ba¤›n› temel alanyaklafl›m ile durumsal-araçsal yaklafl›m (Yalç›n, 2004: 83-88; Castles & Miller, 2008:46-47);

• Kan Ba¤›n› Temel Alan Yaklafl›m: Bu yaklafl›m etnisitenin bir tercih konusuolmad›¤›n› ve toplumsall›k öncesi, neredeyse içgüdüsel, içine do¤ulan birolguyu ifade etti¤ini savunur. Etnik kimlik do¤umla kazan›l›r ve bireye içi-ne do¤ulan toplumsal yap› taraf›ndan sunulur. Etnik kimli¤in özellikle fizik-sel farkl›l›klar›n söz konusu oldu¤u durumlarda de¤ifltirilemeyece¤i ve ayn›biçimde sürece¤i savunulmaktad›r.

• Durumsal-Araçsal Yaklafl›m: Bu yaklafl›ma göre bir grubun üyeleri, tan›mla-man›n gerekli ve kullan›fll› oldu¤u durumlarda kendilerini tan›mlama ölçü-tü olarak etnisiteye baflvururlar. Görsel ve kültürel niteliklerin piyasadaavantaj sa¤lama olas›l›¤› söz konusu oldu¤unda daha çok kaynak elde et-mek amac›yla grup dayan›flmas› arac› olarak etnisite kullan›l›r. Kuram etnikkimli¤in genetik de¤il toplumsal güçlerce tan›mland›¤›n› savunur ve bu ba¤-lamda etnik kimlik de¤ifltirilemez de¤ildir.

Frederick Barth’›n öncüsü oldu¤u, sonradan yap›salc›l›k olarak da bilinecek yak-lafl›ma göre etnisite, kültürel olmaktan çok toplumsal sürecin bir ürünüdür. Etnisiteinfla edilir ve yeniden infla edilebilir bir yap›d›r, koflullar do¤rultusunda seçilen ba¤-l›l›klara dayan›r. Bu inflac› yaklafl›mla etnisite gücünü ve kültürü birbirine ba¤layanHerderian çizgiyi izleyen eski yaklafl›mlar› savunanlar aras›nda genellikle ikili kav-ramlara yönelik uzun süreli bir çekiflme yaflanm›flt›r (Wimmer, 2008: 971);

a) ‹lkelcilik (primordialism) ve Araçsalc›l›k (instrumentalism): ‹lkelcilik, et-nik üyeli¤in do¤um yoluyla kazan›ld›¤›n› ve böylece toplumsal dünyan›n‘verili’ bir karakteristi¤ini yans›tt›¤›n›, araçsalc›lar bireylerin ç›karlar› do¤rul-tusunda çeflitli etnik kimlikler aras›ndan seçim yapt›¤›n› öne sürer.

b) Özcülük (essentialism) ve Durumsalc›l›k (stiuationalism): Özcüler, ba¤-lamlar ve durumlar de¤iflti¤inde de istikrar›n etnik kültür taraf›ndan sa¤lan-d›¤›n› var sayarken durumsalc›lar bireylerin farkl› durumlar›n gerektirdi¤i bi-çimde farkl› etnik kategorilerle özdefllefltiklerini savunur.

c) Daimicilik (perennialism) ve Modernizm (modernism): Modernistler, et-nisitenin belirginleflmesini modern devletin ortaya ç›k›fl›na ba¤larken daimi-ciler etnisitenin insanl›k tarihinin en istikrarl› toplumsal organizasyon pren-siplerini yans›tan olgulardan biri oldu¤u görüflündedir.


Öz olarak etnik kimlik, bir toplulu¤un üyelerinin kendilerini di¤er topluluklar›nüyelerinden ay›rt eden, farkl›laflt›ran bir aidiyet duygusunu ifade eder. Bu duygutopluluk üyelerini belirli bir ‘’biz’’in mensuplar› olarak ‘onlardan-baflkalar›ndan’farkl›l›klar›n›n alt›n› çizerek birlefltirir (Bilgin, 1999: 65). Bu süreçte etnik cemaatlerortaya ç›kar. Belirli bir aidiyet duygusu ile etnik özellikleri paylaflanlar oluflturduk-lar› kolektif kimli¤in etraf›nda kümelenirler. Smith (1986), bir grubun etnik cemaatolabilmesi için gerekli nitelikleri flöyle s›ralam›flt›r (aktaran Somersan, 2004: 30-31);

• Grubun kendine verdi¤i bir isim olmal›d›r.• Grup ortak atalar› oldu¤una inanmal›d›r.• Grubun paylaflt›¤› tarihsel bir haf›zas›, bireyleri cemaate ba¤layan bir an›

zinciri olmal›d›r.• Grubun paylaflt›¤› bir kültür olmal›d›r.• Orada yafl›yor olsun ya da olmas›n grup belirli bir toprak parças›na aidiyet

hissetmelidir.• Bireyler kendilerini o grubun bir parças› olarak görmelidir.Etnik kimlik ve etnik gruplar ba¤lam›nda sosyoloji alan›nda s›k kullan›lan di¤er

bir kavram da az›nl›k gruplar› ya da etnik az›nl›klard›r. Az›nl›k, temelde önyarg› ve ayr›mc›l›¤a muhatap olan etnik ya da ›rksal grup anlam›n› tafl›r. Az›nl›k ol-gusu sosyolojik aç›dan istatistiki bir olgudan daha fazlas›n› ifade eder. Örne¤in 2metreden uzun ya da 300 kilodan a¤›r insanlar say›sal aç›dan az›nl›k olarak görül-seler bile sosyolojik anlamda az›nl›k de¤ildirler. Sosyolojik ba¤lamda az›nl›k grup-lar› toplumdaki ço¤unlu¤a göre dezavantajl›d›r, aralar›nda bir grup dayan›flmas› veaidiyet duygusu vard›r. Ayn› zamanda ön yarg›lar ve ayr›mc›l›¤a maruz kalmak daaz›nl›k grubu içindeki ba¤l›l›¤› güçlendirici rol oynar. Ayn› zamanda az›nl›klar›nher zaman say›sal olarak az olmas› gerekmez. Örne¤in; Güney Afrika’da siyahlarnüfusun % 70’ini olufltururken az›nl›k olarak görülmüfl ve resmî ayr›mc›l›¤a maruzkalm›fllard›r. Yine ayn› flekilde egemen grup olmak da say›sal ço¤unluk gerektir-mez. ABD’de ‹ngiliz kökenlilerin oran› % 13 iken 200 y›ldan bu yana devam edentoplumsal ve kültürel etkileri nedeniyle egemen grup olarak görülmektedirler(Giddens, 2008: 537; Thio, 2007: 234).

Sosyologlar›n ›rk ve etnisite konular›na yaklafl›mlar›nda önemli sorunlar vard›r.Baz›lar›, etnisiteyi tercih ederek ›rka iliflkin bütün de¤erlendirmeleri bir kenara at-makta ya da rahats›zl›klar›n› dile getirerek zoraki ›rk kavram›n› kullanmaktad›rlar.Ancak bu tarz yaklafl›mlar kimlik olgusunu anlamakta yararl› olsa da ›rk konusugörmezden gelindi¤inde baz› sorunlar ortaya ç›kmaktad›r (Bilton vd., 2008: 162);

• Etnisite tart›flmalar› kimli¤in etkin olarak seçilmesini vurgular. Ancak baz›durumlarda baflkalar›n›n yükledi¤i özellikler önem kazan›r. Bir birey kendietnisite duygusu ne olursa olsun ›rkç›l›k kurban› olabilir.

• Sadece kültürel farkl›l›klara odaklanmak iktidar ve eflitsizlik konular›n› gözard› etmeye yol açmaktad›r. Baz› farkl›l›klar›n neden ›rksallaflt›r›ld›¤› sorusuyan›ts›z kalmaktad›r.

• Ço¤u zaman kabile toplumlar›na iliflkin antropolojik çal›flmalara dayal› olanetnisite aç›klamalar› günümüz toplumlar›ndaki kimlik karmafl›kl›klar›n› anla-makta yetersiz olmaktad›r.

Etnik kimli¤e iliflkin temel yaklafl›mlar› aç›klay›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

ÖN YARGILAR VE AYRIMCILIKIrk kavram› modern ve yak›n dönemlere ait bir kavram olmakla birlikte ›rkç›l›¤›ntemelinde yatan ön yarg› ve ayr›mc›l›k insanl›k tarihi boyunca yayg›n bir biçimdevar olmufltur. Ön yarg›, bir grubun üyelerinin baflka bir grup hakk›ndaki düflünce-leri ile tutumlar›na iflaret eder. Ön yarg›lar ço¤unlukla bir delile de¤il söylentileredayan›r ve yeni bilgiler karfl›s›nda bile de¤iflmeme e¤ilimi gösterir. ‹nsanlar kendi-lerini özdefllefltirdikleri gruplar hakk›nda olumlu, baflka gruplar hakk›nda ise olum-suz ön yarg›lara sahiptirler (Giddens, 2008: 538).

Ön yarg›lar genellikle, bir grubun sabit ve kal›plaflm›fl bir biçimde tan›mlanma-s›n› ifade eden kal›p yarg›lar üzerinde infla edilir. Kal›p yarg›lara ise büyük ölçüdeetnik az›nl›k gruplar› söz konusu oldu¤unda baflvurulur; bütün siyahlar atletiktir,Do¤u Asyal›lar çal›flkan ve gayretlidirler vb. Baz› kal›p yarg›larda gerçeklik pay›vard›r ancak büyük k›sm› düflmanl›k duygular›n›n yönlendirildi¤i bir yerine geçir-me mekanizmas› niteli¤indedir (Giddens, 2008: 538).

Ön yarg› bir tutumu ve görüflleri tan›mlarken ayr›mc›l›k baflka gruplara ya dabireylere yönelik fiili davran›fl› ifade eder. Ayr›mc›l›k, baflkalar›na aç›k olan olanak-lardan belirli bir grubun üyelerinin mahrum b›rak›lmas› gibi durumlarda görülebi-lir (Giddens, 2008: 540). Belirtildi¤i üzere ön yarg› bir tutumdur ayr›mc›l›k ise bireylemdir. Ancak ikisinin her zaman bir arada bulunmas› gerekmez. Örne¤in önyarg›l› olmayan biri de toplumsal bask›n›n etkisi ile ayr›mc› davranabilir. Mer-ton’un (1976) s›n›fland›rmas›na göre ön yarg› ve ayr›mc›l›k ba¤lam›nda ortaya ç›-kan türler dört grupta ele al›nabilir. Ön yarg›s›z ve ayr›mc› olmayanlar, ön yarg›l›ancak ayr›mc› olmayanlar, ön yarg›s›z ancak ayr›mc› olanlar ve son olarak önyarg›l› ve ayr›mc› olanlar (aktaran Thio, 2007: 255). Bu gruplar Tablo 6.1’deki gibiaç›klanabilir;

Ön yarg›lar ve ayr›mc›l›¤›n farkl› nedenleri vard›r. Bu nedenler, sosyo psikolo-jik, toplumsal, ekonomik ve siyasal boyutlarda flöyle özetlenebilir (Thio, 2007:256);

• Sosyo-psikolojik: Birisi için baflkalar›n›n suçlanmas› ve günah keçisi seçil-mesi.

• Toplumsal: Toplumsallaflma sürecinde anne-babalar, e¤itimciler ya da ifl ar-kadafllar› ön yarg›lar›n› di¤erlerine aktar›rlar.

• Ekonomik: Az›nl›klara yönelik ayr›mc›l›k ve ön yarg›lar, egemen gruplar›nifl güvenli¤i ve ekonomik refah›n›n korunmas› için vard›r.

• Siyasal: Yönetim gücünün sürdürülmesi için ön yarg›lar ve ayr›mc›l›k kulla-n›l›r.

Ön yarg›lar ve ayr›mc›l›¤›n toplumsal, siyasal ya da ekonomik çeflitli sonuçlar›söz konusudur. Etnik az›nl›klar ba¤lam›nda ön yarg›lar ve ayr›mc›l›¤›n baz› sonuç-lar› flöyle ifade edilebilir (Thio, 2007: 257);

Ayr›mc› Olmayan Ayr›mc›

Ön yarg›s›z

Ön yarg›s›z ve ayr›mc›l›k yapmayan

(Ön yarg›s›zd›r, toplumsal bask›ya

ald›rmaks›z›n ayr›mc›l›k yapmaz.)

Ön yarg›s›z ayr›mc›

(Ön yarg›s›zd›r fakat toplumsal bask›

nedeniyle ayr›mc›l›k yapar.)

Ön yarg›l›

Ön yarg›l› ve ayr›mc›l›k yapmayan

(Toplumsal bask› nedeniyle ön yarg›l›d›r

ancak ayr›mc›l›k yapmaz.)

Ön yarg›l› ayr›mc› (Toplumsal bask› vb.

etkenlere ra¤men ön yarg›l›d›r ve

ayr›mc›l›k yapar.)


Tablo 6.1Egemen GrupÜyelerinin Tipolojisi

Kaynak: Thio, 2007:255.

• Az›nl›klar egemen grubunkinden daha düflük yaflam kalitesine sahip olurlar.• Ümitsizli¤in artmas›, iflsizlik, yoksulluk vb. nedenlerle umutsuzlu¤a sürükle-

nen gençler suça yönelir.• Ön yarg› ve ayr›mc›l›¤›n küçük yafltaki kurbanlar› kendilerine iliflkin olum-

suz imaj gelifltirirler.

BÜTÜNLEfiME VE ÇATIfiMADünyada etnisite ve ›rk ba¤lam›nda yaflanan sorunlar›n artmas› bu olgulara yöne-lik akademik ilgiyi de art›rm›flt›r. 1960 ve 70’lerde s›radan bir toplumsal de¤iflkenolmaktan ç›k›p gerek kitaplar›n gerekse üniversitelerin ders programlar›n›n önem-li parçalar› hâline gelmesi, bu konularla ilgilenen bölümlerin ve enstitülerin kurul-mas› dünyada yaflanan etnik ve ›rk temelli de¤iflimlerin bir sonucu olarak de¤er-lendirilebilir. Yüzy›l kadar önce önde gelen sosyologlar etnisitenin modernleflme-nin etkisiyle eriyip gidece¤ini düflünürken 20. yüzy›l›n son otuz y›l›nda art›k s›n›fçat›flmalar›n›n yerini etnik savafllar›n ve çat›flmalar›n ald›¤› görülmektedir (Somer-san, 2004: 6). Günümüz dünyas›, çat›flma hâlindeki “uygarl›k alanlar›” olarak ta-n›mlanabilir. Özellikle Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›n›n ard›ndan kimlikler ideolojile-rin yerini alm›fl ve siyasal olaylara yön verir konuma gelmifltir (Maalouf,2009:181,184). Günümüzde Orta Do¤u ve Orta Avrupa ülkeleri ile Türkiye ve Ma-caristan gibi ülkeler yüzy›llard›r süren savafllar, iflgaller ve bölgesel göçler nedeniy-le etnik aç›dan farkl›l›klar bar›nd›rmaktad›r. Günümüzde uluslararas› göçün de et-kisiyle baflta Bat› Avrupa ve ABD olmak üzere birçok ülke çok etnikli hâle gelmifl-tir. Küreselleflme ve h›zl› de¤iflme ça¤›nda birçok devlet etnik farkl›l›¤›n faydalar›ve karmafl›k sonuçlar›yla karfl› karfl›ya bulunmaktad›r. Küreselleflmenin önemli so-nuçlar›ndan biri yerel kimlik ve etnik farkl›l›klar›n yeniden canlanmas› olmufltur.Göçmenler ve az›nl›klar›n karfl›laflm›fl olduklar› ayr›mc›l›k da savunmac› bir yan›tolarak etnik farkl›klar›n daha da güçlü bir biçimde vurgulanmas›na yol açmaktad›r(Giddens, 2008: 544; Bilton vd., 2008: 180-181). Bu süreçte etnik çat›flmalar›n kay-na¤› olarak görülebilecek etnik mutlakç›l›k ve ulusal kimlik tart›flmalar› da güçlen-mifltir. De¤iflmeyen kültürel geleneklere dayal› olarak etnik bölünmelerin sabit vemutlak olarak de¤erlendirilmesini ifade eden etnik mutlakç›l›k ve birleflik ortakulusal kültürler ve bu kültürlere dayal› ulusal kimlik anlay›fllar› II. Dünya Savafl›’n›nard›ndan yaflanan ulus afl›r› göçlerle etkili olmaya bafllarken Bat›l› toplumlarda çe-flitlili¤in artmas› etnik kimliklere dayal› gerilimlerin de ortaya ç›kmas›na yol açm›fl-t›r (Bilton vd., 2008: 179).

Irksal ve etnik iliflkilerin küresel ölçekteki önemi giderek artmakta ve dahas› et-nik iliflkiler küresel bir sorun niteli¤i kazanmaktad›r. Gerçekte etnik farkl›l›klar,toplumlar› zenginlefltirir, canl› ve hareketli yap›lar hâline getirir ancak çok etnisite-li toplumlar iç kar›fl›kl›klar ve d›fl tehditler söz konusu oldu¤unda k›r›lgand›r. Ge-nel olarak bir de¤erlendirme yap›ld›¤›nda dünyada yaflanan savafllar›n büyük k›s-m›n›n devletler aras›nda de¤il etnik gruplar aras›nda yafland›¤› görülmektedir. Irk-sal ve etnik bölünmeler günümüz dünyas›nda eflitsizliklerin ve kimlik çat›flmalar›-n›n en önemli nedenleri aras›nda yer almaktad›r. Irksal ya da etnik az›nl›klar›n ol-du¤u her yerde farkl› düzeylerde de olsa mutlaka bir tür ayr›mc›l›k söz konusudur.Neredeyse hemen her toplumda az›nl›klar vard›r. Sonuç olarak ayr›mc›l›¤›n dünyaölçe¤inde yafland›¤› ve etnik ya da ›rksal çat›flmalar›n bütün dünyada giderek art-t›¤› söylenebilir (Giddens, 2008: 546-548; Thio, 2007: 259; Bilton vd., 2008: 187).


Etnik ayr›mc›l›k vb.sorunlar›n yaflanmad›¤› azsay›daki ülkeden biri de‹zlanda’d›r. Çünkü ‹zlanda›rk ya da etnik aç›danhomojen bir toplumdur veülkede hiçbir farkl› etnikaz›nl›k bulunmamaktad›r.

Yugoslavya örne¤inde oldu¤u gibi etnik çat›flmalar söz konusu oldu¤unda et-nik temizlik uygulamalar› da ortaya ç›kmaktad›r. Farkl› etnik topluluklar›n kitleselolarak yok edilmesi yoluyla gerçeklefltirilen etnik temizlik, H›rvatistan örne¤indeoldu¤u gibi homojen, tek etnikli bir ülke oluflturulmas› hedefli olabilmektedir. Yi-ne Yugoslavya’da Müslümanlar, S›rplar ve H›rvatlar aras›nda meydana gelen iç sa-vafl sürecinde Bosnal› Müslüman topluluk etnik temizli¤in hedefi olmufltur. Binler-ce Müslüman erkek toplama kamplar›na götürülmüfl, kad›nlar›n ›rz›na geçilmifltir.Yaflan›lan etnik çat›flmalar bölgenin siyasi, askerî, ekonomik ve kültürel yap›s›n›de¤iflime u¤ratm›flt›r. Benzer biçimde 1993’ten 1996’ya kadar Ruanda ve Zahire’dede binlerce az›nl›k üyesi katledilmifl; 2004’te ise Sudan’daki etnik Arap hükûmetiDarfur bölgesinde Arap olmayan en az 30 bin vatandafl›n› öldürmüfltür (Giddens,2008: 546; Thio, 2007: 253).

Etnik çat›flmalar ba¤lam›nda kullan›lan sosyolojik kavramlar etnikmerkezcilik,grup kapanmas› ve kaynak tahsisi kavramlar›d›r (Giddens, 2008: 543);

• Etnikmerkezcilik: Bireylerin kendi kültürlerini esas alarak d›flar›dakileri, bafl-kalar›n› kuflku ile de¤erlendirmesidir.

• Grup kapanmas›: Gruplar›n kendilerini ötekilerden ay›ran s›n›rlar› korumasürecidir. Bu s›n›rlar gruplar aras› evlili¤in s›n›rland›r›lmas›, toplumsal ileti-flime ya da ticarete s›n›rland›rma getirilmesi ya da etnik gettolarda oldu¤ugibi fiziksel ayr›lma gibi d›fllama araçlar›yla oluflturulur.

• Kaynak da¤›l›m›: Zenginlik, güç ve toplumsal statü k›t kaynaklard›r ve di-¤erlerine göre bu kaynaklara daha çok sahip olan baz› gruplar bu avantaj-lar›n› kaybetmek istemez. Kaynak da¤›l›m› konusunda dezavantajl› gruplarise durumlar›n› iyilefltirmek için fliddete baflvurabilir.

Bu ba¤lamda ›rksal eflitsizlikleri ve ›rksal farkl›l›klar› toplumsal olgular olarakele almak daha yararl› olacakt›r (Bilton vd., 2008: 162). Sosyolojik aç›dan de¤erlen-


Resim 6.3

1994 y›l›nda Bir Afrika ülkesi olan Ruanda’da Tutsi ve Hutular aras›ndaki etnik çat›flmalar soyk›r›madönüflmüfl ve birkaç ay içerisinde 800 bin Tutsi öldürülmüfltür. Söz konusu ›rkç› çat›flman›n kökeniRuanda’y› sömürgelefltiren Bat›l› ülkelerin dayatt›¤› ›rkç›l›k anlay›fl›na dayanmaktad›r. Ayn› zamandasoyk›r›m s›ras›nda ABD ve Bat›l› ülkelerin seyirci kalmas› da katliam›n boyutunu art›rm›flt›r.

Kaynak: http://www.rnw.nl/international-justice/article/rwandan-genocide-suspect-arrested-mayotte-legal-source, (24.07.2012).

dirme yap›lacak olursa ›rksal ve etnik iliflkiler fliddetli çat›flmalardan bar›fl içindevar olmaya kadar farkl› biçimlerde ortaya ç›kmakta ve temel sosyolojik yaklafl›m-larda farkl› boyutlar› ile aç›klanmaktad›r (Bilton vd., 2008: 183; Giddens, 2008: 544;Thio, 2007: 250-253);

• ‹fllevselci yaklafl›m toplum aç›s›ndan ifllevsel olmas› nedeniyle bar›fl içindevar olmay› ve gruplar aras› iliflkilerin öteki pozitif biçimlerini vurgular; builiflkilerin toplumsal birleflmeye, toplumsal dengeye ve toplumsal düzenekatk›s›na odaklan›r. Çok boyutlu tabakalaflma anlay›fl› ile ›rk ve ›rkç›l›¤a da-ha aç›klay›c› güç atfeden bu yaklafl›mda ›rklar baz› koflullarda k›t kaynaklarya da iktidar için mücadele eden statü gruplar› olarak ele al›nmaktad›r. ‹fl-levselci yaklafl›ma göre de¤iflik ›rklar ve etnik gruplar toplumun asimilas-yon, birleflme ya da kültürel ço¤ulculuk yönünde birleflmesine katk›da bu-lunabilir.

• Çat›flmac› yaklafl›m fliddetli çat›flmalar› ve gruplar aras› iliflkilerde güçlü bas-k›n gruplar›n güçsüz az›nl›klara zarar vermesi gibi negatif görünümlere vur-gu yapar. Çat›flmac› teorisyenlere göre ›rkç›l›k bir kiflinin kendi ›rk ya da et-nisitesini ötekilerinkinden üstün görmesidir ve ›rksal ve etnik iliflkiler olum-suzdur. Egemen gruplar az›nl›k gruplar›na ayr›mc›l›k yapma, onlar› yerlerin-den etme ve yok etme e¤ilimi gösterir. Kuram öncelikle ›rksal bölünmelerinhayali ya da ideolojik oldu¤unu ve sermayenin ç›karlar›na hizmet etti¤ini,›rkç›l›¤›n kapitalizmin bir ürünü oldu¤unu savunur. Yöneten s›n›f köleli¤i,sömürgecili¤i ve ›rkç›l›¤› kullanarak eme¤i sömürür. Bu yaklafl›m› kat› vebasit bulan yeni Marksistler ›rkç›l›¤›n yaln›zca ekonomik güçlerin bir ürünüolmad›¤›n›, tarihsel ve siyasi etkenlerin de söz konusu oldu¤unu ileri sür-müfllerdir.

• Sembolik etkileflimci yaklafl›m kal›p yarg›sal alg›lar›n gruplar aras› etkilefli-me etkisini dikkate al›r. Bu perspektife göre, egemen ve ço¤unlukta olan birgrup, az›nl›kta olan bir grubu daha afla¤› konumda, istenmeyen ya da tehli-keli olarak alg›larsa aralar›ndaki etkileflim bu alg›lardan etkilenir. Egemengruptan biri az›nl›k gruptan biriyle etkileflime girdi¤inde bu etkileflim büyükolas›l›kla gergin ve yüzeysel olur. Egemen grubun alg›lar› gruplar aras› etki-leflimi biçimlendirir. Bu alg›lar nadiren gerçekliklere, büyük ölçüde ötekile-re iliflkin afl›r› düzeyde basitlefltirilmifl ve hatal› imajlar› ifade eden kal›p yar-g›lara dayal›d›r. Örne¤in ABD’de beyazlar, medyada sürekli tekrarlanan Af-ro-Amerikal›lar› suçla iliflkili gösteren haberlerin de etkisiyle bu gurubunsuçla ba¤lant›l› olduklar›na ve tehlikeli olduklar›na iliflkin kal›p yarg›lar tafl›-maktad›r. Oysa gerçekte Afro-Amerikal›lar büyük ölçüde yasalara uyarlar.

Irksal ve etnik iliflkiler konusundaki üç temel sosyolojik perspektif Tablo 6.2’de-ki gibi özetlenebilir;

Perspektif Odak Noktas› Temel Anlay›fl

‹fllevselci Birlefltirici iliflkilerAsimilasyon, kar›flma ve kültürel ço¤ulculuk yoluyla

farkl› gruplar toplumsal bütünlü¤e katk› sa¤layabilir.

Çat›flma Taciz edici iliflkilerEgemen gruplar az›nl›klar› ayr›flma, sürme, ayr›mc›l›k

vb. yoluyla taciz edebilir.

Sembolik

EtkileflimAlg›lar ve etkileflim

Egemen grubun az›nl›klara iliflkin alg›lar› onlarla olan

iliflkilerini ve etkileflimi biçimlendirir.


Tablo 6.2Üç Temel PerspektifinIrk ve Etnik ‹liflkilereBak›fl›


Günümüzde çok etnisiteli toplumlarda giderek artan gerilim ve çat›flmalar, fark-l›l›klara sahip gruplar›n bir arada ve uzlafl› içinde nas›l yaflayaca¤› sorusunu günde-me getirmifltir. Bu ba¤lamda üç temel etnik bütünleflme modeli söz konusudur, asi-milasyon, erime potas› ve ço¤ulculuk (Giddens, 2008: 544-545; Thio, 2007: 250-257);

• Asimilasyon: Asimilasyon, göçmenlerin özgün gelenek ve görenekleriniterk ederek ço¤unlu¤un de¤er ve normlar›na göre davranmas› anlam›n› ta-fl›r. Bir az›nl›k grubun genifl toplum kültürü olarak egemen grup kültürünükabul etme/benimseme süreci olan asimilasyon A+B+C=A olarak ifade edi-lebilir, B ve C az›nl›klar› alt kültür özelliklerini kaybeder ve egemen grupA’dan ay›rt edilemez hâle gelir.

• Erime Potas›: Erime potas› (melting pot) göçmenlerin geleneklerinin, ön-ceden mevcut olan bask›n toplumdaki gelenekler içinde eritilmesinden çokfarkl› geleneklerin yeni kültürel örüntüler oluflturmak üzere birbirine kar›fl-mas›n› ifade eder. Bu yaklafl›m ABD’de büyük ölçüde uygulanm›fl olan biryöntemdir. Asimilasyonun aksine kar›flmay›/birleflmeyi ideal olarak görenbir toplum alt kültürlerin eflitli¤ine daha çok de¤er verir. Bu durum A+B+C=Dolarak tan›mlanabilir. A, B ve C farkl› gruplar›n kat›l›m›yla üretilen yeni birkültürde temsil edilir. -D- hiçbirinin orijinal içeri¤ine benzemez, tamamenyeni bir kültürdür. Erime potas› kavram› ilk kez ‹ngiliz-Yahudi oyun yazar›Zangwill taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Zangwill 1905 y›l›nda ayn› adl› oyunundaBirleflik Devletleri alt kültürlerin kar›fl›m›/bileflimi olarak tasvir etmifltir. Ger-çekte Birleflik Devletler bir dereceye kadar bir erime potas›d›r. Popüler mü-zik ve argo pek çok alt kültür elementlerini içerir. Farkl› etnik gruplar ara-s›nda hat›r› say›l›r ölçüde özellikle ‹ngiliz, Alman, ‹rlandal›, ‹talyan ve ötekiAvrupa kökenliler aras›nda evlilik söz konusudur ancak beyaz ve beyaz ol-mayan gruplar aras›ndaki birleflim çok düflüktür.

• Kültürel Ço¤ulculuk: Kültürel ço¤ulculuk çok kültürcülük olarak da bili-nir, her biri kendi alt kültürlerini bar›nd›ran farkl› ›rk ve etnik gruplar›n ba-r›fl içinde bir arada var olmas› anlam›na gelir. Her bir etnik kültüre yasal ola-rak var olma olana¤›n›n verildi¤i ve ayn› zamanda etnik gruplar›n toplumunekonomik ve siyasi yaflam›na genifl ölçüde kat›ld›¤› bir modeldir. Ço¤ulcu-lu¤un yak›n zamandaki sonucu çokkültürcülük olmufltur. Çok kültürcülük

etnik gruplar›n ayr› ve eflit olarak var oldu¤ubir yap›y› tan›mlar. ‹sviçre kültürel ço¤ul-culu¤un tipik bir örne¤i olarak verilebilir.Ülkede üç büyük grup, Almanlar, Frans›z-lar ve ‹talyanlar bir arada bar›fl içinde yaflarve ana dillerini de canl› tutar . Onlar ne asi-mile olmufltur ne de bileflmifltir. Bunun ye-rine bu farkl› gruplar bar›fl içinde bir aradavar olabilir ve kendi farkl› alt kültürlerinide korur. Kültürel ço¤ulculuk asimilasyonya da bileflimden farkl› olarak gruplar›nfarkl›l›klar›ndan gurur duymas›n›, mirasla-r›n›n bilincinde olmas›n› ve kimliklerini el-lerinde tutmas›n› teflvik etmektedir. Bu an-lamda ço¤ulculuk flöyle gösterilebilir:A+B+C=A+B+C farkl› gruplar› ayn› toplum-da birlikte yaflarken kendi alt kültürlerinesahip ç›k›p bunu sürdürebilirler.


Resim 6.4

Israel Zangwill’inErime Potas› adl›tiyatro oyunununafifli. ABD’de farkl›kültürlerin birpotada kaynaflarakyeni bir kültürünortaya ç›kmas›betimlenmektedir.

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/File:TheMeltingpot1.jpg,(01.05.2012)

Etnik ve ›rksal iliflkiler ba¤lam›nda söz edilen bütünleflme odakl› yaklafl›mlar›nyan› s›ra birtak›m olumsuz uygulamalar da söz konusudur. Bu uygulamalara örnekolarak ayr›mc›l›k, sürgün ve soyk›r›m verilebilir (Thio, 2007: 252-257; Giddens,2008: 547);

• Ayr›mc›l›k: Ayr›mc›l›¤›n egemen ve az›nl›k gruplar›n uzamsal ve sosyalolarak ayr›lmas›ndan daha genifl bir anlam› vard›r. Afla¤› oldu¤una inan›lanaz›nl›k gruplar›n ayr› ve olumsuz koflullarda yaflamaya zorlanmas› anlam›nagelir. Egemen gruplar›n mahalleleri, okullar› ve di¤er kamusal mekânlar›az›nl›k gruplardan ayr›flt›r›l›r ve onlar›n üstünde konumland›r›l›r. Ayr›mc›l›-¤›n alt›nda yatan bu zorlaman›n resmî ya da tan›nm›fl olmas› gerekli de¤il-dir. Örne¤in Birleflik Devletlerde ayr›mc›l›k resmî olarak yasa d›fl› olmas›nakarfl›n sürdürülmektedir. Di¤er bir deyiflle yasal yapt›r›mlara konu olan ay-r›mc›l›k sona ermifltir ancak gelenek ve göreneklerden kaynaklanan fiilî ay-r›mc›l›k sürmektedir. Bu durum Afro-Amerikanlar›n iskân› dikkate al›nd›¤›n-da tipik bir örnek oluflturmaktad›r. Birleflik Devletlerdekine benzer bir bi-çimde pek çok ülke yasal yapt›r›ma konu olan ayr›mc›l›¤› art›k sürdürme-mektedir. Güney Afrika iskânda, istihdam ve politik f›rsatlardaki ›rksal ay-r›mc›l›¤› betimleyen resmî apartheid politikas›n› 1992’de sonland›rm›flt›r.Ancak apartheid fiilî ayr›mc›l›¤›n biçimlerinde sürecek flekilde daha yerleflikhâle gelmeye bafllam›flt›r.

• Sürülme: Baz› örneklerde egemen grup bir az›nl›k grubu ülkenin tamam›n-dan ya da belirli bölgelerinden kovmufl, 19. Yüzy›l boyunca Çarl›k Rusyas›milyonlarca Yahudiyi ve Birleflik Devletler hükûmeti çok say›da yerliyi Ge-orgia ve Carolina’daki evlerinden Oklahoma’da onlar için ayr›lan yere sür-müfltür. Yaklafl›k 4000 yerli bu sürgün sürecinde yaflam›n› yitirmifltir. 1970’lerboyunca, Uganda pek ço¤u kendi vatandafl› olan 40 binden fazla Asyal›y›kovmufltur ve Vietnam 700 bin Çinli’yi ülkeyi terk etmeye zorlam›flt›r.

• Soyk›r›m: Az›nl›klara karfl› en sert eylem onlar› öldürmek yoluyla bütünüy-le yok etmektir. Soyk›r›m, bir etnik grubun baflka bir etnik grup taraf›ndansistematik olarak bertaraf edilmesi, yok edilmesi sürecini ifade etmektedir.Belirli bir ›rk›n ya da etnik grubun üyelerinin topluca öldürülmesi anlam›nagelen soyk›r›m›n çok say›da örne¤i görülmüfltür. Güney ve Kuzey Ameri-ka’daki yerli topluluklar›n Avrupal› kâflifler ve göçmenler taraf›ndan yokedilmesi bir soyk›r›m örne¤idir. Yine 19. yüzy›l›n bafllar›nda, Avustralya ya-k›n›ndaki Tazmanya Adas›’nda ‹ngiliz yerleflikler yerli halk›n tamam›n› vah-fli hayvanlar› avlar gibi öldürmüfllerdir. Yirminci yüzy›lda ise örgütlü soyk›-r›m ortaya ç›km›flt›r. 1933 ve 1945 aras›nda Naziler sistematik olarak 6 mil-yon Yahudiyi öldürmüfltür. Almanya’da Nazilerin uygulam›fl oldu¤u ve mil-yonlarca Yahudinin ölümü ile sonuçlanan bu planl› soyk›r›m etnik yok edi-flin en korkunç örneklerindendir. Yak›n zamanlarda 1994’te Ruanda’da etnikço¤unluk olan Hutular az›nl›k olan Tutsilere karfl› üç ay gibi k›sa bir zaman-da uygulad›klar› soy k›r›mla 800 bin kiflinin ölümüne yol açm›flt›rr. 2003 y›-l›nda ise Darfur’un Bat› bölgesinde Arap milisleri, siyah nüfusun ayaklanma-s›n›n ard›ndan 70 bin kiflinin ölümünün söz konusu oldu¤u etnik temizliklesuçlanm›fllard›r.

Bafll›ca bütünleflme yaklafl›mlar› nelerdir?


Birleflmifl Milletler GenelKurulu 1948 y›l›ndasoyk›r›m› (genocide) birgrubun üyelerini öldürmek,bedensel ya da zihinselanlamda ciddi zarar vermek,grubun fiziki olarak yokolmas›na yol açacakkoflullar oluflturmak, grupiçinde do¤umlar›engellemek, zorla çocuklar›baflka gruplara transferetmek gibi eylemlerle birulusal, etnik, ›rksal ya dadinî grubun bir k›sm›n› yada tamam›n› yok etmekbiçiminde tan›mlam›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




5

IRKÇILI⁄IN KÖKEN‹Modern anlamdaki ›rkç›l›¤›n geliflimi üç aflamada ele al›nabilir. 19. yüzy›lda ortayaat›lan bilimsel dayanaklarla gelifltirilen ›rkç›l›k, özellikle ‹kinci Dünya Savafl›’ndansonra gözden düflmüfltür. Yeni ›rkç›l›k dönemi olarak adland›r›lan ilerleyen süreç-te ›rkç›l›k anlay›fl› farkl› görünümler kazanm›flt›r.

Bilimsel ›rkç›l›¤›n geliflimine de¤inmeden önce ›rk ve ›rksallaflt›rma kavramlar›-n›n aç›klanmas› yararl› olacakt›r. Irk kavram›na iliflkin alg›lar ve ›rksallaflt›rma an-lay›fllar› ›rkç›l›¤›n temellerini oluflturmaktad›r. ‹nsanlar aras›nda dikkate de¤er fi-ziksel farkl›l›klar söz konusudur. Bu farkl›l›klar›n toplumsal ayr›mc›l›¤a ve ön yar-g›lara neden oluflu biyolojik de¤il toplumsal temellidir. Irksal farkl›l›klar, bir toplu-lu¤un üyeleri taraf›ndan önemli kabul edilen fiziksel çeflitliliklerdir. Deri renginde-ki farkl›l›klar önemli görülürken saç rengi önemsenmez. Bu ba¤lamda ›rk; birey-lerin ve gruplar›n yerinin biyolojik olarak temellendirilen d›fl görünüme göre belir-lendi¤i, farkl› niteliklerin ve becerilerin atfedildi¤i bir dizi toplumsal iliflkidir. Irkç›-l›¤›n temelini oluflturan ›rksallaflt›rma ise ›rk anlay›fllar›n›n insanlar› ve gruplar›s›n›fland›rmak için kullan›lma sürecidir (Giddens, 2008: 534). Irk kavram›n›n uzunbir tarihi vard›r ancak ›rkç›l›k terimi henüz II. Dünya Savafl› sonras› Yahudi soyk›-r›m›n›n korkunç boyutlar›n› ifade etmek için ortak kullan›m alan›na girmifltir. Irk-ç›l›k kimi yazarlar taraf›ndan, kötü-bilim miras› ve bir ›rk›n biyolojik özelliklere da-yal› bir biçimde di¤erine üstünlü¤ünü savunan temelsiz inançlar olarak tan›mlan-m›flt›r (Bilton vd., 2008: 175).

Irk kavram›n›n gerek anlam› ve gerekse önemi modern dönemde köklü bir dö-nüflüm geçirmifltir. Dünya nüfusunun ayr› gruplara bölünebilece¤i düflüncesi, Av-rupal›lar›n co¤rafi keflifler ve yay›lmac›l›kla birlikte di¤er kültürlerden insanlarladaha fazla temas kurduklar› dönemlerde gelifltirilirken bu dönemlerde Avrupal›lar“öteki’’leri kölelefltirerek topraklar›n› da sömürgelefltirmifltir. Bu ba¤lamda ‘KuzeyAvrupal› ›rk’›n ‘’öteki’’lerden üstün oldu¤una iliflkin güçlü düflünceler ortaya ç›k-m›flt›r. Bat›l›lar›n keflifler yoluyla dünyaya aç›l›m›, misyonerlik ve sömürgelefltirmeile birlikte bir tak›m fiziki özelliklere dayal› ayr›flmalar ›rk kavram› ile an›lmayabafllanm›flt›r. Farkl› gruplarla karfl›laflan Bat›l›lar, o gruplar›n kendi içlerindeki çe-flitlili¤i göz ard› ederek ›rklar› tan›mlam›fllard›r. 15. yüzy›ldan itibaren dünyan›nfarkl› bölgelerine giden Avrupal›lar, Avrupal› olmayan topluluklar› “beyaz Avrupa-l›lar’’›n aksi yönünde ›rksallaflt›rm›fllard›r. Bu ›rksallaflt›rma, Amerikan kolonilerin-deki ›rkç›l›k ve Güney Afrika’daki apartheid yönetiminde oldu¤u gibi zamanla ku-rumsal bir görünüm de kazanm›flt›r (Bilton vd., 2008: 160; Giddens, 2008: 535; So-mersan, 2004: 46).


Resim 6.5

Kolonilefltirmesüreci, kaflif vesömürgeci Bat›l›larlakolonilefltirilenbölgelerdeki halklararas›nda üstünlük-afla¤›l›k temelindeflekillenen güçiliflkisine dayal›olarak geliflmifltir.

Kaynak:http://www.lib.washington.edu/subject/History/BI/hst388-thomas/,(01.05.2012)

Modern ba¤lamda ›rkç›l›¤›n tarihi 19. yüzy›la uzanmaktad›r. Bu dönemde Bat›bilimi de ›rk kavram›n›n gelifliminde kilit bir rol oynam›flt›r. Dünya halklar›, Avru-pa’n›n içindekiler ve d›fl›ndakiler biçiminde ve sözde içkin kapasite ve nitelikleriaç›s›ndan üstün ve afla¤› ›rklar olarak s›n›fland›r›lm›flt›r. Bilim çevreleri genelliklebu gruplar› evrim ölçe¤inin üst ve alt uçlar›ndaki farkl› türler olarak görmüfl, bilimbu flekilde toplumsal cinsiyet ya da etnik eflitsizlikleri aç›klamaktan çok meflrulafl-t›rmak için kullan›lm›flt›r (Bilton vd., 2008: 160-161).

Joseph Arthur Comte de Gobineau modern ›rkç›l›¤›n babas› olarak an›labilir.19. yüzy›lda ‘’‹nsan Irklar›n›n Eflitsizli¤i Hakk›nda Bir Makale’’ adl› çal›flmas›nda üç›rk›n var oldu¤unu savunmufltur; beyaz (caucasian), siyah (negroid) ve sar› (mon-goloid). De Gobineau’nun düflüncesine göre beyaz ›rk üstün bir zekâya, ahlaka veiradeye sahiptir. Güzellik, zekâ ya da güç beyaz ›rk›n tekelindedir, bu kal›tsal özel-likler nedeniyle dünyaya egemen olmufltur. Buna karfl›n siyahlar›n hayvan tabiat-l›, ahlak yoksunu ve duygusal aç›dan karars›z olduklar›n› ileri sürmüfltür. Irk kav-ram›na iliflkin ilk bilimsel yaklafl›mlar›n gelifltirildi¤i bu dönemde Frans›z do¤a bi-limci Buffon ‘’do¤a en mükemmel çabalar›nda insanlar› beyaz olarak yaratm›flt›rsaptamas› yapm›fl, yine ›rk kavram›n›n mucidi olarak görülen Blumenthal ise ‘’Kaf-kas da¤lar› insan türünün en güzel örneklerinin ana yurdudur’’ diyerek ›rkç› anla-y›fllar›n temellerini atm›flt›r. De Gobineau ve bilimsel ›rkç›l›¤›n di¤er temsilcileri da-ha sonraki dönemlerde Adolf Hitleri ve ABD’deki ›rkç› örgüt Ku-Klux-Klan’› etki-lemifltir (Giddens, 2008: 533; Somersan, 2004: 47).

Bilimsel ›rkç›l›k döneminden bir baflka örnek ise 19. yüzy›l›n sonlar›nda JohnLangdon Haydon Down’›n bugün Down Sendromu olarak bilinen çocuklardakikromozom bozuklu¤unu teflhis etti¤inde bu hastal›¤› tafl›yanlar›n Orta Asyal› Mo-¤ollara yapay benzerli¤inden yola ç›karak hastal›¤a mongolizm ad›n› vermesidir.Down, bu hastal›¤›n evrimin ilk devresine dönüfl oldu¤unu öne sürmüfltür. Engel-lilik daha afla¤›da yer alan bir ›rka mensup olma ile eflit görülmüfltür. Bu ba¤lam-da bir baflka örnek de 1906’da New York’ta aç›lan bir hayvanat bahçesinde bir Af-rikal› pigme ile bir flempanzenin ayn› kafese koyulmas› ve bu flekilde maymun veinsan›n akraba oldu¤unu göstermenin amaçlanmas›d›r (Bilton vd., 2008: 161).


Charles Robert Darwin(1809-1882), ‹ngiliz do¤atarihçisi ve biyologu.

Kaynak:http://discovermagazine.com/2009/mar/04-discover-does-darwin/, (21.06.2012)

Darwin’in türlerin kökenineiliflkin öne sürdü¤ü evrimkuram› Avrupa’daki ›rkç›anlay›fllar›n geliflmesindeetkili olmufltur. Bunun yan›s›ra bütün türlerin ayn› ortakatadan evrimleflerek ortayaç›kt›¤›n› öne sürdü¤ü içintemelde ›rkç›l›¤› reddetti¤i desavunulmufltur.

Resim 6.6

Ku Klux Klan.1866’da ABD’dekurulanbeyazlar›nüstünlü¤ünüsavunan ›rkç›örgütün birgösterisi.

Kaynak:http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/USAkkk.htm,(01.06.2012).

Joseph Arthur Comte deGobineau (1816-1882)Frans›z Aristokrat ve romanyazar›. Bilimsel ›rkç›l›kyaklafl›m›n›n fikir babas›olarak görülmektedir.

Irksal farkl›l›¤a dayal› bilimsel düflünceler 20. yüzy›lda da etkisini sürdürmeyedevam etmifltir. 1920’lerde sahte bir bilimsel ak›m olan soy gelifltirme biliminin(eugenics) savlar›na dayal› olarak, Nordic ›rk mensuplar›n›n Do¤u ve Güneydo¤uAvrupa’dan gelen afla¤› genetik unsurlarla kirlenmemesi için ABD’de göç k›s›tla-malar›na gidilmifltir. Irksal hijyeni koruma düflüncesi afla¤› ›rklar olarak görülenle-rin sistematik bir biçimde yok edilmesini amaçlayan Nazilerin kesin çözümündede etkili olmufltur (Bilton vd., 2008: 161).


Resim 6.7

1906’da NewYork’taki BronxHayvanatBahçesinde evriminbir kan›t› olarakflempanze ilebirlikte sergilenenOta Bengaad›ndaki Afrikal›Pigme.

Kaynak:http://usslave.blogspot.com/2011/04/blog-post.html,(22.06.2012)

Franz Boas (1858-1942)Alman-Amerikan antropolog.Modern antropolojininbabas› olarak görülen Boas›rkç›l›¤a karfl› mücadeleetmifltir.

John Langdon Haydon Down(1828-1896). Downsendromu hastal›¤›n›, afla¤›ve yukar› ›rklar ayr›m›nadayal› bir biçimdeMongolizm olaraktan›mlayan ‹ngiliz t›padam›.

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/John_Langdon_Down,(30.06.2012)

Apollo Belvidere

Greek

Greole Negro

Negro

Young Chimpanzee

Young Chimpanzee

Resim 6.8

Kafataslar›nadayal› olaraksiyahlar›n,beyazlarlaflempanzeleraras›nda yerald›¤›n› anlatan19. yüzy›la ait birçizim.

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/Racism,(01.06.2012)

‹nsanlar›n temelde beyaz, sar› ve siyah olmak üzere üç ›rka bölümlendiklerinisavunan bilimsel ›rkç› anlay›fl, insan gruplar›ndaki fiziki çeflitlili¤i aç›klamakta ye-tersiz kalm›fl ve zamanla bu s›n›fland›rmaya k›rm›z› ›rk da eklenmifltir. Ancak bus›n›fland›rmalar hiçbir flekilde dünyadaki fiziki çeflitlili¤i kapsayamad›¤›ndan sü-rekli yeni s›n›flar eklenmifl, insan gruplar› farkl› fiziksel özelliklere dayal› olarak onalt› hatta otuz ikiye ayr›larak tan›mlanmaya çal›fl›lm›fl, bu yaklafl›mlar daha ayn›yüzy›l içinde geçerliliklerini yitirmifltir. 20. yüzy›l›n ilk dönemlerinden itibaren bi-limsel olarak ›rkç›l›¤›n temelsizli¤ini kan›tlamaya yönelik giriflimler görülmeye bafl-lanm›flt›r. Örne¤in, 1930’larda Musevi as›ll› Alman antropolog, Franz Boas, ›rk, dilve kültürün birbirinden bütünüyle ba¤›ms›z unsurlar oldu¤unu, deri rengi, saç for-mu ve kültürel çeflitlili¤e bakarak insanlar›n ›rklara ayr›lamayaca¤›n› savunmufltur.Boas ayn› zamanda o dönemde moda olan zekâ testlerine iliflkin verilerin de ›rk-lar aras›nda zekâ farkl›l›¤› tezini do¤rulamad›¤›n› aksine kentli olma ile k›rda yafla-man›n zekâ ile iliflkili oldu¤unu ve kentli bir siyah›n k›rda yaflayan bir beyazdandaha zeki oldu¤unu öne sürmüfltür (Somersan, 2004: 46-48). ‹lerleyen süreçteözellikle Nazilerin Yahudi katliam›n›n ard›ndan ›rksal hiyerarfliler düflüncesini ve›rksal s›n›fland›rmalar›n temelsizli¤ini aç›klamaya yönelik bilimsel çal›flmalar art›flgöstermifltir. Genetik alan›ndaki ilerlemeler de saf ›rk anlay›fl›n› zay›flat›rken, biyo-loji ve davran›fl aras›ndaki iliflkiye de meydan okunmaya bafllanm›flt›r. Ancak bi-limsel anlay›fltaki bu de¤iflime ra¤men gündelik yaflamda eski ›rkç› bilimsel aç›kla-malar›n etkisi yaflamaya devam etmifltir (Bilton vd., 2008: 161).

Eski ›rkç› anlay›fl›n kal›nt›s› niteli¤indeki bak›fl aç›lar› ABD ve Güney Afrika ör-ne¤inde oldu¤u gibi 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda da var olmaya devam etmifltir.1990’lar›n bafl›na kadar Güney Afri-ka ›rk ayr›mc›l›¤›n›n zorla uygulan-d›¤› apartheid ile yönetilmifltir. Be-yaz olmayanlar›n seçme ve seçilmehakk›n›n olmad›¤› bu düzende ay-r›mc›l›k umumi tuvaletlerden demir-yolu vagonlar›na, yerleflim yerlerin-den okullara kadar çok say›da alan-da etkili olmufltur. Uzun süren mü-cadelelerin ard›ndan 1990’larda ya-sal olarak sonland›r›lan ayr›mc› reji-min ard›ndan 27 y›l hapiste yatanNelson Mandela 1994 y›l›nda yap›-lan seçimlerde cumhurbaflkan› seçil-mifl ve ›rkç›l›¤a karfl› mücadelenin vekazan›lan zaferin dünya ölçe¤inde simgesi olarak görülmüfltür (Giddens, 2008:530-532).

Günümüzde eski tarz biyolojik ›rkç›l›k gözden düflmüfl ve yasal olarak uygulan-d›¤› ABD ve Güney Afrika’da da sona erdirildikten sonra örne¤i kalmam›flt›r ancakbu durum günümüz modern toplumlar›nda ›rkç› tutumlar›n yok oldu¤u anlam›nagelmemektedir. Kültürel farkl›l›klar anlay›fl›n› belirli gruplar› d›fllamak için kulla-nan daha dam›t›lm›fl bir yeni ›rkç›l›k (kültürel ›rkç›l›k) eski ›rkç›l›kla yer de¤ifltir-mifl, ›rkç›l›k farkl› biçimlerde yaflamaya devam etmifltir (Giddens, 2008: 541).


Resim 6.9

Apartheiddöneminde GüneyAfrika’da beyazlarve siyahlar içinayr› tuvaletuygulamas›nailiflkin tabelalar.

Kaynak:http://cyberschoolbus.un.org/discrim/race_b_at_print.asp,(01.05.2012).

Yeni Irkç›l›k

Irk kavram› günümüzde itibar›n› yitirmifl baz› bilimsel yaklafl›mlarla iliflkili ola-rak düflünülse de ›rkç›l›k düflüncesi farkl› flekillerde yaflat›ld›¤›ndan hâlâ öneminikorumaktad›r. Irkç›l›k tamamen yok olmaktan uzakt›r. Irkç› ayr›mc›l›¤›n son resmîuygulamas› denilebilecek Güney Afrika’daki apertheid rejimi 1990’larda son bul-mufltur ancak günümüzde Avrupa’da çok say›da afl›r› sa¤c› parti yerli halk›n vekültürünün göçmenlerden yani farkl› ›rklardan korunmas› gerekti¤ine iliflkin pro-pagandalar yapmaktad›r (Roberts, 2009: 226).

Irkç›l›k fiziksel ayr›l›klara dayal› ön yarg›d›r. Irkç›, yaln›zca ›rk temelinde baz›bireylerin di¤erlerinden üstün ya da afla¤› oldu¤una inananlar› tan›mlamaktad›r.Irkç›l›¤›n bireysel düzlemdeki bu varl›¤›n›n yan› s›ra kurumsal düzeyde varl›¤› dasöz konusudur. Bireysel ya da toplumsal olarak ›rkç› anlay›fllar›n terk edildi¤i dü-flünülse bile kurumsal ›rkç›l›¤›n arka planda var olmaya devam etti¤i görülmekte-dir. Bireysel olarak hiç kimse ayr›mc› ve ön yarg›l› olmasa da bir ülkedeki ayr›m-c›l›k var olmaya devam edebilir. Kurumsal ayr›mc›l›k uzun dönemler boyuncaayr› mahallelerde yaflayan, ayr› okullara giden az›nl›k ve egemen gruplar›n varl›¤›durumunda yerleflebilir. Kurumsal ›rkç›l›k düflüncesi, ›rkç›l›¤›n toplumun yap›la-r›na sistematik olarak nüfuz etti¤ini savunur. Buna göre polis, sa¤l›k hizmetleri vee¤itim sistemi gibi kurumlar belirli gruplar› kay›r›rken di¤erlerine ayr›mc›l›k yapar.Yap›lan araflt›rmalarda ABD ve ‹ngiltere gibi ülkelerde emniyet güçleri ve adli yar-g› sisteminde, sanat, televizyon yay›nc›l›¤›, uluslar aras› moda sektörü gibi alanlar-da kurumsal ›rkç›l›¤›n varl›¤› belirlenmifltir. Televizyonda etnik az›nl›klar›n olum-suz resmedilmesi, beyaz olmayan mankenlere ön yarg›l› davran›lmas› vb. kurum-sal ›rkç›l›¤a verilebilecek örneklerdendir (Thio, 2007: 255; Giddens, 2008: 540-541).

Daha önce belirtildi¤i üzere ›rkç›l›¤›n farkl› boyutlarda ortaya ç›kan farkl› görü-nümleri vard›r. Gündelik yaflamda ›rkç› düflüncelerin normal olmayan az say›dakiinsan›n irrasyonel düflünceleri olarak görülmesi e¤ilimi söz konusudur. Ancak sos-yal bilimciler ›rkç›l›¤a iliflkin bu e¤ilime kafl› ç›kmaktad›rlar. Irkç›l›¤›n gerek birey-sel gerek kurumsal boyutlar› ile daha genifl bir kapsamda ele al›nmas› gerekmek-tedir. Bu ba¤lamda ›rkç› düflüncelere yönelik baz› saptamalar flöyle s›ralanabilir(Bilton vd., 2008: 173);


Resim 6.10

Belçika’n›n FlamanBölgesi’ndeki ›rkç›e¤ilimli partiVlaams Belang’›nMüslümangöçmenleri hedefalan bir gösterisi.

Kaynak:http://www.gva.be/regio-antwerpen-stad/luchtbal-rozemaai/vlaams-belang-bezet-pand-waar-supermoskee-komt-2.aspx,(07.08.2012)

1) Irkç› inançlar ortak kültürel olgulard›r.2) Irkç›l›¤› irrasyonel biçimde görmek toplumsal yaflamda ortaya ç›kan eflitsiz-

likleri meflrulaflt›rmak anlam›na gelir.3) Aç›kça uygulanan ayr›mc›l›¤›n yan› s›ra örtülü bir biçimde uygulanan ayr›m-

c›l›¤a da önem vermek gerekmektedir. Irkç›l›¤a iliflkin kiflisel düflünceler neolursa olsun, göç konusunda oldu¤u gibi yöneticiler taraf›ndan ›rkç› bir ta-k›m yasalar ç›kar›labilmektedir.

4) Do¤rudan ›rksal bir ba¤lant›s› olmayan politika ve uygulamalar az›nl›klar›dezavantajl› k›labilir.

De¤iflen ›rkç›l›k anlay›fl›na ›fl›k tutabilecek baz› özellikler Frantz Fanon’un(1970) ›rkç›l›¤›n sömürgecilikle ba¤lant›l› baz› boyutlar›na iliflkin saptamalar›ndabulunabilir (aktaran Somersan, 2004: 58);

• Irkç›l›k dura¤an bir olgu de¤ildir ve sürekli de¤iflmektedir.• Biyolojik temelli ilkel ›rkç›l›k sömürgecili¤in daha önceki bir aflamas›na da-

yan›r.• Irkç›l›k sömürgelefltirme sürecinin önemli bir arac›d›r. Sömürgelefltirilen

gruplar birtak›m mekanizmalarla birlikte sömürgecinin amaçlar› do¤rultu-sunda kullanmak üzere nesnelefltirilmektedir.

Günümüzde 19. yüzy›lda geliflme-ye bafllayan bilimsel temelli ve ›rkla-r› fiziki özelliklere göre aç›klayanyaklafl›m›n ürünü olan türde bir ›rk-ç›l›ktan neredeyse söz edilemez.‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndanözellikle 1970’lerden sonra ›rk kav-ram› bilimsel alandan bütünüyle d›fl-lanm›flt›r ancak bu durum ›rkç›l›¤›nbitti¤i anlam›na gelmez, ›rkç›l›k dö-nüflüme u¤rayarak farkl› biçimlerdevarl›¤›n› sürdürmektedir. Irks›z ›rkç›-l›klar ortaya ç›km›flt›r. Martin Baker(1981) ›rkç›l›¤›n kaybolmad›¤›n› veyeni ›rkç›l›k olarak tan›mlad›¤› bi-çimiyle yaflad›¤›n› öne sürmüfltür.Yeni ›rkç›l›¤›n özellikleri flöyle s›rala-nabilir (aktaran Bilton vd., 2008: 176;Somersan, 2004: 54 ); Yeni ›rkç›l›k,

1) Ça¤dafl toplumlarda ›rkç›l›¤›nöneminin abart›ld›¤›n› iddiaeder.

2) Gruplar› biyolojik tipler ola-rak de¤il kültürel topluluklarolarak tan›mlar.

3) Baflka gruplara düflmanl›k duyman›n mutlaka ›rkç›l›k anlam›na gelmeyece-¤ini savunur. Kültürlerin ba¤daflmazl›¤›ndan söz ederek insanlar›n kendibafllar›na olmay› istemelerinin do¤al oldu¤unu ileri sürer.

4) ‹ddialar›n› üstünlükten daha çok farkl›l›k anlay›fllar› üzerine infla eder.Yeni ›rkç›l›k, özellikle ulusal kimlik tart›flmalar›nda kendini göstermektedir.

Modernitenin önemli kültürel yans›malar›ndan olan yurtseverlik ve ulusal kimlik


Resim 6.11

Frantz Fanon(1925-1961),Cezayirli-Frans›zpsikiyatr.‘YeryüzününLanetlileri’ adl›eseri ile tan›nanFanonkolonilefltirmeninpsikolojik etkileriüzerine çal›flm›fl veCezayir UlusalKurtuluflHareketine kat›lm›flaktivist birdüflünürdür.

Kaynak:http://revolutionaryfrontlines.wordpress.com/tag/frantz-fanon/,(15.05.2012)

retori¤i çok güçlü ve etkili kavramlar olmas›na ra¤men ayn› zamanda bulan›k vetart›flmal› kavramlard›r. Yeni ›rkç›l›k anlay›fl›nda, toplumun belirli bölümlere ayr›l-mas› için biyolojik ölçütler de¤il kültürel özellikler kullan›l›r. Üstünlük ve afla¤›l›khiyerarflisi, ço¤unlu¤un kültürel özelliklerine göre oluflturulur. Kültürel farkl›l›kla-ra dayal› ›rkç›l›k günümüzde özellikle ekonomik durum kötülefltikçe daha da yay-g›nlaflmaktad›r (Giddens, 2008: 541; Bilton vd., 2008: 178; Somersan, 2004: 58).

Yeni ›rkç›l›k olgusunu aç›klay›z.


Resim 6.12

Irkç›l›k karfl›t› birgösteri. Irkç›l›k farkl›biçimlerde vegüçlenerek varolmaya devametmesine ra¤men›rkç›l›k karfl›tl›¤› dagiderekgüçlenmektedir.

Kaynak:http://news.monstersandcritics.com/africa/features/article_1407373.php/In_photos_South_Africa_Xenophobia_Protest,(02.06.2012)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




6


Irk, etnisite ve kimlik kavramlar›n› sosyolojik ba¤-

lamda tan›mlayabilmek

Sosyolojik ba¤lamda ›rk, bir toplumun üyeleri ta-raf›ndan önemli görülen ve biyolojik olarak ku-flaktan kufla¤a aktar›lm›fl belirli özellikleri payla-flan insanlar›n oluflturdu¤u ve verili bir olgu ol-maktan çok toplumsal olarak infla edilmifl bir ka-tegoriyi ifade eder. Buna karfl›n etnisite herhan-gi bir biyolojik ya da fiziki özellikten çok sahipolunan kültürel özelliklere iflaret eden bir olgu-dur. Etnisitede ortak bir köken, ortak ad, ortakatalar ve ortak tarihe iliflkin bir mit, paylafl›lan or-tak kültür, ortak anayurt ve yard›mlaflma duygu-su, kültür, deneyim ve de¤erler etraf›nda bir ara-ya gelme söz konusudur. Etnisite bu ba¤lamdabir gruba ait olma duygusunu da kapsar. Bireyinkendisini bu temelde nas›l tan›mlad›¤› ve toplu-mun onu nas›l tan›mlad›¤› önem tafl›r. Irk gibi et-nisite de toplumsal olarak infla edilen bir olgu-dur ve sürekli de¤iflme u¤rar. Bireylerin kendile-rini tan›mlamalar› ve toplumun onlar› tan›mla-malar› aç›s›ndan baflat di¤er kavram ise kimliktir.Kimlik bireyi di¤erlerinden ay›ran, farkl› boyut-larla farkl› gruplara ba¤layan özellikler bütünü-dür. Toplumsallaflma sürecinde infla edilen kim-li¤in insani, kiflisel ve toplumsal boyutlar› vard›r.Irk, etnisite ve kimlik sosyolojik aç›dan giderekdaha çok anlam atfedilen olgulard›r. Giderek da-ha fazla yo¤unluk kazanan kültürler ve etnikgruplar aras› çat›flmalar›n ve gerilimlerin kayna-¤›nda bireylerin kendilerini nas›l tan›mlad›klar›ve toplumun onlar› nas›l tan›mlad›klar›na iliflkinalg›lar yer al›r.

Toplumsal kimli¤i ve etnik kimli¤i irdeleyebilmek

Toplumsal kimlik, bireylerle içinde yaflad›klar›çevre aras›ndaki iliflkiye dayanmaktad›r. Toplum-sal kimlik bireyin toplumsal olarak nas›l tan›m-land›¤›n› ifade eder. Toplum bireyi nas›l tan›mla-maktad›r ve birey kendini toplumsal ba¤lamdanas›l konumland›rmaktad›r sorular› bu ba¤lamdaönem kazanmaktad›r. Cinsiyet, yafl ve etnik arkaplan gibi insanlar›n toplumsal alandaki yerini yada konumunu ifade eden kategorik özelliklertoplumsal kimli¤i oluflturur.

Psikolojik ve sosyolojik boyutlar› olan etnik kim-lik, bireyin kendisini tan›mlamas›n› ve bir yaflamdüzeni kurmas›n›, bir grup ya da cemaatle iliflkikurmas›n› sa¤lar. Etnisite bireylerin ya da grupla-r›n kimlikleri aç›s›ndan yaflamsal öneme sahiptir.Bireyler ya da gruplar etnik kimlikleri için müca-dele etmekte, onu korumaya çal›flmakta ve az›n-l›k olma durumunda kabul edilmeyi istemekte-dirler. Etnik kimlik, bir toplulu¤un üyelerininkendilerini di¤er topluluklar›n›n üyelerindenay›rt eden, farkl›laflt›ran bir ait olma duygusudur.Bu duygu, farkl›l›klar›n alt›n› çizerek ve etnikgrubu di¤er gruplardan ay›rarak bir kimlik etra-f›nda birlefltirmektedir. Etnik kimli¤in kan ba¤›yoluyla kazan›lan de¤iflmez bir olgu oldu¤unuöne süren görüfllerin yan› s›ra bireylerin ç›karla-r› do¤rultusunda ve içinde bulunduklar› durum-lar›n gere¤i olarak etnik ba¤lamda kendilerini ta-n›mlad›klar›na iliflkin görüfller de bulunmaktad›r.

Irksal ve etnik iliflkiler ba¤lam›nda bütünleflme

yöntemlerini de¤erlendirebilmek

Gerek ›rksal gerekse etnik aç›dan farkl› olan top-luluklar bir arada yaflamak zorundad›r. Giderekdaha çeflitli hâle gelen günümüz toplumlar›ndaartan etnik gerilimleri ve çat›flmalar› çözmeye yö-nelik stratejiler gelifltirilmektedir. Bu ba¤lamdagelifltirilen asimilasyon yaklafl›m›, egemen bir tekkültür, etnisite ya da ›rksal grup kabulünden yo-la ç›karak az›nl›k konumundaki di¤er bütün altkültürlerin ve etnik gruplar›n özgün niteliklerinikaybedecek düzeyde egemen kültüre benzeme-sini öngörmektedir. Asimilasyon sürecinde fark-l›l›klar egemen kültüre benzeyerek yok olmakta-d›r. Di¤er bir yöntem olan erime potas› yaklafl›-m›nda ise birbirinden farkl› etnik gruplar›n vekültürlerin bir potada erircesine kaynaflmas› vebütünüyle yeni bir kültürün ortaya ç›kmas›n› sa-vunmaktad›r. ABD bu yöntemin en önemli örne-¤i olarak gösterilmifltir. Ancak ABD örne¤indebile di¤erlerinden daha bask›n olan egemen birkültürün varl›¤› söz konusudur. Ço¤ulculuk veona ba¤l› olarak ortaya ç›kan çok kültürcülük isebirbirinden farkl› kültürlerin farkl›l›klar›n› koru-yarak bir arada bulunabilece¤i varsay›m›na da-yanmaktad›r. Özellikle göçmenler ba¤lam›nda

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


ve Avrupa örne¤inde uyguland›¤› gözlenençokkültürcülük politikalar›na iliflkin elefltiriler degiderek artmaktad›r. Bütünleflme stratejileri herzaman benzeflme ya da bir arada bulunma gibiyöntemleri kapsamamaktad›r. Soyk›r›m, sürgün,ayr›mc›l›k gibi birtak›m olumsuz politikalar dasöz konusudur.

Etnik çat›flmalar›n yo¤unlaflmas›n› tart›flabilme

Dünyada yaflanan küresel dönüflümler, artan nü-fus hareketlili¤i ve yeni iletiflim teknolojileri farkl›kültürlerden, etnik kökenlerden bireyleri ve grup-lar› eskiden olmad›¤› kadar yo¤un bir araya getir-mekte, birbirinden haberdar etmektedir. Özellikle1970’lerden sonra kimliklerin öne ç›kt›¤› dönem-de bireylerin ve topluluklar›n kimlik temelinde ta-n›mlanmalar› ve bu ba¤lamda geliflen korumac›ya da ayr›mc› tav›rlar gerilimi art›rm›flt›r.

Irkç›l›¤› tarihî geliflimi ba¤lam›nda yeni biçimle-

ri ile de¤erlendirebilmek

‹nsanlar ya da topluluklar aras›ndaki ön yarg›la-r›n ya da ayr›mc› düflüncelerin ve uygulamalar›ntarihi çok eskilere dayansa da modern anlamda-ki ›rkç›l›k 19. yüzy›lda ortaya ç›km›flt›r. 15. yüz-y›ldan itibaren keflifler ve fetihler yoluyla çok sa-y›da yeni toplum ve kültürle karfl›laflan Bat›l› sö-mürgeciler s›n›fland›rmaya, sömürgelefltirdikleritoplumlar›n insanlar›n› kendilerinden daha afla-¤›da konumland›rarak bafllam›fllard›r. ‹lerleyensüreçte bilim insanlar›n›n katk›lar›yla bilimsel ›rk-ç›l›k ortaya ç›km›fl, insanlar deri renkleri ve birta-k›m özellikleri üzerinden ›rksallaflt›r›larak grup-lara ayr›lm›flt›r. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ve NaziAlmanya’s›ndaki soyk›r›m deneyiminin ard›ndanbilimsel alandan d›fllanan ›rkç›l›k kurumsal dü-zeyde var olmaya devam etmifltir. Ayn› zamandabiyolojik temelli eski ›rkç›l›k anlay›fl›n›n yerinikültürel özelliklere dayal› ›rkç›l›k örnekleri al-m›flt›r. Yeni ›rkç›l›k olarak adland›r›lan bu süreç-te özellikle göçmenler gibi farkl› özelliklere sa-hip olanlar ›rkç› sald›r›lar›n hedefi olmufllard›r.Ayn› zamanda uzun y›llar devam eden ›rkç› veayr›mc› politikalar ve uygulamalar, resmî olaraksonland›r›lm›fl olsa bile e¤itim, sanat politika gi-bi alanlarda kurumsallaflm›fl bir biçimde var ol-maya devam etmifltir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Irk kavram› hangi olguyu temel almaktad›r?a. Biyolojik özelliklerb. Kültürel de¤erlerc. Etnik de¤erlerd. Kiflilik özelliklerie. Dini inan›fllar

2. Etnisite kavram›n›n temelini hangisi oluflturmaktad›r?a. Fiziksel farkl›l›klarb. Biyolojik özelliklerc. Irksal ayr›mlard. Kültürel özelliklere. Toplumsal cinsiyet

3. Hayali cemaatler tan›mlamas› kime aittir?a. Kantb. Gobineauc. Herderd. Webere. Anderson

4. Hangisi etnisite tan›mlar›na iliflkin yaklafl›mlardande¤ildir?

a. Irkç›l›kb. Verili Etnisitec. Ak›flkan-Faydac› Etnisited. Hayali cemaate. Mant›ki Seçim Modeli

5. Bireyin kendisini di¤er insanlardan ay›rd›¤› düflünü-len özgün nitelikler hangi kimli¤i tan›mlamaktad›r?

a. Toplumsalb. ‹nsanic. Etnikd. Irksale. Kiflisel

6. Toplumsal kimlik afla¤›daki özelliklerden hangisiniifade eder?

a. Bireyin baflkalar›yla ayn› oldu¤u özelliklerb. Kiflisel niteliklerc. Bireyi baflkalar›ndan ay›ran niteliklerd. Irksal özelliklere. Psikolojik özellikler

7. Ba¤lamlar ve durumlar de¤iflti¤inde istikrar›n etnik kül-tür taraf›ndan sa¤land›¤›n› savunan yaklafl›m hangisidir?

a. ‹lkselcilikb. Araçsalc›l›kc. Özcülükd. Daimicilike. Modernizm

8. Irksal ve etnik iliflkilerin toplumsal bütünleflme vedengeye/düzene katk› sa¤lamas›na odaklanan yakla-fl›m hangisidir?

a. Çat›flma Kuram›b. ‹fllevselcilikc. Etkileflimcilikd. Irkç›l›k e. Modernizm

9. A+B+C=A biçiminde ifade edilebilecek olan ve B veC kültürlerinin A egemen kültürüne bütünüyle benze-mesini ve kaybolmas›n› öngören bütünleflme yöntemihangisidir?

a. Ço¤ulculukb. Çokkültürcülükc. Soyk›r›md. Ayr›mc›l›ke. Asimilasyon

10. Irkç›l›¤›n babas› olarak görülen yazar kimdir?a. Gobineauxb. Darwinc. Herderd. Hegele. Anderson



Irkç›l›k fiüphesi

Amerika Birleflik Devletleri’nde Sih Tap›na¤›’na düzen-ledi¤i sald›r› ile alt› kiflinin hayat›na son veren sald›rga-n›n, Neonazi oluflumlar›n içerisinde oldu¤u iddialar› or-taya at›l›yor.Kâbus pazar günü ö¤leden sonra saat 10:45 sular›ndabafllad›. ABD’nin Wisconsin eyaletinin Oak Creek’tekentindeki Sih tap›na¤›nda kad›nlar ö¤le yeme¤ini ha-z›rl›yordu. 40 yafl›ndaki sald›rgan Wade Michael Pagetap›na¤a girdi. Elinde dokuz milimetrelik yar› otomatiksilah bulunan sald›rgan›n cepleri de mermi doluydu.Eski asker etrafa atefl etmeye bafllad›. Polis k›sa bir sü-re içinde olay yerine geldi.“Tap›na¤›m›zda bir adam var. Etraf›na atefl ediyor. Birüyemiz flimdiden öldü!” Polise ulaflan ilk bilgiler bu fle-kildeydi. Sald›rgan birkaç dakika içerisinde alt› kiflininyaflam›na son verdi. Michael Page bina önünde de po-lisle çat›flmaya girdi. Oak Creek emniyet müdürü JohnEdwards, “Fail, çok k›sa bir mesafeden bir arkadafl›m›-za dokuz el atefl etti” dedi.

“1990’dan beri Neonazi oluflumlar›n içinde”

Eski asker Michael Page, Wisconsin’deki esnek silahyasas› sayesinde yar› otomatik silah› ve mermileri hiçbirzorluk yaflamadan sat›n alabilmiflti. Üstelik ordudaki al-t› y›ll›k hizmetinin ard›ndan, hatal› davran›fllar› sebebiy-le ordudan uzaklaflt›r›lm›fl olmas›na ra¤men... Page’ninyabanc›laran nefret etti¤i ve Neonazi örgütlenmelerininaktif üyesi oldu¤u da biliniyordu. ABD’nin önde gelen›rkç›l›k araflt›rma enstitülerinden Güney Yoksulluk Hu-kuk Merkezi’nde de Page’ye iliflkin kay›tlar vard›. Ens-titünün müdürü Mark Potok flöyle konufluyor: “Bu adam1990 y›l›ndan bu yana ABD’deki Neonazi oluflumunun

önde gelen üyelerinden biridir. Onu 10 y›ldan fazla birsüredir takip etmekteydik.”Potok, failin yaln›zca kamuya aç›k alanlarda yabanc›nefretini körükleyen aç›klamalarda bulunmakla kalma-d›¤›n›, ayn› zamanda ABD’li Neonazi müzik gruplar›n›nda üyesi oldu¤unu söylüyor. Bu gruplardan birinin ad›“Kay›ts›zl›¤a son ver”.ABD ordusunda psikolojik savafl operasyonlar› uzman›olarak alt› y›l görev yapan sald›rgan, bu süre içerisindepolisin de dikkatini çekmifl. FB‹’›n soruflturmas›n› yürütenyetkili flöyle konufluyor: “Failin polisle ba¤lant›lar› vard›.Ancak flu anda ayr›nt›lar hakk›nda bilgi veremeyiz.”

Müslüman san›l›yorlar

Görgü tan›klar› failin kolunda 11 Eylül olaylar›n› an›m-satan 9/11 ibaresinin bulundu¤u bir dövme gördükleri-ni belirtiyor. 2001 y›l›ndaki 11 Eylül sald›r›lar›ndan buyana Sih cemaati üyelerine yönelik 700’den fazla sald›-r› düzenlendi. Uzun sakallar› ve türbanlar› nedeniyleSihlerin El Kaide üyesi san›ld›¤› tahmin ediliyor.Bir Sih cemaati üyesi, “Belki de fail bizim Müslüman ol-du¤umuz yan›lg›s›na sahipti” fleklinde konufluyor. Olay-dan sonra toplumu fliddetin azalt›lmas› için çare arama-ya ça¤›ran ABD Baflkan› Barack Obama, herkesin birbi-rine sayg›l› olmas› gerekti¤ini flu sözlerle vurgulad›:“Bence flunu yeniden hat›rlatmak bizim için çok önem-lidir: Bu ülkede, d›fl görünümümüzden, nereden geldi-¤imizden, neye inand›¤›m›zdan ba¤›ms›z olarak hepi-miz birer insan›z, bir di¤erimizle ilgileniyor ve birbirimi-ze sayg› duyuyoruz.”Obama, ‘iç terörizm’ olarak adland›r›lan sald›r›lar›nABD’de s›klaflmaya bafllad›¤›na da dikkat çekti. Sih’lerinkatledilmesinden iki hafta önce de Denver eyaletininAurora kentindeki bir sinemada 12 kifli öldürülmüfltü.

Kaynak: http://www.dw.de/dw/article/0,,16149633,00.html,(07.08.2012)


”

“ ABD’li Sihler

Kaynak: http://www.dw.de/dw/article/0,,16149633,00.html,(07.08.2012).


Bilim Irkç›l›¤› Reddediyor: Deri Rengimiz Nas›lOlufltu? Dr. Ali Metin BüyükkarakayaDeri rengi, çevresel de¤ifliklere do¤al seçilim yoluylauyarlanman›n sonucunda ortaya ç›km›fl bir özelliktir.‹nsan evriminde tafl alet yap›m› ve buna efllik eden bes-lenme stratejisindeki de¤iflim, k›llar›n yitirilmesi ve vü-cut biçiminde gerçekleflen de¤iflim, ultraviyole ›fl›nlar›-n›n yeryüzünün farkl› enlemlerinde farkl› etkinlik sevi-yeleri sergilemesi bafll›ca etkenler olmak üzere nemmiktar› gibi ekolojik koflullar insan deri rengi çeflitlili¤i-ni etkiler. Çok eski zamanlardan beri insan, do¤adaki di¤er canl›-larda oldu¤u gibi kendi türünde de var olan çeflitli¤ifark etmifl ve kimi zaman bu çeflitlili¤i belirli özellikler-den yararlanarak s›n›fland›rma girifliminde bulunmufl-tur. Örne¤in M›s›r’da, farkl› deri rengine sahip insangruplar›n›n tanr› Horus’a yak›nl›klar› ba¤lam›nda s›n›f-land›r›ld›¤›n› görmekteyiz. Bu s›n›fland›rmada, biyolo-jik bir özellik olan deri rengi ile inanç sistemi ile iliflkilibir kültürel de¤erin bir arada kullan›lmas›, insan›n s›n›f-land›r›lmas› yaklafl›m› içinde önemli bir noktaya dikkatçeker. ‹lk s›n›fland›rma giriflimlerinden binlerce y›l son-ra, bilimsel yöntemin yeflerdi¤i co¤rafyada da bu gele-ne¤in sürdü¤ü rahatl›kla söylenebilir. Örne¤in 18. yüz-y›lda Carl Linnaeus insan gruplar›n› s›n›fland›r›rken bufarkl› insan gruplar› hakk›nda sadece fiziksel notlar al-mam›fl, ayn› zamanda onlar›n psikolojik durumlar›ylailgili de, olas›l›kla yaflad›¤› dönemin genel bak›fl aç›s›n›yans›tan, bir tak›m bilgilere yer vermifltir. Çal›flmas›nda,sar› derili Asyal›lar› kuralc› ve açgözlü, beyaz deri renk-li Avrupal›lar› zeki ve yarat›c›, siyah deri renkli Afrikal›-lar› dikkatsiz ve tembel, k›z›l derili Amerikal›lar› inatç›ve özgür olarak nitelendirmifltir.Bu anlamda, insan deri rengindeki çeflitlilikle ilgili ge-leneksel bak›fl aç›lar›n›n ve bilimsel bilginin üzerineoturdu¤u zeminin iyi anlafl›lmas› gerekti¤i ve sonuçlar›insanl›k aç›s›ndan son derece vahim olaylara zemin ha-z›rlam›fl bir tarihsel arka plan› içinde bar›nd›rd›¤› unu-tulmamal›d›r. Genelde ayr›mc›l›¤a, özelde ise ›rkç›l›¤aalet edilebilen bir olgunun güncel bilimsel bilgi biriki-mi aç›s›ndan incelenmesinin bu nedenle herhangi birtarihsel dönemde önemini yitirmeyece¤i söylenebilir.Bu çal›flman›n temel amac› da bu konuda yap›lan sonaraflt›rmalar çerçevesinde elde edilmifl bilgi birikiminigözden geçirmektir.Evrimsel bak›fl aç›s›n›n biyolojide merkez eksene otur-mas›yla genel anlamda biyolojik olgular›n de¤iflimin-dönüflümün süreçsel bir parças› olarak ele al›nmas› de-

ri rengi üzerine yap›lan çal›flmalar›n sa¤lam bir zemin-de yürütülmesini sa¤lam›flt›r. Örne¤in Darwin, Linnae-us ve Blumenbach’›n yapm›fl olduklar› tipolojik s›n›f-land›rmalar yerine, insan populasyonlar›nda deri ren-ginde görülen farkl›l›klar›n, elde sa¤lam kan›tlar olma-makla birlikte, efleysel seçilimle iliflkili oldu¤unu ifadeeder. Konuyla ilgili farkl› bilimsel varsay›mlar daha çok20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren ortaya konulmayabafllar. Bu dönem çal›flmalar›nda insan deri rengi çeflit-lili¤i çevresel de¤iflkenlerle iliflkili olarak ve genel ola-rak adaptasyonist bir çerçeve içerisinde ele al›nm›flt›r.Farkl› insan gruplar›nda deri rengindeki farkl›l›klar, en-lemsel etkilerle, D vitamini üretimiyle, günefl ›fl›¤›n›nderi kanserine veya yan›klara yol açmas› gibi günefltengelen ›fl›nlar›n kötü etkileriyle, B vitamini fotoliziyle,çeflitli hastal›klardan ve parazitlerden korunmayla, so-¤uk iklimlerde karfl› karfl›ya kal›nan so¤uk ›s›rmas›ylave termoregülasyon ile iliflkili olarak ele al›nm›fl ve aç›k-lanmaya çal›fl›lm›flt›r. Ancak bunlar›n ço¤u için, üremebaflar›s›n›n art›r›lmas› veya hayatta kalma bak›m›ndansa¤lad›¤› katk› aç›s›ndan doyurucu bir aç›klamaya ula-fl›lamad›¤› ifade edilmektedir. ...Sonuç olarak, insan deri rengi çevresel de¤ifliklere do-¤al seçilim yoluyla uyarlanman›n sonucunda ortaya ç›k-m›fl bir görünür özelliktir. ‹nsan evriminde tafl alet yap›-m› ve buna efllik eden beslenme stratejisindeki de¤iflim,k›llar›n yitirilmesi ve vücut biçiminde gerçekleflen de¤i-flim, ultraviyole ›fl›nlar›n›n yeryüzünün farkl› enlemle-rinde farkl› etkinlik seviyeleri sergilemesi bafll›ca etken-ler olmak üzere nem miktar› gibi birçok ekolojik koflulgünümüz insan deri rengi çeflitlili¤ini etkilemektedir.Araflt›rmac›lar, bu evrimsel sürecin D vitamini biyosen-tezi ve Folat’›n fotolizi ile iliflkili bir temelde gerçeklefl-ti¤ini ifade etmektedir. Yap›lan genetik çal›flmalar, derirenginin biçimleniflinin birden fazla genin etkisiyle ilifl-kili oldu¤unu, insan deri rengi çeflitlili¤inin oluflumunuetkileyen genlerin de¤iflik co¤rafi populasyonlarda kö-kensel olarak farkl› mutasyonlar sonucunda olufltu¤unaiflaret etmektedir. Co¤rafi insan populasyonlar›n›n “›rk-lar” halinde s›n›fland›r›lma yaklafl›m› yerine populas-yon temelli olarak veya belirli karakterler ba¤lam›ndainsan çeflitlili¤inin incelenmesi bilimin insan›n geçmifli-ni, bugününü ve gelece¤ini biyokültürel ba¤lam›ndaanlamak ve aç›klamak için kulland›¤› ça¤dafl bak›fl aç›-s›n› oluflturmaktad›r.

Kaynak: http://www.insanbilimi.com/2012/07/bilim-irkclg-reddediyor-deri-rengimiz.html, (05.06.2012).

Okuma Parças›


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavramlar” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavramlar” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavramlar” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavramlar” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavramlar” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Kimlik” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etnik Kimlik” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bütünleflme ve Çat›flma”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bütünleflme ve Çat›flma”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Irkç›l›¤›n Kökeni” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Beyaz (caucasoid), Sar› (Mongoloit), Siyah (Negroid).Daha sonra bu gruplara k›rm›z› ›rk da eklenmifltir.

S›ra Sizde 2

Etnisite kültürel özelliklere göre tan›mlanmaktad›r. Pay-lafl›lan ortak kültür, ortak tarihî an›lar, ortak köken, di-nî inan›fllar ve ortak dil gibi etkenlere sahip olmaya ilifl-kin kabuller etnisiteyi biçimlendirir.

S›ra Sizde 3

Birey do¤umundan bafllamak üzere toplumsallaflma sü-reçlerinde kendi kimli¤ini infla eder. Bu infla sürecinibireyle toplum aras›ndaki iliflki biçimlendirilir.

S›ra Sizde 4

Etnik kimli¤e iliflkin ilk yaklafl›m kan ba¤›n› temel al-maktad›r. Bu yaklafl›ma göre etnik kimlik verili bir nite-liktir, do¤umla kazan›l›r ve de¤iflmez, istikrarl› bir ka-raktere sahiptir. Durumsal-araçsal yaklafl›ma göre isedo¤umla kazan›lan ya da verili bir etnik kimlik yoktur.Bireyler içinde bulunduklar› koflullara uygun olarak yada hedeflerine ulaflmak üzere kullanabilecekleri araçniteli¤inde kendi etnik kimliklerine iliflkin tercihlerdebulunurlar.

S›ra Sizde 5

Bafll›ca bütünleflme yaklafl›mlar› asimilasyon, erime pota-s› ve ço¤ulculuktur. Ayn› zamanda soyk›r›m ve sürülmegibi yok etmeyi temel alan yaklafl›mlar da söz konusu-dur.

S›ra Sizde 6

Yeni ›rkç›l›k, genetik olarak miras al›nan fiziki özellik-lere dayal› eski ›rkç›l›¤›n yerini alan ve kültürel özellik-ler aç›s›ndan farkl› olan gruplara yönelik ›rkç›l›k temel-li yaklafl›mlar› ifade eden bir kavramsallaflt›rmad›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Bilgin, N. (1999). Evrenselcilik-farkç›l›k geriliminde

kollektif kimlik. ‹stanbul: Sistem Yay›nc›l›k.Bilton,T.;Bonnet,K.;Jones,P.;Lawson,T.;Skinner,D.;Stan-

worth,M.;Webster, A. (2008). Sosyoloji. Ankara: Si-yasal Kitabevi

Burke, P. J.; Stets, J. E. (2009). Identity theory. Ox-ford: Oxford University Press.

Castles, S. ve Miller, M.J. (2008). Göçler ça¤› modern

dünyada uluslararas› göç hareketleri. (1. Bask›).(Çev. B. U¤ur Bal; ‹. Akbulut). ‹stanbul: Bilgi Üni-versitesi Yay›nlar›.

Demirtafl, H.A. (2003). Sosyal kimlik temel kavram vekuram›, varsay›mlar. ‹letiflim Araflt›rmalar› Der-

gisi, 1(1), 123-144.Fulcher, J.; Scott, J. (2011). Sociology. Oxford Univer-

sity Press.Giddens, A. (2008). Sosyoloji. Yay.Haz. C.Güzel ‹stan-

bul: K›rm›z›Göktuna Yaylac›, F. (2012). Belçika’da yaflayan Türk-

lerin yörecilik anlay›fllar› ve toplumsal iletiflim

süreçleri: Belçika’daki Emirda¤l›lar ve Posoflu-

lara iliflkin bir araflt›rma. Yay›nlanmam›fl Dokto-ra Tezi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-tüsü ‹letiflim Tasar›m› ve Yönetimi Anabilim Dal›

Grossberg, Lawrence (2003). Identity and cultural studi-es: is that all there is?. (Ed.Hall,Stuart and Paul DuGay), Questions of cultural idendity. Sage Publi-caitons.

Gudykunst,W.B.,-Kim Y. Y. (2003). Communicating

with strangers: an approach to intercultural

communication. 4th Edition. Boston: McGraw HillHaralambos, M.; Holborn, M. (1995). Sociology: the-

mes and perspectives. Collins Educational.Jenkins, R. (2002). Social identity. Routledge, London.Kornblum, W. (2008). Sociology in a changing world.

Thomson Wadsworth.Macionis, J.J. (2001). Sociology. New Jersey: Prentice

HallMacionis, J.J.; Plummer (2008). Sociology: a global in-

troduction. Pearson Prentice HallMarshall, G. (1999). Sosyoloji sözlü¤ü. Ankara: Bilim

ve Sanat.Niflanyan, S. (2007). Sözlerin soya¤ac›: ça¤dafl Türk-

çenin etimoloji sözlü¤ü. 3. Bas›m. ‹stanbul: AdamYay›nlar›.

Roberts, K. (2009). Key concepts in sociology. Pal-grave McMillan

Smith-Lovin, L. (2003). The self, multiple identities

and production of mixed emotions: Advances

in identity theory and research. New York: Klu-wer Academic/Plenum Publishers.

Somersan, S. (2004). Sosyal bilimlerde etnisite ve

›rk. ‹stanbul: Bilgi ÜniversitesiThio, A. (2007). Society myths and realities: an in-

troduction to sociology. Boston: Pearson.Tischler, H. (2007). Introduction to sociology. Ninth

Edition. California: Thomson Wadsworth.Verkuyten, M. (2005). The social psychology of eth-

nic identity. New York: Psychology Press.Wimmer, A. (2008). The making and unmaking of eth-

nic boundaries: a multilevel process theory. AJS,

113(4), 970-1022.Yalç›n, C. (2002). Explaining ethnicity. C.Ü. Sosyal Bi-

limler Dergisi, 26 (2),319-328.Yalç›n, C. (2004). Göç Sosyolojisi. Ankara: An› Yay›n-

c›l›k.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Nüfus konusunun sosyolojik önemini aç›klayabilecek,Temel demografik dinamikleri tart›flabilecek,Demografi kuramlar›n› de¤erlendirebilecek,Göçün toplumsal önemini anlatabilecek,Temel göç türlerini ay›rt edebilecek,Küresel göç olgusunu aç›klayabilecek,Türkiye ba¤lam›nda göçü de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Nüfus • Do¤urganl›k • Ölüm Oran› • Göç

• ‹ç Göç• D›fl/Ulus afl›r› Göç• Demografi• Yaflam Süresi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNNN

Sosyoloji-II Nüfus ve Göç

• G‹R‹fi• NÜFUS VE TOPLUM• GÖÇ VE TOPLUM• TÜRK‹YE VE GÖÇ

7SOSYOLOJ‹-II

G‹R‹fiToplumsal de¤iflme, sosyolojinin ana konular›ndand›r. Toplumsal yap›da zamaniçinde ortaya ç›kan de¤iflim ve dönüflümlerin nedenlerinin ve sonuçlar›n›n çözüm-lenebilmesi bu ba¤lamda önem kazanmaktad›r. Toplumsal de¤iflimleri etkileyenen önemli unsurlardan biri de toplumlar›n nüfus yap›s›d›r. Nüfus art›fl›, ölüm vedo¤um oranlar›, ortalama yaflam süresi, iç ve d›fl göçler gibi unsurlar toplumlar›nnüfus yap›s›n› de¤ifltirmenin yan›nda çeflitli toplumsal ve ekonomik sonuçlara dayol açar. Ayn› zamanda söz konusu etkenlerin farkl› toplumlarda ve kültürlerdebirbirinden oldukça farkl› nitelikte geliflmesi de nüfusa iliflkin sosyolojik çözümle-menin temel ilgi alan›na girmektedir.

Toplumlar ve bu toplumlar›n yaflamlar›na yön veren otoriteler gelecekteki nü-fus yap›lar›n› bilmeye ve bu bilgiye dayal› olarak geleceklerini planlamaya gerek-sinim duyar. Bu ifllevsel yararlar›n da gösterdi¤i üzere bir ülkenin ya da toplumunnüfus yap›s›n›n çözümlenmesi, gelece¤e yönelik nüfus e¤ilimlerinin belirlenebil-mesi o toplumun tam olarak anlafl›labilmesi aç›s›ndan da vazgeçilmez bir önemkazanmaktad›r. Bu ünitede nüfusa iliflkin temel kavramlar›n aç›klanmas›n›n yan›s›ra nüfusa iliflkin temel dinamiklerin de¤iflimi, toplumsal etkileri ve kültürler ara-s› farkl›l›klar tart›fl›lacakt›r.

NÜFUS VE TOPLUMÜlkelerin yönetimleri toplumsal politikalar›n› belirleyebilmek amac›yla nüfuslar›nailiflkin sa¤lam verilere gereksinim duyar (Browne, 1998: 407). Bafl döndürücü birh›zla artan dünya nüfusu yönetimlerin gelece¤e yönelik e¤ilimler konusunda dayeterli bilgilere sahip olmas›n› zorunlu k›lmaktad›r. Nüfus art›fl› birçok ülke için ge-lece¤e yönelik politikalar ba¤lam›nda önemli bir sorun niteli¤i tafl›maktad›r. S›n›r-l› kaynaklar ve giderek tahrip olan do¤al çevre daha fazla insan›n yaflamas›na ola-nak tan›mayacakt›r. Bu endifle nüfusa iliflkin detayl› çözümlerin yap›lmas›na vesosyolojik aç›dan nüfusta meydana gelen de¤iflikliklerin kültürel düzeyde karfl›lafl-t›rmal› olarak incelenmesine yol açm›flt›r.

Dünyan›n çeflitli bölgelerinde nüfus patlamalar› olmas›, açl›k ya da k›tl›k nede-niyle insanlar›n ölmesi, baz› toplumlarda genç baz› toplumlarda yafll› nüfusun yo-¤un olmas› toplumsal aç›dan nüfusun önemini ifade etmektedir. ‹nsan›n içinde ya-flad›¤› toplumun nüfus yap›s›n› ve özelliklerini bilmeden dünyay› anlayabilmesikolay olmayacakt›r (Özkalp, 1999: 259). ‹nsanlar›n ne zaman ve nerede do¤dukla-

Nüfus ve Göç

r›, evlenip evlenmedikleri, kimlerle evlendikleri, boflanma nedenleri ve oranlar›,çocuk sahibi olmaya iliflkin düflünceleri, kaç çocuklar› oldu¤u, ne zaman ve nas›löldükleri gibi bütün önemli yaflam olgular›n›n demografik sonuçlar› vard›r (McFalls,2007: 3).

Dünya nüfusunda bir patlama yaflanmaktad›r ve 1960’dan bu yana dünya nü-fusu yaklafl›k olarak iki kat artm›flt›r. Nüfus alan›nda uzman olan Paul Ehrlich, 1960y›l›nda, e¤er nüfus o günkü oranlarda artmaya devam ederse dünya tarihi dikkateal›nd›¤›nda hiç de uzun bir süre olmayan 900 y›l sonra dünya nüfusunun 60 kat-rilyon olaca¤›n› hesaplam›flt›r. Bu ise karalar ve denizler bir arada düflünüldü¤ün-de bile dünya üzerinde her bir metrekareye yüz insan düflmesi anlam›na gelmek-tedir. Günümüzde dünyan›n nüfusu yedi milyar› aflm›flt›r. 2011 verilerine göre yer-küre nüfusu her gün yaklafl›k 209 bin kifli artmaktad›r. Baflka bir deyiflle her bir sa-atte 8.726, her bir dakikada 145 kifli dünya nüfusuna eklenmektedir. Demograflardünya nüfusunun bu h›zda artmas›n›n nedenlerini incelerler (Giddens, 2008: 465-466; Kendall, 2012: 562).

Nüfus art›fl› ne getirecek?Dünya üzerinde yaflayan in-san say›s›n›n artmas›n›n olas›sonuçlar› neler olacak? Bu so-rular›n cevaplar› nüfus ve top-lum iliflkisi aç›s›ndan önem ta-fl›maktad›r. Yak›n gelecekteortaya ç›kacak demografik de-¤iflimlerin insanl›k tarihinin enbüyük dönüflümleri olaca¤›düflünülmektedir. BirleflmiflMilletler (BM), 2150 y›l›na ka-dar dünya nüfusunun 25 mil-

yara, daha iyimser bir senaryoya göre ise 12 milyara ulaflaca¤›n› öngörmektedir.Böylesi bir nüfus art›fl›n›n toplumsal ba¤lamda getirileri ve sonuçlar› neler ola-cakt›r? Bu de¤iflimi geçiren geliflmekte olan ülkelerde, s›n›rl› ekonomik kaynak-lar nedeniyle genifl ölçekli toplumsal ayaklanmalar›n olaca¤› düflünülebilir. Eko-nomik yap›da de¤iflimler nedeniyle iç göçün artmas›, flehirlerde h›zl› büyüme vebunun do¤al sonucu olarak çevre kirlili¤inin artmas› beklenebilir. Yine bu gelifl-melerin halk sa¤l›¤›n› olumsuz etkileyen koflullar›n art›fl›na, suç oranlar›n›n yük-selmesine ve gecekondulaflmaya yol açmas› da olas›d›r. Artan nüfus günümüzdebile büyük bir tehdit niteli¤inde olan k›tl›k tehlikesinin de kapsam›n› genifllet-mektedir. Tar›m ve sanayide ortaya ç›kacak teknolojik ilerlemeleri önceden kes-tirmek zor oldu¤u için dünyan›n hangi büyüklükte bir nüfusu bar›nd›rabilece¤i-ni flimdiden belirleyebilmek hiç kolay de¤ildir. Bu nedenle h›zl› nüfus art›fl›n›nteknolojik geliflmelerle karfl›lanabilece¤ini düflünmek yararl› olmayacakt›r. Dün-yan›n kaynaklar› günümüzde bile geliflmekte olan ülkelerin geliflmifl ülkelerinstandartlar›n› yakalayabilmesi için gerekli olandan çok daha azd›r (Giddens,2008: 474-475).

Nüfusa iliflkin bilgilerin sosyolojik aç›dan önemi nedir?


Her gün 209 000, her birsaatte 8726, her birdakikada 145 bebekdünyaya gelmektedir.

Resim 7.1

Dünya nüfusuülkeler ve k›talararas›ndafarkl›l›klargöstermektedir.

Kaynak: http://ex-army.blogspot.com/2011/10/demography-is-destiny-pat-buchanan.html,(12.05.2012)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

DemografiH›zl› ve ani nüfus art›fl› iki yüz y›l kadar önce nüfus konusunda daha kapsaml› vesistemli çal›flmalar›n yap›lmas› gerekti¤ine iliflkin düflünceye kaynakl›k ederek de-mografinin geliflimine yol açm›flt›r. Demografi olgusu, yüz elli y›l kadar önce ülke-ler kendi nüfuslar›n›n do¤as› ve da¤›l›m›na yönelik resmî kay›tlar› tutmaya baflla-d›¤›nda ortaya ç›km›flt›r. Afla¤›da görüfllerine de¤inilecek olan Malthus, bu konudailk önemli çal›flmalar› yapm›fl, nüfus konusundaki ilk yaklafl›m› gelifltirmifltir. An-cak bir bilim dal› olarak demografinin öncüleri 17. yüzy›lda ölüm kay›tlar› üzerineilk çal›flmalar› yapan ‹ngiliz araflt›rmac› Graunt ile 19. yüzy›lda demografi kavram›-n› ilk defa kullanan Guillard olmufltur. ‹lk kez Belçikal› istatistikçi Guillard taraf›n-dan kullan›lan demografi sözcü¤ü Eski Yunancada halk, nüfus anlam›na gelen de-mos ve tan›mlama, yazma, kaydetme anlam›na gelen graphia kelimelerinin birlefl-tirilmesiyle oluflmufltur ve insanlar›n tan›mlanmas› anlam›na gelmektedir. Demog-rafi, insan nüfusuna iliflkin araflt›rma alan›d›r. Sosyolojinin çok yak›n kuzeni olarakifade edilen demografi, insanlar›n bir yerden baflka bir yere yönelik hareketlili¤ini,nüfus büyüklü¤ünü ve kompozisyonunu irdeler (Poston ve Bouvier, 2010: 3; Ma-cionis ve Plummer, 2008: 772-773, 778; Giddens, 2008: 466).

Demografi, nüfusun büyüklü¤ünü, kompozisyonunu ve da¤›l›m›n› inceleyensosyolojinin bir alt çal›flma alan›d›r ve sosyolojik araflt›rmalar›n ço¤unda demog-rafik bilgilerin analizi araflt›rma deseninin bir parças› olarak da kullan›l›r (Kendall,2012: 562; Özkalp, 1999: 260). Demografi nüfusun boyutlar›n› ölçmeye, art›fl veazal›fl nedenlerini aç›klamaya çal›fl›r. Nüfus örüntülerini yöneten üç temel etkensöz konusudur; do¤umlar, ölümler ve göçler. Bir toplumdaki do¤umlar›, ölümle-ri ve göçleri biçimlendiren etkenlerin büyük ölçüde toplumsal ve kültürel olma-s›ndan dolay› demografi sosyolojinin bir alt dal› olarak kabul edilir (Giddens,2008: 466).

Demografi, bir bölgedeki nüfusun büyüklü¤ü, yap›s›, hareketlili¤i gibi konular-da gözlemler, ölçümler ve ç›kar›mlar yapar. Nüfus say›mlar›, anketler ve istatistik-ler bu bilim dal›n›n do¤um, ölüm ve nüfus hareketleri ve bu olgular aras›ndaki ilifl-kiler konusunda veri toplamak için kulland›¤› yöntemlerdir (Kendall, 2012: 562;Özkalp, 1999: 260). Demografi temel olarak iki boyutta ele al›nabilir. Formel ya dasaf demografi nüfusun matematiksel yönü ile ilgilenerek istatistiki analizler ve tah-minler yaparken sosyal demografi daha çok aç›klay›c› niteliktedir, nüfus olgusunailiflkin bilgileri geniflletirken sonuçlar›na iliflkin de ayd›nlat›c› bir rol oynar (Özkalp,1999: 262). Bir sosyal bilim olarak demografinin üzerinde çal›flt›¤› konular› flöyleözetleyebiliriz (Poston ve Bouvier, 2010: 3);

1. Nüfusun belirli bir bölgede ve zamanda büyüklü¤ü, yap›s› ve da¤›l›m›,2. Nüfus büyüklü¤ünde ve yap›s›ndaki de¤iflme,3. Nüfustaki de¤iflimlerin etkenleri,4. Nüfusta ortaya ç›kan de¤iflimlerin sonuçlar›.Sosyolojinin di¤er alt alanlar›ndan daha üst düzeyde somut ve kesin verilere

dayal› bir çal›flma alan› olan demografi için do¤um, ölüm, evlilik, iç ya da d›fl gö-çe iliflkin verileri kapsayan istatistikler ile bir ülkenin toplam nüfusuna iliflkin peri-yodik veriler olan nüfus say›mlar› önem tafl›r. Bu istatistikler yafl, cinsiyet, e¤itim,meslek ve yerleflime iliflkin verileri içerir (Thio, 2007: 430).

Nüfus say›m› için Bat› dillerinde kullan›lan ‘’census’’ sözcü¤ü Latince kökenli-dir ve tahmin etmek, paha biçmek, hesap etmek gibi anlamlara gelir. Modern an-lamdaki nüfus say›mlar› 1749’da ‹sveç’te yap›lan say›mla birlikte bafllam›flt›r ancak

2017. Ünite - Nüfus ve Göç

Demografi kavram›n› ilkolarak Belçikal› do¤a venüfus bilimci AchilleGuillard (1799-1876),‘Karfl›laflt›rmal› Demografiya da Befleri ‹statisti¤in‹lkeleri’ adl› kitab›ndakullanm›flt›r.

John Graunt (1620-1674),‘Ölüm Kay›tlar› ÜzerineDo¤al ve Siyasal Gözlemler’adl› eserinde ölüm ve vaftizkay›tlar›na iliflkinaraflt›rmalar› ve tablolar› ilemodern demografininöncülerindendir.

tarihi çok eskilere dayanmaktad›r. Yaklafl›k MÖ 3000 y›llar›nda Çin’in baz› bölge-lerinde vergi toplama amac›na yönelik census yürütülmüfltür. Yahudiler M›s›r’dankaç›fl›n ard›ndan askerî güçlerini belirleyebilmek için 20 yafl üzerindeki erkeklerisaym›fllard›r. Say›mlara iliflkin bu ilk örneklerde vergi toplamak, askere almak yada Çin Seddi gibi projelerde çal›flt›r›lmak üzere ifl gücünün belirlenmesi temelamaç olmufl, ülke nüfusunun tamam›n›n say›m›na gereksinim duyulmam›flt›r. 17.yüzy›ldan itibaren görülmeye bafllayan modern say›mlarda ise yönetimsel, bilimselve ticari gerekçelerle bir ülkenin toplam nüfusunun belirlenmesi temel amaç ol-mufltur. Bunun için en iyi örnek 1790’da bafllayan ve on y›lda bir ABD’de yap›la

gelen say›md›r. Bu say›m, federal bölgelerinmerkeze gönderece¤i kongre üye say›s›n›nve federal ve eyalet düzeyindeki maddi kay-nak tahsisat›n›n belirlenmesi gibi amaçlar›nyan› s›ra ülkenin ticari gelifliminin ve demog-rafik e¤ilimlerin saptanmas› gibi bilimsel ana-lizler için de kullan›lm›flt›r. Günümüzde nü-fus say›mlar› toplumlar›n özelliklerine ba¤l›olarak nüfusun farkl› niteliklerini ortaya ç›-karabilecek boyutlara sahiptir. Nüfusbilimci-ler ve sosyologlar bu say›mlara dayal› olaraktoplumlara, nüfus yap›lar›na iliflkin de¤er-lendirme yapmaktad›r (Thio, 2007: 430-431).

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda bafllang›çtan XVII. yüzy›la de¤in belirli periyotlarlat›mar sisteminin bir gere¤i olarak, tahrir denilen bir say›m ve yaz›m uygulanm›flt›r.Fakat yeni kurulan orduya insan ve mali kaynak temini gibi baz› ihtiyaçlar yeni birnüfus say›m ve yaz›m gere¤ini ortaya ç›karm›fl ve bunun üzerine yap›lan say›m1830 sonlar›nda tamamlanm›flt›r. Tanzimat’›n ilan›ndan sonra askerî ve mali alan-da yap›lan düzenlemelerin, yeni bir nüfus say›m›n› gündeme getirmesi üzerine ise1843’te imparatorlukta yaflayan Müslüman ve gayrimüslim erkek nüfusunun tespi-ti kararlaflt›r›lm›flt›r. Modern anlamda ilk say›m 1870’te gerçeklefltirilmifl ve bu sa-y›mda kad›nlara da yer verilmifltir (Yüksel, 2006: 73-74). Cumhuriyetin ilan›ndansonra ilk nüfus say›m› 1927 y›l›nda yap›lm›fl, 1935’te yap›lan ikinci say›m›n ard›n-dan düzenli hâle getirilmifltir. Türkiye’de yap›lan nüfus say›mlar› ve sonuçlar› nü-fus art›fl› hakk›nda önemli ipuçlar› vermektedir (Tablo 7.1).

Demografinin temel konusu nedir?


Resim 7.2

Hollanda’da 1925y›l›nda yap›lannüfus say›m›ndanbir görüntü

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/Census,(22.05.2012)

Avrupa’da gerçek anlamdailk nüfus say›mlar› s›ras›yla‹sveç’te (1749), ‹ngiltere’de(1801), Norveç’te (1815),Avusturya’da (1818),Yunanistan’da (1836),‹spanya’da (1857),‹sviçre’de (1860), ‹talya’da(1861) ve Rusya’da (1897)yap›lm›flt›r.

Y›l Nüfus Y›l Nüfus

1927 13.648.270 2000 67.803.927

1980 44.736.957 2007 70.586.256

1985 50.664.458 2008 71.517.100

1990 56.473.035 2009 72.561.312

1997 62.865.574 2010 73.722.988

2011 74.724.269

Tablo 7.1Türkiye’de NüfusSay›mlar› veSonuçlar›

Kaynak:http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye’de_genel_n%C3%BCfus_say%C4%B1m%C4%B1,(15.04.2012)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

Demografik DinamiklerNüfus dura¤an bir olgu de¤ildir. Demografik dinamiklerin etkileflimi ile sürekli birdönüflüm içindedir. Nüfusu biçimlendiren temel demografik dinamikler do¤urgan-l›k, ölüm ve göç olarak s›ralanabilir (McFalls, 2007: 3; Macionis ve Plummer, 2008:773-775). Demografik aç›dan bu üç temel etkenin incelenmesi ve birbirleriyle olanetkileflimleri ile toplumsal, ekonomik ve siyasi sonuçlar› önem tafl›r.

Do¤urganl›kTemel bir demografik dinamik olan do¤um olgusunun do¤urganl›k, do¤um oran-lar› ve do¤um kontrolü gibi alt boyutlar› söz konusudur. Nüfusa iliflkin çal›flmala-r›n bafllang›c›n› kaç insan›n do¤du¤unun incelenmesi oluflturmaktad›r. Bu ba¤lam-da nüfus dinamiklerine yönelik çal›flmalar›n ilk aflamas›n›n do¤urganl›k olgusu ol-du¤u söylenebilir. Do¤urganl›k dönemleri boyunca kad›nlar, regl dönemlerininbafllang›c›ndan menopoza kadar yaklafl›k 20 çocuk do¤urabilme kapasitesine sa-hip olsalar da do¤urganl›k ya da maksimum çocuk do¤urma düzeyi kültürel norm-lar, ekonomik koflullar ya da kiflisel tercihler nedeniyle s›n›rland›r›l›r. Do¤um oran-lar› toplumlar›n yap›s›na ve özelliklerine ba¤l› olarak de¤iflmekte, kültürel ve sos-yal özellikler do¤um oranlar› üzerinde etkili olmaktad›r. Do¤urganl›kta e¤itim dü-zeyi, din ve sosyoekonomik statü gibi etkenler söz konusudur. Örne¤in Katolikler-de do¤um oranlar› Protestanlardan daha yüksektir. Do¤urganl›¤› etkileyen etken-lerin toplumdan topluma ve kültürden kültüre farkl›l›k göstermesine ba¤l› olaraktoplumlar›n do¤urganl›k düzeyleri de farkl›laflmakta ve nüfus yap›lar› buna ba¤l›olarak de¤iflmektedir. Do¤urganl›¤› etkileyen etkenler afla¤›daki gibi s›ralanabilir(Özkalp, 1999: 268; Macionis ve Plummer, 2008: 773-774; McFalls, 2007: 4):

a. Do¤urma potansiyeli: ‹liflkide bulunabilme kabiliyeti, gebe kalabilme kabi-liyeti, hamilelik döneminde çocu¤u tafl›yabilme kabiliyeti.

b. Cinsel birliktelikler: Birlikteliklerin oluflmas› ve bozulmas›, ilk cinsel dene-yim yafl›, evli ya da birliktelik yaflayan kad›n oran›, ayr›l›k, boflanma ya dadul kalma gibi nedenlerle birlikteliklerin d›fl›nda kalma süresi, iliflki s›kl›¤›,dinî ya da kültürel vb. nedenlerle cinsel iliflkiden kaç›nma, askerlik vb. ne-denlerle geçici ayr›l›klar.

c. Do¤um kontrolü: Do¤um kontrol haplar›, aletleri vb., k›s›rlaflt›rma, kürtaj.Uzun zamand›r sanayileflmifl geliflmifl ülkelerdeki do¤um oran› 1000’de 20 iken

bu oran tar›m toplumlar›nda 1000’de 30 düzeyindedir. Do¤um oran› bir ülkedekiher 1000 kifliye karfl›l›k gelen yeni do¤an bebek say›s›n› ifade eder. Do¤um oran›-n›n hesaplanmas›na iliflkin formül flöyle ifade edilebilir (Thio, 2007: 432);

Do¤um Oran› = Do¤umlar / Toplam Nüfus x 1000

Belirtildi¤i üzere do¤um oranlar›n›n farkl›laflmas›nda toplumsal özelliklerin vekültürel de¤erlerin büyük önemi vard›r. Zengin ve geliflmifl ülkelerde do¤umlar›ndaha az olmas›n›n çok çeflitli nedenleri söz konusudur. Etkili do¤um kontrol yön-temlerine ulaflman›n ve kullanman›n daha yayg›n olmas› nedenlerden biridir. Di-¤er bir neden ise çekirdek aile sistemidir. Genifl ailelerdeki çiftler yeni bir bebe¤esahip oldu¤unda bebekle ilgilenecek ve sorumluluklar› paylaflacak çok say›da ak-rabaya ve aile üyesine sahipken çekirdek ailede çocu¤un bütün sorumlulu¤u an-ne ve baba üzerindedir. Bu iki nedenin yan› s›ra daha baflat bir baflka neden iseendüstrileflmedir. Tar›m toplumlar›nda ayn› zamanda ekonomik bir varl›k konu-munda olan çocuklar›n tar›m ifllerinde aileye yard›m etmeleri söz konusuydu. En-


Geliflmifl ülkelerde ortalamaolarak bir y›l içinde 1000kifliye karfl›l›k 20 yeni do¤umgerçekleflirken geliflmemiflülkelerde 1000 kifliyekarfl›l›k 30 kifli nüfusaeklenmektedir.

düstri toplumlar›nda ise bu durumun aksine çocuk aileye maddi bir yükümlülükgetirmektedir. Endüstrileflme ile birlikte kad›n›n çal›flma hayat›nda daha yo¤un yeralmas› da do¤um oranlar›n› düflürmekte, çal›flan kad›nlar ifl hayat›n›n yo¤unlu¤uiçinde çocuk sahibi olmay› çok zahmetli görmektedirler (Thio, 2007: 433).

Geliflmekte olan ülkelerde do¤urganl›k yüksektir. Aileye iliflkin geleneksel tu-tum yaflanmakta, özellikle çiftlik iflleten aileler için çok çocuklu olmak istenir birdurum olmaya devam etmektedir. Bunun yan› s›ra kimi dinler de do¤um kontrolyöntemlerine karfl› ç›kmakta ve çok çocuk sahibi olmay› onaylamakta, Katolik Ki-lisesi ve baz› ülkelerdeki ‹slami liderler do¤um kontrolüne karfl› ç›kmaktad›r. Bukonuda verilebilecek bir di¤er örnek Arjantin’dir. 1974 y›l›nda en k›sa sürede ülkenüfusunu iki kat›na ç›karmay› hedefleyen bir program› uygulamaya koyan Arjan-tin do¤um kontrol yöntemlerini yasaklam›flt›r. Bu yasak, ülkenin askerî ve ekono-mik gücünü art›rman›n bir yolu olarak görülmüfltür (Giddens, 2008: 471).

ÖlümÖlüm oranlar›, do¤urganl›¤›n karfl›t› olarak nüfus de¤iflimlerini etkileyen en önem-li ikinci etkendir. Bir ülkede her bin kifliye oranla bir y›lda ölen insan say›s›n› ifa-de eder. Geliflmifl ülkelerde bu oran 1000’de 10 iken yoksul ülkelerde 1000’de13’tür. Geliflmifl ve geliflmemifl ülkelerdeki ölüm oranlar›ndaki fark›n birbirine ya-k›n olmas›n›n nedeni ülkelerin yaflam koflullar›yla iliflkilidir. Geliflmifl ülkelerdeyafll› nüfusun buna karfl›n yoksul ülkelerde genç nüfusun yo¤un olmas› nedeniyleölüm oranlar›ndaki fark, do¤um oranlar›nda oldu¤undan çok daha düflüktür. 2006y›l›ndaki verilere göre dünyada ölüm oran› ortalamas› 1000’de 8,6’d›r. ABD, Ku-veyt ve Katar gibi ülkelerde bu oran 1000’de 3’ün alt›nda iken Swaziland’da 1000’de28’dir. Ülkelere göre farkl›l›klar gösteren ölüm oranlar› kuflkusuz ülkelerin dahasa¤l›kl› oldu¤unun tek göstergesi de¤ildir. ‹sveç gibi ölüm oran›n›n yüksek oldu-¤u geliflmifl ülkelerin yan› s›ra Nikaragua gibi az geliflmifl ancak ölüm oran› düflükolan ülkeler de bulunmaktad›r (McFalls, 2007: 8; Thio, 2007: 433). Dünyada yaflan-makta olan çeflitli de¤iflimler ölüm oranlar›n›n da genel anlamda düflmesine yol aç-maktad›r. T›p alan›ndaki ilerlemeler, yeni ilaçlar ve tedavi yöntemleri ölüm oran-lar›n› düflürmekte; geçmiflte ölümlere yol açan birçok hastal›k yeni yöntemler veilaçlarla iyilefltirilebilmektedir. Ölüm oran› 20. yüzy›ldan önce çocuklar ve gençleraras›nda yüksek iken günümüzde yafll›larda daha yüksektir. Ölüm oranlar›n› düflü-ren etkenler flöyle s›ralanabilir (Browne, 1998: 412, 415):

a. Bilim ve t›p alanlar›ndaki geliflmeler b. Koruyucu sa¤l›k alan›ndaki iyileflmeler c. Daha iyi hijyen koflullar› d. Daha sa¤l›kl› yiyecekler ve beslenme teknolojisi e. Geliflen e¤itim ve sa¤l›k konusunda artan bilinçlilikf. Yüksek yaflam standard›g. Daha güvenli ve sa¤l›kl› çal›flma koflullar›h. Refah devleti anlay›fl› Ölüm oranlar› ba¤lam›nda toplumsal geliflmifllik düzeyi ile iliflkili olan en önem-

li ögelerden biri bebek ölümleridir. Demograflar ülkelerin sa¤l›k ve yaflam koflullar›-n› karfl›laflt›rmak üzere çocuk ölüm oranlar› gibi özel baz› oranlar› kullan›rlar. Bir ya-fl›ndan küçük çocuklardan her bin kifli içinde ölenlerin say›s› bebek ölüm oran›n› ifa-de eder. Çocuk ölüm oran›, geliflmifl ülkelerde 1000’de 6 iken bu oran geliflmemiflülkelerde 1000’de 49’a kadar ç›kmaktad›r. Bebek ölüm oranlar› geliflmifl ülkeleri ge-liflmekte olanlardan ay›ran önemli özelliklerden biridir. Geliflmekte olan ülkelerde


bebek ölüm oranlar› yetersiz sa¤l›k koflullar›na, yetersiz beslenme biçimlerine ve ai-lelerin sosyoekonomik düzeylerinin düflüklü¤üne ba¤l› olarak yüksek düzeydedir.Bebek ölümlerinin yüksekli¤i farkl› toplumsal sonuçlara yol açmaktad›r. Bebekölüm oranlar›n›n yüksekli¤i Türkiye gibi ülkelerde aileleri daha fazla çocuk sahibiolmaya yöneltmekte ve sonuçta do¤um oran› yükselmektedir (Özkalp, 1999: 266).

Ölüm oranlar› ba¤lam›nda önemli olan bir di¤er ölçüt ise ortalama yaflam süre-sidir. Bir ülkedeki insanlar›n beklenilen ortalama yaflam süresini ifade eder. Ölüm-lere iliflkin veriler beklenilen ortalama yaflam süresine iliflkin hesaplamalar için dezemin haz›rlar. Bu oran, bir toplumda insanlar›n olas› ortalama yaflam süresi anla-m›na gelir. Geliflmifl ülkelerde bu oran 78 iken geliflmekte olan ülkelerde 64’tür(Thio, 2007: 433; Macionis ve Plummer, 2008: 775). Biyolojik ve toplumsal etken-ler bir toplumdaki bireylerin yaflam sürelerini ve genel anlamdaki yaflam süresibeklentisini, ortalamas›n› etkiler. Ortalama yaflam süresi beklentisi yanl›fl yorumla-ra yol açmamal›d›r. Örne¤in ortalama yaflam süresi beklentisinin 78 oldu¤u bir ül-kede do¤an bir çocuk 78 y›l yaflayacak anlam›na gelmez. Çünkü o çocu¤un yaflamsürecinde koflullara ba¤l› olarak ortalama yaflam süresi de de¤iflebilecektir. Bununyan› s›ra savafllar ya da genifl ölçekli salg›n hastal›klar da yaflam süresinin daha k›-sa olmas›na yol açabilir (McFalls, 2007: 9).

Ölüm oranlar› ve yaflam süreleri aç›s›ndan bir ülkede toplumsal gruplar aras›n-da da farkl›l›klar bulunmaktad›r. Örne¤in ABD’de zencilerin yaflam süresi beyaz-lardan daha k›sad›r ancak bu durum biyolojik ya da genetik olmaktan çok gelir dü-zeyi ve yaflam standard› ile yak›ndan iliflkilidir (Özkalp, 1999: 265). Benzer farkl›-l›klar cinsiyetler aç›s›ndan da söz konusudur. Yaflam süreleri cinsiyetler aç›s›ndanfarkl›l›k göstermektedir. Kad›nlar erkeklerden daha uzun yaflamaktad›r. Bunun ne-denleri aras›nda flunlar say›labilir; toplumsal cinsiyet rollerinin kazan›lmas› süre-cinde erkekler hastal›klar› daha az umursamaya bafllarlar, alkol ve sigara al›flkan-l›klar› daha fazlad›r, daha agresiftirler, daha çok risk al›rlar, yedikleri ve içtiklerikonusunda daha az dikkatlidirler. Buna karfl›n kad›nlar kendilerine daha çok dik-kat etmeleri yönünde sosyalleflirler. Erkekler, kad›nlardan daha tehlikeli ve y›pra-t›c› iflleri yapar, daha çok ifl kazas› yaflar. ‹fl hayat›ndan kaynaklanan stres erkek-lerde daha yo¤undur ve erkekler daha ileri yafllarda emekli olurlar (Browne, 1998:417). Her ne kadar cinsiyetler aras›ndaki yaflam süresi farkl›l›klar› bu flekilde fark-l› yaflam ve çal›flma koflullar› ile aç›klanmaya çal›fl›lm›flsa da günümüzde kad›nlarda erkekler kadar toplumsal yaflamda ve çal›flma yaflam›nda yo¤un yer almaktad›r.Bu nedenle söz konusu farkl›l›k önce sosyokültürel daha sonra belirlenemeyen bi-yolojik etkenlere ba¤l› olarak aç›klanabilir (Özkalp, 1999: 264).

Göç‹nsanlar›n belirli bir yerden baflka bir yere do¤ru hareketini ifade eden göç sürecide nüfus büyüklü¤ü ve yap›s›n› etkilemektedir (Macionis ve Plummer, 2008: 775).Bir ülkeden bir di¤er ülkeye yönelik insan hareketlili¤inin dünya nüfusunu art›rmaya da azaltma yönünde bir etkisi yoktur ancak demografik hareketlilik belirli birülkenin nüfus yap›s›n› önemli ölçüde etkileyebilmektedir. 1948’de kurulduktansonra ‹srail’de Avrupa’dan göç eden Yahudiler nedeniyle y›ll›k % 24 nüfus art›fl›-n›n yaflanmas› ile 1880-1910 y›llar› aras›nda Avrupa’dan ABD’ye 28 milyonu aflk›ninsan›n göç etmesi bu duruma örnek olarak verilebilir. Benzer biçimde ABD, sonotuz y›lda Latin Amerika ve Asya’dan milyonlarca göçmen çekmektedir (Schmitt,2001; Wrong, 1990 aktaran Thio, 2007: 434). Toplumun nüfus yap›s›na farkl› etki-leri olan göç olgusu ilgili bölümde daha genifl olarak ele al›nacakt›r.


Nüfus Art›fl› ve De¤iflimiDemografi çal›flmalar› do¤um, ölüm ve göç ba¤lam›nda nüfusun de¤iflkenli¤ineodaklan›rken ciddi toplumsal, ekonomik ve siyasal sonuçlar› olan nüfus art›fl›n› dairdeler. Nüfus art›fl›n›n nedenleri, farkl› toplumlarda neden farkl› h›zlarda gerçek-leflti¤i, nas›l kontrol alt›na al›nabilece¤i gibi konular bu ba¤lamda önem kazan-maktad›r.

Dünya nüfusu çok büyük oranda ve h›zla artmaktad›r. Nüfus art›fl› temel olarakmodern endüstri döneminin bir sorunu niteli¤indedir. Dünya nüfusunun bugünkübüyük ölçülere ulaflmas›n›n binlerce y›ll›k birikimin ürünü oldu¤u düflünülse dedünya nüfusunun bu büyüklü¤e ulaflmas› 1600’lerden sonraki modern dönemdegerçekleflmifltir. Do¤um oranlar›n›n modernlik öncesi dönemlerde çok yüksek ol-mas›na karfl›n nüfus art›fl oranlar› 18. yüzy›la kadar düflük kalm›flt›r. Çünkü bu sü-reçte ölüm oranlar› yüksektir. Dünya nüfusu son birkaç yüz y›lda ivme kazanm›flt›r.

250 bin y›l öncesinden birkaç yüzy›l ön-cesine kadar bütün yeryüzündeki in-san nüfusu befl yüz milyonu geçme-mifltir. Bu oran bugün sadece Avrupak›tas›n›n nüfusunda daha azd›r. Dünyanüfusu yaklafl›k iki yüz elli y›l önce h›z-l› bir flekilde artmaya bafllam›flt›r. Gü-nümüzde ise 1800 y›l›nda oldu¤undan6 kat daha fazlad›r. 1600’lü y›llardanönce dünya nüfusunun yar›m milyaraulaflmas› 500 bin y›l al›rken son 400 y›l-

da bu rakam 6,4 milyara ulaflm›flt›r. Bu-gün 7 milyara ulaflan dünya nüfusunun 2050 y›l›nda 9 milyar› aflmas› beklenmekte-dir (Giddens, 2008: 468; Macionis ve Plummer, 2008: 772; Thio, 2007: 431).

Bir ülkedeki nüfus art›fl oran›, do¤um ölüm aras›ndaki fark› ve ülkeye göçedenlerin miktar›n› ifade eder. Nüfus art›fl›n› etkileyen bafll›ca unsurlar yafl yap›-s›, cinsiyet ve evlilik oranlar›d›r. Gelecekte do¤um oran›n›n yafll› nüfusun az,genç nüfusun fazla oldu¤u az geliflmifl ülkelerde geliflmifl ülkelere göre dahayüksek olmas› beklenmektedir. Ayn› flekilde yafll› nüfusun çok oldu¤u toplum-larda da ölüm oranlar› yüksek olacakt›r. Cinsiyet oranlar› her yüz kad›na karfl›l›kerkek say›s›n› ifade eder. Cinsiyet oran› 100 ise kad›n erkek say›s› eflit demektir.


1’336 M

400 M

50 M

0

fiekil 7.1

Dünya Nüfusu

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/Demography, (24.06.2012)

Resim 7.3

Dünya nüfusu s›n›rl›kaynaklara ra¤menh›zla artmaktad›r.Bugün dünyada 7milyar insanyaflamaktad›r.

Kaynak:http://soukimlay.wordpress.com/2011/09/25/environment-vs-population-growth/,(27.06.2012)

Genel olarak erkeklerin oran› kad›nlardan biraz daha fazlad›r ancak erkeklerde-ki ölüm oran› da kad›nlardan biraz daha fazlad›r. Cinsiyet oran›n›n 100’e yak›nolmas› evlilik oran›n›n da yüksek olabilece¤i anlam›na gelir. Evlilik oran› bir y›l-da 1000 kifliye karfl›l›k gelen evlilik say›s›n› ifade eder. Yüksek evlilik oran› ola-s›l›kla yüksek do¤um oran›n›n bir göstergesidir. Savafl gibi durumlarda cinsiyetve evlilik oranlar›nda meydana gelen de¤iflimler nüfus art›fl›n› ve büyüklü¤ünüetkiler. Son dönemlerde artan boflanmalar, evli olmayan yetiflkin say›s›n›n artma-s› ve geç evlilikler gibi etkenler do¤um oranlar›n›n azalmas›nda önemli rol oyna-maktad›r (Thio, 2007: 434-438).

Nüfus art›fl› dünyadaki bütün toplumlar için ayn› düzeyde bir sorun niteli¤indede¤ildir. Nüfus patlamas›n›n sonuçlar› özellikle yoksulluk ba¤lam›nda ortaya ç›k-maktad›r. Geliflmekte olan baz› ülkelerin kentlerindeki afl›r› kalabal›k gecekondusemtlerinde kulübelerde, sokaklarda ya da mezarl›klarda yaflamaktad›r. Nüfus art›-fl› geliflmekte olan ülkeler için daha büyük bir sorun olmaya devam etmektedir.Genel olarak nüfus art›fl› yoksul ve geliflmemifl ülkelerde geliflmifl ve zengin ülke-lerden daha yüksektir. Geliflmiflsanayileflmifl ülkelerde do¤umoran› % 0,5’in alt›nda, geliflmek-te olan ülkelerde ise %2 ile %3aras›ndad›r. Bu fark fazla görün-meyebilir ancak ülkelerin nüfusart›fl oranlar› aras›nda da¤lar ka-dar fark vard›r. Nüfusun art›fl›hâlinde say› art›fl oran›na görekatlanarak büyümektedir. Nü-fusun ikiye katlanmas› için ge-çen zaman dilimini ifade edenkatlanma süresi nüfus art›fl›n›nboyutlar›n› ortaya koymaktad›r.%1’lik bir nüfus art›fl oran› nüfusun yetmifl y›l içinde, %2’lik bir art›fl oran› ise otuzbefl y›l içinde ikiye katlanaca¤› anlam›na gelir. %3’lük oran ise yirmi y›lda ikiye kat-lanmaya yol açacakt›r (Thio, 2007: 432, 438; Giddens, 2008: 467-468).

Nüfus art›fl›n›n yol açt›¤› toplumsal, ekonomik ve siyasal sonuçlar yönetimlerinüfus art›fl›n› kontrol alt›na almaya yöneltmifltir. Nüfus art›fl› ile mücadelede çeflitliyöntemler kullan›lmaktad›r. Gönüllü aile planlamas› uygulanan ülkelerde isteyenailelerin do¤um kontrol imkân-lar›na ulafl›m› sa¤lanarak do¤umkontrolü özendirilmifltir. Buyöntem geliflmifl Bat› ülkelerin-de ve Tayvan ile Güney Kore’debaflar›l›, geliflmekte olan ülke-lerde ise baflar›s›z olmufltur. Nü-fus art›fl› birçok ülkeyi zorunlunüfus kontrolüne yönlendirmifl-tir. 1970’lerde Hindistan’da enfazla iki çocuk uygulamas› bafl-lat›lm›fl ancak baflar›s›z olun-mufltur. Buna karfl›n Çin baflar›-l› bir zorunlu nüfus kontrolü uy-


Resim 7.4

H›zl› nüfus art›fl› vekentlere göçünsonucunda ortayaç›kan Brezilya’n›nbaflkenti Rio DeJaneiro’dakigecekondu semtleri

Kaynak:http://mimarcasanat.com/sinema/bir-festival-boyle-gecti.html,(12.06.2012).

Resim 7.5

Çin’de aileplanlamas›naözendiren bir afifl.

Kaynak:http://filipspagnoli.wordpress.com/2009/02/20/human-rights-facts-101-gender-equality-declining-birth-rates-and-overpopulation/,(14.06.2012)

gulamaktad›r. Tek çocuklu aileler çeflitli maddi imkânlarla ödüllendirilmekte, çokçocuklu aileler ise devlete ciddi ölçüde maddi ödeme yapmak durumunda b›rak›l-maktad›r. 1986’da yönetim tek çocuk koflulunu yumuflatarak ilk çocu¤u k›z olank›rsal kesimdeki ailelere ikinci çocuk olana¤› tan›m›flt›r. Çin’de günümüzde ikinciçocu¤a genel olarak izin verilmesi e¤ilimi vard›r (Thio, 2007: 439-440).

Demografik dinamikler nelerdir?

Demografik KuramlarNüfusbilimciler taraf›ndan nüfus yap›s›nda ortaya ç›kan de¤iflim ve dönüflümleriaç›klayan kuramlar gelifltirilmifltir. Bu ba¤lamda kabul gören iki temel kuram Malt-husçu kuram ile demografik geçifl kuram›d›r (Thio, 2007: 435).

Malthus’un Nüfus Kuram›Yaklafl›k iki yüz y›l önce yaflanan ani ve h›zl› nüfus art›fl› demografi konusundakigeliflmeleri de h›zland›rm›flt›r. ‹ngiliz din adam› ve ekonomist Thomas Robert Malt-hus 1789’da, ‘Nüfus ‹lkesi Hakk›nda Denemeler’ adl› ünlü eserinde nüfus ile besinkaynaklar› aras›ndaki iliflkiye dikkat çekmifltir. Sanayileflmeyle birlikte k›tl›¤›n art›kgeride kalaca¤› ve gelmekte olan bu yeniça¤da bolluk olaca¤› düflüncesini eleflti-ren Malthus, dünyan›n nüfus art›fl› ve s›n›rl› besin kaynaklar› nedeniyle felakete yolaçacak bir k›tl›k ve açl›kla karfl› karfl›ya kalabilece¤ini öngörmüfltür. Nüfusun g›damaddelerinden daha h›zl› artt›¤›n› savunan Malthus’a göre nüfus geometrik biçim-de (2,4,8,16,32...) buna karfl›n besin maddeleri aritmetik olarak (1,2,3,4,5...) art›flgösterir. Nüfus, üretilen besinin üzerinde bir oranda artt›kça savafl, felaket ya dayoksulluk ortaya ç›kar ve nüfus art›fl› aflama aflama durur. Öngördü¤ü bu katastro-fik son Malthus’a “iç karart›c›” takma ad›n› kazand›rm›flt›r (Macionis ve Plummer,2008: 778; Giddens, 2008: 468; Thio, 2007: 435).

Malthus’a göre nüfusa iliflkin felakete götüren bu gidifl ancak önleyici kontrol-ler dedi¤i ve do¤um oranlar›n› azaltacak geç evlilikler, cinsel perhiz gibi yöntem-lerle önlenebilir. ‹nsano¤lu bu tür önlemlere kaynakl›k eden ahlaki k›s›tlama ilke-sini uygulamad›¤› sürece sefalet ve açl›¤a mahkûm olacakt›r. Afl›r› nüfus art›fl›n›engellemek üzere cinsel perhizi öneren Malthus ayn› zamanda do¤um kontrolü-nü ahlaks›zl›k olarak nitelendirmifltir. Özellikle alt s›n›flar›n bu uygulamalaraolumlu bakmayaca¤›n› düflünen Malthus’a göre nüfus art›fl› do¤a taraf›ndan afla-mal› olarak yavafllat›larak durdurulacakt›r; do¤a bu süreci olumlu kontroller dedi-¤i açl›k ve felaketler arac›l›¤›yla gerçeklefltirecektir. Nüfus art›fl›n›n Malthus’unöne sürdü¤ü biçimde açl›klar ve felaketlerle durdurulmas› üç köklü devrim nede-niyle gerçekleflmemifltir. Malthus’un öngöremedi¤i bu üç devrim; do¤um kontro-lü ile tar›m teknolojilerindeki ve t›p alan›ndaki geliflmelerdir (Giddens, 2008: 470;Thio, 2007: 435).

1850’lere gelindi¤inde, çocu¤a iliflkin toplumsal alg›n›n de¤iflmesi ve çocukla-r›n maddi kaynak olmaktan çok masraf edilen unsura dönüflmesi ayn› zamandaprezervatif kullan›m›n›n artmas› vb. nedenlerle Avrupa’da do¤um oranlar› düflme-ye bafllam›flt›r. Tar›mdaki sulama, gübreleme ve ilaçlama da çiftliklerdeki üretimihayal edilenin ötesine ç›karm›flt›r. Ancak yine de Malthus’un ac› veren öngörüleribütünüyle göz ard› edilmemelidir. Yaflanabilir co¤rafi alanlar, temiz hava ve sukaynaklar› sonsuz de¤ildir. Endüstriyel verimlili¤in do¤al çevre üzerinde olumsuzetkileri ortaya ç›kmaktad›r. Ayn› zamanda t›p alan›ndaki ilerlemeler ölüm oranlar›-n› düflürmekte ve dünya nüfusu giderek daha h›zl› artmaktad›r. Kuflkusuz dünya,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

Thomas Robert Malthus(1766-1834). ‹ngiliznüfusbilimci ve politikekonomi kuramc›s›. Ayn›zamanda Anglikan bir dinadam› olan Malthus 1789y›l›nda nüfusbilimiaç›s›ndan büyük önemtafl›yan ‘Nüfus Art›fl› ÜzerineBir Araflt›rma’ adl› kitab›n›yay›mlam›flt›r.

Kaynak:http://tr.wikipedia.org/wiki/Thomas_Robert_Malthus,(22.06.2012)

nüfusun sonsuz art›fl›n› kald›ramayacakt›r (Macionis ve Plummer, 2008: 778). Gü-nümüzde geliflmekte olan ülkelerin nüfus art›fl› mevcut besin kaynaklar›n›n üstün-dedir. Bat› ülkelerinin nüfus art›fl›, Malthus’un öngördü¤ünden oldukça farkl› birbiçimde gerçekleflti¤inden uzun bir süre Malthus’un görüflleri önemsenmemifltir.Nüfus art›fl› on dokuzuncu ve yirminci yüzy›llarda gerilemifltir. Yirminci yüzy›l›nözellikle ikinci yar›s›nda yaflanan nüfus patlamas› Mathus’un görüfllerini yenidengündeme getirmifl yine de kuram›n özgün hâliyle desteklenmesi s›n›rl› düzeyde ol-mufltur (Giddens, 2008: 470).

Demografik Geçifl Kuram›Malthus’un daha yüzeysel ve karamsar analizine karfl›l›k demografik geçifl kuram›ortaya ç›km›flt›r. Bu kuram, nüfusun unsurlar›n› toplumun içinde bulundu¤u eko-nomik ve teknolojik geliflme düzeyi ile iliflkilendirmifltir (Macionis ve Plummer,2008: 778).

Demograflar endüstrileflmifl ülkelerde 19. yüzy›ldan bu yana do¤um-ölüm oran-lar›nda ortaya ç›kan de¤iflimleri demografik geçifl olarak adland›rmaktad›r. Bu kav-ram› ilk olarak Amerikal› nüfusbilimci Warren S. Thompson ele alm›flt›r. Thomp-son’a göre, bir toplumun ekonomik olarak ulaflt›¤› geliflmifllik düzeyi farkl› nüfusistikrar tiplerine sahiptir. Demografik geçifl kuram› ile Malthus’un düflünceleri bir-birlerine z›tt›r. Malthus’a göre ekonomik refah kendili¤inden nüfus art›fl›n› getir-mektedir. Demografik geçifl kuram› ise sanayileflmenin sonucu olan ve nüfus istik-rar›n› sa¤layacak ekonomik kalk›nmaya odaklanmaktad›r (Giddens, 2008: 471).

Demografik geçifl kuram›na göre nüfus yap›lar› özel demografik aflamalar› ta-kip eder ve bu aflamalar ekonomik geliflimle ba¤lant›l›d›r. Bu kuram Bat› Avru-pa’da son 300 y›lda gerçekleflen nüfus de¤iflimlerinin analizine dayal›d›r. Dört te-mel aflama belirlenmifltir (Thio, 2007: 436-437):

• Birinci aflama: Do¤um ve ölüm oranlar›n›n ikisi de yüksektir, birbirini den-geler. Nüfus büyük ölçüde istikrarl›d›r, ani ve h›zl› art›fllar ya da düflüflleryoktur. Bu endüstrileflmeden önceki aflamad›r.

• ‹kinci aflama: Bu aflamada do¤um oranlar› yine yüksektir ancak ölüm oran-lar› keskin bir biçimde düflmüfltür. Endüstrileflmenin ard›ndan ortaya ç›kanbir aflamad›r. Geliflen modern t›p, daha iyi hijyen koflullar› gibi etkenlerölüm oranlar›n› azaltm›flt›r. Geliflmekte olan ülkelerde bu etkenlerle birlikteölüm oranlar› düflerken ekonomi ve de¤erler geleneksel olmaya devam et-ti¤inden do¤um oranlar› yüksekli¤ini korumaktad›r. Bunun sonucunda nü-fus h›zla artmaktad›r.

• Üçüncü aflama: Bu aflamada do¤um ve ölüm oranlar› birlikte düfler. Bat›toplumlar› yüksek düzeyde endüstrileflmeyle birlikte bu aflamaya gelmifltir.

• Dördüncü aflama: Bu aflaman›n özelli¤i düflük do¤um ve ölüm oranlar›d›r.‹leri düzeyde endüstrileflmifl Bat› ülkeleri, ABD ve Japonya bu aflamaya ulafl-m›flt›r. ‹talya, ‹spanya ve Almanya gibi yaklafl›k k›rk ülkede nüfus art›fl› s›f›-r›n alt›ndad›r.


fiekil 7.2’de görüldü¤ü üzere demografik geçifl kuram›n›n öngördü¤ü aflama-lar›na iliflkin birinci aflamada endüstrileflme henüz yoktur, çocuklar aile ekono-misine katk› anlam›nda ekonomik bir iflleve sahiptir, ergenlik dönemindeki ço-cuk ölümlerinin yüksekli¤i, aile planlamas›n›n olmamas› gibi nedenlerle do¤umoranlar› çok yüksektir ancak hastal›klar, salg›nlar ve beslenme koflullar› gibi ne-denlerle ölüm oranlar› da yüksektir ve nüfus art›fl h›z› yavaflt›r. ‹kinci aflamadaendüstrileflme bafllam›flt›r. Do¤um oranlar› yüksek kalmaya devam ederkenölüm oranlar› keskin bir biçimde düfler ve nüfus artar. Bu dönem Malthus’unkötümser düflüncelerini gelifltirdi¤i dönemdir. Üçüncü aflama ileri endüstrileflmeaflamas›d›r. Do¤urganl›k ergenlik ça¤›ndaki ölümlerin azalmas›, yaflam standart-lar›ndaki de¤iflim nedeniyle çocuk sahibi olman›n pahal› bir olguya dönüflmesi,küçük ailelerin oluflmas› ve kad›nlar›n ev d›fl›nda çal›flmaya bafllamalar› gibi ne-denlerle azal›r. Ekonomik geliflmeler, nüfus yap›s›na yön veren etkenleri biçim-lendirmektedir. Dördüncü aflama olan post-endüstriyel dönemde gerek do¤umgerekse ölüm oranlar› düflük seviyededir. Çal›flan çiftlerden oluflan aileler ve ço-cuk sahibi olman›n masrafl› bir süreç oluflunun sürmesi nedeniyle nüfus olduk-ça yavafl artar. Günümüzde bu aflamay› yaflayan birçok Avrupa ülkesinde nüfu-sun azald›¤› gözlenmektedir (Macionis ve Plummer, 2008: 778-79).

Bu kuram, nüfus aç›s›ndan parlak bir gelecek öngörse de bu aflamalar›n bü-tün toplumlar için geçerli olamayaca¤›na iliflkin elefltiriler vard›r. Elefltirilere gö-re bugünün geliflmekte olan ülkeleri 200 y›l öncesinin Avrupa ülkelerinden ol-dukça farkl› özelliklere sahiptir. Ayn› zamanda kuram temelde modernist yakla-fl›mla örtüfltü¤ü için de elefltirilmifltir. Modernist yaklafl›m, endüstrileflme ve mo-dernleflmenin bütün sorunlar› çözece¤i konusunda oldukça iyimserdir ancakgünümüz dünyas›nda sorunlar farkl› boyutlarda yaflanmaya ve artmaya devametmektedir. Birçok otorite, uygulanan ekonomik politikalar›n dünyadaki belirlibölgelerdeki yoksullu¤a yol açt›¤›na inanmaktad›r. Zengin kuzey ülkelerindedüflük nüfus art›fl›n›n yoksul güney ülkelerinde ise h›zl› nüfus art›fl›n›n ortaya ç›-kard›¤› sorunlar nedeniyle iki kesim aras›ndaki fark giderek büyümektedir (Thi-o, 2007: 438; Macionis ve Plummer, 2008: 779).

Malthus’un kuram›n›n nüfus konusundaki temel katk›s› nedir?


Do¤um Oran›Ölüm Oran›

Teknolojik -Ekonomik Düzey

Nüfus Art›fl›

Aflama 1 Aflama 2 Aflama 3 Aflama 4

Do¤alYükselme

Endüstri Öncesi Erken Endüstri Geç Endüstri Endüstri Sonras›

Çok Yavafl H›zl› GiderekYavafllayan

Çok Yavafl

fiekil 7.2

Demografik GeçiflKuram›

Kaynak: Macionisve Plummer, 2008:778

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

GÖÇ VE TOPLUM‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan sürekli artan bir ivme kazanan göç hareketi, bi-reysel ve toplumsal düzeyde köklü dönüflümlere yol açarken kültürleraras› ileti-flim, “öteki” ile iliflkiler, kimlik alg›lar› ve uyum tart›flmalar› ekseninde artan bir il-ginin oda¤› hâline gelmifltir (Göktuna Yaylac›, 2012: 1).

Göç, Eski Türkçe’de ‘tafl›nma’ anlam›na gelirken, ‹ngilizcedeki ‘migration’ söz-cü¤ü de Latincede, birisinin yaflad›¤› ikametgâh›n› de¤ifltirmesi anlam›na gelen“migrate” sözcü¤ünden kaynaklanmaktad›r (Niflanyan, 2007; Faist, 2003: 41-42).Kavramsal olarak bir tan›m yap›lacak olursa göç; ekonomik, politik, ekolojik ya dabireysel nedenlerle, orta ya da uzun süreli geriye dönüfl ya da sürekli yerleflim he-defi güden co¤rafi, toplumsal ve kültürel bir yer de¤ifltirme hareketidir (Yalç›n,2004: 13

Göç, yaz›l› tarihin ilk evrelerine kadar uzanan bir geçmifle sahiptir. Göçler enbafl›ndan itibaren insanl›k tarihinin birer parças› hâline gelmifl, insanl›¤›n geliflimi-nin de en önemli etkenlerinden biri olmufltur. Tarih boyunca geliflen kentler dahaaz geliflmifl kentlerden göçmenleri kendine çekmifltir. Nüfus hareketleri, demogra-fik geliflmelerin, iklim de¤iflikliklerinin ya da ekonomik dönüflümlerin sonucu ola-rak ortaya ç›karken bazen bir ulus inflas› sürecinde bazen de savafllar›n sonucuolarak etkili olmufltur. Sanayileflme ile birlikte ülke içi ve uluslararas› göç örüntü-leri önemli ölçüde de¤iflmifltir (Haralambos, 1995: 659; Manning, 2005; Giddens,2008: 548-549). De¤iflen, dönüflen ve çok boyutlu bir biçimde yayg›nlaflan göç sü-reci nüfusu etkileyen üçüncü önemli etkendir. Bireylerin yerlerini belirli bir co¤ra-fi bölgenin içine ya da d›fl›na do¤ru de¤ifltirmesini ifade eden göç belirli bölgele-rin nüfusunu art›rabilir ya da eksiltebilir ve nüfusun bir co¤rafi alandaki da¤›l›m›-n› da de¤ifltirebilir (McFalls, 2007: 12).

Karmafl›k ve de¤iflken bir demografik etken olan göç, toplumlar›n yaflamlar›n›etkileyen büyük olaylara tepki olarak kitlesel ve h›zl› bir biçimde ortaya ç›kabilir.Bat› ve Do¤u Almanya’n›n 1990’da birleflmesinden sonra Do¤u’dan Bat›’ya olanyo¤un göç buna örnek olarak verilebilir. Göç, baz› durumlarda ise yavafl yavaflgerçekleflir. K›rsal kesimlerden kentlere yönelik genç nüfus ak›fl› bunun bir örne-¤idir. Göç seçici bir süreçtir. E¤itim düzeyi daha yüksek olan ya da daha macera-c› bireyler göç etmeye daha yatk›nd›rlar. ‹nsanlar; evlilik, boflanma ya da emekli-lik gibi yaflamlar›n›n belirli dönemlerinde göç etmeye e¤ilimlidirler. Ayn› zamandagöç ölçülmesi daha zor bir süreçtir. Örne¤in ABD’de bir y›l içinde yeni ev alarakbaflka yerlere yerleflen birçok insan göç süreci kapsam›nda de¤erlendirilmemekte-dir (McFalls, 2007: 12).

‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan geliflmekte olan ülkelerde iç göç ekonomikgeliflmeye paralel olarak artarken küresel ölçekte uluslararas› göç hareketi de iv-me kazanm›flt›r. Günümüzde göç, dünya ölçe¤inde 200 milyona yak›n insan› kap-sayan bir olgudur. 1960’lardan itibaren Latin Amerika ve Güney Asya ülkeleri gibigüney ülkelerinden ABD’ye, Afrika, Asya ve Do¤u Avrupa’dan ise Avrupa’ya yö-nelik yo¤un bir göç süreci görülmüfltür. 1970’lerde ise Orta Do¤u ülkeleri ve Ja-ponya gibi daha geliflmifl Güney Asya ülkeleri di¤er Güney Asya ülkelerinden göçalmaya bafllam›flt›r (Faist, 2000; Suárez-Orozco, Suárez-Orozco ve Qin-Hilliard,2001: 194). ‹kinci Dünya Savafl›’n› izleyen yirmi y›l boyunca Akdeniz ülkeleri Ku-zey ve Bat› ülkeleri için ucuz ifl gücü sa¤lam›flt›r. Türkiye, Kuzey Afrika, Yunanis-tan, ‹spanya ve ‹talya’dan gelen göçmenler emek s›k›nt›s› içinde olan ev sahibi ül-keler taraf›ndan göçe teflvik edilmifllerdir. Ulus afl›r› göç hareketi 1970’lerde düflüfl


Göç (migration) sadecebireylerin bir yerden baflkabir yere hareketini ifadeederken d›fl göç(emmigration), ülke d›fl›nayönelik hareketleri, iç göç(immigration), ülke içindegöç anlam›n› tafl›r (McFalls,2007: 12). Net göç ise buikisi aras›ndaki fark›gösterir (Browne, 1998: 407-408). ‹ç göç ayn› zamandabir ülke içinde köyden kentegöç benzeri durumlar›kapsar.

göstermifl, 1989’da Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›n›n ard›ndan bu kez Do¤u Avrupaülkelerinden Bat›ya do¤ru yeni bir göç dalgas› bafllam›flt›r (Giddens, 2008: 549).

Ülke içinde ya da ülkeler aras›nda gerçekleflen bütün göç süreçleri genel dü-zeyde toplumsal de¤iflimi, özelde ise yaflam tarzlar›n›n de¤iflimini gündeme geti-ren önemli toplumsal olgudur. Çok boyutlu ekonomik, siyasi, kültürel ve demog-rafik bir süreç olan göç, toplumsal de¤iflmenin kimi zaman nedeni kimi zaman h›z-land›r›c› bir etkeni ayn› zamanda toplumsal de¤iflmenin sonuçlar›ndan biridir. Buözellikleri ile göç, toplumsal, kültürel ve ekonomik boyutlar› ile incelenmesi vede¤erlendirilmesi gereken çok boyutlu ve karmafl›k bir toplumsal olgudur. Göçhareketi toplumlar›n ve bireylerin yaflamlar›n› sosyoekonomik, kültürel, siyasal vepsikolojik olarak köklü bir biçimde etkiler (Ka¤›tç›bafl›, 2010: 155; Faist, 2003: 30;Durugönül, 1996: 95).

Göç süreci toplumsal var oluflun bütün boyutlar›n› etkiler ve kendi karmafl›k di-namiklerini gelifltirir. Çeflitli nedenlerle göç edenler yeni çevrelerinde kendileri de-¤iflime u¤rarken yaflad›klar› toplumu da farkl› biçimlerde etkiler ve de¤ifltirirler.Göç, zorunlu ve ço¤u zaman sanc›l› yeniden bir toplumsallaflma süreci niteli¤inde-dir. Göçmenler yeni bir dünya ve bu yeni dünyan›n kültürü ile karfl›lafl›rken ›rkç›-l›k, ayr›mc›l›k ya da d›fllanmaya da muhatap olurlar; kendi kültürleri dönüflümeu¤rar, çocuklar› da baflka kültürlere daha e¤ilimli hâle gelirler. Bu durum, aile içiçat›flmalara, olumsuz davran›fllara ya da psikolojik sorunlara da yol açabilmektedir(Castles ve Miller, 2008: 30; Durugönül, 2010: 603; Manço, 2004).

Göçler Ça¤›Bir tür “süper çeflitlilik” (super-diversity) ça¤›n› yaflayan dünyam›zda ülkeler ara-s›ndaki h›zla de¤iflen ekonomik, siyasi ve kültürel ba¤lar›n yans›mas› olarak orta-ya ç›kan göç örüntüleri yeni bir olgu olmas›na ra¤men küresel bütünleflmeninönemli bir parças› hâline gelmifltir. Dünya nüfusunun % 3’ü do¤du¤u ülkenin d›-fl›nda yaflamaktad›r. Castles ve Miller (1993) gibi otoriteler bu dönemi göç ça¤› ola-rak adland›rm›fllard›r (Vertovec, 2007: 1025; Giddens, 2008: 569). Sermayenin ulusafl›r› ak›fl›, küresel ölçekteki siyasal ve kültürel iç içe geçifller ve ulafl›m alan›ndakigeliflmeler; seyahat, göç, sürgün ya da yer de¤ifltirmeleri dünya çap›nda insanlar›nve de¤iflik gruplar›n ortak deneyimi hâline getirmifltir (Shi,2005: 55). Söz konusuolan göçün küreselleflmesidir. Göç, farkl› biçimleriyle küreselleflmenin bir parças›-d›r ve art›k söz konusu olan klasik anlamda bir yerden bir yere göçten daha çokküresel bir köye dönüflen dünyadaki sürekli hareketliliktir.

Küresel göçün ard›nda birbiriyle iliflkili olan birtak›m küresel etkenlerin yan› s›-ra göç veren ve göç alan ülkeler aç›s›ndan ifade edilebilecek etkenler söz konusu-dur. Bu etkenler göç kuramlar›nda de¤inilecek olan itici ve çekici etkenler s›n›flan-d›rmas›na dayanmaktad›r. Bu ba¤lamda küresel göçün ard›nda yatan çeflitli etken-leri flöyle s›ralayabiliriz (Castles, 2009):

• Göçün küresel etkenleri: Yeni ulafl›m ve iletiflim teknolojileri, küreselmedya projesi - Bat›l› yaflam tarz› -, göç hareketlerini kolaylaflt›ran göç a¤la-r›, ulus afl›r› topluluklar›n geliflmesi, büyümesi, artmas›.

• Göç veren ülkeler aç›s›ndan göçü etkileyen etkenler: Tar›m devrimi,çevresel de¤ifliklikler, köyden kente göç, kentlerdeki yo¤un iflsizlik, toplum-sal güvensizlik, fliddet ve insan haklar› ihlalleri.

• Hedef ülkeler aç›s›ndan göçü etkileyen etkenler: Endüstriyel aç›dan ye-niden yap›lanma giriflimleri, yeni hizmet sektörleri ve yeni ifl gücü gereksi-nimleri, do¤urganl›¤›n azalmas›, nüfusun yafllanmas›.


Stephen Castles. Castles veMiller, günümüz dünyas›n›‘göçler ça¤›’ olaraktan›mlam›flt›r. Art›k klasikanlamdaki göçten dahafazlas› söz konusudur.Hareketlilik küresel birnitelik kazanm›flt›r ve yenimedya teknolojileri ilebirlikte göç a¤lar› vegöçmen kimlikleri ulus ötesiboyutlara sahiptir.

Kaynak:http://www.imi.ox.ac.uk/about-us/people/stephen-castles/, (14.05.2012)imi.ox.ac.uk imi.ox.ac.uk

Giderek yo¤unlaflan küresel göç birçok ülkenin önemli bir sorunu hâline gel-mifltir. Bat›l› toplumlarda artan göç oranlar› ulusal kimlik gibi ortak kabul görenkavramlar› tehdit ederken bu durum vatandafll›k gibi olgular›n da yeniden gözdengeçirilmesine yol açmaktad›r. Küresel göç örüntülerinin gelece¤ini tan›mlayan dörttemel e¤ilim oldu¤u söylenebilir (Giddens, 2008: 569; Castles ve Miller, 2008: 12):

1. H›zlanma: S›n›r ötesine göç giderek artan ölçüde gerçekleflmektedir.2. Farkl›laflmalar: ‹flçi ya da mültecilerin d›fl›nda farkl› tiplerde göçmenler orta-

ya ç›kmaktad›r.3. Küreselleflme: Göç, nitelik olarak hem göç alan hem göç veren çok say›da

ülkeyi kapsayarak küreselleflmektedir.4. Kad›nlaflma: Göçmenlerde kad›n oran›, ev içi iflçi talebinin artmas›, seks turiz-

minin genifllemesi, kad›n ticareti vb. nedenlerle giderek daha da artmaktad›r. Göçler ça¤›n›n ay›rt edici özelli¤i uluslararas› göçün küresel bir nitelik kazan-

m›fl olmas›, giderek daha çok ülkeyi ve bölgeyi etkiliyor olmas›d›r. Bu göç sürecibirbirine ba¤l› karmafl›k süreç ve a¤larla bütün dünyay› etkilemektedir. Günümüz-de ülkeler göçle iliflkili afla¤›daki sorunlarla karfl› karfl›yad›r (Castles ve Miller,2008: 406-407);

a. Yasal göçün düzenlenmesi ve yerleflimcilerin entegrasyonu.b. Yasa d›fl› göçle bafl edilmesine yönelik politikalar›n gelifltirilmesi.c. Geliflen uluslararas› iliflkilerin göç bask›s›na yönelik kal›c› çözümler bulmak.d. Etnik farkl›l›¤›n toplumsal ve kültürel de¤iflimdeki rolü ve ulus devlet aç›s›n-

dan sonuçlar›.Küresel göç örüntülerinin ve göç ça¤›n›n sonuçlar› olarak ortaya ç›kan di¤er

önemli olgular aras›nda çok kültürlülük ve uyum tart›flmalar› ve bu ba¤lamda gi-derek daha çok gündeme gelen yabanc› düflmanl›¤›, ›rkç›l›k ve ayr›mc›l›k say›labi-lir. Yeni medya ve ulafl›m teknolojileri dünyay› küçültürken farkl› kültürlerden in-sanlar› daha h›zl› ve kolay bir araya getirmektedir. Buna koflut olarak göçmenlerinanavatanlar›yla ve dolay›s›yla orijinal kimlikleri ile olan ba¤lar› da giderek daha dagüçlenmekte, çoklu kimlikler oluflmakta ve ulus ötesi nitelikte yaflamaktad›r.

Göç ça¤› dünyay› ve birçok toplumu hâlihaz›rda de¤ifltirmifl durumdad›r. Geliflmiflülkelerin ço¤u ve çok say›da az geliflmifl ülke, kültürel aç›dan eskiye göre daha fazlaçeflitlili¤e sahiptir. Ulus devletler ço¤ulculukla yüzleflmifl durumdad›r. Etnik olarakhomojen ulus devlet neredeyse bulunmamaktad›r (Castles ve Miller, 2008: 416-417).

Küreselleflme ile flekillenen küresel göç süreçleri, iletiflim ve ulafl›m teknolojile-rinin zaman ve mekân alg›lar›nda ortaya ç›kard›¤› dönüflümlerden çok etkilenmifl-tir. Özellikle ikinci ve üçüncü kuflak göçmenlerde kültürel parçalanm›fll›k ve bö-lünmüfllük gözlenmektedir. Göç edenler k›smen geldikleri ülkede k›smen de göçettikleri ülkelerde yaflamakta, böylece kendilerine özgü bir kültür infla etmektedir-ler (Durugönül, 2010: 602-603). Bu durum göçmen kabul eden ülkelerin tek kül-türlü ve asimilasyona dayal› politikalar›n›n da baflar›s›z olmas›na yol açmaktad›r.Art›k göçmenlerle birlikte yerli toplumun üyeleri de daha yüksek düzeyde çoklukimliklere sahiptirler (Castles ve Miller, 2008: 420).

Küreselleflmenin sonucu olarak ortaya ç›kan dönüflümler ve göçler ça¤›n›n ürü-nü olarak giderek daha fazla çeflitlilik kazanan toplumlarda ›rkç›l›k ve yabanc› düfl-manl›¤› gibi e¤ilimler de görülmektedir. Ancak yaflanmakta olan kaç›n›lmaz mer-kezî e¤ilimler, birçok ülkenin gittikçe etnik ve kültürel aç›dan çeflitlenmesi, göç ve-ren ve göç alan ülkeleri ba¤layan ulus afl›r› a¤lar›n ortaya ç›kmas› ve kültürel de-¤ifl tokuflun artmas›d›r. Bu durum küreselleflen göçün sa¤lad›¤› iyimser bir temelolarak görülebilir (Castles ve Miller, 2008: 421).


Göç ça¤› olgusunun temel varsay›m› nedir?

Göç Türleri‹nsanlar çok farkl› nedenlerle veamaçlarla göç etmekte ve bununsonucu olarak çok çeflitli göç bi-çimleri ortaya ç›kmaktad›r. Ayn›zamanda yaflanan sosyo-politikdönüflümler de farkl› göç hare-ketlerinin oluflmas›na yol açmak-tad›r. Bu ba¤lamda göçe iliflkintarihsel arka plan dikkate al›na-rak modern göç hareketleri dörtana döneme ayr›labilir (Massey,2003:1-3; Pellegrino vd.,1998:1

aktaran Göktuna Yaylac›, 2012: ):a. Ticari Dönem (16. yüzy›ldan 19. yüzy›la kadar olan dönem): Kolonizasyon

ve ticari kapitalizmin biçimlendirdi¤i bir göç süreci ortaya ç›km›flt›r. Bu dö-nemde Avrupa d›fl›na do¤ru ziraatç› yerleflimciler, yöneticiler, zanaatkârlar,giriflimciler ve cezal›lar› kapsayan bir göçmen ak›fl› görülmüfltür. Ayn› za-manda kolonilerin gereksinim duydu¤u ucuz ifl gücünü karfl›lamak üzerebaflvurulan kölelefltirmeyle birlikte Afrika’dan koloni bölgelerine zorunlugöç hareketleri söz konusu olmufltur.

b. Endüstriyel Dönem (19. yüzy›l bafllar›ndan 1920’lere kadar): Endüstrileflme-nin kolonilere yay›lmas› Avrupa’dan yo¤un göçlerin olmas›na yol açm›fl,yaklafl›k 48 milyon göçmen Avrupa’dan söz konusu ülkelere göç etmifltir.Bu dönemin bafllang›ç zamanlar›nda Avrupa nüfusunun %12’si k›tay› terketmifltir. Bu göçler ülkelerdeki ekonomik geliflmenin yetersizli¤inden kay-naklanmamaktad›r örne¤in bu dönemin en çok geliflen ülkesi olan Britan-ya’dan 1900’deki nüfusunun %41’i oran›nda göç olmufltur.

c. S›n›rl› Göç Dönemi (1920’lerden 1960’lara kadar): Birinci Dünya Savafl›’n›netkisi ve göç alan ülkelerin göçmen al›m›na s›n›rlama getiren düzenlemeleryapmalar›yla Avrupa’dan büyük ölçekli göçler kesintiye u¤ram›flt›r. Özellik-le 1929’daki Büyük Bunal›m da uluslararas› göçü durduran önemli bir etkenolmufltur. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n hemen ard›ndan ise ekonomik özellikliolmayan çok s›n›rl› göç hareketleri ortaya ç›km›flt›r.

d. Post-Endüstriyel Dönem (1960’lardan günümüze): Göç hareketleri geçmifl-tekilerden çok farkl› bir nitelik kazanm›fl, Avrupa’dan d›flar›ya do¤ru olmaözelli¤ini kaybetmifl, Avrupa’ya yönelik yo¤un göç ak›fl› bafllam›flt›r.

Bir ülke içinde farkl› bir yere yerleflmek amac›yla yer de¤ifltirme hareketi içgöç, bir ülkeyi terk ederek baflka bir ülkeye yerleflme süreci d›fl göç olarak tan›m-lan›r. Bu iki tür göç süreci temel göç örüntülerini oluflturmaktad›r. Göçler ayn› za-manda grup göçü ve birey-aile göçü olarak s›n›fland›r›labilir. Özellikle ilkel ça¤-larda görülen bir kabilenin baflka bir co¤rafi bölgeye göçü, grup göçü olarak eleal›nabilir. Bireysel ya da aile göçü ise dünya ölçe¤inde bir olgudur, insanlar›n ge-liflmifl bölgelere yönelik hareketlili¤ini tan›mlar (Giddens, 2008: 569; Özkalp,1999: 269).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




5

Resim 7.6

ABD’ye Avrupa’dangöç. 1815-1850y›llar› aras›nda800 bin kifli ABD’yegöç etmifltir.

Kaynak:http://www.xtimeline.com/evt/view.aspx?id=777870,(15.06.2012)

Petersen (1958) ise çok bilinen s›n›fland›rmas›nda genel anlamda göçün dörttemel biçimi oldu¤unu belirlemifltir; ilkel, zoraki, serbest ve kitlesel göç. ‹lkel göç,do¤a koflullar› nedeniyle insanlar›n yaflamak için baflka bölgelere göçünü tan›mlar,zoraki göç devlet ya da gücü devlete denk say›labilecek kurumlar›n zorlamas›ylaoluflan göçü ifade eder. Göç edenin karar›na ba¤l› ve genellikle küçük ölçekli olangöçler serbest göçlerdir. Kitlesel göçte ise giderek artan yo¤unlukta ve ortaklaflabir göç tavr› söz konusudur. Bir bölge ya da ülkeden bir baflkas›na çok say›da in-san›n göç etmesi kitlesel göçtür (aktaran Joshi,1999: 6-8).

Birbirinden çok farkl› göç türlerini bir sistem ba¤lam›nda ifade edebilmek içingöçe etki eden ölçütleri dikkate almak yararl› olacakt›r. Genel olarak göç türlerinis›n›fland›rma ölçütlerini ve bu ölçütlere dayal› olarak göç türlerini flöyle s›ralayabi-liriz (Faist, 2000: 22):

a. Göçün nedeni aç›s›ndan: Gönüllü-gönülsüz göç: Zorunlu göç, savafl-lar, do¤al afetler vb. nedenlerle gönülsüz biçimde al›nan göç kararlar› ile or-taya ç›kar. Günümüzde Kuzey Irak’ta ya da Suriye’de yaflanan çat›flmalar ne-deniyle birçok insan›n Türkiye’ye s›¤›nmas› buna örnek olarak verilebilir.Gönüllü göç ise bireylerin kendi de¤erlendirmeleri sonucunda hedeflerinigerçeklefltirebilmek için bilinçli kararlar sonucunda isteyerek gerçeklefltir-dikleri göçlerdir. 1960’larda bafllayan yurtd›fl›na yönelik Türk iflçi göçü butür göçlere örnek olarak verilebilir.

b. Göçün gerçekleflti¤i bölge aç›s›ndan: ‹ç göç-uluslararas› göç: Bir ülke-nin s›n›rlar› içinde gerçekleflen göç, iç göç olarak tan›mlanmaktad›r. Türki-ye örne¤inde söylenecek olursa ‹stanbul, ‹zmir, Ankara gibi büyük kentlereköylerden yap›lan göç iç göçtür. Ülkeler aras›nda gerçekleflen göç süreci ised›fl göç ya da uluslararas› göç olarak tan›mlanmaktad›r. ‹kinci Dünya Sava-fl›’n›n ard›ndan Yunanistan, ‹talya ve Türkiye gibi ülkelerden Bat› Avrupa ül-kelerine yönelik göç ya da Güney Amerika ülkelerinden ABD’ye olan göç-ler bu kapsamda yer almaktad›r.

c. Göçün kapsad›¤› zaman aç›s›ndan: Kal›c› göç-geçici göç: Kiflilerin be-lirli görevlerle ve belirli sürelerle farkl› ülkelerde ya da bölgelerde bulun-malar› geçici göç olarak adland›r›lmaktad›r. Burada söz konusu göçmenlersürelerinin sonunda anavatanlar›na dönmektedirler. Kal›c› göçte ise göç-menler, göç ettikleri yerlerde kal›c› olmakta oraya bütünüyle yerleflmekte-dir. E¤itim için ya da uluslararas› bir firman›n çal›flan› olarak baflka bir ül-keye gidenlerin göç hareketi geçici göç olarak adland›r›lmaktad›r; yurt d›fl›Türk iflçi göçünde oldu¤u gibi, belirli bir süre sonra geri dönmek amac›ylagöç edilmesine karfl›n de¤iflen dinamikler sonucu o ülkeye yerleflilmesi isekal›c› göçtür.

d. Göçmen say›s› aç›s›ndan: Bireysel göç, grup göçü ve kitlesel göç:1960’larda Bat› Avrupa ülkelerine ya da 19. yüzy›lda Avrupa’dan ABD’ye yö-nelik göç hareketleri milyonlarca insan› kapsayan kitlesel göçlerdir.

e. Göçün yasal statüsü aç›s›ndan: Yasal göç -yasa d›fl› göç: Almanya, Fran-sa ve di¤er Bat› Avrupa ülkelerinin ‹talya, Türkiye ve di¤er ülkelerden ikilianlaflmalar kapsam›nda göçmen ifl gücü ithal etmesi ya da evlilikler yoluylayap›lan ulus afl›r› göçler yasal/resmî göç niteli¤indedir. Bir ülkeye resmî birizin olmaks›z›n yasa d›fl› yollarla girilmesi ve orada çal›fl›lmas› ise yasa d›fl›göçtür. Ülkeler yasa d›fl› göçü engellemek ve kontrol alt›na alabilmek içinyo¤un çaba harcamaktad›r.


Göçmenlerin anavatanlar› ile sürdürdükleri güçlü ba¤lar›n bir yans›mas› olarakortaya ç›kan fark› bir göç türü zincirleme göçtür. Zincirleme göç, herhangi birbölgeye ya da ülkeye gelen göçmenlerin, aile ba¤lar›, evlilik ya da di¤er neden-ler ile memleketlerinden yeni göçmenleri çekmelerini ifade eder. 1970’lerde Bat›Avrupa ülkelerinde göçmen al›m›n›n yasal olarak durdurulmas›n›n ard›ndan Türköncü göçmenlerin evlilik yoluyla yaflad›klar› ülkeye göçmen çekmeleri bu duru-ma verilebilecek en iyi örneklerdendir. Evlilik, bu ba¤lamda göç etmenin bir ara-c› olarak ifllev görmektedir. Günümüzde de bu e¤ilim gözlenmektedir. Türkleringenellikle memleketlerinden seçtikleri efller ‘ithal damat’ ya da ‘ithal gelin’ olaraktan›mlanmaktad›r.

Göç Araflt›rmalar› ve Göç Kuramlar›Sosyal bilimlerde göç hareketlerini aç›klamaya yönelik kuramlar›n uzun bir geçmi-fli vard›r. ‹.Ö. 6. yüzy›lda Çinlilerin ilgilenmifl oldu¤u nüfus ve nüfusta de¤iflimlermeydana getiren göç olgusu, modern anlamda bilimsel çal›flmalara 19. yüzy›ldakonu olmufltur. Bu çal›flmalar›n ilk örne¤ini 1885-1889 y›llar› aras›nda ‹ngiltere’de-ki iç göç istatistikleri üzerinde çal›flan Ravenstein vermifltir. Göç hareketlerinin k›-sa mesafelere yönelik oldu¤unu, uzak mesafeli göçlerin ise ticaretin ve sanayininyo¤unlaflt›¤› merkezlere do¤ru gerçekleflti¤ini öne süren Ravenstein, göç hareket-lerini ekonomik temelde aç›klamaya çal›flm›flt›r (Abadan-Unat, 2002: 5).

Göç olgusu, toplumsal var oluflun bütün boyutlar›n› etkileyen dinamik bir sü-reçtir ve bu nedenle süreci aç›klamaya yönelik sosyoloji, tarih, siyasal bilimler,ekonomi, co¤rafya, demografi, psikoloji ve hukuk gibi birçok alan› kapsayan di-siplinler aras› nitelikte çal›flmalar yap›lm›fl; gelifltirilen çok say›da kuram disiplinleraras› nitelik kazanm›flt›r (Castles & Miller, 2008: 30). Göç olgusu, bu kuramsal ça-balarda mikro, mezzo ve makro olmak üzere üç farkl› düzeyde ele al›narak analizedilmifltir (Faist, 2000: 31-34):

1. Mikro düzey: Bireyler göç etme ya da etmeme konusunda karar verme gü-cüne ve özgürlü¤üne sahiptir.

2. Mezzo düzey: Göç edenler ve gruplar aras›nda sembolik ba¤lar ve iliflkile-rin do¤as›nda kaynaklar mevcuttur. Analizde sosyal ba¤lar›n yap›s›, gücü veyo¤unlu¤u ile uluslar, etnik gruplar, dinî gruplar, ev-aile, akraba-sülalegruplar› vb. aras›ndaki iliflkiler dikkate al›n›r. Bu ba¤lar›n do¤as›nda yer alanve ifl birli¤ini kolaylaflt›ran sosyal sermayeye odaklan›l›r.

3. Makro düzey: Ulus devletler ekseninde sosyal, politik ve ekonomik yap›larile kaynak ülke, hedef ülke ve dünya sistemi göz önünde bulundurulur. Budüzeydeki analizler ulus afl›r› yap›lara ve ulus devletler aras›ndaki iliflkileredikkat çeker.

Sosyal bilimciler, göç süreçlerinin toplumsal, ekonomik ya da siyasal aç›lardançözümlenebilmesi ve anlafl›labilmesi için farkl› boyutlarda yaklafl›mlar gelifltir-mifltir. Göçü, göçün nedenleri, göç karar›n›n verilmesini etkileyen faktörler, göçveren ve göç alan ülkelerin özellikleri ve göçün sonuçlar› gibi boyutlarda aç›kla-maya çal›flan bu yaklafl›mlar, küresel göç örüntülerinin daha iyi anlafl›labilmesinisa¤lamaktad›r. Göç biçimleri temelinde gelifltirilen, 1945’ten bu yana gözlenen göçhareketlerini tan›mlamaya yönelik dört temel model söz konusudur (Giddens,2008: 569):

• Klasik göç modeli: Kanada, ABD ve Avustralya gibi göçmen uluslar için ge-çerlidir. Göç büyük ölçüde teflvik edilir, yeni gelenlere vatandafll›k lütuf yada vaat olarak sunulur.


• Sömürgeci göç modeli: Fransa ve ‹ngiltere’de oldu¤u gibi eski sömürgeler-den gelen göçmenler di¤er ülkelerden gelenlerden daha çok tercih edilirler.

• Misafir iflçi modeli: Almanya, ‹sviçre ve Belçika gibi ülkeler için geçerlidir.Göçmenler ülkeye emek pazar›n›n taleplerini karfl›lamak üzere geçici olarakkabul edilir. Vatandafll›¤a geçmeleri, ülkede uzun süre bulunma durumun-da dahi zordur.

• Yasa d›fl› göç modeli: Yasa d›fl› göç, sanayileflmifl ülkelerin göç hareketinik›s›tlayan, engelleyen göçmen yasalar›na ba¤l› olarak yayg›nlaflmaktad›r. Ül-keye yasal olarak girifl yapamayan göçmenler yasa d›fl› araçlar› kullanarakülkeye girer ve toplumun s›n›rlar› d›fl›nda yaflarlar.

Göç hareketinin ard›ndaki etkenlerin anlafl›lmas› ve aç›klanmas› büyük önemtafl›maktad›r. Bu nedenle do¤as› gere¤i karmafl›k ve çok boyutlu olan göçe yöne-lik kuramsal aç›klamalar birden fazla disiplini kapsar. Kuramlara iliflkin çok farkl›ve çok boyutlu s›n›fland›rmalar söz konusudur. Castles ve Miller vd. (2008: 30) göçsürecini aç›klamaya dönük kuramlar› dört grupta de¤erlendirmifltir; ekonomik göçkuramlar›, tarihsel-yap›salc› yaklafl›m, göç sistemleri kuram› ve ulus afl›r› kuram.Göç kuramlar›, sistematik olarak s›n›fland›r›labilmek amac›yla göç sürecinin orta-ya ç›k›fl› ve geliflimi ba¤lam›nda üç grupta ele al›nabilir. Bu gruplar ve kapsad›kla-r› göç kuramlar›n›n baz›lar› flöyle ifade edilebilir (Göktuna Yaylac›, 2012: 20-21):

a. Göçün bafllang›c›n› aç›klayan kuramlar: Makro ve Mikro Neoklasik Eko-nomi Kuram›, Yeni Ekonomi Kuram›, ‹kiye Bölünmüfl Emek Piyasas› Kura-m›, Dünya Sistemler Kuram›, Tarihselci-Yap›salc› Yaklafl›m, ‹tme-Çekme Ku-ram›.

b. Göçün süreklili¤i ve kal›c›l›¤›n› aç›klayan kuramlar: A¤ Kuram›, GöçSistemleri Kuram›, Ulus Afl›r› Kuram.

c. Göç süreciyle iliflkili di¤er kuramlar: Asimilasyon, Çokkültürlülük, Etni-site Kuramlar›.

Neoklasik ekonomi perspektifine dayal› olarak gelifltirilen ekonomik göçkuramlar› göç sürecini ekonomik etkenlerle aç›klamaya çal›fl›r. Uluslararas› göçhareketlerini aç›klamaya çal›flan en eski kuram olan neoklasik ekonomininmakro kuram›na göre göç, gelir ve ifl gücü arz ve talebine iliflkin co¤rafi fark-l›l›klar›n bir sonucudur. Buna göre ücretlerin düflük oldu¤u bir ülkedeki ifl gücüyüksek gelirin oldu¤u baflka bir ülkeye göç eder ve bunun sonucunda ortaya ç›-kan ifl gücü arz›ndaki azalma da ücretlerin yükselmesine yol açar. ‹tme ve çek-me kuram› ise bireyleri göçe zorlayan ve bir yeri göç için tercih edilir k›lan et-kenlere dikkat çeker. Savafl, k›tl›k, siyasi bask› ya da nüfuz bask›lar› gibi itme et-menleri kaynak ülkenin göçe zorlayan içsel dinamiklerini ifade eder. Bu ba¤lam-da itici etkenler insanlar› yaflad›klar› ülkeden baflka bir ülkeye göçe zorlayanekonomik zorluklarla iliflkilidir. Buna karfl›n çekici etkenler, hedeflenen ülkeler-deki ekonomik f›rsatlarla ve daha iyi yaflam koflullar› gibi göçmenleri cezbedenözelliklerle iliflkilidir. Bu yaklafl›m bireyselci ve tarih d›fl› olmas› nedeniyle elefl-tirilmifltir (Masey vd., 1993; Gold, 2005: 257; Castles ve Miller, 2008: 31; Thio,2007: 434; Giddens, 2008: 570).

Neoklasik ekonominin mikro kuram›, hanelerindeki ekonomik yetersizlik-ler nedeniyle bireylerin daha çok gelir elde etme amac›na dönük olarak göç kara-r› almas›na odaklan›r. Yeni ekonomi kuram›na göre göç, gelire iliflkin olumsuz-luklar› azaltmak ve gelir sorunlar› aflmak için hane taraf›ndan al›nan bir karard›r(Gibney ve Hansen, 2005: 513; Massey vd.,1993: 436).


Tarihselci-yap›salc› yaklafl›m Marxist politik ekonomi ve dünya sistemi ku-ram›na dayanmaktad›r. Bu yaklafl›ma göre göç, sermaye için bir tür ucuz emek ha-reketi niteli¤indedir. Göç, zenginlerin daha zengin olmas› için yoksul ülkelerinkaynaklar›n›n sömürüsünü sürdürme ifllevi görmektedir. Emek göçü, kapitalizminmerkez ülkeleri ile onlar›n az geliflmifl çevreleri aras›ndaki tahakküm iliflkisinin te-mel yollar›ndand›r (Castles ve Miller, 2008: 34-35).

‹kiye bölünmüfl emek piyasas› kuram›na göre, bir ülkedeki yerli çal›flanlarikincil emek piyasas›ndaki niteliksiz ve düflük ücretli ifllere ra¤bet etmez; bu sorungöçmen ifl gücü ile afl›lmaya çal›fl›l›r (Abadan-Unat, 2002: 11-14). Dünya sistem-ler kuram› ise göçü, geliflmifl kapitalist merkez ülkelerin az geliflmifl çevre ülke-lere nüfuz ederek, göç etmeye e¤ilimli, hareketli bir nüfus oluflturma süreci olarakaç›klar (Gold, 2005: 258).

A¤ kuram›, göçmenler aras›ndaki iliflki a¤lar›na ve bunlar›n göç karar›na etki-sine vurgu yapar. Bireyler, yurt d›fl›nda göçmen akrabalar› ya da hemflehrileri ol-mas› durumunda daha kolay göç karar› al›rlar ve bu iliflkisel a¤lar yard›m›yla göçederler (Abadan-Unat, 2002: 18-24).

Göç sistemleri kuram› ise birbirinden göçmen alan-veren iki ya da daha faz-la ülkeden oluflan göç sistemi temelinde göç sürecini bölgesel sistemlere dayal›olarak aç›klamaya çal›fl›r. Kuram, göç hareketinin göç veren ve göç alan ülkeleraras›ndaki mevcut sömürgecilik, siyasal etkileflim, ticaret, yat›r›m ya da kültürelba¤lara ve önceden var olan iliflkilere dayal› olarak ortaya ç›kt›¤›n› savunur. Göçsistemleri kuram›nda Jamaika’dan ‹ngiltere’ye, Cezayir’den Fransa’ya ya da Suri-nam’dan Hollanda’ya olan göçler sömürgecilikle aç›klan›rken Türkiye’den Alman-ya’ya olan göç iki ülke aras›ndaki ekonomik iliflkinin ve emek talebinin bir sonu-cu olarak de¤erlendirilir (Castles ve Miller, 2008: 36). Göçün ard›ndaki etkenler sa-dece ekonomik de¤ildir ve farkl› boyutlar›n da analizlere dahil edilmesi gerekir.Göçe iliflkin yeni yaklafl›mlar küresel göç örüntüleri, makro ve mikro düzeydekisüreçler aras›ndaki etkileflimle üretilen sistemler olarak de¤erlendirmektedir. Buba¤lamda makro ve mikro etkenler flöyle s›ralanabilir (Thio, 2007: 434; Giddens,2008: 570):

• Makro düzeydeki etkenler: Bölgedeki siyasi yap›, iç ya da d›fl göçü düzen-leyen yasalar ve düzenlemeler, uluslararas› ekonomideki de¤iflmeler.

• Mikro düzeydeki etkenler: Göçmen topluluklar›n sahip oldu¤u kaynaklar,bilgi ve anlay›fl tarzlar› vb.

Ulus afl›r› kuram, küreselleflme ile birlikte iletiflim ve ulafl›m teknolojilerininh›zl› de¤ifliminin sonucu olarak göçmenlerin memleketleri ile iliflkilerinin güçlen-mesine odaklan›r. Göçmenler, belirli bir co¤rafya ile s›n›rl› kalmayan ulus afl›r› birtopluluk hâline gelmekte ve ulus afl›r› kimliklere sahip olmaktad›r (Castles ve Mil-ler, 2008: 40).

Göç ve göçmenlerin yeni ülkelerindeki yaflamlar›yla yak›ndan iliflkili di¤er ba-z› kavramlar ve bunlara dayal› olarak gelifltirilen yaklafl›mlar da söz konusudur. Buba¤lamda asimilasyon, erime potas› ve çokkültürcülük ifade edilebilir. Asimilas-yon bir kiflinin özgün kültürel kimli¤inden vazgeçmesini ve yeni bir kültüre tamkat›l›m›n› ifade etmektedir (Jandt, 2010: 312), zorla ya da gönüllü bir biçimde ger-çekleflebilir. Asimilasyon politikalar›n›n temelini göçmenlerin ya da az›nl›klar›nkültürel varl›klar›n›n egemen kültür için bir tehdit olarak alg›lanmas› ve egemenkültürün d›fl›nda kalan bu kültürlerin bütünüyle egemen kültür içinde kaybolmas›düflüncesi oluflturur. Erime potas› kavram› asimilasyondan farkl› olarak, farkl›kültürlerin bir potada eriyerek yeni bir kültür oluflturmas› anlam›n› tafl›maktad›r.


Erime potas› kavram› ilk olarak 1908’de oyun yazar› Israel Zangwilll taraf›ndankullan›lm›flt›r. Çokkültürcülük tart›flmal› bir kavramd›r. Gerçekte günümüzde bü-tün toplumlar çokkültürlü bir yap›ya sahip ve bu toplumlar›n yurttafllar› aras›ndaortak bir aidiyet duygusu oluflturulmadan yaflayabilmesi mümkün de¤ildir. Çokkültürlü toplum, iki ya da daha çok kültürel toplulu¤u içinde bar›nd›r›r. Çokkültür-lü kavram› kültürel çeflitlili¤in varl›¤›na iflaret ederken çokkültürcülük bu gerçe¤everilen standart bir tepkiyi, politik bir tavr› ifade eder (Parekh, 2002: 7). Çokkül-türcülük, çok say›da kültürün kendi özerk alanlar›nda bir arada var olmas›n› öngö-ren politik bir yaklafl›md›r. Uygulanan politikalar ba¤lam›nda çokkültürlülük bafla-r›l› olmam›flt›r ve kültürler aras›nda gerçek anlamda bir uyum ve birliktelik sa¤la-namam›flt›r. Yo¤un göçmen nüfus bar›nd›ran Almanya’da Baflbakan Merkel’in ül-kede çokkültürlülü¤ün baflar›s›z oldu¤unu aç›klamas›, bu durumu teyit eden birörnek niteli¤indedir (http://www.bbc.co.uk/turkce/izlenim/2010/10/101021_fo-oc_germany_cem_sey.shtml/21/06/2012).

Göçmenlerin yeni yerleflkelerinde oluflturduklar› kümeler, yaflam koflullar›,kimlik oluflumlar› ve iletiflim biçimleri, içinde bulundu¤umuz göçler ça¤›n›n enönemli sonuçlar› olarak görülmektedir. Bu ba¤lamda küresel göç örüntülerini an-lamada diasporalar›n incelenmesi de gündeme gelmektedir. Günümüzde bütüngöçmen gruplar› diaspora niteli¤i tafl›masa da diasporalara ait birtak›m özellikleresahiptir. Diaspora kavram›, bir etnik grubun genellikle zorla ya da travmatik ko-flullar alt›nda öz vatanlar›ndan yabanc› alanlara da¤›lmas›na at›fta bulunur. Yahudidiasporas› gibi bir diasporan›n üyeleri co¤rafi olarak da¤›lm›fl olmalar›na karfl›n or-tak bir tarih, anavatan iliflkin ortak haf›za ya da korunan ortak kimlik gibi etken-lerle bir arada tutunmufltur. Cohen’e (1997) göre, diasporalar›n ortak özellikleriflunlard›r (aktaran Giddens, 2008: 571-573):

1. Bir anavatandan baflka yerlere zorla ya da gönüllü hareket.2. Bir anavatan hakk›nda ortak haf›za, muhtemel bir geri dönüfle iliflkin ortak

inanç.3. Güçlü bir etnik kimlik.4. Diaspora alanlar›nda yaflayan ayn› etnik grubun üyeleri aras›ndaki dayan›fl-

ma düflüncesi.5. Ev sahibi toplumla belirli bir gerilim.6. Ço¤ulcu ev sahibi toplumlar için de¤erli ve yarat›c› bir katk› potansiyeli.Göç süreçleri ba¤lam›nda büyük olas›l›kla en tart›flmal› alanlardan biri de

uyum/entegrasyondur. Uyum konusu gerek göç sürecinin aç›klanmas› aç›s›ndangerekse göçmenlerle yerli grubun ortak yaflamlar› ba¤lam›nda yaflamsal öneme sa-hiptir. Dünyada yaflanan de¤iflimler ve vatandafll›¤›n dönüflümü, göçler, iletiflimteknolojilerindeki geliflmelerin vb. sonucunda farkl› ve genellikle birbirine z›t kül-türlere sahip bireylerin ayn› kamusal alanda bir arada yaflama zorunlulu¤u ortayaç›km›flt›r (Benhabib, 2006: 191). Göç ba¤lam›nda bu durum farkl› kültürlerden bi-reylerin ve gruplar›n nas›l uyum içerisinde yaflayabilecekleri sorusunu gündemetafl›m›flt›r.

Entegrasyon kavram› Türkçeye s›kl›kla “uyum” olarak çevrilmektedir ancak da-ha çok bütünleflmeyi ifade etmektedir. Göç alan ülkelerde entegrasyon kavram›genellikle politik ba¤lamda ve farkl› siyasal kayg›larla büyük ölçüde asimilasyonekseninde ele al›nmaktad›r (Göktuna Yaylac›, 2012: 71). Örne¤in, Bavyera Hristi-yan Sosyal Birlik Partisinin 2002 Kas›m Kongresi’nde ortaya at›lan bir görüfle göregöçmenler egemen kültüre uyum göstermek zorundad›r. Bu uyum ise Bat› Avru-pa’n›n Hristiyan inanc›n›, ayd›nlanma felsefesini ve hümanizmada kökleflmifl bulu-


Uyumun önündeki en önemliengel karfl›l›kl› önyarg›lard›r. Ön yarg›lar›içeren bir f›kra bu durumuanlat›yor: Berlin’dehastanede üç baba,efllerinin do¤um yapmas›n›bekliyorlar. Biri Alman, biriTürk, biri de Yahudi.Bekleme odas›na gelenhemflire, babalar›n hepsineçocuklar›n›n oldu¤unuancak bir hata sonucukar›flt›¤›n›, kimin çocu¤ununkime ait oldu¤unubilemediklerini söylüyor.Alman baba, hemflireyebebekleri getirmesini vekendisinin bu iflihalledece¤ini söylüyor.Bebekler gelir gelmez,Alman esas durufla geçip,“Heil Hitler” diye ba¤›r›yor.Bebeklerden biri derhal sa¤elini tam 45 derecekald›rarak, “Heil Hitler” diyekarfl›l›k veriyor. Bir yandaniflte benimki bu diyeçocu¤una sar›lan Almanbaba, öbür yandan dakorkudan yeri pisletenbebe¤i Yahudi babayagöstererek, “Bu seninki”,yerdeki pisli¤i temizlemeküzere hamle yapan bebe¤ide Türk’e göstererek, “Bu daseninki”, diyor (Vassaf,2002:166-167).

nan de¤erlerini benimsemek olarak tan›mlanmaktad›r (Abadan-Unat, 2002: 66). Bugörüfl farkl› kültürlere iliflkin olumsuz yaklafl›m› aç›kça ortaya koymaktad›r. Enteg-rasyon ad›na göçmenlerden beklenen fley özgün kültürlerini büyük ölçüde terkederek egemen kültürün içinde kaybolmalar›d›r. Burada söz konusu olan uyum-dan çok asimilasyondur.

Adaptasyon, uyum ya da entegrasyon süreçlerinin olumlu ve olumsuz farkl› so-nuçlar› söz konusudur. Dil yeterlili¤inin kazan›lmas›, özsayg›, fark›ndal›k ve sa¤l›kgibi olumlu sonuçlar›n yan› s›ra psikolojik ve psikosomatik kayg›lar, anavatana er-ken dönme, stres, yetersiz iletiflim, okulda ve iflte düflük performans gibi olumsuzsonuçlar da ortaya ç›kabilir (Matsumoto, Yoo ve LeRoux, 2007: 78 aktaran Göktu-na Yaylac›, 2012: 77).

Göç ile birlikte yeni bir kültüre dahil olan bireylerin yaflad›klar› uyum süreci te-melde farkl›l›¤›n deneyimlenmesidir. Bennet (2007 aktaran Göktuna Yaylac›, 2012:69-70) farkl›l›¤›n deneyimlenmesini, reddetmeyle bafllayan ve entegrasyona dekuzanan alt› aflamal› bir süreç olarak aç›klam›flt›r. Etnik kimli¤in merkezde oldu¤uaflamalarda ev sahibi kültürün reddedilmesi, egemen kültüre karfl› savunma meka-nizmalar›n›n gelifltirilmesi söz konusudur. Etnik gruplar aras›ndaki iliflkilere daya-nan aflamalarda ise egemen kültürün kabulü, uyarlanma ve tam olarak bütünlefl-me, entegrasyon söz konusudur. Esser (2000) entegrasyonu iki boyutta ele alm›fl-t›r (fiahin, 2010: 60-61):

a. Sistem entegrasyonu: Göç alan ülkede yeni üyeler ile yerleflik üyeler vegruplar aras›nda çok büyük bir gerilim olmadan göçmenlerin topluma dahiledilmesidir. Topluma yeni kat›lan üyeler bir iflte çal›flt›klar›, ekonomiye kat-k›da bulunduklar›, vergilerini ödedikleri ve yasalara uygun davrand›klar› sü-rece sistem entegrasyonu söz konusudur. Göçmenler ev sahibi toplumundilini bilmeden ve iletiflimde bulunmadan bile toplum içinde sistemle uyum-lu olarak yaflamlar›n› sürdürebilirler.

b. Sosyal entegrasyon: Göçmenlerin yeni topluma, kültürleflme, sosyo-poli-tik konum, etkileflim ve kimlik gibi çeflitli alanlardaki uyumunu kapsar. Sos-yal entegrasyonun asimilasyon, orijinal kültürün bask›nl›¤›, ayr›flma ve çok-lu iki kültüre uyum gibi sonuçlar› olabilir. Sosyal entegrasyon daha çok asi-milasyon ya da ayr›flma biçiminde gerçekleflmektedir.

‹tme ve çekme yaklafl›m› göç hareketini hangi temelde aç›klar?

TÜRK‹YE VE GÖÇTürkiye asl›nda bir göç ülkesi olarak tan›mlanabilir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nunda¤›lmas›n›n ard›ndan Balkanlar ve Kafkaslar’dan Anadolu’ya yönelik gerçekleflenyo¤un göç ak›fl› yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin nüfus yap›s›n› de¤iflime u¤ratm›fl,çeflitli toplumsal ve kültürel sonuçlar do¤urmufltur. 1950’lerde bafllayan iç göç ile1960’larda bafllayan Avrupa’ya iflçi göçü de ülke tarihinde önemli bir yer tutar. Gü-nümüzde toplumun büyük kesiminin iç ya da d›fl göç ile bir flekilde iliflkili oldu¤usöylenebilir. Göç, Türkiye özelinde de hemen herkesin ya bizzat deneyimledi¤i yada sonuçlar›ndan etkilendi¤i yaflamsal öneme sahip toplumsal bir olgu niteli¤inde-dir. Türkiye ba¤lam›nda göç olgusunu iç göç ve uluslararas› göç ba¤lam›nda irde-lemek yararl› olacakt›r.


Almanya baflbakan› AngelaMerkel, Almanya’da “çokkültürlü bir toplum” kurmagiriflimlerinin “tam birfiyasko” ile sonuçland›¤›n›ve “multikulti”kavramsal›n›n art›k geçerliolmad›¤›n› savunarakgöçmenlerden dil ö¤renmeyide kapsayacak biçimdedaha çok entegrasyonbeklendi¤ini vurgulam›flt›r(http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-11559451/17.10.2010).

Kaynak:http://www.magazinavrupa.com/tags.php?id=angela-merkel, (20.05.2012).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




6

Türkiye’de ‹ç Göç‹ç göç ülke içindeki yerleflim birimleri aras›nda meydana gelen ve yerleflmeye yö-nelik nüfus hareketidir. ‹ç göç hareketinin ak›fl yönü k›rdan kente, kentten kente,kentten k›ra, k›rdan k›ra biçiminde gerçekleflebilir. Türkiye’deki iç göç hareketi ge-nelde k›rdan kente ve kentten kentte yöneliktir. 1950’lerde yaflanan h›zl› kapitalistdönüflüm sonucunda k›rsal kesimde toprak-nüfus dengesi bozulmufltur. Bu ba¤-lamdaki toplumsal, ekonomik ve siyasal dönüflümlerin sonucunda üretim d›fl› ka-lan ifl gücü yeni geçim kaynaklar› bulabilmek için büyük kentlere göç etmeye bafl-lam›flt›r. Türkiye’de iç göç köyde artan nüfus, toprak da¤›l›m›ndaki adaletsizlikler,tar›mdaki makineleflme, kan davalar›, mirasla topra¤›n parçalanmas›, do¤al afetler,terör gibi farkl› nitelikte ekonomik, toplumsal, güvenlik ya da do¤al nedenlerlegerçekleflmifltir ve gerçekleflmektedir. Bu itici etkenlerin yan› s›ra nüfusu kente çe-ken yüksek yaflam standard›, köy ve kent aras›ndaki gelir fark›, e¤itim olanaklar›,ifl bulma ümidi ve flehrin cazibesi gibi etkenler söz konusudur. Yaflanan h›zl› göçak›fl› nüfus yap›s›n› önemli düzeyde de¤ifltirmifltir. Örne¤in 1935’te nüfusun % 7’sido¤du¤u yerin d›fl›nda yaflarken bu oran 1965’te % 12’ye ç›km›flt›r (Kelefl, 1976:149; Sezal, 1992, 1993 aktaran Bayhan, 1996: 179; Durugönül, 2010:598).

‹ç göç, ülkenin ekonomik, top-lumsal, kültürel ve siyasal koflulla-r›yla yak›ndan iliflkilidir. 1950’lerdebafllayan yo¤un iç göç sürecinde ak›flgeri kalm›fl bölge ve kentlerden gö-rece daha iyi koflullara sahip büyükkentlere do¤ru gerçekleflmifltir.1980’li y›llarda ise teröre ba¤l› iç göçhareketi görülmeye bafllanm›flt›r.Do¤u ve Güney Do¤u Anadolu’dayaflanan bu göç dalgas› bölgedekikentlerin de sosyokültürel yap›s›n›önemli ölçüde de¤iflikli¤e u¤ratm›flt›r(Durugönül, 2010: 598).

1950’lerde yo¤unlaflan iç göç hareketinin en baflat nedeni yaflan›lan ekonomikdönüflümdür. Bu dönemde Türkiye’de ekonomiyi kalk›nd›ran ve tar›m makinele-rinin gelmesini sa¤layan geliflme ‘’Marshall Yard›m›’’ olmufltur. II. Dünya Savafl›’n›nard›ndan bütün Avrupa’y› siyasal ve ekonomik ifl birli¤i temelinde bütünlefltirmeyive bu flekilde Sovyetler Birli¤i’nin ilerlemesini durdurmay› planlayan ABD, Türki-ye’nin de içinde bulundu¤u ülkelere ekonomik yard›m yapmaya bafllam›flt›r (Er-tem, 2009: 390).

Köyden kente göçün demografik bir etken olarak beslemifl oldu¤u nüfus fazla-l›¤› kentleflmeye yol açmaktad›r. 1927 y›l›nda kent nüfusunun oran› toplam nüfusiçinde yaklafl›k % 24 iken köy nüfus oran› % 76’d›r. 1990’lara gelindi¤inde kent nü-fus oran› % 60’a ç›karken köy nüfusu % 40’a gerilemifltir (Bayhan, 1996: 178-179).Oranlardaki bu h›zl› de¤iflim yaflan›lan yo¤un iç göç sürecinin bir göstergesidir. Birtaraftan sosyoekonomik etkenler iç göçe yol açarken di¤er taraftan iç göç sürecide ülkenin nüfus yap›s›n› dönüfltürmüfltür.

‹ç göçe dayal› h›zl› kentleflmeye ra¤men Türkiye büyük ölçüde tar›ma dayal›bir ekonomi olma özelli¤ini uzun süre korumufltur. Bu durum sanayileflmeye da-yanmayan bir kentleflme sürecinin ürünüdür ve kentlere göç edenlerin marjinal


Resim 7.7

1950’lerde kente göç edenlerin göçünsembolü hâline gelen HaydarpaflaGar›’ndan ‹stanbul’a girifli. 1945’te‹stanbul’un nüfusu 1 milyon 78 biniken 1955’de 1,5 milyon, 1970’te 3milyon, 1990’da 7 milyon olmufl,günümüzde 13,5 milyonu aflm›flt›r.H›zl› nüfus art›fl› 1950’lerden itibarençarp›k kentleflmeyi de do¤urmufltur.

Kaynak:http://www.hamitcalisir.com/2012/02/28/suleymaniyede-ornek-bir-calisma/,(01.06.2012)

Resmî ad› ‘Avrupa‹yilefltirme Program›’ olanMarshall yard›mlar›n›nlogosu: “ABD taraf›ndantedarik edilmifltir,Avrupa’n›n iyileflmesi için!”

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/Marshall_Plan/,(01.06.2012)

sektörlerde istihdam›na yol açm›flt›r. Türkiye aç›s›ndan anomik kentleflmeden sözedilebilir, ülkede kurals›z, normsuz bir kentleflme söz konusudur. Köyden kentedaha iyi bir ifl, ev, sosyal ve kültürel bir çevre edinmek için göç eden kitleler kent-lerin haz›r olmayan sosyal altyap›s›nda bu beklentilerini gerçeklefltirememektedir.Göçmenlerin bu ba¤lamda kendi yaflam çevrelerini oluflturmas› gecekondulaflma-ya yol açm›flt›r. Gecekondular zamanla geçici yaflam çevresi olmaktan ç›km›fl,kentlerin bir parças› hâline gelmifltir (Bayhan, 1996: 179-182).

K›rsal alanlardan akan ifl gücünü istihdam edecek sanayi, ayn› h›zla geliflmez-ken kentsel alanlar da göçle gelen nüfusu bar›nd›racak konut gereksinimini karfl›-layamam›flt›r. Sonuç olarak, gecekondularda yaflayan ve ikincil ekonomik sektör-lerde geçimini sa¤lamaya çal›flan bir göçmen kitlesi, kent nüfusunun a¤›rl›kl› birparças›na dönüflmüfl; “kentleflme” ve “kentlileflme” farkl›l›¤› tart›flmas› gündemegelmifltir (‹çduygu ve Sirkeci, 1999: 252). Köyden kente göçe ra¤men kentlilefle-meyen kitleler köydeki cemaat yap›s›na benzer yap›lar› gecekondu bölgelerinde,varofllarda yaflatmaktad›rlar. Yerleflik kentliler ise bu duruma bir tepki olarak; içi-ne kapal› bu tarz yerleflimlerden ürktükleri ve göçlerle bozuldu¤unu düflündükle-ri sosyo-kültürel yaflamdan kendilerini soyutlamak için kent çevrelerinde güvenlik-li mekanlar›n›, kültürel sitelerini oluflturmaktad›rlar (Bayhan, 1996: 188-189).

K›rdaki ve köydeki yaflant›s› aras›nda kalan yeni kentli ayn› zamanda kendineözgü “arabesk kültür” olarak nitelendirilen bir kültür gelifltirmifltir. Arabesk, çeflitlialt kültürlerden oluflan, kent kültürü karfl›s›nda bocalayan ve y›lg›nl›k psikolojisiiçinde yaflam mücadelesi verirken baflkald›ran gecekondu insan›n› ifade etmekte-dir (Yazan, 1997 aktaran Y›ld›r›m, 2004: 68).

‹ç göç günümüzde de önemli bir olgu olma özelli¤ini sürdürmektedir. ‹çiflleriBakanl›¤›n›n 2007 y›l›nda haz›rlad›¤› ‹ç Göç Haritas›na göre, Türkiye’de nüfusun %48.9’u yaflam›n›, do¤du¤u yerin d›fl›nda sürdürmektedir. Haritan›n 2006 verilerinegöre, göç edenlerin % 43.5’i ailevi, % 25’i bireysel, % 20’si ekonomik ve % 4’ü degüvenlik nedeniyle yaflamlar›n› farkl› illerde sürdürmek zorunda kalm›flt›r. Türki-ye’de en yo¤un göç süreci son 20 y›l içinde yaflanm›flt›r. Bu dönemde en yo¤ungöç alan il ‹stanbul’dur, Ankara, ‹zmir, Adana, Mersin, Bursa, Antalya, Malatya, Ma-nisa ve Kocaeli yo¤un göç alan di¤er kentlerdir. 1986-2006 aras›nda en yo¤un göçveren kentler ise Ad›yaman, A¤r›, Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbak›r, Hakkâri, Ela-z›¤, Mardin, Mufl, Siirt, fi›rnak, Tunceli ve Van olmufltur. Güvenlik nedeniyle göçedenlerin Türkiye nüfusuna oran› % 1.8’dir, son 20 y›lda bu nedenle gerçekleflengöçlerin % 87’si bireylerin iste¤i d›fl›nda, % 13’ü ise bireylerin ve ailelerinin iste¤iy-le gerçekleflmifltir (http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/printnews.aspx?Do-cID=6077710:15/05/2012).

Türk D›fl Göç SüreciD›fl göç, Türkiye’nin yak›n geçmiflindeki en önemli toplumsal olgulardand›r. Yo¤un-laflan iç göçe ba¤l› olarak h›zl› kentleflme yaflan›rken kentlerde istihdam edilemeyengenellikle k›rsal kökenli ifl gücü d›fl ülkelere yönelmifltir (Karul, 1990: 13-15).

Türk d›fl göç süreci Bat› Avrupa’dan gelen ifl gücü talebine ba¤l› olarak gelifl-mifltir. Bat› Avrupa ülkelerinin göç tarihi incelendi¤inde yabanc› ifl gücü ak›m›n›nen yo¤un döneminin ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda oldu¤u görülmektedir. En-düstrileflme sürecinin bir ürünü olarak gündeme gelen yabanc› ifl gücüne duyulangereksinim Türkiye’yi de kapsayacak biçimde önemli ölçüde uluslararas› göç ha-reketine yol açm›flt›r (Kartal, 2004: 485). Türk d›fl göç süreci, ortaya ç›k›fl›, göçündevaml›l›¤› vb. ölçütler ba¤lam›nda de¤erlendirildi¤inde kendine özgü nitelikleri


‹çiflleri Bakanl›¤›n›n “‹ç GöçHaritas›”na göre, Türkiye’denüfusun yar›ya yak›n›yaflam›n› do¤du¤u yerind›fl›nda sürdürüyor. Göçünnedenleri aras›nda ise“ekonomik kayg›lar” ilks›rada yer al›yor.

Diyarbak›r’›n nüfusu sony›llarda büyük art›flgöstermifltir. 1980’de 378bin olan kent nüfusu2012’de 1,5 milyonuaflm›flt›r. Türkiye’deki nüfusart›fl oran› ‰ 13 iken buoran Diyarbak›r’da ‰27’yeyükselmifltir.

Kaynak:http://www.diyarbakir.gov.tr/default_B0.aspx?id=5578/,(02.05.2012)

olan tipik bir göç hareketi örne¤i oldu¤u görülmektedir. Türk d›fl göç sürecinin ta-rihsel geliflimini, özellikle günümüzde Avrupa’daki göçmen kökenli Türk varl›¤›-n›n durumunu de¤erlendirmeden önce sürece genel anlamda ve göç kuramlar›ba¤lam›nda bakmak yararl› olacakt›r.

Türk d›fl göç süreci göç kuramlar› ba¤lam›nda de¤erlendirildi¤inde her bir kuram›nsürecin bir ya da birkaç boyutunu aç›klad›¤› söylenebilir. Türk d›fl göç sürecinin bafl-lang›c› Neoklasik kuramda vurguland›¤› üzere yap›sal kaynakl›d›r ve bireysel kararlar›da kapsamaktad›r. Türkiye’den Avrupa’ya göç etme karar›n› bireyler kendileri de ver-mifltir, yeni ekonomi kuram›n›n öne sürdü¤ü gibi bu karar› bazen hanelerin ald›¤› daolmufltur. Haneler bir üyenin göç etmesine karar vererek bu yolla hane gelirini göre-ce art›rmak istemifltir. Yine göç sistemleri kuram›nda aç›kland›¤› gibi, Türkiye ve Avru-pa ülkeleri aras›nda bir göç sistemi oluflmufltur. Avrupa’ya göç eden Türkler genellik-le maden ocaklar›, temizlik iflleri vb. vas›fl› olmay› gerektirmeyen ifllerde istihdam edil-mifltir. Bu durum göçün ikili emek piyasas› kuram›nda tan›mlanan ikincil piyasaya aitifller için gerçeklefltirildi¤i sav›n› do¤rulamaktad›r. Bu ba¤lamda dünya sistemler kura-m› da geliflmifl kapitalist Bat› Avrupa ülkelerinin çevre ülkelerden biri olan Türkiye’dengöç yoluyla ucuz ifl gücü gereksinimini karfl›lad›¤›n› öne sürmüfltür. Türkiye’den Bat›Avrupa ülkelerine göç edenler, ilerleyen süreçte a¤ kuram›nda vurguland›¤› üzere göçhareketini iliflkisel a¤lar yoluyla sürdürmüfllerdir (Göktuna Yaylac›, 2012: 34).

Tarihsel GeliflimBat› Avrupa’da yaflanan büyük göç süreci 2. Dünya Savafl› sonras›nda bu bölgedeortaya ç›kan ifl gücü talebinden kaynaklanm›flt›r. Almanya’n›n öncülük etti¤i Bat›Avrupa ülkeleri belirli ülkelerden yabanc› ifl gücü talep etmifltir. Söz konusu ülke-ler aras›nda yer alan ve daha önce bir ulus afl›r› göç gelene¤i bulunmayan Türki-ye’den iflsizlik sorununun çözülece¤i ve yurt d›fl›ndaki iflçilerin gönderece¤i döviz-lerin ekonomik yarar sa¤layaca¤› beklentisi ile ifl gücü ihraç edilmifltir. Ayn› za-manda ifl gücünün Almanya’da kazanaca¤› mesleki becerilerin de geri döndükle-rinde ülke ekonomisine katk› sa¤layaca¤› düflünülmüfltür. Ancak belirli bir süreiçin göç edenler, Türkiye’deki olumsuz ekonomik koflullar nedeniyle gittikleri ül-kelerde zamanla yerleflme e¤ilimi göstermifltir. 1973’te yabanc› iflçi al›m›n›n resmîolarak durdurulmas›na ra¤men aile birleflimleri ve evlilikler yoluyla göç ak›fl› sür-müfltür. Bu hareket 1980’lerden sonra siyasi gerekçelerle göç eden s›¤›nmac›larlada yo¤unluk kazanarak devam etmifltir (Castles ve Miller, 2008: 292).

1960’larda bafllayan Bat› Avrupa’ya yönelik Türk iflçi göçünün ortaya ç›kmas›-na neden olan koflullar›n ve göç sürecinin tarihsel aflamalar›n›n irdelenmesi göçsürecinin bütün boyutlar›yla anlafl›labilmesi aç›s›ndan yararl› olacakt›r.

Türkiye’den Bat› Avrupa ülkelerine yönelik ifl gücü göçünde rol oynayan ne-denler ekonomik, toplumsal ve bireysel etkenler olarak s›n›fland›r›labilir. Bu s›n›f-land›rmadaki ekonomik ve kiflisel etkenler itici etkenler niteli¤inde iken toplumsaletkenler çekici etkenler olarak de¤erlendirilmektedir (Abadan, 1964: 46-47):

Ekonomik etkenler: (‹tici Etkenler)Türkiye’de var olan• genifl çapl› iflsizlik ve çal›flma alan›nda dengesizlik• iç piyasa talebinin yetersizli¤i• sermaye yetersizli¤i ve tasarruf eksikli¤i• teknik ve sermaye aç›s›ndan d›fl ülkelerden yard›m alma• düflük verimlilik düzeyi• düflük millî gelir seviyesi


Türkiye’nin 1961 y›l›ndaAlmanya, 1964’te Avusturya,Belçika ve Hollanda, 1965’teFransa ve 1967’de ‹sveç ileimzalad›¤› anlaflmalardo¤rultusunda Bat›Avrupa’ya yönelik ifl gücügöçü devlet eliylebafllat›lm›flt›r.

Toplumsal etkenler: (Çekici Etkenler)Bat› Avrupa ülkelerinde var olan• genifl çal›flma olanaklar›• yüksek yaflam standard›• daha modern çal›flma biçimleriBireysel etkenler: (‹tici Etkenler)Bireysel dilekler • Ulusal s›n›rlar›n ötesinde dünyay› tan›ma• Yabanc› bir dil ö¤renme• Endüstrileflmifl bir toplumda yeni sanat ve bilgiler kazanma • Meslek de¤ifltirme

1960’larda Türkiye ileAvrupa ülkeleri aras›ndaart arda imzalanan anlafl-malarla ivme kazanan iflgücü göçü h›zl› bir geli-flim göstermifltir. Geçiciiflçiler olarak Avrupa’yagöç eden Türk iflçilerinsay›s› k›sa sürede büyükart›fl göstermifl, 1970’ler-de beklenmedik boyut-lara ulaflm›fl, resmî ola-rak durduruldu¤u 1973y›l›na gelindi¤inde Avru-pa’daki Türk iflçi say›s›

bir milyona ulaflm›flt›r (Du-rugönül, 2010: 598). Dünya’da ve Avrupa’da yaflanan toplumsal, siyasal ve ekono-mik de¤iflimler Türk iflçi göçünü de biçimlendirmifltir. Geçici bir süre çal›flmak üze-re Avrupa’ya giden Türk iflçilerin de giderek daha kal›c› olmalar› ve yerleflmeleriy-le birlikte Türk d›fl göç sürecinin bafll›ca evreleri flekillenmifltir. 1960’larda Alman-ya ile imzalanan anlaflma ile resmî bir nitelikte bafllam›fl olan Türk d›fl göç sürecin-de tarihsel geliflim aç›s›ndan en önemli dönem 1973’te Avrupa’da yaflanan ekono-mik kriz olmufltur.

1973 y›l›nda dünya çap›nda etkili olan petrol kaynakl› ekonomik kriz Bat› Av-rupa ülkelerinde göçmen iflçiler konusunda yeni düzenlemelerin yap›lmas›na yolaçm›flt›r. Bu ba¤lamda göç alan ülkeler ifl gücü al›m›n› tamamen durdurmufl, yap›-lan ikili anlaflmalar› da sonland›rm›fllard›r. Ancak göç süreci, aile birleflmeleri, ya-sal olmayan göç vb. biçimlerde günümüze kadar sürmüfltür (Kartal, 2006: VIII).

Türkiye’den Bat› Avrupa ülkelerine yönelik göç sürecinin tarihsel geliflim afla-malar›, yaflan›lan toplumsal, ekonomik ve siyasal de¤iflimler ve buna ba¤l› olarakgöçmenlerin yerleflik hâle gelmesi ba¤lam›nda de¤erlendirildi¤inde Türk d›fl göçsüreci fiahin (2010) ve Abadan-Unat’›n (2002) yaklafl›mlar› temelinde alt› aflamadaele al›nabilir (fiahin, 2010: 35-43; Abadan-Unat, 2002: 38):

1. Öncü Göçmenler: (1950-1960) 1950’lerde s›n›rl› say›da, bireysel düzeydeve kurumlar aras› isme davet biçiminde bafllayan göç süreci.

2. Kitlesel göç: (1960’lar) Baflta Almanya ve sonras›nda di¤er Bat› Avrupa ül-keleri ile yap›lan ikili anlaflmalar çerçevesinde ve devletin yurtd›fl› istihdampolitikas› do¤rultusunda yaflanan kitlesel göç.


Resim 7.8

Almanya’ya Türkiflçi göçü

Kaynak:http://avrupanaliz.wordpress.com,(12.05.2012)

3. Aile birleflimleri: (1970’ler) Alman ifl gücü piyasas›n›n Türk ifl gücüne doy-mas› nedeniyle, baflvuruda bulunan Türklerin, Fransa, Belçika gibi ülkelereyönelmesi. Aile birleflimine yönelik yasal düzenlemeler. Göçmenlerin Türki-ye’deki ailelerini yanlar›na almas›. Kal›c› olma e¤ilimi.

4. ‹kinci kuflak: (1970’ler, 1980’ler ve devam›) Türklerin göç ettikleri ülkeler-de giderek yerleflik düzene geçmesi. Çok kültürlülük, asimilasyon ya da en-tegrasyon olgular› çerçevesinde yeni uygulamalar. ‹kinci ve üçüncü kufla¤›nilk kuflaktan farkl› sorunlarla karfl› karfl›ya kalmas›.

5. 1990’l› y›llar: Yabanc›lar yasas›, göçmen kimli¤i, artan yabanc› düflmanl›¤›,etnik iflletmeler ve dinsel derneklerin yayg›nlaflmas›, siyasal hak talebi.

6. S›n›rlay›c› düzenlemeler dönemi: 2007 y›l›nda Almanya’da yeni yabanc›-lar yasas›ndaki oturma hakk›na ve vatandafll›¤a iliflkin s›n›rlay›c› düzenleme-ler. Almanya ve Hollanda gibi ülkelerde göçmenlere getirilen yeterli düzey-de dil bilme zorunlulu¤u, vatandafll›k s›nav› vb. nedeniyle aile birleflimininengellenmesi, zorlaflt›r›lmas›.

Günümüzde Yurt D›fl›ndaki TürklerBafllang›çta ikili anlaflmalarda yeralan dönüflümlülük ilkesine (ya-banc› ifl gücünün söz konusu ül-kelerin gereksinimini karfl›lad›ktansonra kendi ülkelerine dönmesi)dayal› olan göç süreci zaman için-de bir nüfus hareketi olmaktan ç›k-m›fl, göçmenlerin kal›c›l›¤› ve ya-flad›klar› toplumlarla bütünleflme-leri gündeme gelmifltir (Doyuran1990: 57-69). Bu ba¤lamda özellik-le Almanya’daki Türkler olgusu ge-çici emek göçünün ve bu flekildegöç edenlerin göç edilen ülkedenas›l yerleflik bir cemaate dönüfl-tüklerinin tipik bir örne¤idir (Cast-les ve Miller, 2008: 292).

Günümüzde art›k bafllang›çta oldu¤u gibi geri dönüfl mitiyle yaflayan göçmen-lerden söz edilemez. Örne¤in bugünkü Almanya-Türkleri ile geçmiflteki “konuk-ifl-çi”ler aras›nda çok fazla ortak nokta yoktur. Günümüz Alman Türkleri kamusalalanda varl›k gösteren aktif kitleler hâline gelmifllerdir (Kaya ve Kentel, 2005: 6).Art›k Avrupa’daki Türkler sadece kol gücüyle çal›flan ve kendilerini kamusal alan-da temsil edecek arac›lardan yoksun s›radan iflçiler de¤il, siyasetçileri, sanatç›lar›,esnaflar›, ifl adamlar›, edebiyatç›lar›, bürokratlar›, gazetecileri, flark›c›lar› ve ö¤ret-menleri olan bir topluluk konumundad›r (Kaya ve Kentel, 2008: 51).

Yerlefliklik durumu, göçmen Türkler için art›k kal›c› olduklar› topluma uyumsorununu gündeme getirirken ev sahibi ülkelerin de daha kal›c› uyum politikalar›üretmesini gerektirmektedir. Ancak en bafltan itibaren geçici iflçiler olarak görülengöçmenlerin yerleflik vatandafllara dönüflmeleri ev sahibi toplum taraf›ndan kolay-l›kla anlafl›lm›fl ya da özümsenmifl bir konu olmam›flt›r. Bu noktada Türklere ilifl-kin ön kabullerin de etkisi büyüktür.


Resim 7.9

Almanya Baflbakan›Merkel bir maç sonras›,uyum sa¤lam›fl örnekTürklerden biri olarakgördü¤ü Alman millîfutbolcu Mesut Özil’itebrik ederken. Özil gibiörnekler Almanya’dakiTürklerin art›kAlmanya’n›n önemli birparças› olduklar›n›n birsembolü hâline gelmifltir.

Kaynak:http://haber5.com/spor/merkel-mesut-ozil-hayrani-cikti, (18.07.2012)

Avrupa’daki Türklerinyaflad›klar› ülkelerdekigeliflen konumlar›n›n birbaflka simgesi Bürksel’deDevlet Bakanl›¤› da yapm›flolan Türk kökenli Belçikal›politikac› Emir K›r.

Kaynak:http://arsiv.gundem.be/go.php?go=30c1b9b&do=details&return=summary&pg=7,(15.05.2012)

Millî ve dinî bayramlar›n kutlanmas›, evlilik ve çocuk yetifltirme âdetleri, ailede-ki ifl bölümü gibi kültürel geleneklerini canl› tutan ve asimile olma kayg›s› nede-niyle kendi topraklar› ile olan ba¤lar›n› koparmadan kültürlerine iliflkin de¤erleri-ni korumaya çal›flan Türkler, Avrupal›lar taraf›ndan entegrasyona direnen bir top-lum olarak alg›lanmaktad›r (Ogan, 2001: 7). Öyle ki gerek Türkiye’den gerek Av-rupa’dan birçok araflt›rmac› bu olumsuz yarg›lar› paylaflm›flt›r. Avrupal› Türklereiliflkin araflt›rmalarda genel olarak yerleflmifl olduklar› ülkenin toplumsal yaflam›nauyum sa¤layamad›klar›ndan söz edilmifltir. Özellikle Bat›l› araflt›rmac›lar göçmen-lerin dil konusundaki yetersizlikleri, yüksek iflsizlik, gettolaflma, topluluk içindeevlilik, d›fla kapal›l›k üzerinde durarak olumsuz yarg›lar›n› temellendirmeye çal›fl-m›fllard›r. Bat›l› toplumlarda çoktan geride b›rak›ld›¤› düflünülen birtak›m özellikve ba¤lar›n göçmenlerde gözleniyor olmas› uyuma karfl› al›nan bir tav›r olarak yo-rumlanm›flt›r (Manço, 2008: 463).

Avrupal› Türkler ne Avrupa’n›n istedi¤i gibi asimile olmufllard›r ne de Türki-ye’nin istedi¤i gibi tek yönlü bir lobi oluflturabilmifllerdir. Kendilerine özgü birgrup entegrasyonu gelifltirmifllerdir. Olumsuz koflullara karfl›n Türk toplumu tek

bafl›na üretti¤i strateji-lerle yaflad›¤› toplum-sal koflullara ayak uy-durmaya çal›flmakta-d›r. AB genelinde5000 civar›nda olandernek say›s›n›n veözellikle ekonomikgeliflmenin, iflverensay›s›n›n artmas›n›nbu anlamda önemivurgulanmaktad›r .Londra örne¤inde ol-du¤u gibi Türkler, ya-

flad›klar› toplumdan ko-puk de¤ildirler ve gerçekte gettolarda yaflamamaktad›r. Türk mahallesi olarak an›-lan yerleflkeler ayn› zamanda birer Zenci, ‹ngiliz, Pakistanl›, Rum vs. mahalleleri-dir (Manço, 2008; Y›lmaz; 2001).

Günümüzde yaklafl›k 5 milyon Türk, Türkiye d›fl›nda yaflamaktad›r. Avru-pa’da 2,7 milyon, Arap ülkelerinde 100 bin, Avustralya’da 60 bin, Türk Cumhu-riyetlerinde 75 bin ve ABD ile Kanada’da 250 binden fazla Türk göçmen bulun-maktad›r. Bu durum Türkleri Avrupa’n›n en büyük göçmen toplulu¤u yaparkenayn› zamanda göçmen karfl›t› düflüncelerin ve yabanc› korkusunun hedefi konu-muna da getirmektedir (‹çduygu ve Kiriflçi, 2009: 6). Yap›lan araflt›rmalar Avru-pa’da yaflayan Türk kökenli göçmenlerin karfl›laflt›¤› en önemli sorunlar›n ayr›m-c›l›k, yabanc› düflmanl›¤› ve ›rkç›l›k kaynakl› sorunlar oldu¤unu ortaya koymufl-tur. Sorunlara iliflkin düflünceler göç sürecinin tarihsel geliflim aflamalar› ile deyak›ndan iliflkilidir. 1960’l› ve 1970’li y›llarda birinci kuflak göçmenler ekonomiksorunlara iliflkin kayg› ve söylemler gelifltirmifltir, 80’li y›llarda ikinci kuflak dahaçok Türkiye kaynakl› ideolojik ve siyasal içerikli söylemler üretmifl, 90’l› y›llar›nsonlar›ndan itibaren üçüncü kuflak daha çok kültürel nitelikte diyalo¤a, farkl›l›-¤a, hoflgörüye ve çokkültürlülü¤e iliflkin söylemlere a¤›rl›k vermifltir (Kaya veKentel, 2005: 125-126).


Son dönemlerde Avrupa’dagöçmenlere yönelik olumsuztutumlardaki art›fl seçimsonuçlar›na da yans›m›flt›r.Afl›r› sa¤c› ve ›rkç› olaraknitelendirilen partiler yak›ndönemlerde yap›lanseçimlerde; Avusturya ve‹sviçre’de % 25’in üzerinde,Danimarka, Belçika veNorveç’te % 10-12düzeyinde, Hollanda’da %15 oy al›rken ›rkç› partilerekarfl› sert önlemlerin sözkonusu oldu¤u Almanya’da% 1,5 oy alm›flt›r.

Resim 7.10

Almanya’da 2000-2006 y›llar›aras›nda sekiz Türk ve bir Yunaniflletmecinin öldürüldü¤ü dönercicinayetlerinin Neonaziler taraf›ndanifllendi¤inin ortaya ç›kmas›, Türkdönercileri tedirgin etmeye bafllad›.Göçmen kökenli ifl yeri sahipleri Almanmedyas›n›n söz konusu olaylar› ›srarla‘dönerciler cinayeti’ olarakkamuoyuna yans›tmas›ndan flikâyetçi.

Kaynak:http://www.cumhuriyet.com.tr/?hn=293658, (20.06.2012)

29 May›s 1993’deAlmanya’n›n Solingenflehrinde, Türklere yönelik›rkç› sald›r›lar›n simgesihâline gelen Solingenfacias›nda Genç ailesininevinin Alman nasyonalistlertaraf›ndan kundaklanmas›sonucunda 5 Türk yanarakhayat›n› kaybetmifltir.

Kaynak:http://www.solingen-internet.de/si-hgw/1993.htm,(15.06.2012)

Son dönemlerde Avrupa’da göçmenlere yönelik ›rkç› tutumlarda art›fl oldu¤ugözlenmektedir. Artan yabanc› düflman› ve ›rkç› e¤ilimler ile siyasi düzlemdeki mar-jinalleflmeye paralel olarak, ekonomik kriz ile beraber AB üyesi ülkelere iliflkin ya-y›mlanan insan haklar› raporlar›nda da göçmen haklar›na iliflkin ihlaller daha fazlagöze çarpmaya bafllam›flt›r (Y›lmaz Elmas, 2010). 2011 y›l›nda Norveç’te Breivik ad-l› bir afl›r› sa¤c›n›n gerçeklefltirdi¤i ve 77 kifliyi öldürdü¤ü sald›r› bu e¤ilimin olum-suz bir simgesi niteli¤indedir. Breivik, göçmenlere iliflkin ›l›ml› tav›rlara sahip bir si-yasi partinin gençlik kamp›nda gerçeklefltirdi¤i katliamla ›l›ml› göçmen politikalar›-n›n, Müslümanlar›n ve çokkültürlülü¤ün Avrupa’y› tehdit etti¤i düflüncesine dikkatçekmek istedi¤ini belirtmifltir (http://www.haberturk.com/dunya/haber/734922-en-cok-ses-getiren-saldiriyi-duzenledim/01/07/2012). Irkç›l›k ve yabanc› düflmanl›¤›,sadece ekonomik olmayan siyasi, hukuki ve sosyal çok say›da etkene ba¤l› olarakAvrupa’da çok s›k rastlanan bir olgu hâline gelmifltir. Küreselleflme ve Avrupa bü-tünleflmesi, ekonomik bütünleflmenin yan› s›ra zamanla etnik farkl›l›klar›n daha be-lirgin hâle gelmesine yol açm›flt›r. Farkl› olan› ‘ötekilefltirme’ sosyal bir fenomenolarak kimlik tan›mlamas›na yard›mc› olurken bir yandan da ayr›mc›l›¤›n artmas›naneden olmufltur (Y›lmaz Elmas, 2008). Özellikle 11 Eylül terör sald›r›lar›n›n ve ar-d›ndan ‹spanya ve ‹ngiltere’de yaflanan sald›r›lar Avrupa’n›n ‹slam tehdidinden ko-runmas› konusunu gündeme getirmifltir. Halk›n Müslüman göçmenlere yönelikolumsuz düflünce ve tutumlar›nda art›fl gözlenirken ayn› zamanda Müslüman göçübir güvenlik konusu hâline de gelmifltir (Karacasulu, 2007: 96).

Avrupa’da Türklerin de deneyimledi¤i yabanc› düflmanl›¤› ve ›rkç› yaklafl›mlar›n temel ne-denleri nelerdir?


Almanya’da cami yap›m›nayönelik bir protesto.

Kaynak:http://www.islamophobia-watch.com/islamophobia-watch/2011/9/28/germany-authorities-discuss-surveillance-of-islamophobic-rig.html,(14.06.2012).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




7


Nüfus konusunun sosyolojik önemini aç›klaya-

bilmek

‹nsanlar›n do¤umu, yaflam süreleri, ölümü, biryerden bir yere yapt›klar› göçler gibi yaflamsalolgular ayn› zamanda demografik olgulard›r. Sözkonusu olgular gerek insan gerek toplum aç›s›n-dan önemli etkilere sahiptir. Bu demografik ol-gular bireyin içinde yaflad›¤› toplumla etkileflimiçindedir. Toplumlar›n nüfuslar›na iliflkin bilgi-ler, o toplumun tam olarak anlafl›labilmesi içinbüyük önem tafl›r. Ayn› zamanda ülkelerin yöne-timleri, toplumlar›n›n nüfuslar›na iliflkin politika-lar gelifltirebilmek için sa¤l›kl› verilere gereksi-nim duyarlar. Toplum nüfusunun nas›l ve nere-ye kadar artaca¤›, insanlar›n ortalama yaflam sü-releri vb. olgular kaynaklar›n paylafl›m› konu-sunda da güçlü politikalar gelifltirilebilmesi içinyaflamsal öneme sahiptir.

Temel demografik dinamikleri tart›flabilmek

Toplumlar›n nüfus yap›lar›n› biçimlendiren bafl-l›ca demografik dinamikler do¤um, ölüm ve göç-tür. Do¤urganl›k, ölüm oranlar› ve göçler, birtoplumun nüfusunun yap›s›n› oluflturur, art›fl e¤i-limi hakk›nda bilgi verir. Bu dinamikler toplum-lar›n kültürleri taraf›ndan biçimlendirilir. Evlilik,çocuk sahibi olma, çocuk say›s› vb. kararlar bi-reylerin inançlar›, de¤erleri ve çevreleri taraf›n-dan etkilenir. Ölüm oranlar› ve ortalama yaflamasüreleri ülkelerin yaflam standartlar›na ba¤l›d›r.Göçler de ülkelerin sahip oldu¤u yaflam koflulla-r› ya da zorlay›c› nedenlerle gerçekleflebilir veülkelerin nüfus yap›s›n› etkiler. Nüfus dinamikle-ri toplumlar›n sosyopolitik ve kültürel yap›s›n-dan etkilenirken toplumsal yaflam› da etkiler. H›z-l› nüfus art›fl›, s›n›rl› kaynaklar›n paylafl›m› aç›-s›ndan sorunlar yaratabilir. Buna ba¤l› olarak or-taya ç›kan h›zl› kentleflme, k›rsaldan kentlere yo-¤un göç vb. hareketlilikler yeni ve farkl› toplum-sal sorunlar ortaya ç›kar›r. Toplumsal sorunlar›nçok boyutlu olarak anlafl›labilmesi için nüfus di-namiklerinin de kültürel ba¤lamda karfl›laflt›rma-l› olarak çözümlenmesi gerekmektedir.

Demografi kuramlar›n› de¤erlendirebilmek

17. ve 18. yüzy›llarda Avrupa’da yaflanan ani veh›zl› nüfus art›fl›, nüfus konusuna yönelik ilgilerigüçlendirirken demografinin bir bilim alan› ola-rak ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Bu ba¤lamdanüfus art›fl›n›n nedenlerini, sonuçlar›n› ve dönü-flümleri aç›klamaya yönelik yaklafl›mlar gelifltiril-mifltir. Bu çal›flmalar›n öncü ismi olan Malthus,nüfus konusundaki ilk önemli yaklafl›m› gelifltir-mifltir. Malthus, nüfusun giderek daha fazla arta-ca¤›n› ve s›n›rl› kaynaklara sahip dünyan›n buart›flla bafl edemeyece¤ini öne sürmüfltür. H›zl›nüfus art›fl›n›n do¤al felaketler ya da savafllarladengelenece¤ini öngören Malthus ahlaki kayg›-lara dayal› yöntemlerle nüfusun azalt›lmas›na dik-kat çekmifltir. Demografik geçifl kuram›nda isenüfus yap›s›ndaki dönüflümler ülkelerin endüs-trileflme süreçleri ve ekonomik geliflimleriyle ilifl-kilendirilmifl, her bir geliflim aflamas›n›n kendineözgü bir nüfus yap›s›n› ve düzenini ortaya ç›kar-d›¤› savunulmufltur. Malthus’un kuram› kötüm-ser tavr›, demografik geçifl kuram› ise bütün top-lumlar için geçerli geliflim aflamalar› öngören mo-dernist tavr› nedeniyle elefltirilmifltir. Ancak ikikuram da nüfus de¤iflimlerinin anlafl›lmas› aç›-s›ndan önemli katk›lar sa¤lam›flt›r.

Göçün toplumsal önemini anlatabilmek

Göç, bireylerin ya da gruplar›n çeflitli nedenler-le bir yerden baflka bir yere hareketlerini ifadeetmektedir. Göç, göç edilen ülkenin ve kaynakülkenin nüfus yap›s›n› etkiler. Bir yerde nüfusazal›rken di¤erinde artar. Göç edenler, gittikleriyere kendi kültürlerini de götürürler ve yabanc›bir kültüre uyum sorunu ile karfl›lafl›r. Göçe yolaçan etkenler toplumsal yap›dan, yaflam koflul-lar›ndan ve nüfus dinamiklerinden de etkilenir.Göç örüntülerinin analizi ortaya ç›kan yeni top-lumsal yap›lar›n anlafl›lmas›nda da önemli roloynar.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Temel göç türlerini ay›rt edebilmek

‹nsanlar çok farkl› nedenlerle göç ederler. Bu ne-denle göç türlerinin s›n›fland›r›labilmesi zordur.Temel olarak iç ve d›fl göç söz konusudur. Fark-l› ölçütlere göre de¤erlendirildi¤inde gönüllü yada gönülsüz, kal›c›-geçici, yasal-yasa d›fl›, birey-sel-kitlesel vb. göç türlerinden söz edilebilir.

Küresel göç olgusunu aç›klayabilmek

Küreselleflme süreci bütün toplumsal yap›lar› dö-nüflüme u¤ratmaktad›r. Yeni medya ve ulafl›mteknolojileri ile birlikte giderek h›zlanan küresel-leflme süreci dünyay› küçültürken göçün de kü-resel nitelik kazanmas›na yol açm›flt›r. Klasik gö-çün ötesinde art›k yeni küresel düzenin bir par-ças› olan ‘’hareketlilik’’ söz konusudur. Göç mil-yonlarca insan› kapsamaktad›r. Klasik göçmentipi de dönüflüm geçirmifltir. Çok farkl› göçmentipleri ve göçmen kimlikleri ortaya ç›km›flt›r. Göçça¤› olarak tan›mlanan bu dönemde, çoklu kim-likler ve farkl› kimliklerin bir arada yaflamas› so-runsal› giderek a¤›rl›k kazanm›flt›r. Göç sadecekaynak ülkenin ya da hedef ülkenin de¤il bütünküresel sistemin sorunudur.

Türkiye ba¤lam›nda göçü de¤erlendirebilmek

Türkiye aç›s›ndan göç çok önem tafl›yan bir top-lumsal olgudur. 1950’lerden itibaren yo¤unlafla-rak artan ve ülkedeki ekonomik ve sosyal geli-flime paralel olarak ortaya ç›kan iç göç, ülkeninnüfus yap›s›n› ve ilerleyen süreçte toplumsal ya-p›s›n› dönüflüme u¤ratm›flt›r. Köyden kente göç-le birlikte yaflanan h›zl› kentleflme beraberindeyeni sorunlar do¤urmufl; bozuk kentleflme, kent-lerde artan iflsizlik, kente yo¤un göçe karfl›n göçedenlerin ayn› düzeyde kentlileflememesi gibinedenler çarp›k yap›laflmalar, gecekondu semt-leri ve buna ba¤l› olarak içine kapan›k kimi za-man arabesk olarak adland›r›lan yar› k›rsal yar›kentli kültürel bir yap›n›n ortaya ç›kmas›na yolaçm›flt›r. 1960’larda resmî anlaflmalarla bafllayanyurt d›fl›na yönelik ifl gücü göçü ise Türkiye aç›-s›ndan çok önemli sonuçlar do¤urmufltur. D›flya da ulus afl›r› göç olgusu toplumsal yap›n›nönemli bir parças› hâline gelmifltir. Ülkelerinde-ki yetersiz koflullar nedeniyle bir baflka ülkeyegeçici olarak göç eden iflçiler, gittikleri ülkeler-de kal›c› olmaya bafllam›fllar ve ailelerini de yan-lar›na alarak yerleflik konuma geçmifllerdir. Budurum yaflan›lan topluma uyum sorunlar›n› or-taya ç›karm›flt›r. Günümüzde Avrupa’da milyon-larca Türk yaflamaktad›r. Türkler yaflad›klar› ül-kelerde de¤iflen siyasi, ekonomik ve kültürel ko-flullara ba¤l› olarak ayr›mc›l›k, yabanc› düflman-l›¤› ve ›rkç›l›¤›n muhatab› olmaktad›r. Yaflan›lansorunlara karfl›n Türkler yaflad›klar› ülkelerdekendilerine özgü bir toplumsal yap› oluflturmufl,ev sahibi toplumlar›n ekonomik, siyasi ve kültü-rel yaflam›n›n önemli unsurlar›ndan biri hâlinegelmifltir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç

7NA M A Ç


1. Nüfusa iliflkin bilimsel çal›flma alan› hangisidir?a. Sosyolojib. Demografic. ‹statistikd. Ekonomie. Biyoloji

2. Modern anlamda ilk nüfus say›m› nerede yap›lm›flt›r?a. ABDb. ‹rlandac. ‹ngiltered. ‹sveçe. Türkiye

3. Demografi kavram›n› ilk defa kullanan kimdir?a. Malthusb. Grauntc. Guillardd. Castellse. Weber

4. Osmanl› Döneminde ilk nüfus say›m› ne zamanyap›lm›flt›r?

a. 1730b. 1830c. 1900d. 1914e. 1918

5. Hangisi göçü etkileyen mikro etkenlerdendir?a. Göçmenlerin bilgi ve anlay›fllar›b. Yasalarc. Siyasi yap›d. Ekonomik yap›e. Yönetim biçimi

6. Hangisi küresel göçün e¤ilimlerinden de¤ildir?

a. Kad›nlaflmab. Küresel ölçekte yay›lmac. H›zlanmad. Azalmae. Erkekleflme

7. Küresel göç örüntülerinin oluflturdu¤u ortam› göçlerça¤› olarak tan›mlayan yazarlar kimlerdir?

a. Castles ve Millerb. Castells ve Giddensc. Weber ve Simmeld. Malthus ve Graunte. Castles ve Weber

8. Ölüm kay›tlar› üzerine ilk çal›flmalar› yapan kimdir?a. Grauntb. Malthusc. Thomsond. Castlese. Durkheim

9. Afla¤›dakilerden hangisi demografik geçifl kuram›-n›n evrelerinden de¤ildir?

a. Erken endüstrib. Endüstri sonras›c. Endüstri öncesid. Sömürge dönemie. Tar›m toplumu

10. Göçmenlerin ülkeye emek pazar›n›n taleplerinikarfl›lamak üzere geçici olarak kabul edildikleri modelhangisidir?

a. Misafir iflçi modelib. Sömürgeci göç modelic. Klasik göç modelid. Yasad›fl› göç modelie. Gönüllü göç



YED‹ M‹LYARINCI ÇOCUK, MESAJIN VAR!

Dünya nüfusu h›zla art›yor, do¤al kaynaklar tükeniyor.Savafllar, ölümler, do¤al afetler, hastal›klar can almayadevam ediyor. Peki bizler dünya üzerinde yaflananlarlailgili sorumluluklar›m›z›n ne kadar fark›nday›z? YediMilyar›nc› ‹nsan Projesi, dünya için düflünebilen, sorgu-layan, örgütlenip hesap sorabilen bir sivil inisiyatif olufl-turmak için çal›fl›yor. 31 Ekim’de do¤acak yedi milya-r›nc› çocuk için de mesajlar›n›z› bekliyorlar.Yedi Milyar›nc› ‹nsan Projesi, 2009 y›l›nda Yale Üniver-sitesi’nde akademisyen ve aktivistlerin öne sürdü¤ü Kü-resel Sorumluluk ve Vicdan kavram›ndan do¤du. Halençal›flmalar›n› Brookings Enstitüsü çerçevesinde yürütenHakan Alt›nay’›n bafllatt›¤› bu projenin Türkiye aya¤›n›da asistan› üç genç, Görkem Aydemir, Cansu Ekmekçi-o¤lu ve Burcu Baran yürütüyor. Ne mi Yedi Milyar›nc›‹nsan Projesi? Amerika’da www.7billionthpersonpro-ject.org, Türkiye’de de www.7milyarinciinsan.com ad-resinden takip edilecek sitede, sizi önce bir geri say›mkarfl›l›yor. 31 Ekim’de yedi milyar›nc› insan›n do¤umugerçekleflecek. Bu elbette bir simge say›. Dünyan›n han-gi yerinde hangi saatte do¤aca¤› bilinemeyece¤i gibi,nüfusun tam karfl›l›¤›n› bilmek de mümkün olmuyor.Birleflmifl Milletler’in simgesel olarak öngördü¤ü bu ta-rih, dünya üzerinde yedi milyara ulaflaca¤›m›z› gösteri-yor. Bu internet sitesinin amac› da dünya üzerinde yal-n›z olmad›¤›m›z›, sorumluluklar›m›z›n ve haklar›m›z›noldu¤unu gösterebilmek. H›zla artan nüfusu, gün geç-tikçe tükenen kaynaklar›, insan olarak bir di¤erimizeolan sorumluluklar›m›z› hat›rlatmak istiyorlar. Deva-m›nda da hedef, dünya için düflünebilen, sorgulayabi-len, örgütlenip hesap sorabilen sivil bir inisiyatif olufltu-rabilmek. fiimdilerde yedi milyar›nc› insana iletmek üze-re mesaj topluyorlar. Do¤acak bu yeni çocu¤a bir me-saj›n›z var m›?Yedi Milyar›nc› ‹nsan Projesi’nin Türkiye aya¤› 2010 y›-l›nda hayata geçirildi. Cansu Ekmekçio¤lu, “Ba¤›ml›l›k-lar›m›z›n gitgide artt›¤›, birbirimize karfl› sorumlulukla-r›m›z›n ço¤ald›¤› küresel bir dünyada yaflarken, sorum-luluk ve haklar düzeni üzerinden bir argüman gelifltir-mek gerekiyordu. Bu da küresel sorumluluk ve vicdan”diyerek anlatmaya bafll›yor amaçlar›n›. Bir web sitesiyaparak, ortak ak›l oluflturmak yönünde fikirleri toplu-yorlar. Bunu da verilere ve rakamlara bo¤ulmadan, ki-flileri dünya sorunlar›yla özdefllefltirerek yapmay› he-defliyorlar. Öncelikli sorduklar›, “‹nsanlar, di¤er ülke-

lerde yaflayan insanlara karfl› kendilerinde sorumlulukhissediyor mu? Dünya üzerinde yaflananlarla ilgili so-rumluluklar›n›n fark›nda m›? Ne yap›lmas› gerekti¤i ko-nusunda fikir üretmeye, ortak ak›l oluflturmaya haz›rm›?” Görkem Aydemir, öncelikle bu sorular› insanlarasordurabilmek istediklerini dile getiriyor: “Fark›na var-mak, düflünmek, sorgulamak ve fikir üretebilmek ama-c›m›z. Bu yüzden de bu network üzerinden örgütleni-yoruz. Üniversitelerde gençleri kapsayan seminerler dü-zenliyoruz. Bir di¤er amac›m›z küresel sorumluluk vevicdan konusunun üniversitelerde ders olarak görüle-bilmesi. Yak›n zamanda Sabanc› Üniversitesi’nde alt›ayl›k seminer serisi düzenledik. Yeni dönemde Oxford,Fudan (Çin), Bo¤aziçi ve Sabanc› Üniversitelerinde efl-zamanl› olarak dersler görülmeye bafllayacak. Ayr›cayaln›zca ‹stanbul’da de¤il, Anadolu’nun çeflitli illerinde,üniversitelerde de seminerler yapmak istiyoruz.” Çinliyönetmen Jian Yi’nin yönetiminde sekiz ülkede çekilenbelgeselin Türkiye aya¤›n› da haz›rlam›fllar. BBC’de gös-terilecek bu belgeselde yap›lan röportajlarla, “Bu dün-ya nereye gidiyor?” sorusunu dile getirecekler.Bu dünya nereye gidiyor?Projeyi ilginç k›lan bir baflka aya¤› da var. Siz bu sat›r-lar› okurken, yedi milyar›nc› bebe¤in do¤umuna yal-n›zca 70 gün kalm›fl olacak. Birleflmifl Milletler, 31 Ekimtarihinde 7 milyara ulaflaca¤›m›z› söylüyor. Aydemir,burada önemli olan›n bu sembol say› üzerinden neyidüflünece¤imiz oldu¤unu özellikle vurguluyor. “Dünyaüzerinde yedi milyar insan yafl›yor. Hepimiz h›zl› ya-flamlar sürüyor, k›sa dönemli sonuçlara odaklan›yoruz.Ama bu projeyle, flunu söylüyoruz: “Bir durun ve genelolarak dünyada neler oluyor k›sm›n› düflünün. Bizimaram›za kat›lan bu yeni bebekle dünya nüfusu yedi mil-yara ulaflacak. Ona ne söylemeyi istersiniz?” Evet, inter-net sitesinde yeni do¤acak bu çocuk için mesajlar› top-luyorlar. Bu noktada insanlar› bir an için de olsa durupdünya için bir düflünceye sevk etmek istiyorlar. fiimdi-lerde yedi milyar›nc› insana yollanan mesaj, foto¤raf vevideolar› yay›ml›yorlar sitede. Ekim sonras›nda da tümbu verilerle bir sergi açmay› planl›yorlar.H›zla ürüyor, h›zla tüketiyoruz.Birleflmifl Milletler’in genel sekreteri Kofi Annan, alt›milyar›nc› bebe¤i sembolik olarak tan›flt›rm›flt› bizlere.O günün üzerinden 12 y›l geçti. 12 y›lda bir milyar ar-t›fl yaflanm›fl. Dünya nüfusu h›zla artarken, kaynaklar›nda h›zla tükendi¤inden söz ediyoruz. Peki bu yeni do-


“


¤acak bebek, nas›l bir dünyaya gelecek? Karfl›m›zda na-s›l bir manzara var? Burcu Baran anlat›yor: “Dünya nü-fusunda çok h›zl› bir art›fl var. 12 y›lda bir milyar insandiyoruz, bu çok ciddi bir say›. BM, 2037 y›l›nda bu ra-kam›n 9 bine ulaflaca¤›n› söylüyor. Yani 20 y›lda 2 mil-yar daha artaca¤›z. Bu ne kadar h›zl› üredi¤imizin debir göstergesi. Ayr›ca böyle bir üremenin içindeyken,s›n›rl› kaynaklar› olan dünyam›zda gayet s›n›rs›zm›fl gi-bi de tüketiyoruz. Durup, bunlar› düflünmek zorunda-y›z. Sadece kendimiz için de¤il, tüm dünya ve insanlarad›na bunu yapmak gerek.” Sözü Aydemir al›yor: “Ku-rumsal flirketler ve ülkeler baz›nda bakarsan›z, çok bü-yük çal›flmalara da rastlayamazs›n›z. Çünkü kapitalistsistemin yürüdü¤ü dünyada birtak›m ç›karlar var. Oyüzden bireyler olarak da harekete geçmemiz gereki-yor. Bireylerin sorumluluklar›n› hat›rlatmak, üzerinedüflündürmek ve birtak›m talepler için harekete geçir-mek istiyoruz.” Öncelikli gördükleri konu ise iklim de-¤iflikli¤i. Bunu e¤itim ve silahs›zlanma takip ediyor. Oyüzden son söz olarak, “Dünyaya kulak verin. Sivil ini-siyatifin gücünü göstermemizin zaman› geldi” diyorlar.

Kaynak: http://www.cumhuriyet.com.tr/?hn=271128/,(02.05.2012)

KÜRESEL GÖÇ

‹ngiliz insani yard›m kuruluflu, 2050 y›l›na kadar küre-sel ›s›nmadan dolay› 1 milyar kiflinin göç edece¤ini aç›k-lad›. ‹ngiliz insani yard›m kuruluflu Christian Aid, ya-y›mlad›¤› raporda, 2050 y›l›na kadar en az 1 milyar in-san›n küresel ›s›nman›n sonuçlar› yüzünden göç edece-¤i uyar›s›nda bulundu. Küresel ›s›nman›n yol açaca¤› çat›flmalar ve mevcut do-¤al felaketlerin bir sonucu olarak 2050 y›l›na kadar enaz 1 milyar insan›n evlerini terk etmesinin beklendi¤inibelirten kurulufl, 21. yüzy›lda h›zla artan göç dalgas›nadikkat çekerek, “Çat›flmalar, do¤al felaketlerle barajlarve madenler gibi büyük kalk›nma projeleri yüzündenevlerini terk eden insanlar›n say›s› flimdi bile flafl›rt›c›bir art›fl e¤ilimindedir” aç›klamas›n› yapt›. Gelecekte ise iklim de¤iflikliklerinin bu art›fl› t›rmand›-raca¤› uyar›s›nda bulunan kurulufl, “güçlü ve acil ön-lemler” al›nmas› için uluslararas› toplumu acil eylemeça¤›rd›. Küresel ›s›nma nedeniyle evlerini terk edenlerin say›s›-n›n artmas›n›n 2050’ye kadar bir “göç krizine” dönüfle-ce¤i uyar›s›nda da bulunan Christian Aid, büyük kal-k›nma projelerine ba¤l› olarak y›ll›k mevcut 15 milyongöçe karfl› 645 milyon kiflinin göç etmesinin beklendi-¤ini, sel, kurakl›k, açl›k gibi küresel ›s›nmaya ba¤l› ne-denlerle 250 milyon insan›n, çat›flmalar ve insan hakla-r› ihlalleri yüzünden de 50 milyon kiflinin göç edece¤itahmininde bulundu. Hükümetler Aras› Uzmanlar Grubunun iklim de¤iflikli-¤ine iliflkin henüz yay›mlanmam›fl verilerine de dayan-d›r›lan raporda, ‹ngiliz yard›m kuruluflu, 2080’e kadar1,1 milyon ila 3,2 milyon insan›n susuz, 200 milyon ila600 milyon insan›n da aç kalaca¤›na dikkat çekti. Ra-porda, okyanus seviyesinin yükselmesinden de her y›l2 ila 7 milyon insan›n etkilendi¤i belirtti. ‹kinci Dünya Savafl› göçmenlerine yard›m için kurulankuruluflun raporunda, evlerini terk etmek zorunda ka-lacak bu insanlar›n göçünün yeni çat›flmalara yol açaca-¤› uyar›s›nda bulunuldu. Raporda, “Birçok baflka Dar-fur’u olan bir dünya, en muhtemel kabus senaryolar›n-dan biri” denildi ve göçmenlerin Avrupa’daki ve baflkayerlerdeki zengin ülkelere gitmeye çal›flacaklar›n›n alt›çizildi.

Kaynak: http://www.haberturk.com/dunya/haber/23-116-kuresel-goc/, (01.04.2012)

Okuma Parças›

”


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demografi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Demografi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demografi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demografi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göç Kuramlar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçler Ça¤›” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçler Ça¤›” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus ve Toplum-Demog-rafi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demografi Kuramlar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göç Kuramlar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.


Nüfus, toplumsal yap›n›n önemli bir unsurudur. Top-lumsal gerçekli¤in tam olarak kavranabilmesi için nüfu-sa iliflkin verilerin bilinmesi, do¤urganl›k, ölüm, göç gi-bi nüfus dinamiklerine etki eden toplumsal de¤erlerinirdelenmesi ve nüfus dinamiklerinin toplumsal yap›daortaya ç›kard›¤› de¤iflmeler çözümlenebilmelidir.

S›ra Sizde 2

Demografinin temel konusu nüfustur. Nüfus büyüklü-¤ü, do¤urganl›k, ölüm oranlar›, nüfus art›fl›, göç gibiboyutlarda nüfus dinamiklerinin irdelenmesi ve gelece-¤e dönük toplumsal nitelikte öngörüler gelifltirilebilme-si demografinin konular›n› oluflturur.

S›ra Sizde 3

En temel demografik dinamikler; do¤urganl›k, ölüm vegöçtür. Bir toplumun nüfus yap›s› bu dinamiklerin özel-liklerine göre flekillenir.

S›ra Sizde 4

Malthus, bilimsel nitelikteki çabalar›n nüfus konusunaodaklanmas› ba¤lam›nda ve nüfusa iliflkin sistemli çö-zümlemeler ve kuramlar gelifltirilmesi alan›nda öncüisim olmufltur. H›zl› nüfus art›fl›, bu art›fl›n kontrol alt›-na al›nmas›n›n önemi ve modernleflme ya da sanayilefl-menin do¤al olarak nüfus sorununu çözmeyece¤ineiliflkin görüflleri nüfus konusundaki temel katk›lar›d›r.

S›ra Sizde 5

Küreselleflme ile birlikte yeni iletiflim ve ulafl›m tekno-lojilerinin sonucu olarak göç küresel bir olguya dönüfl-müfltür. Klasik göç ve göçmen iflçi tipi dönüflüme u¤ra-m›fl, gittikçe daha çok süreklilik ve yayg›nl›k kazananve söz konusu iletiflim ve ulafl›m teknolojileri sayesindeköken ülke ile gerek fiziki gerek düflünsel ba¤lar›n›güçlendirerek yaflatan, ayn› zamanda çoklu mekânlar-da ve çoklu kimliklerde yaflayan bir göç ve göçmen ol-gusu ortaya ç›km›flt›r. Göç ça¤› giderek karmafl›klaflanve yayg›nl›k kazanan bu hareketlilik durumunu ifadeetmektedir.

S›ra Sizde 6

Bu yaklafl›m göçü ekonomik temelde ve göçe zorlayanekonomik ya da yaflam koflullar›na iliflkin zorlay›c› et-kenlere ve hedef ülkedeki daha iyi yaflam koflullar› ba¤-lam›ndaki çekici etkenlere dayal› olarak aç›klar.

S›ra Size 7

Kürselleflmenin ulus devletler üzerinde yaratt›¤› zay›fla-t›c› etki, vatandafll›k ve kimlik konular›nda buna ba¤l›olarak ortaya ç›kan ötekilefltirici anlay›fllar, artan kültü-rel çeflitlili¤in tehdit olarak alg›lanmas› ve ekonomikkrizler temel nedenler aras›nda say›labilir.



Abadan, N. (1964). Bat› Almanya’daki Türk ‹flçileri

ve Sorunlar›. Ankara:Baflbakanl›k Devlet Planlama Teflkilat›.

Abadan-Unat, N. (2002). Bitmeyen Göç: Konuk ‹flçi-

likten Ulus-ötesi Yurttafll›¤a. (1. Bas›m). ‹stanbul:‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

Bayhan, V. (1996). Türkiye’de ‹ç Göçler ve AnomikKentleflme. Toplum ve Göç. II. Ulusal SosyolojiKongresi. Sosyoloji Derne¤i.

Benhabib, S. (2006). Ötekilerin Haklar›: Yabanc›-

lar, Yerliler, Vatandafllar. (Çev. B.Akk›lay). ‹s-tanbul: ‹letiflim.

Browne, K. (1998). An Introduction to Sociology.

Cambridge: Polity Press.Durugönül, E. (1996). “Sosyal De¤iflme, Göç ve Sos-

yal Hareketler. II. Ulusal Sosyoloji Kongresi: Top-lum ve Göç. Ankara: Sosyoloji Derne¤i Yay›n› No.5.

Durugönül, E. (2010). Küreselleflme ve Toplum. (Sos-yolojiye Girifl, Ed. ‹. Sezal), 588-615.

Castles, S. (2009). Understanding Global Migration: ASocial Transformation Perspective. Seminar for

UNDP Human Development Report 2009, StaffSeminar, New York, November 2008.

Castles, S. ve Miller, M.J. (2008). Göçler Ça¤›: Modern

Dünyada Uluslar aras› Göç Hareketleri. (1.Bas-k›). (Çev. B.U¤ur Bal; ‹.Akbulut). ‹stanbul: Bilgi Üni-versitesi Yay›nlar›.

Giddens, A. (2008). Sosyoloji. Yay. Haz. C. Güzel, ‹stan-bul: K›rm›z› Yay›nlar›.

Doyuran, B. (1990). Önyarg›lar Yabanc› Düflmanl›¤›

ve Yurtd›fl›ndaki Türk ‹flçi Aileleri, Kurgu,(7),57-69.

Ertem B. (2009). Türkiye-ABD ‹liflkilerinde Truman Dok-trini ve Marshall Plan›, Bal›kesir Üniversitesi Sos-

yal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12 (21), 377-397.Gibney, M. J. ve Hansen, R. (Ed.) (2005). Immigration

and Asylum: From 1900 to the Present. Califor-nia: ABC-CLIO Inc.

Gold, S. J. (2005). Migrant Networks: A Summary andCritics of Relational Approaches to InternationallMigration. The Blackwell Companion to Social

Inequalities (Ed. M. Romero; E. Margolis). Malden:Wiley-Blackwell, 257-285.

Göktuna Yaylac›, F. (2012). Belçika’da Yaflayan Türk-

lerin Yörecilik Anlay›fllar› ve Toplumsal ‹leti-

flim Süreçleri: Belçika’daki Emirda¤l›lar ve Po-

soflulara ‹liflkin Bir Araflt›rma. Yay›mlanmam›fl

Doktora Tezi. Anadolu Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü ‹letiflim Tasar›m› ve Yönetimi Anabilim Dal›.

‹çduygu, A.; Sirkeci, ‹. (1999). Cumhuriyet Dönemi Tür-kiye’sinde Göç Hareketleri, Oya Baydar (Der.),(1999), 75 Y›lda Köylerden fiehirlere, ‹stanbul:Tarih Vakf› Yay›nlar›.

‹çduygu, A. ve Kiriflçi, K. (Ed.) (2009). Land of Diver-

se Migrations Challenges of Emigration and Im-

migration in Turkey. Istanbul: ‹stanbul Bilgi Uni-versity Press.

Faist, Thomas. (2000). The Volume and Dynamics of

International Migration and Transnational So-

cial Spaces. Oxford: Oxford University Press.Faist, Thomas. (2003). Uluslararas› Göç ve Ulus afl›r›

Toplumsal Alanlar. (Birinci Bas›m), Ankara: Ba¤-lam Yay›nc›l›k.

Haralambos, M.; Holborn, M. (1995). Sociology: The-

mes and Perspectives. Collins Educational.Jandt, F. E. (2010). An Introduction to Intercultural

Communication: Identities in A Global Com-

munity. California: Sage Publications.Joshi, S. C. (1999). Sociology of Migration and Kins-

hip. New Delhi: Anmol Publications.Kagitcibasi, C. (2010). Changing Life Styles Chan-

ging Competencies: Turkish Migrant Youth in Eu-rope. Historical Social Research, (35) 2, 151-168.

Karacasulu, N. (2007). Avrupa Entegrasyon Kuramlar›ve Sosyal ‹nflaac› Yaklafl›m. Uluslararas› Hukuk

ve Politika, 3 (9), 82-100.Kartal, B. (2004). D›fl Göç Sürecinde Türk Kad›nlar›n

Durumu: Almanya’daki Türk Kad›n Göçmenler. Ka-

d›n Çal›flmalar›nda Disiplinler aras› Buluflma

Birinci Cilt. Sempozyum Bildiri Metinleri, ‹stanbulYedi Tepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi.

Kartal, B. (Ed.), (2006). Bat› Avrupa’da Türk D›fl Göç

Sürecinin Güncel Boyutlar›. Anadolu ÜniversitesiYurtd›fl›nda Yaflayan Türk Vatandafllar›n›n Sorunla-r›n› Araflt›rma Merkezi Yay›n›.

Karul, O. (1990). De¤iflen Avrupa ve Göçmen Türk-

ler Gurbetçiler. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.Kaya A. ve Kentel, F. (2005). Euro -Türkler Türkiye ile

Avrupa Birli¤i Aras›nda Köprü mü, Engel mi?

Birinci Bas›m. ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. Kaya A. ve Kentel, F. (2008). Belçika Türkleri Türki-

ye ile Avrupa Birli¤i Aras›nda Köprü mü, Engel

mi? Çev: S. Gökçe. Birinci Bas›m. ‹stanbul: BilgiÜniversitesi Yay›nlar›.



Kelefl, R. (1976). Bölgesel Geliflme ve Göçmen ‹flgücü.Göç ve Geliflme (Abadan-Unat, N., R. Kelefl, R. Pen-ninx, H. Van Resselaar, L. Van Velzen, L. Yenisey,Ankara: Ajans-Türk Pres, 149-172.

Kendall, D. (2012). Sociology in Our Times. Wads-worth Cengage Learning

Kornblum, W. (2008). Sociology in A Changing

World. Thomson Wadsworth.Macionis, J.J. (2001). Sociology. New Jersey: Prentice

Hall.Macionis, J.J.; Plummer (2008). Sociology: A Global In-

troduction. Pearson Prentice Hall.Manning, P. (2005). Migration in World History. New

York: Routledge.Manço, A. (2004). Belçika’da Türklerin 40 y›l› (1964-

2004): Sorunlar, Geliflmeler, De¤iflmeler,(http://www.flwi.ugent.be/cie/IRFAM/aman-co8.htm), (01.09.2008).

Manço, A. (2008). Avrupal› Türklerin Gözü ile Avrupal›Türkler. 1. Uluslararas› Avrupal› Türkler Kon-

gresi: E¤itim ve kültür. (Ed. Aydo¤an, ‹; Yaylac›,A. F), Cilt 2, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yay›nlar›,463-469.

Mc Massey, D. S.; Arango, J; Hugo, G.; Kouaouci, A.;Pellegrino, A.;Taylor, J. E. (1993). Theories of Inter-national Migration: A Review and Appraisal. Popu-

lation and Development Review,19 (3), 431-466.Falls, J.A. (2007). Population Bulletin, 62 (1), Popula-

tion Reference Bureau.Niflanyan, S. (2007). Sözlerin Soya¤ac›: Ça¤dafl Türk-

çenin Etimoloji Sözlü¤ü. 3. Bas›m. ‹stanbul: AdamYay›nlar›.

Ogan, C. (2001). Communication and Identity in Di-

aspora: Turkish Migrants in Amsterdam and

their Use of Media. Boston: Lexington Books.Özkalp, E. (1989). Sosyolojiye Girifl. Eskiflehir: Ana-

dolu Üniversitesi.Parekh, B. (2002). Çokkültürlülü¤ü Yeniden Düflün-

mek: Kültürel Çeflitlilik ve Siyasi Teori. Çev.B.Tanr›seven. Ankara: Poenix.

Poston,D.,L.; Bouvier, L.F. (2010). Population and So-

ciety: An Introduction to Demography. Cam-bridge University Press.

Suárez-Orozco, M.M.; Suárez-Orozco C.; Qin-Hilliard,D. (2001). Interdisciplinary Perspectives on the

New Immigration. New York: Taylor & Francis.Thio, A. (2007). Society Myths and Realities: An In-

troduction to Sociology. Boston: PearsonTischler, H. (2007). Introduction to Sociology. Ninth

Edition. California: Thomson Wadsworth.

Vassaf, G. (2002). Daha Sesimizi Duyurmad›k-Al-

manya’da Türk ‹flçi Çocuklar›. (‹kinci Bas›m), ‹s-tanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

Vertovec, S. (2007). Super-diversity and its implications.Ethnic and Racial Studies, 29(6), 1024-54.

Y›ld›r›m, A. (2004). Kentleflme ve Kentleflme Süre-

cinde Göçün Suç Olgusu Üzerindeki Etkileri.

Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniver-sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi veSiyaset Bilimi (Kent ve Çevre Bilimleri) AnabilimDal›.

Y›lmaz Elmas, F. (2008). AB’de Artan Yabanc› Düfl-

manl›¤›: Günah Keçisi Göçmenler - Ya ‹çsel Fak-

törler? (http://www.usakgundem.com/,(03.06.2012).

Y›lmaz Elmas, F. (2010). Ekonomik Krizin

Göçmenler Üzerindeki Etkileri: AB Örne¤i.

http://www.usakgundem.com/makale/66/ekonomik-kr iz in-göçmenler-üzer indeki-etki ler i -ab-örne¤i.html, (03.06.2012).

Yüksel, H. (2006). Osmanl›’da Modern Anlamda Yap›lan‹lk Nüfus Say›m›na Göre Divri¤i’nin DemografikYap›s›. Nüfusbilim Dergisi\Turkish Journal of

Population Studies, 2006-07, (28-29), 73-89.

h t tp : / /hurars iv .hur r iye t . com. t r /gos te r/pr in t -news.aspx?DocID=6077710:15/05/2012).

h t t p : / / w w w . b b c . c o . u k / t u r k c e / i z l e n i m -/2010/10/101021_fooc_germany_cem_sey.shtml/,(21.06.2012).

http://www.haberturk.com/dunya/haber/734922-en-cok-ses-getiren-saldiriyi-duzenledim, (01.07.2012).

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kolektif davran›fl olgusunu ve biçimlerini anlatabilecek,Toplumsal hareket olgusunu ve toplumsal hareketlerin özelliklerini aç›klaya-bilecek,Toplumsal hareketleri türlerine göre s›n›fland›rabilecek,Toplumsal hareketlerin geliflim süreçlerini de¤erlendirebilecek,Toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal yaklafl›mlar› de¤erlendirebilecek,Yeni toplumsal hareketler olgusunu aç›klayabilecek,Yeni toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal yaklafl›mlar› de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Kolektif Davran›fl• Toplumsal Hareket

• Yeni Toplumsal Hareketler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNNNN

Sosyoloji-II ToplumsalHareketler

• G‹R‹fi• KOLEKT‹F DAVRANIfi• TOPLUMSAL HAREKETLER• YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER

8SOSYOLOJ‹-II

G‹R‹fiToplumsal hareketler toplumsal gerçekli¤in bütün boyutlar›yla anlafl›labilmesiniamaçlayan sosyoloji alan› aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Toplumsal hareket-lerin dramatik görünümleri ve toplumun ana çizgisine meydan okuyor olmalar›onlar›, sosyolojik aç›dan ilginç ve önemli k›lmaktad›r. Bu ba¤lamda toplumsal ha-reketlerin kökenleri, üyelerini hangi kaynaklardan ve nas›l toplad›klar›, örgütseldinamikleri ve topluma etkileri irdelenmektedir (Marshall, 1999: 746-747).

Sosyologlar taraf›ndan toplumsal de¤iflmenin önemli kaynaklar›ndan biri ola-rak görülen toplumsal hareketler, kiflilerin ola¤an koflullarda tek bafllar›na eldeedemeyecekleri kazan›mlara yol açan ve siyasal kat›l›m için gerekli kaynaklar› sa¤-layan süreçler niteli¤indedir. ABD örne¤inde söylenecek olursa kad›nlar, 1900’le-re kadar oy veremiyordu, 1950’lere kadar çal›flanlar›n ücretli tatil hakk› hiç yoktu,1960’lara kadar resmî olarak siyah beyaz ayr›m› sürüyordu. ABD’de süreç içindebütün bu konularda köklü de¤iflimler olmufl ve sorunlar afl›lm›flt›r. Söz konusu so-runlar›n afl›lmas› ve bu ba¤lamda yaflanan toplumsal de¤iflmeler toplumsal hare-ketler yoluyla gerçekleflmifltir (Kendall, 2008: 552; Thio, 2007: 487). Grev ça¤r›lar›-n›n henüz yasak oldu¤u dönemlerde sürdürülen toplumsal hareketlerin sonucun-da grevin serbestli¤ine iliflkin düzenlemeler yap›lm›flt›r. Toplumsal hareketler buörnekte oldu¤u gibi amaçlanan de¤iflim do¤rultusunda yasalar›n de¤iflimine yolaçabilir (Giddens, 2008: 917).

Toplumsal yaflam aç›s›ndan önemli sonuçlar do¤uran toplumsal hareketlerinkaynaklar›, biçimleri, geliflim süreçleri, kuramsal aç›klamalar ve dönüflen dünyadakazand›¤› yeni nitelikler bu ünitenin temel konular›n› oluflturmaktad›r. Bu ba¤lam-da öncelikle toplumsal hareketlerin de kayna¤› niteli¤inde olan kolektif davran›flolgusu irdelenecek, kiflilerin bir araya gelerek davran›flta bulunma süreci aç›klana-cakt›r. Bu çerçevede toplumsal hareketlerin tan›m›, farkl› biçimleri ve özgün nite-likleri üzerinde durulacak; toplumsal hareketleri aç›klamaya yönelik kuramsal ça-balar tart›fl›lacakt›r. Bunun yan› s›ra dünyada yaflanan küresel dönüflüm do¤rultu-sunda yeni bir nitelik kazanan toplumsal hareketler ‘yeni toplumsal hareketler’ba¤lam›nda de¤erlendirilecektir.

KOLEKT‹F DAVRANIfiKolektif davran›fl, toplumsal nitelikli hareketlerin alt›nda yatan temel eylem biçimi-dir. Genel anlamda kolektif davran›fllar, toplumda egemen olan norm ve de¤erle-

Toplumsal Hareketler

ri zorlayan, say›sal olarak birçok insan›n kat›ld›¤›, gönüllü ve genellikle planlan-madan, birden bire ortaya ç›kan eylemlerdir. Kolektif davran›fl› sosyolojinin anakonular›ndan biri olarak temellendiren Blumer (1951), bu eylem biçimini planlan-mam›fl, kurallara ba¤lanmam›fl ve yap›land›r›lmam›fl grup etkinliklerini kapsayandavran›fl olarak tan›mlam›flt›r (Tarrow, 1998:3; Kendall, 2008:540; Buechler, 2004:49). Kolektif davran›fllar birçok biçimde ortaya ç›kabilmektedir. K›sa ya da sürek-li-kal›c›, kurumsallaflm›fl ya da y›k›c›-bozguncu, dramatik ya da monoton-s›k›c› ni-telikte kolektif davran›fllar görülmektedir. Spor ve rock grubu fanatiklerinin konseralanlar›nda toplanmalar›, marketleri ya¤malama gibi baz› ayaklanma eylemleri vegangster hareketleri gibi birbirinden farkl› biçimler söz konusudur (Tarrow, 1998:3; Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 6).

Sosyolojik aç›dan sahip oldu¤u öneme karfl›n kolektif davran›fl üzerinde çal›fl-mak üç nedenle zordur: Kolektif davran›fl çok genifl kapsaml›d›r, karmafl›kt›r ve ço-¤u kolektif davran›fl süreksizdir, k›sa süreli ve geçicidir (Macionis, 2001: 599-600).

Kolektif davran›fl, görece örgütlenmemifl ve öngörülemez nitelikte bir toplum-sal davran›fl biçimidir. Belirlenmifl kural ya da prosedürlerin, otorite hiyerarflisininsöz konusu olmad›¤› davran›fllar olan kolektif davran›fllarda e¤itim, din ve siyasetgibi kurumsal davran›fllardan farkl› olarak onlar› yönetecek kurumsallaflm›fl norm-lar yoktur. Kolektif davran›fllar, kurumsallaflm›fl davran›fl›n karfl›t› olarak görülebi-lir. Kurumsallaflm›fl davran›fl s›kl›kla ve belirli bir rutinle meydana gelir. Her günifle gitmek için acele eden kalabal›klar, üniversite kampüslerinde derslerine gidenö¤renciler gibi belirli toplumsal normlar taraf›ndan yönlendirilir. Bu davran›fllartoplumsal düzenin de temel tafllar› niteli¤indedir. Kolektif davran›fl ise söz konusunormlar›n d›fl›nda ortaya ç›kar. Bu tür davran›fllar, kolektif davran›fllardan kurum-sallaflm›fl davran›fllara do¤ru ilerleyen bir süreç kapsam›nda Tablo 8.1’deki gibi ifa-de edilebilir. Kolektif davran›fltan kurumsallaflm›fl davran›fla ilerleyen süreçteki te-mel etken normatif düzenlemelerin varl›k düzeyidir (Kendall, 2008: 54; Thio, 2007:474-475).

Normatif Düzenleme Düzeyi

Kolektif Davran›fl Kurumsallaflm›fl Davran›fl

Panik Kalabal›klar Moda Dedikodu KamuoyuDüflüncesi

ToplumsalHareketler

KüçükGruplar

Genifl Örgütlenmeler

Geleneksel normlar taraf›ndan az düzeyde düzenlenenlerGeleneksel normlar taraf›ndan daha yüksek düzeyde düzenlenenler


Resim 8.1

Birçok canl› türünün kolektifdavran›fl stratejilerigelifltirdi¤ine iliflkin bulgularvard›r. Merkatlar›n göçdavran›fllar› buna örnek olarakverilebilir.

Kaynak:http://www.wellcomecollection.org/whats-on/events/creature-collective.aspx, (15.06.2012)

Tablo 8.1Kolektif davran›fltankurumsallaflm›fldavran›fla do¤ruilerleyen süreç


Bafll›ca kolektif davran›fl biçimleri flunlard›r (Tischler, 2007: 483-485; Thio,2007: 477-486; Macionis, 2001: 600-601):

• Panik: Ciddi bir tehlike durumuna karfl›l›k olarak uyumsuz ve sonuçsuztepki verilmesi durumlar›nda ortaya ç›kar. Panik durumunda hedef, tehlike-den kurtulmak olsa da panik davran›fl› irrasyoneldir ve ifl birlikçi de¤ildir.Örne¤in yanan bir mekândan ç›kmaya çal›flanlar birbirlerini ezebilirler.

• Kitlesel histeri: Baz› durumlarda panik, kitlesel histeri niteli¤i kazan›r. Kit-lesel histeri durumunda insanlar korkular›n›n kayna¤›n› kontrol etmedenç›lg›nca davran›fllar içine girerler. Bunun en tipik örne¤i 1938 y›l›nda ABD’deyaflanm›flt›r. Radyoda Dünyalar Savafl› oyunu esnas›nda yap›lan bir duyuruhaber bülteni gibi alg›lanm›flt›r. Marsl›lar›n dünyay› iflgal etti¤ine iliflkin buduyurunun ard›ndan yüz binlerce insan pani¤in de ötesinde dua etmeye,ba¤›r›p ça¤›rmaya, ç›lg›nca sokaklara ak›n edip kaç›flmaya bafllam›flt›r. Belir-lemelere göre alt› milyon dinleyiciden yaklafl›k bir milyonu bu flekilde dav-ran›rken e¤itim düzeyi yüksek olanlar›n bu davran›fl› sergileme oran›n›n dü-flük oldu¤u görülmüfltür.

2398. Ünite - Toplumsal Hareket ler

Resim 8.2

1938 y›l›ndakisahte Marsl›iflgalini konuedinen radyoprogram›n›nsunucusu OrsonWelles vekargafladayaralananlardönemin gazetehaberlerinde.Radyo oyunundageçen kurgu Marsl›iflgalini gerçekolarak alg›layanbinlerce kiflisokaklaradökülerek kitleselbir histerisergilemifllerdi.

Kaynak:http://catalog.flatworldknowledge.com/bookhub/reader/9415?e=lulemedia_1.0-ch07_s03,(12.06.2012)

• Kalabal›k: Kalabal›k, aralar›nda yak›nl›k ba¤lar› bulunmayan ve geçici ola-rak bir fleyi yapmak üzere bir araya gelen, birbirlerini etkileyen, ortak birodak noktay› paylaflan insanlar toplulu¤udur. Bu bir salonda film izlemeolabilir ya da sokakta polise tafl atma biçiminde de gerçekleflebilir. Kalaba-l›klar kendili¤inden ortaya ç›kar, içlerinde eflitlik söz konusudur, say›salçokluk ve yo¤unluk gereklidir. Ayn› zamanda kalabal›klar, yönlendirilmegereksinimi duyar. Tarihçi Laslett (1984), kalabal›klar›n modern bir olgu ol-du¤unu, modern kalabal›klar düzeyinde güruhlar›n Orta Ça¤ Avrupa’s›ndaancak savafl meydanlar›nda bir araya geldi¤ini belirtmifltir. Günümüzde 25bin kiflilik topluluklar spor müsabakalar›, rock konserleri vb. nedeniyle biraraya gelebilmektedir. Kalabal›k davran›fla yönelik ilk kuramsal çal›flmay›yapan Gustave Le Bon (1841-1931), kalabal›klar›n üyeleri üzerinde hipnotikbir etki oluflturdu¤unu ve bu etkinin bütün üyelere sirayet etti¤ini öne sür-müfltür. Ancak bütün kalabal›klar benzer de¤ildir, farkl› türleri söz konusu-dur. Blumer (1969), dört tür kalabal›k tan›mlam›flt›r. Bir araba kazas› duru-munda olay yerinde toplananlar ya da bir plajdaki insanlar geçici kalaba-l›klard›r. Geleneksel kalabal›¤› örne¤in bir müzayedede, kolej dersindeya da bir aile cenazesinde toplanan insanlar olufltururlar. D›flavurumcu ka-labal›klara ise caddelerde bir dinî etkinlik ya da y›lbafl› kutlamalar› nede-niyle toplananlar verilebilir. Eylemde bulunan kalabal›klar, bir konser sa-lonunun kap›s›na kofluflanlar ya da yanan bir tiyatro salonundan kaçanlar-d›r. Burada tek bir amaç vard›r. Eylemde bulunan kalabal›klar fliddete yö-neldiklerinde serseri güruhlar ve çeteler ortaya ç›kar. Bu topluluklar yüksekdüzeyde duygusald›r ve fliddeti içeren y›k›c› hedeflere odaklan›r. Bu duru-mun en ilginç örne¤i linçtir. Linç, Charles Lynch’in ad›ndan gelmektedir.

• Moda: Giyim kuflamdan, saç biçimlerine, mimariden felsefeye ve sanata de-¤in insan yaflam›n›n bütün yönleri modadan etkilenir. Moda, yeni olan iyi-dir de¤er yarg›s›n›n ürünü olarak ortaya ç›kar, h›zl› yay›l›p genifl kesimlerietkilemesine ra¤men oldukça k›sa süreli ve geçicidir. Örne¤in 11 Eylül ola-y›n›n ard›ndan New York’ta yaflayan birçok insan h›zla bafllayan bir modaak›m› olarak k›rm›z›, mavi ve beyaz renkler tafl›yan elbiseler giymeye veNew York’u seviyorum logolar› tafl›maya bafllam›fllard›r.

• Geçici heves ve ç›lg›nl›klar: Modadan daha az sayg›n olan bir yenili¤eiliflkin coflkulu ç›lg›nca bir hevesle yaklafl›m.

• Dedikodu: Bir insandan di¤erine sürekli olarak yay›lan do¤rulanmam›fl biröyküyü ifade eder. Bu yay›l›ma kat›lan herkes, anlat›lan öyküye kendindenbir fleyler katar. Ancak dedikodular her zaman yalan ve yanl›fl de¤ildir. ‹n-sanlar dedikodunun yanl›fl oldu¤u do¤rulansa bile ço¤u kez inanmaya de-vam ederler.

• Kamuoyu düflüncesi: Belirli ç›karlar› ve ilgileri paylaflanlar kamuoyu olufl-tururlar. Bu ilgiler ya da ç›karlar sivil haklar› da kapsayabilir bir yasa d›fl›pornoyu da. Belirli bir kamuoyu kesimi taraf›ndan paylafl›lan düflünce ve tu-tumlar dizgesini ifade eden kamuoyu düflüncesi kolayca de¤ifltirilebilir veyönlendirilebilir niteliktedir.

Smelser (1971), hangi tür kolektif davran›fl söz konusu olursa olsun bu davra-n›fllar›n ortaya ç›kmas› için gerekli etkenleri tan›mlam›flt›r (Thio, 2007: 475-476);


Charles Lynch (1736-1796). Virginia’l› bir çiftçi. ABDBa¤›ms›zl›k Savafl›s›ras›nda ‹ngilizlerden yanaolanlar› cezaland›randüzmece mahkemeninbaflkan›. Linç etmek terimiCharles Lynch’in ad›ndangelmektedir. Resimde 19.yüzy›lda ABD’de yaflanan birlinç olay› görülmektedir.

Kaynak:http://mediajusticehistoryproject.org/wordpress/archives/188, (12.06.2012)

Bafll›ca kolektif davran›flbiçimleri panik, kitleselhisteri, moda, kalabal›k,dedikodu ve kamuoyudüflüncesi olarak say›labilir.

a) Yap›sal uygunluk: Toplumsal yap›n›n baz› boyutlar› kolektif davran›fl›n or-taya ç›kmas›na olanak verecek nitelikte olmazsa bireyler kolektif eylem bafl-latamazlar. Ayn› ortamda yafl›yor olmak iletiflim ve bir araya gelebilmek aç›-s›ndan önemli bir kofluldur.

b) Toplumsal gerginlik: Toplumsal problemlerin çözülememesi, yönetimlerinyurttafllar›n beklentilerini karfl›layamamas› ya da farkl› gruplar›n ç›kar çat›fl-malar›ndan toplumsal gerginlik do¤abilir.

c) Genelleflmifl inan›fllar›n yay›lmas›: Bir kolektif davran›fl›n kat›l›mc›lar› top-lumsal gerginli¤e iliflkin baz› inan›fllar› paylafl›rlar.

d) Tetikleyici etken: Baz› olaylar, toplumsal gerginli¤in zirveye ulaflmas›na yolaçar ve bu duruma iliflkin genelleflmifl inan›fl› onaylar.

e) Eylem için kat›l›mc›lar›n harekete geçmesi: Liderler insanlar› belirli eylem-lerde bulunmaya yönlendirirler.

f) Yetersiz toplumsal kontrol: Emniyet güçleri gibi kontrol unsurlar› kolektifdavran›fl› engellemekte baflar›s›z olur.

Kolektif davran›fl biçimlerinin ortak niteliklerini aç›klay›n›z.

TOPLUMSAL HAREKETLERToplumsal hareketler, geleneksel ve geçerli politik kanallar›n d›fl›nda var olur, ke-sinlikle bir siyasi parti de¤ildir fakat bir flekilde politiktir, bir de¤iflimi ya da bir de-¤iflime direnmeyi hedefler (Roberts, 2009: 266). Toplumsal hareketler genel olarakbir toplumun belirli bir kesiminin sivil haklar›n› geniflletmeyi, kamusal sorunlarba¤lam›nda de¤iflim gerçeklefltirmeyi hedefler. ‹yi örgütlenmifl toplumsal hareket-ler birçok ülkede etkili sonuçlar elde edebilmifltir. Örne¤in ABD’de 1960’lardaki si-vil haklara iliflkin hareketler, okullarda ve baflka kamusal ortamlarda ›rk ayr›mc›l›-¤›n› kald›ran yasal düzenlemelerin yap›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Yine feminist hareketkanal›yla kad›nlar aç›s›ndan önemli ekonomik ve siyasi kazan›mlar elde edilmifltir.Son dönemlerde çevre hareketi iyi örgütlenmifl ve etkili bir toplumsal hareket ola-rak dikkat çekmektedir (Giddens, 2008: 917).

Mücadeleci kolektif eylem, toplumsal hareketlerin temelini oluflturmaktad›r. Buba¤lamda toplumsal hareketler, yüksek düzeyde yap›land›r›lm›fl bir kolektif davra-n›fl biçimi olarak tan›mlanabilir. Toplumsal hareketler toplu-kolektif eylemin engüçlü biçimlerindendir ve kolektif davran›fllar›n di¤er biçimleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›n-da daha yüksek düzeyde amaca dönüktür. Amaçl› ve organize çabalarla ortaya ç›-kan toplumsal hareketler, süreklilik ve organize olmak gibi özellikler tafl›mas› aç›-s›ndan di¤er kolektif davran›fllardan ayr›lmaktad›r. Toplumsal hareketlerin belirlibir ortak hedefi vard›r, belli bir birikim sonunda flekillenir. Bu nedenle sürekli veorganize olmak durumundad›r. S›radan insanlar›n, halk›n hareketi, sivil toplumunürünü olan toplumsal hareketler; etkinlikleri, toplant›lar›, gösterileri, yürüyüfllerivb. kapsar. Toplumsal hareketlerin bir taraftan kamuoyunun görüflünü yans›t›rkendi¤er taraftan kamuoyunu yönlendirme özelli¤i vard›r (fientürk, 2006:35; Tarrow,1998: 3; Shephard, 2009: 539; Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 6; Thio, 2007: 487; Gid-dens, 2008: 917; Roberts, 2009: 266).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Toplumsal hareketlerin modern dönem öncesinde var olmad›¤› söylenemez.Binlerce y›ldan beri dünyan›n de¤iflik bölgelerinde, farkl› biçimlerde halk ayaklan-malar› gerçekleflmifltir. Örne¤in Avrupa’da köylü hareketleri görülmüfltür. Yine Os-manl› Dönemi’ndeki Celali ‹syanlar› da toplumsal taban›n› köylülerin oluflturdu¤ubir toplumsal hareket olarak de¤erlendirilebilir. Çeflitli ç›kar gruplar›ndan oluflangenifl kapsaml› örgütlerin oluflturdu¤u modern anlamdaki toplumsal hareketler 18.yüzy›l›n sonlar›nda Bat› Avrupa ile Kuzey Amerika’da ortaya ç›km›flt›r. “Toplumsalhareket” kavram›, Avrupa’da ortaya ç›k›fl tarz›yla ve modernleflmenin ürünü olarak18. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren tart›fl›lmaya bafllanm›fl, 19. yüzy›ldan bu yana sos-yal bilimlerde giderek önem kazanm›fl ve üzerinde yo¤un çal›fl›lm›flt›r. Bafllang›çtadaha çok tarih alan›nda ilgi gören toplumsal hareket olgusu zamanla sosyoloji ça-l›flmalar›nda da önemli bir yer alm›flt›r. 19. yüzy›lda ortaya ç›kan toplumsal de¤i-flimler ve toplumsal hareketlerin giderek önem kazanmas›, birçok toplumbilimci-nin ilgisinin bu konuya yönelmesine yol açm›flt›r. Bu do¤rultuda toplumsal hare-ketlerin meydana gelifl biçimleri, nedenleri, türleri, ifllevleri ve toplumsal ya da bi-reysel etkileri üzerine say›s›z araflt›rma yap›lm›flt›r. Modern toplumsal hareketleringeliflim sürecinde 19. yüzy›l›n ikinci yar›s› bir bafllang›ç noktas› olarak kabul edil-mektedir. Toplumsal hareket kavram› kolektif amaca dayal›, organize ve sürekliliksergileyen davran›fl biçimi olarak tan›mland›¤›nda bu bafllang›ç noktas› anlaml› gö-rünmektedir. 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan önce de birçok toplumsal nitelikli ey-lem yaflanm›flt›r ancak modern anlamda toplumsal hareketler 19. yüzy›l›n ortas›n-da görülmeye bafllanm›flt›r. Bu ba¤lamda toplumsal hareketler olgusu ve kavram-sallaflt›rmas› büyük ölçüde 19. yüzy›l ürünüdür. 19. yüzy›lda çok önemli bir de¤i-flim meydana gelmifl ve geleneksel olarak ya da cemaat gruplar› taraf›ndan gerçek-lefltirilen savunmac› eylemlerden organize, daha kal›c› hareketlere ve yeni haklarile f›rsat aray›fl›nda olan mücadeleci eylemlere do¤ru bir dönüflüm yaflanm›flt›r.Toplumsal hareket kavram›n› ilk olarak ünlü filozof Saint-Simon (1760-1825), Pa-ris’te ortaya ç›kan ve Frans›z Devrimi’ne yol açan hareketleri tan›mlamak için kul-lanm›flt›r. Lorenz Von Stein ise toplumsal hareket kavramsal›n› ilk olarak, siyasal


Resim 8.3

Orta Ça¤’daAvrupa’da görülenköylüayaklanmalar›ndanbir örnek.

Kaynak:http://www.bandhmodels.com/index.php?main_page=product_info&cPath=7_281_326&products_id=6896 /01/06/2012)

mücadele temelinde kullanan otoritedir. Von Stein ile ayn› dönemde Marx ve En-gels de konuya Komünist Manifesto’da iflçi hareketleri ba¤lam›nda yaklaflm›fl, 19.yüzy›l›n ortalar›na gelindi¤inde politik analizciler toplumsal hareketleri irdelemeyebafllam›fllard›r. 19. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren ise toplumsal hareketler örgütlü ifl-çi s›n›f›n›n yan› s›ra çiftçileri, kad›nlar› ve hak talebinde bulunan di¤er kesimleri dekapsayacak biçimde genifllemifltir. 20. yüzy›lda sendikalar ve siyasi partilerle ba¤-lant›l› iflçi hareketleri görülmüfltür. Daha yak›n zamanlarda ise nükleer karfl›t› ha-reketler, çevreci hareketler vb. gündemdedir (Türkdo¤an, 2004: 652; Roberts,2009: 266; Tilly, 2004: 16,20; Foweraker, 1995: 14; Kökalan Ç›mr›n, 2010: 47-49).

Kapsay›c› bir toplumsal hareket kavramsallaflt›rmas› yap›lmas›, hareketlerin ola-¤anüstü çeflitlili¤i nedeniyle oldukça zordur. Toplumsal hareketler birbirlerindençok farkl› türlerde ortaya ç›kabilmektedir. Bu ba¤lamda toplumsal hareketlerin ör-nekleri aras›nda kad›n hareketi ya da feminizm, iflçi hareketi ve ticaret birlikleri ha-reketleri, faflist hareketler, faflizm karfl›t›, ›rkç›l›k karfl›t› hareketler, psikiyatri karfl›t›ya da psikiyatrik çabalarla sorunlar›n› aflanlar›n hareketleri, milliyetçi hareketler, da-yan›flma hareketleri, çevreci ya da yeflil hareket, kürtaj karfl›t› ya da savunucusu ha-reketler, hayvan haklar› hareketleri, bar›fl hareketleri, küreselleflme karfl›t› hareketvb. say›labilir (Crossley, 2002: 1). Toplumsal hareketlerin kavramsallaflt›r›lmas›nda-ki önemli bir ölçüt harekete kat›lanlar›n ortak eylemlerinin nitelikleridir. Bu ba¤-lamda ortak eylemler aç›kça tan›mlanm›fl bileflenlerle çat›flmac› iliflkiler, biçimsel ol-mayan yo¤un a¤lar taraf›ndan iliflkilendirilme ve özgün ortak bir kimli¤i paylaflmagibi niteliklere sahip olmal›d›r (Della Porta ve Diani, 2006: 20). Toplumsal hareket-lerin kavramsallaflt›r›lmas›nda göz önünde bulundurulmas› gereken üç temel ilkeflöyle ifade edilebilir (Castells, 2006: 100; aktaran; Kökalan Ç›mr›n, 2010: 49);

1) Hareketin ortak kimli¤i olmal›d›r. 2) Hareketin karfl›t› olmal›d›r. 3) Toplumsal hedef olmal›d›r.Toplumsal hareketlere iliflkin farkl› tan›mlamalar›n temelinde yer alan baz› te-

malar ise flöyle ifade edilebilir (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 6; Shephard, 2009:539); • Kolektif davran›fl, • De¤iflim yönelimli hedefler, • Kurumsal kolektif davran›fl, • Belli bir düzeyde örgütlenme, • Genifl ölçekte insan say›s›, • De¤iflimi sa¤lamaya ya da engellemeye dönük ortak bir hedef, • Belirli bir düzeyde liderlik ve organizasyon, • Göreli olarak kal›c›l›k ve süreklilik.18 ve 19. yüzy›lda Avrupa’da yaflanan toplumsal, siyasal ve ekonomik dönü-

flümler sonucunda ortaya ç›kan modern toplumsal hareketler 1750’den sonra Ba-t›’da geliflti¤i flekliyle üç unsurun sentezinden do¤mufltur (Tilly, 2004: 17). Bu un-surlar toplumsal hareketlerin tan›mlanmas›nda da önemli rol oynamaktad›r;

• Hedef al›nan otoritelere karfl› ortak hak talebinde bulunan organize olmuflve süreklilik gösteren halk giriflimi/eylemi (kampanya),

• Çeflitli siyasal eylem türlerinin gerçeklefltirilmesi (özel amaçl› dernekler, bir-likler kurmak, mitingler düzenlemek, dilekçeler göndermek; gösteriler, res-mi kortejler vb. toplumsal hareket repertuar›),

• MBSB (Makul olma, birlik, say› ve kendilerine ve/veya seçmenlerine ba¤l›-l›k) ilkelerini kat›l›mc›lar›n halk önünde uyumlu flekilde sergilemeleri, mbsbgösterileri.


Henri de Saint Simon, ünlüFrans›z düflünür. Toplumsalhareket kavram›n› Frans›zDevrimi’ne yol açan Parishalk ayaklanmalar›ba¤lam›nda kullanm›flt›r.

Kaynak:http://www.thegreatdebate.org.uk/Saint-Simon.html,(19.06.2012)

Lorenz Von Stein (1815-1890), Alman ekonomist vesosyolog. Toplumsalhareketler kavram›n›‘Frans›z ToplumsalHareketleri Tarihi’ adl› kitab›ile siyasal mücadeleba¤lam›nda ilk kullananbilim adam›d›r.

Kaynak:http://www.enotes.com/topic/Lorenz_von_Stein,(20.06.2012)

18 ve 19. yüzy›lda Avrupa’dayaflanan dönüflümlerdo¤rultusunda ortaya ç›kanmodern toplumsal hareketlerkampanya, toplumsalhareket repertuar› ve MBSBgösterilerini kapsamaktayd›.

Toplumsal hareket kavram› ne zaman ve nas›l ortaya ç›km›flt›r?

Toplumsal Hareketlerin ÖzellikleriToplumsal hareket kavram›, dikkate de¤er say›da insan›n, yaflad›¤› toplumun be-lirli özelliklerinden birini ya da birkaç›n› de¤ifltirmek, kimi durumlarda de¤iflmesi-ni engellemek için örgütlü çaba harcamas›n› ifade etmektedir (Marshall, 1999:746). Toplumsal hareketler, toplumsal de¤iflmenin yolunu açan ya da engelleyenorganize eylemlere iflaret eder. De¤iflimi hedefleyen toplumsal hareketlerin karfl›-s›nda kimi zaman mevcut durumun sürmesini savunan karfl› kampanyalar da sözkonusu olabilir. Örne¤in kürtaj hakk›n› savunan toplumsal hareketlerin karfl›s›ndakürtaj-karfl›t› eylemcilerin etkinlikleri de geliflebilir (Macionis, 2001: 609; Giddens,2008: 917). Toplumsal hareketler belirli bir amaca hizmet eder ve örgütlüdür, ko-lektif davran›fllar ise gelifli güzel kaotiktir. Toplumsal hareketlerin özellikleri, özgülhedefleri, biçimsel örgütlenmeleri vard›r, belirli ölçüde süreklidir, toplumun dü-zenli siyasal kanallar›n›n d›fl›nda hareket etmesine karfl›n ç›kar gruplar› biçimindesiyasal iktidar çevrelerine nüfuz edebilirler; çok dar kapsaml› ya da küresel ölçek-te genifl; devrimci ya da reformist olabilir (Marshall, 1999: 746-747). Toplumsal ha-reketlerin genel özellikleri flöyle ifade edilebilir (Heberle, 1951 aktaran; VanderZanden, 1959: 313-314):

• Toplumsal hareketler toplumsal yap›daki temel kurumlarda köklü de¤iflik-likler meydana getirmeyi amaçlar.

• Toplumsal hareketlerin üyelerinde ortak duyarl›l›k, dayan›flma ve grup kim-li¤i bilinci vard›r.

• Toplumsal hareketlerde bir ideoloji ya da infla edici düflünceler söz konusudur.• Biçimsel olarak örgütlenmifl gruplar bulunsa da toplumsal hareketler tam

anlam›yla organize gruplar de¤ildir.• Toplumsal hareketlerin gücü, üye yap›s›nda de¤iflimler olsa bile varl›¤›n›

sürdürmeye yeter.• Toplumsal hareketler k›sa dönemli de¤ildir ancak yine de belirli bir gerçek-

leflme süresi vard›r.Tilly’e (2004: 30-33) göre 18. yüzy›ldan itibaren görülen modern toplumsal ha-

reketlerin özellikleri flunlard›r:• Toplumsal hareketler 18. yüzy›lda ortaya ç›k›fl sürecinden itibaren etkileflim-

li kampanyalar olarak yürütülmüfltür.• Toplumsal hareketler program, kimlik ve durufl olmak üzere üç iddiay›

birlefltirir.• Toplumsal hareketler program, kimlik ve durufla iliflkin savlar›n öne ç›kma-

s›na, hareketin yap›s›na, hareketin içindeki hak talep edenlere ve hareketinaflamalar›na göre de¤ifliklikler gösterebilir.

• Demokratikleflme toplumsal hareketlerin oluflumunu olumlu yönde etkiler.• Toplumsal hareketler halk›n egemenli¤ini kabul eder.• Toplumsal hareketler siyasi giriflimcilere ba¤l›d›r.• Toplumsal hareketler model alma, ifl birli¤i ve iletiflim kanallar› ile farkl› or-

tamlarda da yerleflir.• Toplumsal hareketlerin yap›lar›, personeli ve iddialar› tarihsel olarak de¤iflir

ve evrilir.• ‹cat edilmifl bir kurum olan toplumsal hareket ortadan kalkabilir ya da çok

farkl› bir politika biçimine dönüflebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Toplumsal hareketlerin boyutlar› ve nitelikleri Castells’in a¤ kuram› ba¤lam›n-da afla¤›daki gibi ifade edilebilir (Stalder, 2006: 77-78):

• Toplumsal hareketler öz bilinçlidir, üyeleri ve d›flar›dakilerle iliflkilerini ta-n›mlar ve kolektif davran›fl için strateji belirler.

• Toplumsal hareketler otantik ve özerktir. Genifl toplumsal ba¤lamla s›n›rlan-d›r›l›r ancak kendi mant›k ve de¤erlerini yans›tarak bu s›n›rland›rmalarla ya-rat›c› biçimde bafla ç›kar.

• Toplumsal hareketler için birincil öncelik var olmakt›r.• Toplumsal hareketler toplumsal yap›da do¤rudan ya da dolayl› olarak de¤i-

fliklik meydana getirme amac› etraf›nda organize olur.• Toplumsal hareketler çat›flmac› ya da muhalif karaktere sahiptir.

Toplumsal Hareketlerin TürleriToplumsal hareketler çok say›da biçim ve boyutta ortaya ç›kabilmektedir. Birkaçdüzine üyesi olan küçük hareketler var olabildi¤i gibi binlerce üyesi olan hareket-ler ya da milyonlarca insan› kapsayan toplumsal hareketler de söz konusu olabil-mektedir. Baz› hareketler içinde bulunduklar› ülkelerin yasalar›na uygun olarak et-kinlik gösterirken baz› toplumsal hareketler yasa d›fl› ya da yer alt› örgütlenme bi-çiminde var olabilmektedir (Giddens, 2008: 916).

Toplumsal hareketler konusunda ilk tipolojilerden birini gelifltirmifl olan DavidF. Aberle (1966) toplumsal hareketleri iki boyutta de¤erlendirmifltir. Hedeflenende¤iflimin nesneleri (toplum ya da birey) ile hedeflenen de¤iflimin büyüklü¤ü (k›s-mi ya da toptan) ölçütlerine göre yap›lan bu s›n›flamadan devrimci, reform yap›c›,kurtar›c› ve alternatif hareketler olmak üzere dört kategori oluflturulmufltur (Mars-hall, 1999: 747). Buna göre toplumsal hareket biçimleri flöyle aç›klanabilir (Shep-hard, 2009 :539; Thio, 2007: 487-488; Macionis, 2001: 610):

• Devrimci hareketler: Toplumda radikal ve bütüncül de¤iflimi hedefler. Te-mel hedef, var olan yönetsel düzeni baflkas›yla de¤ifltirmektir. Devrimci ha-reketler tipik olarak fliddet yöntemleri kullan›r ve yasa d›fl› eylemleri de kap-sar. Devrimci hareketlere ABD’deki ba¤›ms›zl›k devrimi, Rusya’daki Bolfle-vik Devrimi ve Çin’deki komünist devrim örnek olarak verilebilir.


Resim 8.4

Kürtaj karfl›t› birtoplumsal hareketeait kampanya.

Kaynak:http://www.nytimes.com/imagepages/2009/10/10/us/10abortion03ready.html,(01.07.2012)

• Reform hareketleri: Toplumda k›smi de¤iflimi hedefler. Mevcut toplumsal veyönetsel sistemin bütün olarak korunmas› hedeflenir ancak yasal yöntemler-le düzenin iyilefltirilmesi temel hedeftir. 1960’larda ABD’de görülen sivilhaklar hareketleri Reform hareketlerine örnek verilebilir. Kad›n özgürlü¤ühareketi de bu türde bir örnektir. Tersi bir örnek de dinî gruplar›n kürtajakarfl› yürüttü¤ü kampanyalard›r.

• Direnifl hareketleri: Toplumsal de¤iflime direnerek var olan düzenin korun-mas›n› hedefler. Ku Klux Klan ya da ABD Nazi Partisi ›rk ayr›m›n› sürdür-meyi ve ›rkç›l›¤› kald›rmaya yönelik de¤iflimleri engellemeyi hedefler.

• Alternatif ya da kurtar›c› hareketler: Toplumu de¤il bireyi de¤ifltirmeyi he-defler. Ço¤u dinsel hareketlerdir. Moon tarikat› ya da Hare Krishna alterna-tif ya da kurtar›c› hareketlere örnek olarak verilebilir.

Kendall (2008: 553-554) ise toplumsal hareket biçimlerinin özelliklerini ve he-deflerini bir ölçüde farkl› bir s›n›fland›rma ile flöyle aç›klam›flt›r:

• Reform hareketleri (Taban örgütlenmesine dayal› çevre hareketleri gibi top-lumsal yap›n›n belirli bir boyutunu de¤ifltirerek toplumu iyilefltirmeyi hedef-leyen hareketlerdir.),

• Devrimci hareketler (Toplumda bütüncül ve kökten bir de¤iflimi hedefleyenhareketlerdir, genellikle mevcut sistemin içinde yer almamaya çal›fl›r. Bu ha-reketler ideal bir toplum kurmay› hedefleyen ütopistlerden radikal yöntem-leri kullanan terörist hareketlere kadar genifl bir yelpazede yer al›r.),

• Dinî hareketler (Bireylerin inanç sistemlerinin içsel de¤iflim yoluyla köklüde¤iflimini hedefler. Köktenci dinî hareketler kendileri gibi inanmayanlar›ninançlar›n› de¤ifltirmeyi hedeflerken birçok dinî hareket ‘’milenyumcu’’dur,Son’un yak›n oldu¤unu savunur ve davran›fllarda h›zl› bir de¤iflim öngörür.Hare Krishna, Scientology, Unification Church gibi yeni dinî ak›mlar, özel-likle ana ak›m dinlerin sa¤layamad›¤›n› savunduklar›, gençlerin hayat›n an-lam›n› keflfetme gereksinimlerine karfl›l›k vermeyi amaçlar.),

• Alternatif hareketler (‹nsan davran›fl›n›n belirli bir boyutunda s›n›rl› bir de¤i-flimi hedefler. 20. yüzy›l›n bafllar›ndaki ‘The Woman’s Christian TemperanceUnion /Hristiyan Kad›nlar ‹çkiden Kaç›nma Birli¤i’ adl› derne¤in gelifltirdi¤ihareket insanlar›n alkol tüketiminden uzak durmalar›n› sa¤lamay› hedefliyor-du. 1990’larda yo¤unlaflmaya bafllayan New Age kökenli meditasyon, yoga,vejetaryenlik gibi hareketler de bu kapsamda de¤erlendirilebilir.),

• Direnifl hareketleri (De¤iflmeyi engellemeyi ya da var olan bir de¤iflimi orta-dan kald›rmay› hedefler.).

Bafll›ca toplumsal hareket türleri nelerdir?

Toplumsal Hareketlerin Geliflim SüreçleriToplumsal hareketlerin geliflim süreci esas olarak üç aflamada gerçekleflmektedir(Kendall,2008:568):

• Bafllang›ç-haz›rl›k aflamas›nda, alg›lanan bir sorun huzursuzluk yarat›r.• Toplanma-birleflme aflamas›nda, kat›l›mc›lar organize olmaya bafllarlar. • Kurumsallaflma aflamas›nda ise bir örgüt gelifltirilir. Crossley (2002:34) ise bir toplumsal hareketin aflamalar›n› flöyle tan›mlam›flt›r:• Toplumsal istikrar-beklentiler ve gerçeklik aras›ndaki uyum. • Beklentiler ve gerçeklik aras›nda gerilimin ortaya ç›kmas›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

• Toplumsal kontrol mekanizmalar›nda gevfleme. • Temel kolektif davran›fllar›n ortaya ç›kmas›.• Ajitasyon, grup ruhu, moral, ilkeler, ideoloji ve taktiklerin oluflmas›. • ‹stikrarl› bir toplumsal hareketin ortaya ç›kmas›.• De¤iflim için bask›n›n oluflmas›.Tilly (2004: 17), toplumsal hareketin oluflabilmesi için kampanya, hareket re-

pertuar› ve MBSB gösterilerinin yer almas› gerekti¤ini belirterek farkl› bir s›n›flan-d›rma yapm›flt›r. Kampanya bir seferlik dilekçe, miting ya da gösteriden daha faz-las›n› ifade etmektedir. Kampanyada üç unsur bulunmal›d›r; kendili¤inden olufl-mufl talepçiler grubu, talep nesneleri ve bir grup halk. Hak talep edenlerin, nesne-lerin ya da halk›n tekil eylemleri de¤il bu üçü aras›ndaki etkileflim toplumsal hare-ketleri ortaya ç›kar›r. Kampanya repertuar›nda ise çeflitli siyasal eylem türleri bulu-nur. Tilly’e (2004: 18) göre MBSB hareketleri çeflitli özellikler tafl›r:

• Makul olma: Ölçülü davran›fllar, düzgün k›yafetler: Din görevlilerinin, yük-sek rütbelilerin ve çocuklar›yla birlikte annelerin kat›l›m›.

• Birlik: Benzer rozetler, bandajlar, ilanlar ve kostümler, saflar hâlinde yürü-yüfl, flark› söyleme ve dua etme.

• Say›: Kat›l›mc› say›s›, imzalanan dilekçeler, seçmenlerin mesajlar›, sokakla-r›n doldurulmas›.

• Ba¤l›l›k: Kötü hava koflullar›n›n dikkate al›nmamas›, yafll› ve engellilerin gö-nüllü kat›l›m›, bask›ya direnç gösterme, gösteriflli fedakârl›k, ba¤›fl ve yard›m.

Neil Smelser (1963), toplumsal hareketlerin geliflimini her bir aflamay› biçimlen-diren etkenler ba¤lam›nda alt› aflamada ifade etmifltir (aktaran Marshall, 1999:747):

• Yap›sal uygunluk: Hareketin ortaya ç›kmas› için gerekli olan genel toplum-sal koflullar.

• Yap›sal gerginlik: Adaletsizlik ya da k›rg›nl›k duygusu.• Genelleflmifl bir inanc›n büyüyüp yay›lmas›: Halk›n sorunlar›na çözüm öne-

ren bir ideolojinin yay›lmas› vb.• H›zland›r›c› etkenler: Eyleme geçiren olaylar vb.• Kat›l›mc›lar›n eyleme geçirilmesi: Gruba üyelik, eylem saflar›na kat›l›m.• Toplumsal denetim: Toplumsal hareket ve toplumsal çevresi aras›ndaki

etkileflim.Armand L. Mauss (1975) ise toplumsal hareketler için befl aflamal› bir yaflam

döngüsü önermifltir; bafllang›ç, bütünleflme toplanma, kurumsallaflma, da¤›lma-parçalanma, yok olma (aktaran Tischler, 2007: 492). Toplumsal hareketlerin geli-flim aflamalar›na iliflkin farkl› yaklafl›mlar› genel olarak fiekil 8.1’deki gibi ifade ede-biliriz. Buna göre geliflim aflamalar› flunlard›r (Macionis, 2001: 616-617):

• Ortaya ç›kma• Bütünleflme• Bürokratikleflme• Zay›flama-gerileme


Toplumsal hareketlerin geliflim aflamalar› nelerdir?

Toplumsal Hareketin Aç›klanmas›Toplumsal hareketlerin 18. yüzy›lda ulusal düzlemde ortaya ç›kmas›n›n ard›ndanilk dönem kuramc›lar› hareketlerin üç boyutuna odaklanm›flt›r; afl›r›c›l›k, yoksun-luk ve fliddet. Emile Durkheim’›n öncülük etti¤i 19. yüzy›l sosyologlar› ise toplum-sal hareketleri anomi ve toplumsal çözülmenin sonucu olarak de¤erlendirmifller-dir. Bu dönemde ‘ç›lg›n kalabal›klar’ tan›mlamas› yayg›nd›r (Tarrow,1998:4). Mar-xistler ve Neo-Marxistler toplumsal hareketlerin temelinde s›n›f bölünmesinin ves›n›f çat›flmas›n›n yeni biçimlerinin oldu¤unu savunmaktad›rlar (Marshall, 1999:747). Yak›n zamanlarda ise Cohen (1985), Kuzey Amerika’da etkili olan kaynakhareketlili¤i kuramlar› ile Bat› Avrupa’da daha etkili olan kimlik yönelimli kuram-lar aras›ndaki ayr›ma dikkat çekmifltir. Kaynak hareketlili¤i kuramlar›, belirli grup-lar taraf›ndan seferber edilebilecek kaynaklara odaklan›r. Bu kaynaklar›n hangiyollarla da¤›t›ld›¤› ve bu kaynaklar›n otoriteler taraf›ndan nas›l s›n›rland›r›labilece-¤i irdelenir. Bu ba¤lamda kaynaklar, ekonomik kaynaklar, ideolojiler, retorik vesemboller vb. unsurlar› kapsayan çok genifl bir yelpazeyi ifade etmektedir. Top-lumsal hareketlerin büyümesi ve baflar›l› olmas›nda, liderlik iletiflim a¤lar›, mevcutzaman, para ve ifl ba¤lant›lar› ya da siyasal iliflkiler gibi etkenler de önem tafl›r(Marshall, 1999: 748). Kimlik yönelimli kuramlarda ise toplumsal hareketler, top-lumsal de¤iflimin itici gücünü oluflturan toplumsal çat›flmalar›n özel bir türü olarakde¤erlendirilmektedir. Bu ba¤lamda Alain Touraine, toplumsal hareket kavram›n›nsosyolojinin merkezinde yer almas›n› gerekti¤ini savunmufltur (Marshall, 1999:748).

Toplumsal Hareket Kuramlar›Genel olarak bak›ld›¤›nda toplumsal hareketleri aç›klamak üzere gelifltirilmifl olanbafll›ca kuramsal yaklafl›mlar flöyle s›ralanabilir: Kolektif Davran›fl Yaklafl›m›, Kitle-Toplum Kuram›, Yap›sal Gerilim Kuram›, Göreli Yoksunluk Kuram›, Rasyonel Ter-cih Kuram›, Kaynak Hareketlili¤i Kuram›, Politik Süreçler Kuram› ve Kültür Kura-m›. Yeni toplumsal hareketler kuram› ise Kuzey Amerika ve Bat› Avrupa’da yak›nzamanlarda görülen, endüstri sonras› toplumlardaki toplumsal hareketleri aç›kla-mak üzere gelifltirilmifltir. Küresel, kimlik yönelimli, kültürel de¤iflim hedefli hare-


Bürokratikleflme

Toplanma

Ortaya Ç›kma

Baflar› Baflar›s›zl›k LiderinYeniden Seçimi Bask›

Ana Ak›m‹çin

Yerleflme

Bütünleflme

fiekil 8.1

Bir toplumsalhareketinaflamalar›.

Kaynak: Macionis,2001: 617

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

ketleri aç›klamak temel hedeftir. Yeni toplumsal hareketlere bir sonraki bölümdeayr›nt›l› olarak de¤inilecektir (Macionis, 2001: 615).

Kolektif Davran›fl Yaklafl›m›: Toplumbilimciler toplumsal hareketleri 1900’le-rin bafl›ndan itibaren psikolojik temelli bir yaklafl›mla, duygusal tepki veren birey-lerin davran›fllar› olarak de¤erlendirmifllerdir. Gustav Le Bon, Herbert Blumer, Wi-liam Kornhauser ve Neil Smelser bu kapsamda yaklafl›m gelifltiren toplumbilimci-ler aras›ndad›r. Kolektif davran›fl yaklafl›m›na göre toplumsal hareketler (Crossley,2002:11):

• Yap›sal gerilim, anomi, yoksunluk ve flikâyetler gibi olumsuzluklara verilentepkisel karfl›l›klar olarak ortaya ç›kar.

• Yap›sal gerilim, anomi, yoksunluk ve flikâyetler gibi zorluklar taraf›ndanatefllenen kolektif histerinin belirimi, irrasyonel ve psikolojik karfl›l›klar›d›r.

• Toplumdan soyutlanm›fl, toplumla bütünleflememifl bireylerin kat›ld›¤› avam,ayak tak›m› hareketleridir.

• Farkl›l›klar› ve siyasal do¤alar› göz önünde bulundurulmaks›z›n, panik, mo-da, ç›lg›nl›k gibi di¤er kolektif davran›fllarla bir arada ele al›n›r.

Herbert Blumer’in (1969) gelifltirdi¤i sembolik etkileflimci yaklafl›m kolektif dav-ran›fla dayan›r. Blumer’e göre sosyoloji de temel ilgi alan› olarak kolektif davran›fl›irdeler. Toplumsal dünya kolektif bir davran›fltan ibarettir. Blumer’in kolektif dav-ran›fl ve toplumsal hareketlere iliflkin analizi toplumsal huzursuzluk, temel kolektifdavran›fllar ve toplumsal hareketler olmak üzere üç aflamay› vurgular. Bu yaklafl›m,toplumsal hareketlerin ortaya ç›kt›¤› ortam›, yap›sal koflullar› ve toplumsal a¤lar›göz ard› etti¤i gerekçesiyle elefltirilmektedir (Crossley, 2002: 23-24; 34-35).

Kitle-Toplum Kuram›: Kornhauser’in (1959) gelifltirdi¤i kuram toplumsal ha-reketlerin kiflisel olarak önemsiz oldu¤unu hisseden, toplumsal anlamda izole ki-flileri çekti¤ini öne sürer. Kitle-toplum kuram›na göre toplumsal hareketler geniflkitlesel toplumlarda ortaya ç›kar, kifliseldir, bir hedef ve aidiyet hissi kazand›r›r(Macionis, 2001: 611).

Yap›sal Gerilim Kuram›: Neil Smelser (1963) taraf›ndan gelifltirilmifltir. Smel-ser toplumsal hareketleri di¤er kolektif davran›fllar gibi flekillendikleri toplumsalsistemler içinde aç›klamaya çal›fl›r. Kurama göre toplumsal sistemler içinde top-lumsal hareketler sorunlara ya da gerilimlere bir karfl›l›k olarak onlar› düzeltmekamac›yla ortaya ç›kmaktad›r (Crossley, 2002: 40-41). Yap›sal gerilim kuram›na gö-re toplumsal hareketlerin geliflimine yol açan etkenler flunlard›r (Macionis, 2001:612; Kendall, 2008: 555):

1) Yap›sal durumdan kaynaklanan etkenler: Kifliler önemli sorunlar› alg›laya-bilmeli, sorunlar›n fark›nda olabilmeli ve ortaklafla eylemlere kat›lma karar›alabilmelidir. Toplumsal hareketler genellikle kifliler ya da s›n›flar bir soru-nun kayna¤› olarak d›flland›¤›nda; hissedilen rahats›zl›klar ve flikâyetler dilegetirilemedi¤inde ya da haks›zl›¤a u¤rayanlar kendi aralar›nda iletiflim kur-ma olana¤› bulduklar›nda ortaya ç›kmaktad›r.

2) Yap›sal bask› ve gerilimden kaynaklanan etkenler: Bir toplumda ya da top-lulukta gerginlik söz konusu oldu¤unda ya da bireylerin beklentileri karfl›-lanamad›¤›nda sistemde bask› oluflur. Ard›ndan meydana gelen gerilim, ça-t›flma ve bireylerin ‘e¤er otoriteler beklenen fleyleri yapm›fl olsalard› bu so-run yaflanmazd›’ biçimindeki inan›fllar›na dayal› olarak bir toplumsal hare-ket ortaya ç›kar.


3) Bir inanc›n ya da görüflün yayg›nlaflmas›ndan kaynaklanan etkenler: Birtoplumsal hareketin geliflebilmesi için öncelikle sorun aç›kça ifade edilme-li, soruna yol açan nedenlere ve çözüm yollar›na iliflkin ortak bir görüflpaylafl›lmal›d›r.

4) H›zland›r›c› etkenler: Mevcut bir inanc›n güçlenmesini k›flk›rt›c› ya da dra-matik olaylar destekler.

5) Eyleme yönelik hareketlilik-seferberlik etkenleri: Toplumsal hareket önder-leri eylemi organize ederler ve kat›l›mc›lar› yönlendirirler.

6) Toplumsal kontrol etkenleri: Toplumda e¤er yüksek düzeyde toplumsalkontrol söz konusu ise ortak eylemlere kat›l›m ve toplumsal hareketlerin ge-liflimi zorlafl›r.

Göreli Yoksunluk Kuram›: Göreli yoksunluk kuram›na göre toplumsal ha-reketler, bireyler yoksunluk hissettikleri zaman ortaya ç›kar. James Davies, TedGurr ve Denton Morrison’un öncülü¤ünde gelifltirilen kurama göre hâlihaz›rdakidurumlar›ndan ve koflullar›ndan memnun olan, doyum sa¤lam›fl insanlar toplum-sal de¤iflime göreli olarak daha az gereksinim duyarlar. Toplumsal hareketler, ki-flilerin adalet gere¤i haklar› oldu¤una inand›klar› paylar›ndan yoksun b›rak›ld›k-lar›na iliflkin alg›lar›n›n bir sonucu olarak ortaya ç›kar. Göreli yoksunluk, bireyle-rin kendilerini benzer konumdakilerle karfl›laflt›rd›klar›nda hak ettiklerinden da-ha az›na sahip olduklar›n› hissetmelerini ifade etmektedir. Kifliler kendilerini ye-terli gelir, güvenli ifl koflullar›, temel politik haklar konular›nda yoksun hissettik-lerinde toplumsal hareket organize edebilirler. Örne¤in ABD’de köleli¤in sonlan-d›r›lmas›n›n ard›ndan bedava ifl gücü kayna¤›n› kaybeden, bunun yoksunlu¤unuyaflayan beyazlar, beyaz olmayanlar› konumlar›nda tutabilmek amac›yla Ku KluxKlan gibi örgütler kurmufl ve üstünlüklerini savunmufllard›r. Bu dönemde temelhaklar›ndan yoksun Afrikal› Amerikal›lar aras›nda ise organize olabilme olanak-lar› s›n›rl› olmas› nedeniyle toplumsal hareket geliflememifltir. Yoksunluk görelibir kavramd›r, bu nedenle ‘göreli yoksunluk’ olarak daha do¤ru bir tan›mlamagetirilmifltir. Göreli yoksunluk, belirli karfl›laflt›rmalar sonunda ortaya ç›kan yok-sunluk alg›s›d›r (Kendall, 2008: 555; Macionis, 2001: 610). Göreli yoksunluk ku-ram›na göre toplumsal hareketlerin oluflumu bu ba¤lamda fiekil 8.2’deki gibi ifa-de edilebilir. Görüldü¤ü üzere, beklenen doyum ve gerçekleflen doyum aras›ndatolere edilemez bir boflluk olufltu¤unda toplumsal hareketin ortaya ç›kma sürecibafllamaktad›r.

Rasyonel Tercih Kuram›: Rasyonel tercih kuram›, toplumsal hareketleri körinançlar› olan kalabal›klar›n eylemi olmaktan çok, bireylerin rasyonel tercihlerininyans›mas› olarak aç›klamaktad›r. Bireyler rasyonel aktörlerdir ve kat›lacaklar› ey-


Neil Smelser (D.1936),ABD’li sosyolog. Yap›sal gerilim ya da katmade¤er olarak adland›r›lankuram› gelifltirmifltir.

Kaynak:http://www.ucpress.edu/blog/98/podcast-with-neil-smelser-author-of-the-odyssey-experience/,(12.07.2012)

Beklenen Doyum

Gerçekleflen Doyum

DoyumDüzeyi

Beklenen Doyum ve GerçekleflenDoyum Aras›ndaki

Tolere Edilemez BofllukBeklenen Doyum ve Gerçekleflen

Doyum Aras›ndakiTolere Edilebilir Boflluk

Toplumsal HareketinOluflum Zaman›

fiekil 8.2

Göreli yoksunlukve toplumsalhareketler

Kaynak: Macionis,2001: 611.

lemlerin maliyeti ile yararlar›n› hesaplayarak kendileri için olabildi¤ince çok yararsa¤layacak olan› tercih etmektedirler. Rasyonel tercih kuram›n›n öncülerinden Ol-son’a (1965) göre bireyler, her eylemde kâr-zarar hesab› yapan birer ç›karc› niteli-¤indedir. Bu yaklafl›m, toplumsal hareketleri ya da kolektif eylemi gözü dönmüflkalabal›klarla iliflkilendirmez, ölçülebilir, tart›fl›labilir, incelenebilir bir olgu olarakele al›r. Rasyonel tercih kuram›n›n birincil temel özelli¤i metodolojik bireyselcili¤i-dir. Toplumsal dünya esas olarak bireyler ve onlar›n eylemleriyle aç›klan›r. Kuramüç temel unsura odaklan›r; talepler, f›rsatlar ve s›n›rl›l›klar ile rasyonalite (ussall›k)(Çetinkaya, 2008: 21-22; Crossley, 2002: 57-61).

Kaynak Hareketlili¤i Kuram›: ‹lk kuramsal yaklafl›mlar kolektif eylemlerinnedenlerine dikkat çekerken kaynak hareketlili¤i kuram› harekette kullan›lanaraçlara, kaynaklara odaklanm›flt›r. Kurama göre bir toplumsal hareketin kat›l›m-c›lar›n›n hareketin baflar›s› için gerekli olan belirli düzeyde siyasal ve ekonomikkayna¤a sahip olmalar› gerekir. Para, insan gücü, ofis, iletiflim kanallar›, olanak-lar›, kitle medyas›na ulafl›m, olumlu kamusal imaj gibi kaynaklar olmaks›z›n hiç-bir toplumsal hareketin baflar›l› olamayaca¤› savunulur (Tarrow,1998: 16; Macio-nis, 2001: 613; Kendall, 2008: 556). Kurama göre toplumsal hareketlerin gereksi-nim duydu¤u kaynaklar farkl› boyutlarda flöyle ifade edilebilir (Edwards veMcCarthy, 2004);

• Materyal (para ve fiziki sermaye)• Moral (dayan›flma ve hedeflere destek olma)• Sosyal-örgütsel (sosyal a¤lar, örgütlenme stratejileri)• ‹nsan (gönüllüler, personel ve liderler)• Kültürel (eylem deneyimi, amaçlar›n ve konular›n alg›lanmas›-içsellefltiril-

mesi, ortak hareket etme bilinci)Kaynak hareketlili¤i kuram›n›n genel olarak kabul gören varsay›mlar› flöyle s›-

ralanabilir (Cohen, 1999: 114):• Toplumsal hareketler, kolektif davran›fllar›n çat›flmac› perspektifle aç›klan›-

fl› biçiminde anlafl›lmal›d›r.• Kurumsal ya da kurumsal olmayan kolektif davran›fl aras›nda temel bir fark-

l›l›k yoktur.• Ç›kar çat›flmalar› ve gruplar›n rasyonel biçimde savunulmas› söz konusudur.• Amaçlar ve flikâyetler, güç iliflkilerinin süreklilik gösteren ürünleridir, hare-

ketlerin oluflumunu aç›klayamaz.• Hareketlerin oluflumu kaynaklara ve f›rsatlara ba¤l›d›r.• Hareket, baflar›ya grubun siyasal aktör olarak tan›nmas› ya da artan maddi

yarar ile ulafl›r.• Kaynak hareketlili¤i büyük ölçekli, özel amaçl› bürokratik ve resmî örgüt-

lenmeleri de kapsar.Politik Süreçler Kuram›: 1960’lar›n bafllar›ndan itibaren özellikle ABD’de,

toplumsal hareketleri aç›klamak üzere daha politik temelli yaklafl›mlar gelifltiril-mifltir. Söz konusu yaklafl›m, kaynak hareketlili¤i kuram›n›n eksikliklerini gider-meye ve yeni toplumsal hareketler yaklafl›m›yla kaynak hareketlili¤i kuram›n›nsentezine dönüktür (Foweraker, 1995: 18; Tarrow, 1998:18). Politik f›rsatlar olarakda adland›r›lan kurama göre toplumsal hareketlerin kat›l›mc›lar›n›n eylemleri be-lirli politik f›rsatlar›n varl›¤›na ya da yoklu¤una ba¤l›d›r (Meyer, 2004). Politik sü-reçler kuram›na göre toplumsal hareketlerin üç temel bilefleni vard›r (Tarrow,1994):


1) ‹syan bilinci: Toplumda baz› kiflilerin s›k›nt› ve flikâyetleri olur. Adaletsizlikalg›s›na dayanan bu flikâyetler sisteme yöneliktir. Ortaklafla bir adaletsizlikalg›s› ve bilinci olufltu¤unda bu bireyler toplumsal hareket kat›l›mc›lar›nadönüflürler. Hareketlere kat›lanlar hedeflerini rastlant›sal seçmezler. Top-lumsal hareketler politik sistemin öne ç›kard›¤› flikâyetler ekseninde ortayaç›kar.

2) Örgütsel güç: Toplumsal hareket güçlü bir liderli¤e ve yeterli kaynaklara sa-hip olmal›d›r.

3) Politik f›rsatlar: Var olan siyasal sistem baz› meydan okumalara karfl› k›r›lganise bu meydan okumay› toplumsal de¤iflim amac›yla kullanmak isteyenleref›rsat yaratm›fl olur.

Kültür Kuram›: Yak›n geçmiflte sosyologlar toplumsal hareketlerin sadecemateryal kaynaklara ya da politik güç yap›s›na de¤il ayn› zamanda kültürel sem-bollere de dayal› oldu¤unu öne sürmüfllerdir. Buna göre kifliler belirli bir durum-da, kolektif davran›fl› motive eden paylafl›lm›fl bir dünya anlay›fl›n› geniflletmek veyaymak için bir toplumsal hareket oluflturmaya e¤ilimlidirler. Toplumsal hareketgöreli yoksunluk kuram›nda savunuldu¤u gibi ancak k›smi olarak adaletsizlik alg›-s›na dayal›d›r, bunun yan› s›ra bireyler kiflisel olarak eylemde bulunduklar›nda ko-numlar›n›n etkilenece¤ine de inanmal›d›rlar. Ayr›ca toplumsal hareketler sembol-ler yaratt›kça ve örgütlü davran›fla duygusal enerji sa¤layan topluluk hissini sa¤la-d›kça güç kazan›r. Örne¤in bombard›mandan etkilenen bir Vietnaml› çocuk foto¤-raf› savafl karfl›t› hareketin yay›lmas›na katk› sa¤lam›flt›r (Macionis, 2001: 614).

Örnek Bir Toplumsal Hareket Olarak Günde Sekiz Saat HareketiYeni toplumsal hareketler olgusunun 1960’lardan sonra ortaya ç›kmas› ile birliktedaha önce var olan hareketler eski toplumsal hareketler olarak nitelendirilmifltir.Eski toplumsal hareketlerin özgün nitelikleri dayal› oldu¤u paradigmadan kaynak-lanmaktad›r. Bu hareketler, Endüstri Devrimi’nin üretti¤i koflullar›n sonucunda or-taya ç›km›flt›r, s›n›fa dayal›d›r ve temel hedef daha çok ekonomik-maddi hedeflerya da güç elde etmektir. Bu hareketlerin en tipik örne¤i 19. yüzy›lda ve 20. yüzy›-l›n ilk dönemlerinde yo¤unlukla görülen iflçi hareketleridir. Bir toplumsal s›n›f ola-


Resim 8.5

Vietnam Savafl›’ndakimyasal bombadanetkilenen çocuklar›nfoto¤raf› savafl karfl›t›hareketler için önemli birsimgeye dönüflmüfltür.

Kaynak:http://www.lanternreview.com/blog/2010/05/30/poetry-in-history-engaging-the-legacy-of-the-vietnam-war/,(09.07.2012)

rak iflçi s›n›f›na dayal› olan bu hareketlerde temel hedef a¤›r çal›flma koflullar›n›niyilefltirilmesi olmufltur. Bu ba¤lamda çeflitli kampanyalar, gösteriler ve eylemlerdüzenlenmifl, sendikal etkinlikler gelifltirilmifltir. Bu nitelikteki toplumsal hareket-lere örnek olarak ‘Sekiz saat hareketi’ verilebilir.

Sekiz saat hareketinin kökeni Britanya’daki Endüstri Devrimi’ne kadar uzan-maktad›r. Çocuk iflçili¤inin yayg›n oldu¤u büyük fabrikalarda günde 16 saate va-ran çal›flma koflullar›n›n yaratt›¤› sorunlar, çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesine yö-nelik çabalar› art›rm›flt›r. Bu dönemde ünlü sosyalist giriflimci Robert Owen, sekizsaat çal›flma, sekiz saat dinlenme, sekiz saat e¤lenme biçiminde ifade etti¤i formülile büyük etki uyand›rm›fl, hareketin öncülerinden olmufltur. 1847’de ‹ngiltere’dekad›n ve çocuklara günde on saat çal›flma hakk› verilirken 1848 Devrimi’nin ard›n-dan Fransa’da iflçiler günde 12 saat çal›flma hakk› kazanm›fllard›r (http://en.wiki-pedia.org/wiki/Eight-hour_day/10/08/2012).

1864 y›l›nda ise ABD’nin Chicago kentinde iflçi hareketinin ortaya ç›kmas›n›nhemen ard›ndan günde sekiz saat çal›flma hakk› en önemli talep hâline gelmifltir.Haftada alt› gün ve 14 saatlik çal›flma koflullar›n›n s›n›rland›r›lmas›n› isteyen binler-ce iflçi gösteriler yapm›fl, 1 May›s 1867’de bu amaçla büyük bir genel grev düzen-lenmifltir. Gösteriler s›ras›nda Haymarket’te patlayan bomba ile kat›l›mc›lar›n baz›-lar›n›n yaflamlar›n› yitirmesi, oluflmakta olan toplumsal hareketin boyutlar›n› derin-lefltirmifl ve sekiz saat talebi etraf›nda giderek artan bir toplumsal hareket örgütlen-mifltir. 1938 y›l›nda sekiz saat talebi yasalaflarak resmiyet kazanm›flt›r (Rodiger veFoner, 1989; Schneiroy, R, 1991; Nelson, 1988/ http://www.encyclopedia.chicago-history.org/pages/417.html/11/08/2012).

Görüldü¤ü üzere sekiz saat talebi etraf›nda geliflen toplumsal hareketler, eskitoplumsal hareketlerin tipik özelliklerini yans›tmaktad›r. Öncelikle sekiz saat tale-bi, Endüstri Devrimi’nin sonucu olan a¤›r çal›flma koflullar›na tepki olarak ortayaç›km›flt›r. Hareket, toplumsal bir s›n›f olarak tan›mlanan iflçi s›n›f›n›n hareketi ola-rak biçimlenmifltir. Talepler, iyi çal›flma koflullar› temelinde ifade edilen maddihedeflerdir.

Toplumsal hareket kuramlar›n›n ortak özellikleri nelerdir?

YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLERKuramc›lar, yeni toplumsal hareketlerin yeni bir dönemi temsil etti¤ini vurgulam›fl-lard›r. 1960’lar bu yeni dönemin bafllang›c› olarak gösterilmektedir (Cross-ley,2002:150). 1960’larda dünyan›n birçok yerinde ö¤renci hareketleri, yayg›n vefliddetli protesto hareketleri, gösteriler vb. görülmüfltür. Ayn› zamanda bu dönem,modernizmin ürünü olan toplumsal yap›n›n köklü dönüflüm geçirdi¤i, post-mo-dern dönem olarak adland›r›lan yeni bir dönemin bafllang›c› niteli¤indedir. Buköklü dönüflümler, toplumsal hareketleri de etkilemifl ve daha önce gerçekleflenhareketlerden çok farkl› biçim ve niteliklere sahip yeni tip hareketler ortaya ç›k-m›flt›r. Eski toplumsal hareketlerin ideolojik kökenleri 20. yüzy›l›n modern toplumprojesine dayanmaktad›r. 1960’lardan sonra geliflmeye bafllayan yeni tip hareketlerise modernlik sonras› toplumun düflünce yap›s›n› ve toplumsal koflullar› yans›t-maktad›r. Özellikle son yirmi y›lda ortaya ç›kan kolektif hareketler yafl, cinsiyetfarkl›l›klar›, sa¤l›k, do¤a ile iliflki, insan neslinin devam› gibi daha önce gündemehiç gelmemifl olan toplumsal çeliflkilerden kaynaklanmaktad›r (Crossley, 2002:150; Finger, 1992: 313; Melucci, 1999: 81; Della Porta ve Diani, 2006: 1).


Avustralya’n›n Melbournekentinde sekiz saat çal›flmahakk› için düzenlenen birgösteride kullan›lan afifl;sekiz saat ifl, sekiz saate¤lenme, sekiz saatdinlenme.

Kaynak:http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/47/8hoursday_banner_1856.jpg/10/08/2012.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

1960’lar›n sonlar›nda iflçi s›n›f› hareketi bir toplumsal hareket olarak ivme kay-betti¤inde yeni tip hareketler ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Bu dönemde özerklik,kendini ifade etme ve endüstri sonras› toplumun elefltirisine yönelen ‘yeni toplum-sal hareketler’ eskilerinin yeri alm›flt›r. Özellikle 1980’ler ve 1990’larda SovyetlerBirli¤i’nin bir alternatif olma özelli¤ini kaybetmesi ve ard›ndan y›k›lmas›yla birlik-te devlet sosyalizmi ömrünü tamamlarken yeni dinsel ve etnik kimlikler geliflmeyebafllam›flt›r. Bu dönemde biçimsel kurumsallaflma kanallar›n›n d›fl›nda varl›¤›n›sürdüren ve ekonomik ç›karlardan çok yaflam biçimi ya da kimlik gibi konular›vurgulayan yeni hareketler ortaya ç›km›flt›r. Bu hareketler konular›, kulland›klar›taktikler ve kat›l›mc›lar› aç›s›ndan yenidir ve eskilerden farkl›d›r. Yeni toplumsalhareketleri post-endüstriyel toplum modeli üzerine yap›land›ran, tan›nm›fl yenitoplumsal hareketler kuramc›s› Touraine’e göre, bu hareketler post-endüstriyeltoplum taraf›ndan gerçeklefltirilmesi nedeniyle de yenidir. Bu ba¤lamda 1960’laröncesindeki toplumsal hareketler, eski endüstriyel topluma ait oldu¤u için eskiolarak adland›r›lmaktad›r. Yeni toplumsal hareketler ise devlet gücünü kontrol et-me düflüncesinden uzaklaflmas› ve sivil iliflkileri dönüfltürmeyi hedeflemesi nede-niyle yenidir. Ayn› zamanda yeni toplumsal hareketleri eskilerinden ay›ran temelölçütler ekonomik boyuttan çok kimli¤e dayal› olmak, kültürel eflitsizli¤i temel al-mak, aktörlerinin varl›kl› ve e¤itimli olmalar› gibi özellikler tafl›mas›d›r. Yeni top-lumsal hareketler tan›mlamas›, ça¤dafl toplumsal hareketleri önceki hareketlerdenfarkl› görmenin bir sonucudur. Otoritelerin ço¤u yeni toplumsal hareketlerin geç-modern dönemin özgün bir ürünü oldu¤unu, hedefleri, güdüleri ve yönelimleriaç›s›ndan eski toplumsal eylem biçimlerinden farkl›l›klar gösterdi¤ini savunmakta-d›r (Giddens, 2008: 917; Kalouche ve Mielant, 2008: 221-226; Wieviorka, 2005: 5;Tilly, 2004: 116; Calhoun, 1993: 385; Çay›r, 1999: 16-17, 24; fientürk, 2006: 32).

Offe (1999: 67), toplumsal hareketlere yön veren, onlara eski ve yeni özelliklerkazand›ran eski ve yeni paradigmalar›n temel niteliklerini dört boyutta karfl›laflt›ra-rak ifade etmifltir: Aktörler eski paradigma aç›s›ndan grup olarak hareket eden vegelir da¤›l›m› çat›flmas›na müdahil olan sosyoekonomik gruplar› ifade ederken ye-ni paradigmaya göre grup gibi davranmayan, belli temalar etraf›nda bir araya gel-mifl topluluklar lehine hareket eden sosyo-ekonomik gruplara iflaret etmektedir.Eski paradigman›n temalar› ekonomik büyüme ve refah›n da¤›l›m›, askerî ve top-lumsal güvenlik, toplumsal kontrol vb. etraf›nda biçimlenirken yeni paradigmadabar›fl›n, çevrenin ve insan haklar›n›n korunmas› vb. söz konusudur. Eski paradig-man›n de¤erleri, özgürlük, tüketim güvenli¤i ve maddi ilerleme iken yeni paradig-ma merkezî kontrolün karfl›s›nda kiflisel özerklik ve kimlik gibi de¤erleri öne ç›-karmaktad›r. Hareket biçimleri aç›s›ndan ise eski paradigmada resmî örgütlenme-ler, büyük ölçekli temsil birlikleri, ço¤ulcu ya da korporatist ç›kar arac›l›¤›, siyasalparti rekabeti ve ço¤unluk oyu söz konusu iken yeni paradigmada biçimsel olma-ma, düflük düzeyde dikey ve yatay farkl›laflma ile olumsuz kavramlarla ifade edil-mifl taleplere dayanan protesto politikalar› söz konusudur.

‹rdelenmeye çal›fl›lan toplumsal dönüflümlerin ürünü olan ve birçok boyuttaeski hareketlerden ayr›lan yeni toplumsal hareketlerin bafll›ca biçimleri Tablo8.2’te görüldü¤ü gibi grupland›r›larak ifade edilebilir (Offe, 1999: 62);

Amaçlar/Araçlar/AktörlerBaflar›ld›¤›nda Toplumun

Geneline UlaflmayanToplumun Geneline Ulaflan

Meflruiyeti Tan›nmam›fl Özel suç Terörizm

Meflruiyeti Tan›nm›fl Sosyokültürel hareketler Sosyo-politik hareketler


Tablo 8.2Yeni ToplumsalHareketlerinBiçimleri

Kaynak: (Offe, 1999:62)

Yeni toplumsal hareketlere örnekler veriniz.

Yeni Toplumsal Hareketlerin NitelikleriSon dönemlerde toplumsal hareketlerde görülen yükseliflin temel nedeni toplum-lar›n karfl› karfl›ya kald›¤› de¤iflen risklerdir. Geleneksel siyasi kurumlar›n yüz yü-ze kald›¤› meydan okumalara karfl› koymakta zorlanmas› da elveriflli ortam yarat-maktad›r. Son k›rk y›ll›k süreçte dünyan›n hemen her yerinde toplumsal hareket-ler ivme kazanm›flt›r. 1960’lar ve 1970’lerde ortaya ç›kan yurttafll›k haklar› hareket-leri ve feminist hareketler, 1980’lerdeki nükleer-karfl›t› ve çevreci hareketler ile1990’lardan sonraki eflcinsel haklar› kampanyalar› ortaya ç›kan yeni toplumsal ha-reket örnekleridir (Giddens, 2008: 917).

Yeni toplumsal hareketler ayn› zamanda demokrasinin bir paradoksu olarak dade¤erlendirilebilir. Geleneksel politikaya olan güven azalm›fl görünmektedir bunakarfl›n yeni toplumsal hareketlerin daha çok etkili olmas› bireylerin yaflanan olay-lara ve politikaya ilgisiz kalmad›klar›n› göstermektedir. Aksine, siyasetçilere gü-venmektense do¤rudan eylemin daha yararl› olaca¤›na iliflkin güçlü bir inan›fl sözkonusudur (Giddens, 2008: 918-919).

Son dönemlerde geç modern toplumlar›n en etkili iki gücü olan bilgi teknolo-jisi ve toplumsal hareketlerin bir araya gelmesi sonucunda flafl›rt›c› sonuçlar ortayaç›km›flt›r. Günümüzün bilgi teknolojileri sayesinde yer kürenin her yan›ndaki top-lumsal hareket örgütlenmeleri, dev bölgesel ve uluslararas› a¤lar biçiminde birle-flebilmektedir. Elektronik a¤lar arac›l›¤›yla gerçekleflebilen eylemler tepki vermeyikolaylaflt›rmakta, toplumsal hareketlere küresel ölçekte bilgi kaynaklar›na eriflim,paylafl›m olana¤› sa¤lamakta, yönetimlere, flirketlere ya da uluslararas› kurullarabask› yapma gücünü art›rmaktad›r. 2003 fiubat’›nda dünyan›n her yerinde Irak’ta-ki iflgale karfl› yap›lan gösteriler ile 1999’da Seattle’da Dünya Ticaret Örgütüne kar-fl› gerçeklefltirilen protestolar büyük ölçüde ‹nternet tabanl› a¤lar arac›l›¤›yla orga-nize edilmifltir. Yine 1994 y›l›nda Meksika’da yaflanan Zapatista ayaklanmas›nda,bafllang›c›ndan saatler sonra harekete destek olmak için, ‹nternet üzerinden yerel,ulusal ve uluslararas› destek topluluklar› ortaya ç›km›flt›r. Söz konusu elektronika¤lar olmasayd› Zapatistalar flüphesiz Meksika’n›n güneyinde yal›t›lm›fl bir çete ha-reketi olarak kalacakt› (Giddens, 2008: 919-920).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Resim 8.6

Son y›llarda geliflenve Arap Bahar› ad›verilen halkhareketleri büyükölçüde ‹nternet a¤›üzerinden sosyalmedya arac›l›¤›ylaorganize olmufltur.

Kaynak:http://www.oxfordislamicstudies.com/Public/focus/essay0611_social_media.html, (05.08.2012)

Tan›nm›fl kuramc› Melucci, yeni toplumsal hareketleri farkl› gruplarla diyalogve mücadeleler yoluyla kolektif kimli¤in infla edildi¤i bir toplumsal iliflkiler a¤› ola-rak de¤erlendirmektedir. Kolektif kimlik, somut topluluklar oldu¤u gibi hayali top-luluklar› da tan›mlar, alg› davran›fl› ile mevcut ç›karlar›, ilgileri ve s›n›rlar› oldu¤ukadar inflas›n› da kapsar. Belirlenmifl olman›n aksine ak›flkan ve iliflkiseldir; seyir-ciler, müttefikler, medya ve hükûmet yetkilileri gibi farkl› taraflar aras›ndaki etkile-flimler yoluyla ortaya ç›kar (Çay›r, 1999:24; Polletal ve Jasper, 2001: 298).

Johnston ve di¤erlerine (1999) göre, yeni toplumsal hareketler ile gelenekselolarak da adland›r›lan eski hareketler aras›nda farkl›l›klar söz konusudur (aktaranfiimflek, 2004: 115);

• Yeni toplumsal hareketlerin aktörlerinin sosyoekonomik yap›lar›, özellikleriyerleflik s›n›f s›n›rlar›n›n ötesine geçmektedir.

• Yeni toplumsal hareketlerin ideolojik çerçevesi ço¤ulcu, pragmatist ve kat›-l›mc› de¤erlerle belirlenmektedir.

• Yeni toplumsal hareketler, yeni kimlikler oluflturmakta ya da bask› alt›nda-kileri ortaya ç›karmaktad›r.

• Yeni toplumsal hareketlerde yer alanlar, kiflisel özerkliklerinin ve grup kim-liklerinin tad›n› ç›karmaktad›r.

• Yeni toplumsal hareketler, insan yaflam›n›n kürtaj, cinsel tercih gibi özel bo-yutlar›n› yans›tmaktad›r.

• Yeni toplumsal hareketler, fliddet karfl›t› yeni hareketlilik biçimleri gelifltirir.• Yeni toplumsal hareketler bireylere karar alma sürecine kat›l›m konusunda

alternatifler sunar.• Yeni toplumsal hareketler ço¤ulcu ve merkezci olmayan yap›larda örgütlen-

meye e¤ilimlidir.Yeni toplumsal hareketlerin farkl›l›klar›n› oluflturan özgün nitelikleri farkl› bir

bak›fl aç›s›yla afla¤›daki gibi s›ralanabilir (Hannigan, 1990: 247; fiimflek, 2004: 113):Yeni toplumsal hareketler,

• müdahaleci ya da savafl sonras› refah devletinin gözetimi alt›nda emek vesermaye iliflkisinden farkl› yeni konulara odaklan›r. Maddeci olmayan yöne-limlere sahiptir.

• üniversiteler, mahalleler gibi önceki toplumsal çat›flmalarda öne ç›kmam›fltoplumsal tabaka ve alanlarda harekete geçer. Yeni orta s›n›flara dayal›d›r.

• analitik bir özerklik sergiler; toplumsal problem analizleri ve reform taleple-ri geleneksel s›n›f analizi kategorisini keser.

• az ya da çok ortak bir ideolojiye ba¤l›d›r.• performans ve uygulama bak›m›ndan ademimerkeziyetçi, kat›l›mc›, yenilik-

çi ve teatraldir.Yeni toplumsal hareketlerin oluflumu kolektif kimlik aray›fl›na dayan›r. Yeni

toplumsal hareketleri eski hareketlerden ay›ran temel özelliklerin bafl›nda öncekihareketlerde zay›f olan ve geri planda kalan kimlik boyutu gelmektedir. Öne ç›kannitelik, farkl›l›k ve ötekilik vurgusudur. Hareketlere ivme kazand›ran etkenler veflikâyetler kimlik sorunsal›yla iliflkili kültürel ve sembolik konulard›r (Hunt ve Ben-ford, 2004: 437; Johnston, Larana ve Gusfield, 1999: 136; Çay›r, 1999: 27-28).

Kimlik bireylerin bir toplumsal harekete ve etkinliklerine kat›lmas›yla farkl› bi-çimler alabilir. Bu ba¤lamda birçok farkl› kimlik türleri tan›mlanabilir. Kolektifkimli¤in birbirine yap›fl›k üç katman› söz konusudur (Mccright ve Dunlap, 2008:657; Corrigall-Brown, 2008: 6-7):


• Bir toplumsal harekete özgü örgütsel eylemci kimlik.• De¤iflik toplumsal hareketlerde yer alan bireylerin oluflturduklar› daha genifl

anlamdaki eylemci kimlik.• Yaflan›lan toplum ya da mensubu olunan etnik grup gibi toplumsal katego-

rilere dayal› kolektif kimlik.Toplumsal hareketlerde kimlik olgusunun bireysel, kolektif ve kamusal kimlik

olmak üzere merkezî rol oynayan üç boyutu vard›r. Bireysel ve kolektif kimlik, ka-musal kimlik taraf›ndan biçimlendirilmektedir (Johnston, Larana ve Gusfield, 1999:159; Laraña, Johnston ve Gusfield, 1994: 11-12):

• Bireysel kimlik: Bireysel kimlik olgusu do¤as› gere¤i tart›flmal›d›r. Kimlik,bir bireyin kim oldu¤unu ve toplumsal süreçlerde kazand›¤› özelliklerle ne-ye dönüfltü¤ünü ifade eder. Bireysel kimlik baz› aç›lardan toplumsal hare-ketlere kat›l›m›n anlafl›lmas›nda önem tafl›maktad›r.

• Kolektif kimlik: Üyelik ve grup içinde yap›lan etkinliklere iliflkin kabul gör-müfl tan›mlamalara dayal›d›r. Bir toplumsal hareketin üyeleri, içinde bulunu-lan durum, hareketin yaratt›¤› etkileflim ile müzakere ve çat›flma süreçlerido¤rultusunda kolektif bir kimlik olarak “biz”i infla ederler.

• Kamusal kimlik: Kamunun toplumsal hareketin içinde yer ald›¤› d›fl çevreolarak, toplumsal harekette yer alan aktörlerin kendileri hakk›nda düflün-melerine yol açan etkilerini ifade eder. Devletin ve medyan›n rolü bu ba¤-lamda önem tafl›r.

Bir toplumsal hareket yap›lanmas›nda, harekette ve bu hareket ba¤lam›nda ya-p›lan eylemlerde kimli¤e iliflkin dört aflama söz konusudur (Poletta ve Jasper,2001: 286):

• Kolektif iddia ve taleplerin oluflturulmas›.• Hareket için aktivistlerin, gönüllülerin toplanmas›.• Strateji ve taktiklere iliflkin kararlar›n al›nmas›.• Hareketin sonuçlar›n›n ortaya ç›kmas›.

Yeni Toplumsal Hareketlere ‹liflkin Kuramsal Yaklafl›mlar1960’lardan sonraki dönemlerde Avrupa’da ve Kuzey Amerika’da gözlenen top-lumsal hareketler, eski kuramsal yaklafl›mlar›n aç›klama kapasitelerini zorlay›c› ni-teliklere sahiptir. Bar›fl hareketleri, ö¤renci hareketleri, nükleer karfl›t› hareketler,az›nl›k milliyetçili¤i, eflcinsel haklar›, kad›n haklar›, hayvan haklar›, alternatif t›p,köktenci dinî hareketler, New Age vb. hareketlerin aç›klanabilmesi için yeni ku-ramsal çabalara gereksinim ortaya ç›km›flt›r (Johnston, Larana ve Gusfield, 1999:131). Yeni toplumsal hareketler kuram› K›ta Avrupa’s›n›n sosyal teori ve politik fel-sefe gelene¤ine dayanmaktad›r ve kolektif davran›fla iliflkin klasik Marxist çözüm-lemenin s›n›rl›l›klar›na karfl›l›k olarak ortaya ç›km›flt›r. Yeni toplumsal hareket ku-ramc›lar›na göre klasik Marxist yaklafl›mdaki bütün olgular› ekonomik etkenlerleaç›klayan ekonomik indirgemecilik ve s›n›f iliflkilerini her fleyin önüne geçiren in-dirgemecilik, yeni toplumsal hareketlerin bütün boyutlar›n›n kapsanmas›n› engel-lemektedir (Buechler, 1995: 441-442). Yeni toplumsal hareketlerin 60’l› ve 70’li y›l-lardaki köklü dönüflümlere koflut olarak ortaya ç›kmas› klasik kolektif hareket pa-radigmas›n›n da sorgulanmas›na yol açm›flt›r. Hareketlerin kayna¤›nda bir ekono-mik kriz ya da çöküfl söz konusu de¤ildir, kat›l›mc›larda da anomik ya da irrasyo-nel sapk›n nitelik gözlenmemektedir (Çay›r, 1999: 20).

Toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal ve araflt›rmaya dayal› genifl bir alanya-z›n mevcuttur. Post-endüstriyel toplum, büyüyen orta s›n›f, bireysel olarak tan›m-


lanm›fl gereksinimler ve refah devletinin geniflletilmesi gibi olgular› esas alan yenitoplumsal hareketler anlay›fl›nda, hareket kültürü ve kimlik konular›na odaklan›l›r-ken toplumsal hareketlerin kültür, kimlik, ideoloji ve politika ile iliflkileri üzerindedurulmaktad›r. Yeni toplumsal hareket kuramc›lar› toplumsal hareketlerin siyasihedeflerin ifadesi olan sosyopolitik yönünü de¤il de¤erler, normlar ve kimlik ya-p›lar›ndaki de¤iflikli¤i amaçlayan sosyokültürel boyutunu ön planda de¤erlendir-mektedirler (Kendal, 2005; Calhoun, 1993: 390; Çay›r, 1999: 23).

Yeni toplumsal hareketlere iliflkin kaynak hareketlili¤i ve kimlik yönelimli pa-radigma olmak üzere iki temel yaklafl›m söz konusudur. Kimlik yönelimli paradig-ma için en genifl kuramsal çerçeveyi Alaine Touraine oluflturmufltur. Touraine, ye-ni toplumsal hareketlerin kendisine di¤er bir deyiflle hareketlere ve ideolojilerineiliflkin yorumsamac› boyutuna dikkat çekmektedir (fiimflek, 2004: 112; Cohen,1999: 110,121). Charles Tilly ve Anthony Oberschall’›n öncülük etti¤i kaynak hare-ketlili¤i kuram›nda toplumsal hareket, politik sistemde konumlanabilmek için biraraya gelmifl bireylerin rasyonel davran›fllar› olarak aç›klanmaktad›r. Bireyler, bukonumlar›n› sürdürebilmek için kimi zaman fliddeti de kapsayan bütün kaynakla-r› harekete geçirirler. Kaynak hareketlili¤i yaklafl›m›, eski kuramlardaki yap›sal ge-rilimin ve ideoloji egemenli¤inin karfl›s›nda bir durufl olarak gelifltirilmifltir. Özel-likle Tilly, McCarthy ve Zald gibi kuramc›lar gerilimlerin toplumda daima var oldu-¤unu ve hareketlilik için hem kaynaklar›n hem de harekete rasyonel bir yönelimkazand›r›lmas› gerekti¤ini vurgulam›fllard›r. Öte yandan Touraine’in öncülük etti¤iikinci yaklafl›mda ise toplumsal hareket kurulu düzene meydan okuyan bireyindavran›fl› olarak görülür. Bu iki temel yaklafl›m› birlefltiren Cohen ve Arato ise ye-ni toplumsal hareketleri hem sistem hem de günlük yaflam düzeyinde ele al›r, ha-reketlerin kimlik inflas› rolünü benimser ve bu sürecin hem sivil hem de politikalanda güç mücadelesi gerektirdi¤ini vurgulamaktad›r (Wieviorka, 2005: 4; John-ston, Larana ve Gusfield, 1999: 133; Çay›r, 1999: 27).

Toplumsal hareketlerin sosyolojik analizinde genellikle çöküfl/dayan›flma ya dayap›/motivasyon gibi düalizmlerden yararlan›lm›flt›r. Ancak 1970’lerde sosyolojikkuram bu düalizmlerin ötesine geçerek, Avrupa’da Touraine ve Habermas’›n siste-mik yaklafl›mlar› çerçevesinde yeni çat›flma tipleri ve post-endüstriyel kapitalizminyeni oluflan yap›s› aras›nda ba¤ kurmufltur. Buna karfl›n ABD’de kaynaklar›n mo-bilizasyonuna ve çevreyle iliflkilerde süreklili¤in sa¤lanmas›na odaklan›lm›flt›r (Me-lucci, 1999: 83-84). Habermas, toplumsal hareketleri dünya sistemine karfl› bir di-renifl olarak görürken Touraine, sivil toplumu ekonomiye ve devlete karfl› özerk-lik hedefli mücadelesinin bir parças› olarak de¤erlendirmektedir. Habermas, yenitoplumsal hareketlerin yükseliflini dünyadaki sömürgecilik ve kültürel fakirleflmeekseninde irdelemektedir. Bu kuramsallaflt›rman›n anlafl›labilmesi için öncelikletoplum kuram›n›n ele al›nmas› gereklidir. Toplum kuram›na göre, toplumun bütü-nü, sistem ve yaflam-dünya etkileflimi ile oluflur (Calhoun, 1993: 390; Crossley,2002: 154).

Yeni toplumsal hareketleri aç›klamaya yönelik kuramsal çabalar›n ana temala-r›n›n belirtilmesi kuramsal yaklafl›mlar›n daha iyi anlafl›lmas› aç›s›ndan yararl› ola-cakt›r (Buechler, 1995: 442):

• Sivil toplumdaki sembolik etkileflimin vurgulanmas›, politik alandaki araçsaleylemin yan›nda kolektif davran›fl aç›s›ndan genifl bir alan olan kültürel ala-n›n varl›¤›.

• Gücün ve etkinin art›r›lmas›na yönelik stratejilerin yerine otonomi ve özerk-lik sa¤layan süreçlerin öneminin vurgulanmas›.


Frans›z sosyolog AlainTouraine, yeni toplumsalhareketler alan›ndaki enönemli kuramc›lardand›r.

Kaynak:http://www.kitapokuyoruz.com/yazar/12088/Alain-TOURAINE-Hakkinda/,(27.07.2012)

Önde gelen yeni toplumsalhareket kuramc›lar› kendiülkelerinin düflünselgelene¤ini yans›tmaktad›r;Manuel Castells (‹spanya),Alain Touraine (Fransa),Alberto Melucci (‹talya), veJürgen Habermas (Almanya)(Buechler, 1995: 443).

• Maddi kaynaklara yönelik çat›flmalar yerine post-materyalist de¤erlerinvurgulanmas›.

• Çat›flma gruplar›n›n ve ç›karlar›n›n yap›sal olarak belirlenmifl oldu¤u düflün-cesinin aksine grup ç›karlar›n›n tan›mlanmas› ve kolektif kimliklerin k›r›lganinfla sürecinin vurgulanmas›.

• fiikâyetlerin ve ideolojilerin toplumsal olarak infla edilmifl do¤as›n›n vur-gulanmas›.

• Kolektif davran›fl› destekleyen gizli ya da geçici a¤lar›n çeflitlili¤inin tan›nmas›.Castells ise kapitalist dinamiklerin kentsel dönüflümler üzerindeki etkisine ve

kentsel toplumsal hareketlere odaklanm›flt›r. Castells’e göre toplumsal hareketlerkentsel toplumsal yaflam› yeniden düzenlemek isteyen devlet ve di¤er politik güç-lerin diyalektik rekabetlerinin sonucunda yo¤unluk kazanm›flt›r. Bu ba¤lamdakentlerdeki tepkisel hareketler üç konu etraf›nda varl›k kazanmaktad›r (aktaranBuechler, 1995: 443):

a) Baz› talepler devlet taraf›ndan temin edilen kolektif tüketim biçimlerineodaklan›r,

b) Baz› talepler kültürel kimli¤in önemine odaklan›r,c) Baz› talepler ise öz yönetim ve özerk karar almaya odaklan›r.Tablo 8.3’te görüldü¤ü üzere yeni toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal yak-

lafl›mlar›n temel iki boyutunu oluflturan politik ve kültürel versiyonlar›n, toplumsalhareketlerin belirli ölçütlerine göre karfl›laflt›ran yaklafl›mlar aras›nda önemli fark-l›l›klar vard›r (Buechler, 1995: 457);

Konu Politik Versiyon Kültürel Versiyon

Genel yönelim Marksist e¤ilimli Marksizm sonras› düflünce

Temsil eden kuramc› Manuel Castells Alberto Melucci

Bütün olarak toplum ‹leri kapitalizm. Enformasyon toplumu.

Güç imgesi Sistemik, merkezi. A§demimerkezci.

Analiz düzeyi Makro, mezo, devlet.Makro, mikro, sivil toplum,

gündelik yaflam.

Hareket etkinli¤iStratejik hedeflere yönelik

araçsal eylem

Sembolik d›flavurumlar›n

vurgulanmas›, stratejik

ilgilerden kaç›n›lmas›.

Yeni hareketler bak›fl›‹flçi s›n›f› hareketlerinin

reddedilmemesi.

Yeni hareketlerin iflçi s›n›f›

hareketlerinin yerini ald›¤›

savunulmas›.

Hareket yönelimleri

‹flçi s›n›f› hareketleriyle ittifak

sa¤lanabildi¤inde ilerlemeci

potansiyelin ortaya ç›kmas›.

‹lerleme kategorisinin

reddedilmesi.

Hareketlerin de¤erlendirmesi

Politik hareketler daha radikal

kültürel hareketler ise apolitik

görülür.

Kültürel hareketler daha

radikal, politik hareketler ise

daha arzu edilir hareketler

olarak görülür.

Hareketlerin toplumsal temeli

Hareketler, yeni s›n›f ya da

orta s›n›f kavramlar›yla s›n›f

analiz edilir.

Analizler, s›n›f temelinde

yap›lmaz.


Tablo 8.3Yeni toplumsalhareketlere iliflkinpolitik ve kültürelyaklafl›mlar›nkarfl›laflt›r›lmas›.

Kaynak: Buechler,1995: 457.

Yeni toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal yaklafl›mlar›n ana temalar› nelerdir?

Örnek Bir Yeni Toplumsal Hareket Olarak Küreselleflme Karfl›t› HareketYeni toplumsal hareketler küreselleflme karfl›tl›¤›n›n gerçekleflmesinde maya ifllevigörmüfltür. Genellikle “küçük”, “elit”, “az›nl›k” hareketi olarak tan›mlanan ve kü-çümsenen kad›n, çevre, cins ayr›mc›l›¤›na karfl› yürütülen muhalefet, günümüzdeçok genifl kitleleri bir araya getirebilmektedir. Bu muhalefet içinde anarflist, oto-nom, sosyalist, feminist, ekolojist köylü vb. oluflumlar yer alabilmekte ve sorunlaretraf›nda bir araya gelebilmektedir. Bu ba¤lamda örnek bir yeni toplumsal hareketolarak verilebilecek olan küreselleflme karfl›t› hareket, genel olarak küreselleflme-nin ortaya ç›kard›¤› sorunlar üzerinde uzlaflan ve sorunlar›n› ortaklaflt›ranlar›n yada toplumsal organizasyonlar›n oluflturdu¤u, kendine özgü örgütlenme yap›s› ge-lifltiren, eylem modelleri olan ve üye profili farkl›l›klar tafl›yan toplumsal bir karfl›ç›k›fl olarak tan›mlanabilir (Çopuro¤lu ve Çetin, 2010: 74,78).

Wallerstein, küreselleflme karfl›t› hareketleri sistem karfl›t› bir hareket olarak de-¤erlendirmektedir. Bu hareketler; çoklu yap›lar›, entelektüel birikimleri, militantarzdaki eylemleri ve uzun vadede olabilecek de¤iflimleri arzulamalar› bak›m›ndanküresel anlamda büyük önem tafl›makta ve küresel ölçekte var olmaktad›r (Wal-lerstein, 2004: 223, aktaran Çopuro¤lu ve Çetin, 2010: 75).

Zapatistalar›n, 1994 y›l›nda Meksika’n›n Chiapas eyaletinde bafllatt›klar› isyan,küreselleflme karfl›t› hareketin oluflmas›ndaki ilk ad›m olarak kabul edilmektedir.‹lerleyen süreçte, 1997 y›l›nda ‹spanya’da gerçeklefltirilen toplant›n›n ard›ndanPGA (People Global Action- Halklar›n Küresel Hareketi) düflüncesi ortaya ç›km›fl,1998 y›l›nda ise hareketin do¤uflu gerçekleflmifl ve ‘küreselleflme karfl›t› hareket’ad› alt›nda küreselleflme karfl›t› eylemler gerçeklefltirilmeye bafllanm›flt›r. 1998 y›-l›nda ‹ngiltere’de düzenlenen G8 ve Dünya Ticaret Örgütü Bakanlar Zirvesi esna-s›nda yap›lan protesto eylemleri ve zirvenin engellenmesi sonucunda dünyan›nçeflitli yerlerinde efl zamanl› olarak küreselleflme karfl›t› eylemler ortaya ç›km›flt›r.1999 y›l›nda ABD’de Seattle’da düzenlenen Dünya Ticaret Örgütü toplant›s›n›n ya-p›lan eylemlerle engellenmesinin ve toplant›n›n sürdürülememesinin ard›ndan kü-reselleflme karfl›t› eylemler bir muhalefet gelene¤i olarak görülmeye ve yay›lmayabafllam›flt›r. Günümüzde küreselleflme karfl›t› hareket içinde say›labilecek bafll›caoluflumlar flöyle ifade edilebilir; emek hareketleri, topraks›z köylü hareketleri, yok-sulluk karfl›t› hareketler, çevre, kad›n, etnik, cins ayr›mc›l›¤› sorunlar› üzerindenyürütülen muhalif hareketler (Mahmuto¤ullar›, 2002/ http://www.sosyolojiderne-gi.org.tr/dergi/pdf/copuroglu_cetin_yeni_sosyal_hareketler.pdf).

Görüldü¤ü üzere küreselleflme karfl›t› hareketler, yeni toplumsal hareketlerin ti-pik özelliklerini tafl›maktad›r. Öncelikle s›n›f analizine ya da s›n›f çat›flmas›na da-yanmayan bu hareketler, çok farkl› toplumsal kesimleri ve taleplerini bir araya ge-tirebilmektedir. Ayn› zamanda bu hareketler küresel ölçekte var olmaktad›r. ‹nter-net üzerinden oluflturulan iletiflim a¤lar› ile hareketler dünya çap›nda yayg›nl›k vedestek kazanmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

1999’da Seattle’dadüzenlenen Dünya TicaretÖrgütü karfl›t› gösterilerdenbir görüntü.

Kaynak:http://content.lib.washington.edu/wtoweb/10/08/2012


Kolektif davran›fl olgusunu ve biçimlerini anla-

tabilmek

Kolektif davran›fl, toplumsal hareketlerin kayna-¤›n› oluflturan bir eylem biçimidir. Genel olarakde¤erlendirildi¤inde kolektif davran›fl, toplumdaegemen olan norm ve de¤erleri bir flekilde zorla-yan ve ötesine geçen, say›sal olarak da çok say›-da insan›n kat›ld›¤›, gönüllülü¤e dayal› davran›fl-t›r. Kolektif davran›fllar, büyük ölçüde planlan-madan, kendili¤inden ortaya ç›kar. Kalabal›klarbelirli bir ba¤lamda bir araya gelir ve birlikte ay-n› davran›fl› gösterir. Futbol maç› izleyen kalaba-l›klar›n yapt›¤› tezahüratlar, yanan bir sinema sa-lonundan ç›kmaya çal›flanlar›n davran›fllar› birerkolektif davran›flt›r. Kalabal›klar, panik, kitleselhisteri, moda ve geçici hevesler-ç›lg›nl›klar bafll›-ca kolektif davran›fl türlerindendir.

Toplumsal hareket olgusunu ve toplumsal hare-

ketlerin özelliklerini aç›klayabilmek

Kolektif davran›fl›n ileri düzeyde bir örne¤i olantoplumsal harekette çok say›da insan›n kat›l›m›,yaflan›lan ve çözülmesi gerekti¤i konusunda üze-rinde düflünce birli¤i bulunan bir sorunun çözü-müne yönelik belirli bir amac›n varl›¤› ve belirlidüzeyde bir örgütlenme söz konusudur. Moderndünyan›n ürünü olan toplumsal hareketlerde buba¤lamda paylafl›lm›fl bir kimlik ve biz duygusuda bulunmaktad›r. Toplumsal hareketler bireyle-rin tek bafllar›na çözemeyecekleri ve toplumsalyap›n›n politika gibi di¤er unsurlar›n›n da çöze-medi¤i sorunlar› çözmek için ifl birli¤i ve güç bir-li¤i yapmalar›n› ifade eder.Toplumsal hareketler çok farkl› biçimlerde orta-ya ç›ksa da belirli ortak özellikleri paylafl›r. Top-lumsal hareketlerde toplumda belirli bir de¤iflimigerçeklefltirmek ya da engellemek gibi bir amaçvard›r ve bu amaç etraf›nda oluflan belirli düzey-de bir örgütlenme söz konusudur. Ancak tamolarak organize yap›lar da de¤ildir. Üyelerin pay-laflt›¤› bir ortak kimlik söz konusudur. Toplum-sal hareketlerin belirli düzeyde bir devaml›l›¤›vard›r ancak göreli olarak geçicidir.

Toplumsal hareketleri türlerine göre s›n›fland›-

rabilmek

Toplumsal hareketler kat›l›mc›lar›n›n özellikleri,hedefleri, arzulanan toplumsal de¤iflimin ölçe¤iya da de¤iflime direnme niteli¤i, büyüklü¤ü vb.aç›lardan farkl› biçimlerde s›n›fland›r›labilir. An-cak toplumsal hareketleri genel anlamda toplu-mun bütününü de¤ifltirmeyi hedefleyen devrim-ci hareketler, k›smi de¤iflimi hedefleyen reform-cu hareketler, toplumsal de¤iflimi belirli ba¤lam-larda engellemeyi hedefleyen direnifl hareketlerive bireysel de¤iflime odaklanan kurtar›c› ya daalternatif hareketler biçiminde s›n›fland›rabiliriz.

Toplumsal hareketlerin geliflim süreçlerini de¤er-

lendirebilmek

Toplumsal hareketlerin geliflim süreçlerinin nas›lolufltu¤una iliflkin farkl› görüfller söz konusudur.Bunun nedeni toplumsal hareketlerin çok farkl›koflullarda ve çok genifl bir yelpazede ortaya ç›k-mas›d›r. Esas olarak toplumsal hareketlerin orta-ya ç›kt›¤› bir bafllang›ç aflamas› vard›r. Bu aflama-da belirli sorunun varl›¤› hissedilir ve çözümüneyönelik düflünceler oluflmaya bafllar. Geliflen sü-reçte toplanma ve bütünleflme aflamas› gerçekle-flir. Sorunun çözümünü isteyen ve ortak bir anla-y›fl› paylaflan bireyler bir araya gelerek toplan-maya ve güç birli¤i yapmaya bafllarlar. Üçüncüaflamada ise hareket görece daha organize olurve kurumsallaflma gerçekleflir. Bundan sonra ha-reket baflar› ya da baflar›s›zl›k durumuna ba¤l›olarak farkl› bir yolda evrilir ya da yok olur.

Toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal yakla-

fl›mlar› de¤erlendirebilmek

Toplumsal hareketleri aç›klamak üzere farkl› ku-ramsal yaklafl›mlar gelifltirilmifltir. Söz konusu ku-ramsal yaklafl›mlar toplumsal hareketlerin ortayaç›k›fl koflullar›n›, bireylerin kat›l›m karar› almasüreçlerini, hareketlerin varl›¤›n› kolaylaflt›ransüreçleri ve geliflim aflamalar›n› aç›klamaya çal›fl-m›flt›r. Bafll›ca kuramsal yaklafl›mlar aras›nda flun-lar say›labilir: Kolektif davran›fl yaklafl›m›, kitle-toplum kuram›, yap›sal gerilim kuram›, göreliyoksunluk kuram›, rasyonel tercih kuram›, kay-nak hareketlili¤i kuram›, politik süreçler kuram›,kültür kuram›.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


Yeni toplumsal hareketler olgusunu aç›klayabilmek

Modernizm döneminin ürünü olan toplumsal ha-reketler, büyük ölçüde modernist paradigmay›yans›tan, iflçi hareketlerine ve s›n›fsal çat›flmalaradayanan, maddi hedeflerin daha çok ön plandaoldu¤u hareketler niteli¤indeydi. 1960’larda bü-tün dünyada yaflanan toplumsal olaylar ve dönü-flümlerle birlikte post-modernist paradigmay›yans›tan çok say›da yeni hareket ortaya ç›km›fl-t›r. Toplumsal hareket patlamas›n›n yafland›¤› budönemde ortaya ç›kan hareketler gerek amaçlar›gerek üye yap›lar› ve izledikleri yöntemler aç›-s›ndan eski hareketlerden önemli farkl›l›klar gös-termektedir. Maddi hedefler ile s›n›fsal çat›flma-lar›n ötesinde bireysel temelli ve kimliklere da-yal› bu hareketler yeni toplumsal hareketler ola-rak adland›r›lmaktad›r.

Yeni toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal yak-

lafl›mlar› de¤erlendirebilmek

Yeni toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal çaba-larda ortak noktalar olarak; sivil toplum ba¤la-m›nda sembolik etkileflimin üzerinde durulmas›,kolektif davran›fl için genifl bir alan olarak kültü-rel alan›n söz konusu edilmesi ile otonomi veözerklik sa¤layan süreçlerin öneminin vurgulan-mas› say›labilir. Yeni toplumsal hareket kuramla-r› maddi kaynaklar üzerindeki çat›flmalar yerinepost-materyalist de¤erlere dayal› hareketleri ana-liz eder. Yeni hareketler ba¤lam›nda kolektif kim-liklerin infla sürecinin vurgulanmas›, flikâyetlerinve ideolojilerin toplumsal olarak infla edilmifl do-¤as›n›n öne ç›kar›lmas› ve kolektif davran›fl› des-tekleyen gizli ya da geçici a¤lar›n çeflitlili¤inin de-¤erlendirilmesi kuramlar›n özgün nitelikleridir.

6NA M A Ç

7NA M A Ç


1. Sosyolojide, toplumsal hareketler ba¤lam›nda afla¤›-dakilerden hangisi inceleme konusu edilmemektedir?

a. Hareketlerin kökenleri b. Hareketlerin üyelerini hangi kaynaklardan ve

nas›l toplad›klar›, c. Hareketlerin örgütsel dinamikleri d. Hareketlerin topluma etkilerie. Hareketlerin sosyolojik düflünceye olan uzakl›¤›

2. Toplumsal hareketlerin en temel amac› nedir?a. Üyelerinin refah›n› art›rmakb. Üyelerinin mutlulu¤unu art›rmakc. Politik yönetimi ele geçirmekd. Toplumsal de¤iflmeyi gerçeklefltirmek ya da en-

gellemeke. ‹flçi s›n›f›n›n ç›karlar›n› kullanmak

3. Örgütlenmemifl ve öngörülemez toplumsal davran›flhangisidir?

a. Kolektif davran›flb. Psikolojik davran›flc. Bireysel davran›fld. Rasyonel davran›fle. Kolektif kimlik

4. Normatif düzenleme düzeyi en düflük kolektif dav-ran›fl hangisidir?

a. Toplumsal hareketb. Modac. Panikd. Dedikodue. Kalabal›k

5. Toplumsal hareket kavram›n› ilk olarak kullanankimdir?

a. Von Steinb. Saint -Simonc. Olsend. Smelsere. Durkheim

6. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal hareketlerin özel-liklerinden biridir?

a. Örgütsüz olmalar›b. Spontan bir biçimde ortaya ç›kmalar›c. Ortak bir biz duygusunun varl›¤›d. Asla yok olmamalar›e. Sadece politik haklar› hedeflemeleri

7. Afla¤›dakilerden hangisi direnifl hareketlerine örnektir?a. Hare Krishnab. Ku Klux Klanc. Bolflevik Devrimid. Sivil Haklar Hareketie. Feminist Hareket

8. Belirli toplumsal sistemler içinde, toplumsal hare-ketlerin sorunlara ya da gerilimlere bir karfl›l›k olarakortaya ç›kt›¤›n› savunan kuram hangisidir?

a. Kolektif davran›fl kuram›b. Yap›sal gerginlik modelic. Politik süreçler kuram›d. Kültür kuram›e. Göreli yoksunluk kuram›

9. Toplumsal hareketlerin sadece maddi kaynaklaraba¤l› olmad›¤›n› ve kültürel sembollere dayal› olabile-ce¤ini savunan kuram hangisidir?

a. Kaynak hareketlili¤ib. Kolektif davran›flc. Kültür kuram›d. Politik süreçlere. Göreli yoksunluk kuram›

10. Yeni toplumsal hareketler kuramlar›na göre toplum-sal hareketlerin ay›rt edici temas› daha çok hangisidir?

a. Politik güç hedefib. Kimlikc. Maddi hedeflerd. De¤iflime dirençe. Yap›sal gerginlik



Toplumsal Hareketler

Vandana Shiva’yla Röportaj

1999’da on binlerce insan Dünya Ticaret Örgütü’nün(DTÖ) bir zirve toplant›s›n› protesto etmek üzere Seatt-le sokaklar›n› doldurdu¤unda, pek çok haber program›o anki manzaraya odaklanm›flt› - havadaki göz yaflart›-c› gaz, tuzla buz olmufl vitrin camlar›, polisle siyah giy-sili anarflistler aras›ndaki çat›flmalar. Kitlesel gösterilerinpatlak vermesine neden olan konular ise bast›r›lm›flt›.Sokaklarda, protestocular pek çok yerel yasan›n (denizkaplumba¤alar›n› koruyan düzenlemelerden hormonyüklü s›¤›r eti yasaklamalar›na kadar) bozulmas›ndakirolü ve milyarlarca insan› etkileyen “demokratik olma-yan” karar alma yollar› nedeniyle DTÖ’yü aç›kça suçlu-yordu. Aktivistler hayk›rd›; az insan iflitti. Hindistanl›çevreci Vandana Shiva o dönem, Seattle “yeni bir de-mokrasi hareketinin” do¤umuydu, diye yazd›. Shiva daSeattle’dayd›; tar›msal ürünlere yönelik genetik mühen-disli¤ine, tohumlar›n patentlenmesine ve ulus ötesi flir-ketlerin “yaflamlar›m›z›n her boyutu üzerinde - yiyecek-lerimiz, sa¤l›¤›m›z, çevremiz, iflimiz ve gelece¤imizde-netim kurma” çabalar›na kamusal alanda karfl› ç›kt›. So-kaklardaki gösterileri övdü ve bunlar›n yaz›lmakta olantarihi temsil ettiklerini savundu. Dünyan›n her yerinde-ki, zengin ülkelerdekilerin yan› s›ra yoksul ülkelerdekivatandafllar da, art›k “paylaflmaya haklar›n›n oldu¤u ka-rarlardan daha fazla d›fllanmayacak ve sindirilmeyecek”dedi. Shiva ve di¤er elefltirmenler Seattle’da anaak›m medyataraf›ndan büyük ölçüde göz ard› edilmifl olsalar da,“ulus ötesi flirket denetimli küreselleflme”ye karfl› dava-lar›n› o günden bugüne inatla sürdürdüler. Stolen Har-vest (Çal›nm›fl Mahsul) ve Su Savafllar› kitaplar›n›n ya-zar› ve (“Alternatif Nobel Ödülü” olarak da bilinen)Right Livelihood Ödülü’nün sahibi Shiva, lidersiz, de-mokratik yap›s›yla övünen bir protesto hareketinin ençok al›nt› yap›lan sözcülerinden biri -ve bu hareketteki,dünyadaki en yoksul insanlar›n yaflad›¤› “Üçüncü Dün-ya” diye bilinen “Küresel Güneyden” gelen az say›dasesten biri- oldu.Shiva Hindistan’›n kuzeyindeki Dehradun flehrinde, Hi-malayalar›n eteklerinde do¤du. Fizik e¤itimi ald›, yafla-m›n› aktivist olarak geçirmek için akademik dünyay› b›-rakt›, son yirmi y›ld›r esasen biyoçeflitlilik, dünyadakibitki çeflitleri ve hayvan yaflam› konular›nda çal›fl›yor.53 yafl›ndaki aktivist, memleketi Hindistan’da, tar›msalçeflitlilik ve çiftçi haklar› ad›na çal›flan, Yeni Delhi ta-

banl› “Bilim, Teknoloji ve Çevre Politikalar› ‹çin Araflt›r-ma Vakf›”n›n ve Navdanya diye bilinen ulusal hareke-tin kurucusu olarak tan›n›yor. Navdanya’n›n en yeniinisiyatiflerinden biri biyoçeflitlilik, kültürel çeflitlilik vebesin güvenli¤i ad›na uluslararas› bir kampanya olan“Diverse Women for Diversity, (Çeflitlilik ‹çin Çal›flanFarkl› Kad›nlar)”d›r. Ticaret bakanlar› bu Eylül, bir baflka DTÖ bakanlar top-lant›s› için Meksika’daki Cancun’da bir araya geldikle-rinde, Shiva ve binlerce protestocu onlar› karfl›lamaküzere oradayd›. Bir kez daha, fliddet manfletlere hakimoldu -bu sefer de kendini politik bir eylem olarak polisbarikatlar›nda öldüren Kyung-Hae Lee’nin, Güney Ko-reli bir çiftçinin intihar› (Lee, DTÖ’nün tar›msal politi-kalar›n›n kendisi gibi küçük çiftçileri “öldürdü¤ünü”aç›klad›.) INTHEFRAY.COM’un editörü Victor TanChen, Shiva’yla Cancun’da dünyadaki toplumsal hare-ketlerin bugünkü durumu, ulus ötesi flirket iktidar›nakarfl› yeni mücadeleler ve bir adam›n nihai fedakârl›¤›-n›n anlam› hakk›nda sohbet etmek üzere bulufltu.Geçti¤imiz birkaç on y›l boyunca toplumsal hare-

ketlerde ne gibi de¤ifliklikler gördünüz?

Ortaya ç›kan bütün yeni toplumsal hareketler; güney-dekiler ve afl›r› derecede yerel olan hareketler bile ken-dilerini ayakta tutma ve küresel dayan›flma yoluyla güçkazanma konusunda baflar›l› oldular. Bu k›smen, 80’ler-den itibaren, karfl› karfl›ya kald›¤›m›z en kötü sorunla-r›n kendi toplumlar›m›z taraf›ndan yarat›lmam›fl olma-s›ndan kaynaklan›r. Bu sorunlar Dünya Bankas› borçla-r›, IMF borçlar›, Dünya Ticaret Örgütü kurallar›, küreselulus ötesi flirket suçlar› yüzünden olufltu - ve bu küre-sel tehlikelerle u¤raflmak için küresel dayan›flmaya ihti-yac›n›z vard›r. Ve hareketler, yeni stratejiler, yeni eylembiçimleri, entelektüel çal›flma, araflt›rma ve taban hare-keti eylemlerinin yeni kombinasyonlar›n› yaratmadason derece hünerliydiler. Benim -biri 1982’de [Bilim,Teknoloji ve Çevre Politikalar› ‹çin Araflt›rma Vakf›] bi-ri de 1987’de [Navdanya]- kurdu¤um kurumlar›n ikiside küreselleflmenin, küreselleflmeye cevap oluflturma-n›n çocuklar›d›r ve her ikisi de hem parlamentoyu des-teklemek ve etkilemek yoluyla yerel ve ulusal düzeyde,hem de küresel dayan›flma yoluyla uluslararas› düzey-de fazlas›yla çal›flmaktad›r. Ayn› zamanda da en yüksekkalitede entelektüel çal›flmay› toplumdaki en derin ça-t›flmayla birlefltirdiklerine inan›yorum. Ve bunlar›n ta-mamen yeni e¤ilimler oldu¤unu düflünüyorum.


“


Bunun bugün dünyada var olan toplumsal hare-

ketler için enerjik bir dönem oldu¤unu düflünü-

yor musunuz?

Enerjinin aç›¤a ç›kt›¤› tek yer oldu¤unu düflünüyorum.En az›ndan enerji denmeyi hak eden enerji. Çünkü be-reket versin ki Hindistan’da y›k›c› enerji ve yap›c› ener-ji için farkl› terimlerimiz var. ‹kisi için ayn› kelimeyi kul-lanm›yoruz. Ama Bat›da, tek bir sözcü¤ünüz var. Buyüzden Bay Bush’un Irak’› bombalama enerjisi geneenerji. Bir Monsanto’nun tar›m› yok etmesi gene birenerji. Ama bizde bunun için farkl› bir kelime var. Vebence, bizim için, pozitif, yarat›c› enerjinin ortaya ç›kt›-¤› tek yer toplumsal hareketlerdir. Devletler görevlerinde baflar›l› olam›yorlar. Ya bu çokçok diktatoryal kurallar taraf›ndan hareket etmektenal›koyulduklar›, ya da iktidarlar›ndan vazgeçmeye gö-nüllü olduklar› için baflar›s›z oluyorlar. Ama onlar›niktidar› tam egemenlik anlam›nda kendi iktidarlar› de-¤il; onlar›n iktidar›...yurttafllar›n iktidar›d›r. Dolay›s›yladevletler iktidarlar›ndan vazgeçtiklerinde vatandafllar›-n›n haklar›ndan ve iktidar›ndan da vazgeçiyorlar, vebu meflru olmayan bir ad›md›r. Yani elimizde ya sa-katlanm›fl devletler ya da ulus ötesi flirket devletlerivar - ve etkin devletler sadece ulus ötesi flirket devlet-leridir. Di¤er devletler sakatlanm›fl devletlerdir. Vetoplumsal hareketler bir gelece¤in flekillendi¤i yeganeyerlerdir, çünkü ulus ötesi flirketler gelece¤in imhas›n›flekillendirmektedir. Sizce bugün toplumsal adalet aktivistlerinin karfl›-

laflt›klar› en büyük meydan okuma nedir? En bü-yük meydan okuman›n, insanl›¤›n flimdiye kadar hiçbirzaman yaflam›n›n bu kadar temeline yönelik bir sald›r›-ya cevap verme ihtiyac› duymam›fl olmas› oldu¤unudüflünüyorum. Tohumlar›n patentlenmesi, suyun özel-lefltirilmesi, tar›m›n bütününün ele geçirilmesi. Hareket-ler ve politik örgütlenmeler olarak, daha yüksek maafl-lar ve konuflma özgürlü¤ü için savaflmak üzere donan-d›k. Ve flimdi, hayatta kalmak için savaflmak zorunda-y›z. Hayatta kalmak için savaflmak herkesin ortak ama-c›, fakat zengin ve yoksul aras›nda parçalanm›fl olan birdünyan›n miras›yla bölünmüfl durumday›z.Toplumsal hareketlerin karfl›laflt›¤› en büyük engel, tür-lerin devaml›l›¤›n›n sa¤lanmas› konular›na de¤inilmeside¤il, kutuplaflmaya kay›lmas›. En büyük ulus ötesi flir-ketler bu kutuplaflmalarda Kuzeyin zenginli¤ini, Kuzey-li yurttafllarla Güneyli yurttafllar›n dayan›flmas›n› ve bir-leflmesini engellemek için kullan›yorlar. Seattle’dan son-ra Kuzey’deki kampanyalar›n ve hareketlerin nas›l sü-rekli “zengin insanlar”, “beyaz insanlar” ve “yoksul-kar-

fl›tlar›” olmakla suçland›¤›n› fark etmiflsinizdir. Ve “yok-sul-yanl›lar›” tam da bizi yok eden kurulufllard›r. Dola-y›s›yla politik analizlerimiz ve eylem stratejilerimizdebüyük bir s›çrama yapmam›z gerekti¤ini düflünüyorum.Hareketlerin ulus, ›rk, toplumsal cinsiyet ve s›n›f

çizgileri do¤rultusunda örgütlenerek iyi bir ifl yap-

t›klar›n› düflünüyor musunuz?

Daha iyisini yapmaya ihtiyac›m›z oldu¤unu düflünüyo-rum. Ve bu yüzden “Diverse Women for Diversity”yioluflturdum. Hala ›rk ve s›n›f temelinde ayr›mlar›m›z ol-du¤unu düflünüyorum ve aflmam›z gereken tam da bu. Sizce, küresel adalet hareketinde kad›n sorunlar›

daha belirgin bir hâl m› al›yor?

Durum flu ki kad›nlar›n liderli¤i belirgin. Ve kad›nlartüm toplumsal sorunlar› -besin, su, geçim kaynaklar›n›nyok edilmesi- kendi sorunlar› olarak tan›ml›yorlar veher yerde, en az›ndan taban hareketi içinde kad›nlar›ngündemi flekillendirdi¤ini görebilirsiniz. Toplumsal adalet için mücadele eden günümüz ak-

tivistlerine ne gibi bir ö¤üt verirdiniz?

Ayakta kalabilme enerjisine sahip olmalar›n›; bu, uzunve kazanan› belli olmayan bir mücadele. Nefleli kalma-lar›n› ve mücadelelerinden keyif almalar›n›. Mücadele-nin kendisinin tafl›yabileceklerinden fazla bir yük hali-ne gelmesine izin vermemelerini. ‹nsanl›klar›ndan zevkalmalar›n› ve politik aktivizmin onlar› insanl›ktan ç›kar-mas›na izin vermemelerini. Tutkuyla kenetlenmeleriniama tutkuyla kenetlenirken ba¤›ms›z olmalar›n›.Burada DTÖ’yü protesto eden insanlar için söyle-

yecekleriniz var m›?

As›l söyleyece¤im, yaflam›n› hepimiz için feda eden vebu yolla bu durumun yaflamla ilgili oldu¤unu vurgula-mak isteyen Koreli çiftçiye derin bir sayg› göstermemizgerekti¤idir. Ve keflke ak›llar›m›z› ve kalplerimizi bu fe-dakârl›kta odaklanm›fl olarak tutabilsek ve buradan ha-reket edebilsek, demek isterdim. Ve bu “oh, piyasa eri-flimi Üçüncü Dünya’ya yard›m ediyor mu?” sorusununbizi flafl›rtmamas›n›. Ve hareketi bölen saçma sapan sap-t›rmalar›n. Enerjimizi sadece Bay Lee’ye odaklamam›zve “‹flte sorun bununla ilgili” dememiz gerekiyor diyedüflünüyorum. Bize bunu hat›rlatmak için hayat›n› ver-di, unutmayal›m.

Kaynak: http://www.zmag.org/Turkey, (01.08.2012) ”


Sosyal Medya ve Arap Bahar›

Yazar: Mehmet Emin Babacan, ‹rfan Hafllak ve ‹smailHira

Yaflad›¤›m›z zaman›n ruhuna uygun toplum tan›mla-malar›, adland›rmalar› modern bilinçle flekillenmifl zi-hinlerimizin en önemli ifllevlerinden biridir ve bu an-lamland›rma süreci bugün de sürgit devam etmektedir.‹lk dönem geliflmelerin sanayi toplumu, sonras›nda ya-flananlar›n Daniel Bell ve Tourain’nin Bilgi/Enformas-

yon Toplumu (1994), Lyotard’›n Postmodern Durum

(2000) kavramsallaflt›rmas›, Neil Postman’›n Teknopoli

(2004), Debord’›n Gösteri Toplumu (1996), Baudril-lard’›n Tüketim Toplumu (1997) veya Castells’in A¤ Top-

lumu (2005) fleklinde adland›rmas›, yaflad›¤›m›z zama-n›n topografyas›n› ç›karma çabalar›na denk düfler. Bü-tün bu toplum tan›mlamalar› aras›ndaki ay›r›c› fark›n vetemel belirleyicilerinin hangi saikler oldu¤u ya da sözkonusu toplum biçimlerinin birbirlerinin devam›/ta-mamlay›c›s› olup olmad›¤›, söz gelimi iletiflim araçlar›n-daki geliflmelerin nas›l etki etti¤i gibi temel sorular sos-yal bilimcilerin baflat tart›flma konular›ndand›r. Yukar›-da ifade edildi¤i biçimde söz konusu adland›rma ve an-lamd›rma çabalar› süredursun, bütün evrenin büyük birh›zla yaflad›¤› de¤iflim ve dönüflümler anlam haritalar›-m›z› alt üst edecek biçimde gerçekli¤ini kabule zorla-maktad›r. Yaflanan bu geliflmeler içerisinde belki de enönemlisi ve hatta bu ça¤›n adland›r›lmas›na bir flekildeneden olan geliflme, iletiflim araçlar›ndaki geliflme vebu geliflmenin yol açt›¤› yenilenmelerdir. “Zamana vemekâna esneklik kazand›ran bu araçlar ile birlikte, me-kân insan bedeninin do¤al k›s›tlamalar›ndan kurtar›l-m›fl, bilgisayar terminalleri ile video monitörlerinin bir-birine ba¤lanmas› sayesinde, uzak-yak›n aras›ndaki ay-r›m ortadan kalkm›flt›r” (Aydo¤an, 2010: 4). Özelliklebilgisayar ve bilgisayar dolay›m›yla internet, iletiflim se-rüvenini ontolojik bir dönüflüme u¤ratmakla kalmay›p,toplumsal yap›n›n bütün unsurlar›na dokunarak yatayve dikey bütün geçifllerin yönünü de¤ifltirmektedir. Buyönüyle insanl›k tarihinde varl›¤›n›n çok yeni olmas›nakarfl›n internet, hiçbir alan ve konuyla s›n›rland›r›lama-yan, bütün dünyan›n s›n›rlar›n› aflarak yepyeni bir orta-m›n oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. Kendine özgü kültürel birdünya yaratan söz konusu bu yeni ortam, beraberindeyeni toplumsal ve bireysel iliflki biçimlerinin, yeni kim-liklerin ortaya ç›kmas›n›n ve yeni bir kültürel ortam›noluflmas›n›n itici gücü olmufltur. Bu yönüyle internet,

“bireylerin ve sahip olduklar› bilgisayarlar›n etkileflimisayesinde, büyük miktardaki verinin sanal düzeyde amadünya ölçe¤inde Yay›nlar››l›m›n› sa¤lam›flt›r” (Aydo¤an,2010: 4). ‹nternet süreciyle bafllayan küresel ölçekte en-formasyon ak›fl›n›n son noktalar›ndan biri olan toplum-sal paylafl›m a¤lar›, zaman ve mekan kavramlar›n› birkere daha yap›bozumuna u¤ratarak bireysel ve toplum-sal hayat›n yeniden yorumlanmas›n› sa¤lam›fllard›r. Bunedenle küresel bir a¤ döngüsü içerisinde gerçekleflenbu yeni sürecin tan›mlanmas› ve anlafl›lmas›na denkdüflen en anlaml› toplum tan›mlamas› ‘a¤ toplumu’dur.Manuel Castells’in deyifli ile, “bireyler art›k küresel veyerel olarak örülmüfl, birbiriyle ba¤(›nt›)l› a¤ toplumuiçinde yaflamaktad›r” (Binark ve d., 2009: 25). Toplumsal paylafl›m a¤lar› ile daha h›zl› ve daha azmaliyetle birbirleriyle iletiflim kurabilen birey ya datopluluklar, ihtiyaç durumunda söz konusu a¤lar› sonderece etkin kullanabilmektedirler. Bu anlamda 2011y›l›n›n ilk çeyre¤inde Arap co¤rafyas›nda bafllayan vehalen devam eden halk hareketlerinin buluflma ve ör-gütlenme arac› olarak toplumsal paylafl›m a¤lar›n› kul-lanmalar›, konuyu derinlemesine ifllemeyi gerekli k›l-maktad›r. Konunun bütün boyutlar›yla ele al›nmas› ça-l›flmam›z›n s›n›rlar›n› aflacak olmas›ndan çal›flmam›zdaelefltirel bir yaklafl›m gelifltirerek sosyal medya ve Arapdevrimleri ba¤lam›nda üzerinde durdu¤umuz baz›önemli hususlar› flu flekilde belirtebiliriz: Bölgede ya-flanan halk hareketlerinin toplumsal dinamiklerine dik-kat çekmeden, sosyal medyan›n baz› olumlu özellikle-rine vurgu yaparak yaflananlar›n sosyal medya devrimioldu¤unu ifade etmenin yanl›fll›¤›n› belirtmek gerek-mektedir. Bu anlamda ülkemiz ve dünya genelindesosyal medya ve araçlar›n›n henüz çok yeni bir geçmi-fle ve farkl› kullan›m pratiklerine sahip oldu¤unu gözönünde bulundurdu¤umuzda, sosyal medyan›n kulla-n›m pratiklerinin ‘sosyal devrim’lere yol açt›¤› gibiönemli hipotezleri ortaya koyman›n do¤ru bir yakla-fl›m tarz› olmad›¤›n› ayn› flekilde ifade etmemiz gerek-mektedir. Sosyal medyan›n bireysel ve toplumsal ba¤-lamda etkisinin, öneminin, varl›¤›n›n ‘ne’li¤ine dair he-nüz yeterli oranda akademik ve amprik çal›flmalar mev-cut de¤ilken, Arap co¤rafyas›nda veya dünyan›n baflkabir yerinde yaflanan toplumsal hareketliliklerin ‘sosyalmedya devrimi’ fleklinde belirtilmesinin yanl›fll›¤› üze-rinde durmak gerekmektedir. Buna benzer erken kul-lan›lan ifadelerin ço¤u kez yaflanan gerçekli¤in üzeriniörtebilece¤ini, buna mukabil gerçekli¤in kendisini de-

Okuma Parças›


¤il, gölgesini önemseyebilece¤ini vurgulamak gerek-mektedir. Çal›flmam›z kapsam›nda toplumsal paylafl›ma¤lar›na ve bu a¤lar›n kullan›m pratiklerine iliflkin bü-tün yönlerin ele al›nmas› mümkün olamayaca¤›ndan,daha çok toplumsal paylafl›m a¤lar›n›n Arap co¤rafya-s›nda yaflanan bu süreçte etkin olarak kullan›lmas›n›nne anlama geldi¤ini irdelemeye çal›flmaktay›z. Bunailaveten bölgede yaflanan halk hareketlerinin temel di-namiklerini anlaman›n sosyolojik bir okumayla müm-kün olabilece¤ini savlamaktay›z....Sosyal Medya’n›n interaktif bir iletiflim arac› olmas›, bi-reylerin sosyalleflme ve sosyal sermayelerine katk›s›n›nbulunmas›, bireylerin daha özgür ve demokratik bir or-tamda düflüncelerini rahatl›kla ifade edebilmeleri gibiolumlu özelliklere sahip olmas› yaflad›¤›m›z zaman›nbaflat medya arac› olarak kabul görülmesine neden ol-maktad›r. Yap›sal bir dönüflüme u¤rayan iletiflim sürecive araçlar› geçmifl döneme ait izleri tafl›rken, yaflad›¤›-m›z ça¤›n ruhuna ve insan tekinin ihtiyaçlar›na uygunortamlar üretmektedirler. Baflka bir ifadeyle, “yenilen-me teknolojik olmaktan çok sosyal bir anlam ifade eder.As›l yeni olan birey ve onun de¤iflen ihtiyaçlar›d›r” (Ba-fler, 2010: 46). Nihai tahlilde sosyal medya arac›l›¤›ylasunulan ve s›n›rs›z özgür bir ortam olarak addedilen bumecran›n, zannedildi¤inin aksine tam olarak iktidar vegüç dengelerinden ba¤›ms›z bir ortam olmad›¤›n›, birflekilde s›n›rlar› belirlenmifl ve tüketici olarak insana bus›n›rlar içerisinde davranabilme imkan› sa¤layan ortam-lar oldu¤u göz ard› edilmemelidir. Özellikle sosyal pay-lafl›m a¤lar›n›n sermaye güdümlü reklamlar›n ve siyasalamaçl› propagandalar›n hedefinde oldu¤u dikkate al›n-mal›d›r. “‹nternet ya da iletiflim teknolojileri yoluyla or-taya ç›kan yeni iletiflim biçimleri, ticari medyan›n he-deflerini geniflleten bir büyüme göstermifltir. Baflka de-yiflle, internet, reklamc›lar ve ticarileflmenin genifl alan-lara yay›lmas›nda çok önemli bir mecra durumuna gel-mifltir. Günümüzde, reklamc›lar ve medya flirketleri ti-cari zaferlerini kurumsallaflt›rmada interneti ticari tele-vizyonlara benzetmeye çal›flmaktad›rlar” (Aydo¤an,2010: 12). Bireyin özgürce, demokratik hak ve yetkisinikullanarak duygu, düflünce ve kimi zaman özelini pay-laflt›¤› sosyal medyan›n bilgi ak›fl›n›n mahremiyeti ko-layl›kla ihlal edilebildi¤i gerçe¤i önemsenmelidir. Buanlamda gündelik hayatta ortaya koydu¤umuz rutindavran›fllar›m›z›n veya aile iliflkilerimizin bir anda sos-yal medya arac›l›¤›yla kamusallaflt›r›lmas› olana¤› heran mevcuttur. Sosyal medya ve Arap co¤rafyas›nda mey-dana gelen devrimler ba¤lam›nda Bat›’n›n do¤uya ilifl-

kin oryantalist alg›s›na dikkat çekmek gerekmektedir.Sosyal medya araçlar›n›n yaflanan devrimlerde bir mec-ra olarak ifllev görmesi, süreci sosyal medya devrimiolarak sunmay› gerektirmemektedir. Bat› merkezli teknolojik geliflmelerin önemsenerek yü-celtilmesi, buna karfl›l›k Arap co¤rafyas›nda yaflananhalk hareketlerini yüzeysel bir okumaya tabi tutarak,sosyolojik arka plan›n›n göz ard› edilmesi, süreci anla-mam›z› olanaks›z k›lmaktad›r. Bölgede yaflanan devrimsüreci, de¤iflen dünya flartlar› içerisinde yine de¤iflimgösteren insan tekinin de¤iflim istek ve arzusuna denkdüflmektedir. Yaflad›¤› co¤rafyan›n ve topyekun dünya-n›n sahip olduklar›ndan kendisinin de dikkate al›narakpaylaflt›r›lmas›n› isteyen insan›n belki bilinçli, belki bi-linçd›fl› tepkisinin bir tezahürüdür. Bu ba¤lamda yuka-r›da belirtildi¤i biçimde bölgede yaflayan insanlar›n sos-yal medyan›n varl›¤›yla birlikte örgütlenmedi¤i, söz ko-nusu araçlar yasakland›¤›nda dahi her gün binlerce in-san›n bir araya gelebildi¤i gerçe¤i do¤ru okunmal›d›r.Ayn› flekilde istatistiklerin gösterdi¤i bir baflka gerçekise, Arap co¤rafyas›nda olaylar bafllad›ktan daha sonrasosyal medyan›n etkin bir araç olarak kullan›lmas› gün-deme gelmifltir. Bu nedenle sosyal medya bu süreçtesadece bir araç olarak kullan›lm›fl ve iktidarlara karfl›halk›n yürüttü¤ü mücadelede stratejinin sadece bir aya-¤› olarak ifllev görmüfltür.

Kaynak: http://www.aid.sakarya.edu.tr/uploads/Pdf_2011_3.pdf, (10.08.2012)


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareketler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kolektif Davran›fl” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kolektif Davran›fl” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareketler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal HareketlerinÖzellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal HareketlerinTürleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket Kuram-lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket Kuram-lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal Hareketle-re ‹liflkin Kuramsal Yaklafl›mlar” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.


Kolektif davran›fl biçimleri birbirinden çok farkl› olsada genel olarak, toplumda egemen olan norm ve de-¤erlerin s›n›rlar›n› aflar. Say›sal aç›dan çok say›da kifli-nin kat›l›m› söz konusudur, gönüllülük esast›r ve genel-likle planlanmadan, birden bire ortaya ç›kar.

S›ra Sizde 2

Saint-Simon toplumsal hareket kavram›n› ilk olarakFrans›z Devrimi (1789) döneminde görülen halk ayak-lanmalar› ve gösteriler için kullanm›flt›r. Kavram› politikmücadele ba¤lam›nda ilk olarak kullanan ise Von Ste-in’dir. Toplumsal hareket kavram› 18. yüzy›l›n sonlar›ve 19. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren modernizmin veendüstrileflmenin getirdi¤i dönüflümlerle birlikte, poli-tik bir ba¤lamda geliflen halk hareketleri ve iflçi hare-ketleri için kullan›lmaya bafllanm›flt›r.

S›ra Sizde 3

Toplumsal hareketler özellikle hedefleri ve öngördük-leri toplumsal de¤iflmenin niteli¤i ba¤lam›nda devrimci,reformcu, kurtar›c›, direniflçi, dinî ve alternatif hareket-ler olarak grupland›r›labilir.

S›ra Sizde 4

Toplumsal hareketlerin geliflim aflamalar›na iliflkin yak-lafl›mlar birlikte de¤erlendirildi¤inde, hareketlerin te-melde bafllang›ç, bir araya gelme ve kurumsallaflma afla-malar›nda geliflti¤i söylenebilir.

S›ra Sizde 5

Toplumsal hareket kuramlar›, toplumsal hareketlereyön veren temel paradigmay› yans›tmakta, bu ba¤lam-da modernist ve endüstrileflmifl toplum düzeni teme-linde aç›klamalarda bulunmaktad›r. Toplumsal hare-ket kuramlar› kolektif davran›fl, hissedilen adaletsizlikvb. sorunlar›n toplumsal hareketlere etkilerini dikkatealm›flt›r.

S›ra Sizde 6

1960’larda ABD’de görülen ve özellikle Afrikal› Ameri-kal›lara yönelik ayr›mc›l›kla mücadele eden sivil haklarhareketi, feminist hareketler, eflcinsel hareketleri, çev-reci hareketler, nükleer karfl›t› hareketler yeni toplum-sal hareketlerin örnekleridir.

S›ra Sizde 7

Yeni toplumsal hareketler ba¤lam›nda gelifltirilen ku-ramsal yaklafl›mlar özellikle yeni hareketlere yön ve-ren kimlik olgusuna odaklanm›fl, hareketlerin kat›l›m-c›lar›n›n klasik s›n›f yap›s›n›n ötesine geçen özellikleri-ni tart›flm›flt›r. Politik güç elde etme amac›ndan çoközerklik kazanmaya ve kendini ifade etmeye yönelikhareketleri irdelemifl, hareketlerin var oldu¤u kültürelalan› tan›mlam›flt›r.



Buechler, S.M. (2004). The Strange Career of Strain andBreakdown Theories of Collective Action. Snow,D.A.; Soule, S.A.; Kriesi, H. (Ed.).(2004). The

Blackwell Companion to Social Movements.Malden: Blackwell Publishing.

Bush, M. C. (2008). Reformcular ve Devrimciler: SistemKarfl›t› Hareketlerin Yükselifli ve ‹ktidar Paradoksu,1848-1917. Martin, W.G (koord.). (2008).Toplumsal Hareketler 1750-2005: Dipten Gelen

Dalgalar. Çev.D.Keskin. ‹stanbul: Versus Yay›nlar›.Cohen,J. (1999). Strateji Ya Da Kimlik: Yeni Teorik

Pradigmalar ve Sosyal Hareketler. Yeni Sosyal

Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. (Yay›na Haz›rlayan;K.Çay›r), ss.109-130.

Crossley, N. (2002). Making Sense of Social

Movements. Philadelphia: Open University Press.Çay›r, K. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Teorik

Aç›l›mlar. ‹stanbul: Kaknüs Yay›nlar›.Çetinkaya, Y.D. (Der). (2008). Toplumsal Hareketler:

Tarih, Teori ve Deneyim. ‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›.

Çopuro¤lu, Y.C.; Çetin, B.N. (2010). Yeni sosyalhareketler paradigmas› ba¤lam›nda Türkiye’dekiküreselleflme karfl›t› gruplar›n birbirleriyle vedünyadaki karfl›tlarla karfl›laflt›r›lmas›. Sosyoloji

Araflt›rmalar› Dergisi, 13(1).Davis,G.F.; McAdam,D.;Scott,W.R.;Zald,M.N. (2005).

Social movements and organization theory.Cambridge University Press.

Della Porta, D.; Diani, M. (2006). Social Movements:

An Introduction. Blackwell Publishing.Earl, J. (2004). Cultural Consequences of Social

Movements. Snow, D.A.; Soule, S.A.; Kriesi, H.(Ed.).(2004). The Blackwell Companion to Social

Movements. Malden: Blackwell Publishing.Edwards, Bob; John D. McCarthy (2004). “Resources

and Social Movement Mobilization”. In Snow, Soule,and Kriesi. The Blackwell Companion to Social

Movements. Oxford: Blackwell. pp. 116-52.Finger,M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin Yetiflkin

E¤itimi Aç›s›ndan Do¤urgular›. Çev.R.GünlüAnkara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi

Dergisi Cilt: 25 Say›: 1.Foweraker, J. (). Theorizing social movements. Pluto

Press.

Fuchs, S; Plass, P.S (1999). Sociology and SocialMovements. Contemporary Sociology, 28 (3), pp.271-277.

Fulcher, J.; Scott, J. (2011). Sociology. OxfordUniversity Press.

Giddens, A. (2008). Sosyoloji. Yay.Haz. C.Güzel‹stanbul: K›rm›z›.

Giddens, A. (1990). The consequences of modernity.California, Stanford University Press.

Hannigan, J.A. (1990). Apples and Oranges or Varietiesof the Same Fruit? The New Religous Movementsand the New Social Movements Compared. Review

of Religous Research, 31 (3), pp 246-258.Jasper, J. M. (2002). Ahlaki Protesto Sanat›. Toplumsal

Hareketlerde Kültür, Biyografi ve Yarat›c›l›k,Ayr›nt› Yay›nlar›, 2002, 49-65.

Kendall, D. (2008). Sociology in Our Times: The

Essentials.

Kornhauser, William. The Politics of Mass Society.Glencoe, Ill.: The Free Press, 1959.

Kökalan Ç›mr›n,F. (2010). Yeni Toplumsal Hareketlerve Kentsel Yaflam. Gümüflhane Üniversitesi

Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi Say› 2.Mahmuto¤ullar›, M. (2002). Küreselleflme karfl›t›

hareketler “nas›l bir dünya” sorusuna yan›t

üretebilecek mi? (http://www.antimai.org/gr/mmodtu.htm/10/08/2012).

Marshall, G. (1999). Sosyoloji sözlü¤ü. Ankara: Bilimve Sanat.

Macionis, J.J. (2001). Sociology. New Jersey: PrenticeHall.

Martin, G.W. (Koord.) (2008). Toplumsal Hareketler:

1750-2005; Dipten Gelen Dalgalar. Çev. DenizKeskin. Versus Kitap.

Mccright,M.A.;Dunlap, R.E. (2008). The Nature AndSocial Bases of Progressive Social MovementIdeology: Examining Public Opinion Toward SocialMovements The Sociological Quarterly 49,825-848.

Melucci, A. (1996). Challenging Codes: Collective

Action in The Informaton Age. CambridgeUniversity Press.

Melucci, A. (1999). Ça¤dafl Hareketlerin SembolikMeydan Okumas›. Yeni Sosyal Hareketler: Teorik

Aç›l›mlar. (Yay›na Haz›rlayan; K.Çay›r), ss. 81-108.Meyer DS, Minkoff DC. 2004. Conceptualizing political

opportunity. Soc. Forces.



Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). Social

Movements; Identity, Culture and The State.Oxford University Press.

Olson, M. (1971). The Logic of Collective Action:

Public Goods and the Theory of Groups.Harward College.

Pollettal, F; Jasper, J.M. (2001). Collect›ve identity andsocial movements. Annual Review of Sociology,27, pp.283-305.

Roberts, K. (2009). Key concepts in sociology.Palgrave McMillan.

Snow,A.; Soule,A.S;Kriesi,H. (2004). The Blackwell

Companion to Social Movements. (Ed:David A.Snow,Sarah Anne Soule,Hanspeter Kriesi) BlackwellPublishing.

Smelser, Neil J. Theory of Collective Behavior.Glencoe, IL: Free Press, 1963.

fientürk,Ü. (2006). Küresel Yeni Sosyal Hareketler veSavafl Karfl›tl›¤›. C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi Cilt :30 No:1 31-46.

Shepard, J.M. (2009). Sociology. Cengage Learning,Inc.

Stalder, F. (2006). Key Contemporary Thinkers:

Manuel Castells. Cambridge: Polity Press.Tarrow, S. (1994). Power in Movement: Collective

Action, Social Movements and Politics,Cambridge University Press.

Tilly,C. (2004). Toplumsal Hareketler. ‹stanbul: BabilYay›nlar›.

Thio, A. (2007). Society myths and realities: an

introduction to sociology. Boston: Pearson.Tischler, H. (2007). Introduction to sociology. Ninth

Edition. California: Thomson Wadsworth.Touraine, A. (1999). Toplumdan Toplumsal Harekete.

Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar.(Yay›na Haz›rlayan; K.Çay›r), ss.35-52.

Türkdo¤an,O. (2004). Sosyal Hareketlerin

Sosyolojisi. ‹stanbul: IQ Kültür Sanat Yay›nc›l›k.Vander Zanden,J.W. (1959). Resistance and Social

Movements. Social Forces Vol. 37, No. 44, pp. 312-315.

Weissmann M. (2008 ). The Missing Link - bridging

between social movement theory and conflict

resolution: University of Gothenburg.Wieviorka, M. (2005). After New Social Movements.

Social Movement Studies, 4,(1),pp. 1-19.Williams, D.M. (2009). Anarchists And Labor Unions:An

Analysis Using New Social Movement Theories. The

Journal of Labor and Society, 12, pp. 337-354.http://www.encyclopedia.chicagohistory.org/pages/41

7.html/11/08/2012.

SOSYOLOJİYE GİRİŞ 2 -TOPLUMSAL CİNSİYET SOSYOLOJİSİ

Documents

Transcript of SOSYOLOJİYE GİRİŞ 2 -TOPLUMSAL CİNSİYET SOSYOLOJİSİ