Παρόδια Επιτύμβια Στήλη στο Παλαιόκαστρο Αρκαδίας....

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗΣ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ

(ΕΤΕΠΑΜ)

Πρακτικά 3ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Αναστηλώσεων, Αθήνα 1-3 Νοεμβρίου 2012

Παρόδια Επιτύμβια Στήλη στο Παλαιόκαστρο Αρκαδίας. Αρχιτεκτονικά και Αναστηλωτικά θέματα.

Γεώργιος Π. Αντωνίου Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π.- Αναστηλωτής Παν. York U.K.

1. ΓΕΝΙΚΑ

Το μνημείο βρίσκεται βόρεια του χωριού του Παλαιόκαστρου Γορτυνίας, δίπλα στον δευτερεύοντα

δρόμο που φτάνει όμως τελικά μέχρι την Ολυμπία. Δεν ήταν ιδιαίτερα γνωστό παρά την αποσπασματική βιβλιογραφική αναφορά του, κυρίως από τοπικούς ιστοριοδίφες. Με αφορμή τις

ενέργειες για την αποκατάστασή του από τον πρόεδρο του τοπικού συλλόγου-από τον οποίο

ανατέθηκε τελικά και η μελέτη τεκμηρίωσης-αναστήλωσης-ανάδειξης αλλά και η υλοποίηση-, έγινε ανασκαφική έρευνα στον χώρο όπου βρίσκονταν για αιώνες μέρη του μνημείου, με

χαρακτηριστικότερο την αδρά ανθεμωτή απόληξη της στήλης (σχ. 1). Τα μόνα τότε ευρήματά της

έρευνας αυτής ήταν χαμηλό τμήμα κρηπίδας, η οποία θεωρήθηκε ότι αποτελούσε βάση της στήλης

αφού αναλογικά οι διαστάσεις μπορούσαν να συνηγορήσουν σε κάτι τέτοιο. Με το δεδομένο αυτό εκπονήθηκε, και εγκρίθηκε σχετικά, μελέτη για την αναστήλωση της στήλης, σύμφωνα με τα

στοιχεία αυτής της βάσης και με υπόθεση ότι επρόκειτο για ένα μεμονωμένο μνημείο, καθώς και για

την διαμόρφωση πρόσβασης προς αυτό. Η ανασκαφική έρευνα που έγινε με αφορμή την υλοποίηση της αρχικής μελέτης διαμόρφωσης του

περιβάλλοντος χώρου, άλλαξε καθοριστικά τα δεδομένα για το μνημείο, όπως αναφέρεται

αναλυτικότερα παρακάτω. Τα γνωστά από δεκαετίες έξι (6) λίθινα μέρη του μνημείου βρίσκονται στην πλαγιά μικρού λόφου,

βόρειοανατολικά του χωριού Παλαιοκάστρου Γορτυνίας1. Λίγο ψηλότερα στον λόφο βρίσκεται

λιθόκτιστη στάνη με πρόχειρες προσθήκες. Την θέση αυτή διέσχισε προ ετών ο δρόμος

Παλαιοκάστρου-Ριζοσπηλίας-Ολυμπίας, με αποτέλεσμα μερικά από αυτά να βρεθούν δυτικά αυτού ενώ τα άλλα παρέμειναν ανατολικά του σε θέση πολύ κοντά στην αρχική.

2 Στο πρανές του δρόμου

διακρίνονται μεγάλοι όγκοι φυσικού καστανοκόκκινου βράχου-ακόνι. Ένα (1) ακόμη μέλος

βρισκόταν βορειότερα δίπλα στον δρόμο και έχει δομικό ύψος 0,336 μ.

εικ.1 Η θέση του μνημείου στο λοφίσκο Σκληπιά εικ. 2 Οι λίθοι 4, 6, 8, 5 δίπλα στον δρόμο

1 Κατά χάρτη ΓΥΣ , Τροπαία, 1:50.000 η θέση έχει στίγμα EG 857, 558. Κατά ΕΓΣΑ είναι: 320311, 4156823 Στα νοτιοδυτικά του χωριού σώζεται και μεγάλο τμήμα αρχαίας οχύρωσης, με τοιχοδομία ελληνιστικού τύπου, πιθανότατα από την αρχαία ακρόπολη. 2 Όπως τεκμηριώθηκε ανασκαφικά αργότερα. Κάποια από αυτά που εκτοπίσθηκαν νότια του δρόμου, καταχώθηκαν από τις εργασίες των μηχανημάτων οδοποιίας και αποκαλύφθηκαν μετά από υποδείξεις του κ. Θ. Πισιμίση.


(ΕΤΕΠΑΜ)


σχ.1 Το θραύσμα της απόληξης της στήλης

σχ.2 H ευρύτερη περιοχή

Τα παραπάνω λείψανα του μνημείου υποδείχθηκαν στην Ε’ Ε.Π.Κ.Α.,από τον Πρόεδρο του

‘Συλλόγου Απανταχού Παλαιοκαστριτών’ αρχαιολόγο-εκπαιδευτικό κ. Θεόδωρο Πισιμήση, και διενεργήθηκαν αυτοψίες από την αρχαιολόγο κ. Α. Β. Καραπαναγιώτου, το 20033 ,η πρώτη, και το

20044, η δεύτερη. Κατά την δεύτερη βεβαιώθηκε ότι συνανοίκουν δύο από τα ευρεθέντα μέλη και ότι

η στήλη -στο σωζώμενο τμήμα της τουλάχιστον- δεν έφερε επιγραφή5.

Σε συνέχεια των παραπάνω ενεργειών, η κ. Καραπαναγιώτου ανέσκαψε –τον Νοέμβριο του 20046- την υποδειχθείσα από τον κ. Θ. Πισιμίση θέση, και απεκάλυψε τμήμα λίθινης κατασκευής και ένα (1)

ακόμα θραυσμένο λίθο7 δομικού ύψους 0.267 μ. Αυτή η κατασκευή αποδίδεται, από την μελέτη, στην

έδραση του μνημείου και σε τμήμα περιμετρικής πλακόστρωσης. Επίσης αποκαλύφθηκε τμήμα φυσικού βράχου8 Ανατολικά της έδρασης που πιθανότατα λαξεύθηκε κατά την κατασκευή του

μνημείου.

2. ΤΕΚΜΗΡΙΩΜΕΝΗ ΘΕΣΗ -ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ

2.1 Αρχική και Τελική θέση του αναστηλούμενου μνημείου

Κατά την προαναφερθείσα νέα ανασκαφική έρευνα για την εφαρμογή της αρχικής εγκεκριμένης από

το 2006 μελέτης αναστήλωσης της στήλης και ανάδειξης, βρέθηκαν τελικά αρκετά λείψανα, 8

συνολικά ταφικών κατασκευών, κάποια από τα οποία διέσωζαν και αρχαιολογικά ευρήματα-κτερίσματα.9

Από την αξιολόγηση της δομής των υποβάθρων αυτών των κατασκευών φάνηκε ότι δεν ήταν δυνατόν

να στηρίξουν φορτία ανάλογα των ταυτισμένων τμημάτων της στήλης - στοιχείο που βέβαια ίσχυε

τελικά εν ολίγοις και για την πρωτοανακαλυφθείσα βάση- και οι διαστάσεις τους δεν αναλογούσαν στα αποδιδόμενα στην στήλη μέλη. Όμως το μνημείο όπου οι δύο πώρινοι δόμοι που βρέθηκαν κατά

χώρα και έχουν καλά διαμορφωμένη έδραση, είναι τα μόνα στοιχεία στην εγγύς περιοχή που μπορεί

να αποτελούσαν τμήματα κατασκευής (υποβάθρου ή αναλήμματος) που θα έφερε τα σχετικά φορτία της στήλης. Συνεπώς εκτιμήθηκε ότι αυτή ήταν η πλέον τεκμηριούμενη θέση για να

επανατοποθετηθεί η εγκεκριμένη αναστύλωση της στήλης.

Βάσει των παραπάνω εξετάσθηκαν τα συγκεκριμένα δεδομένα τα οποία τεκμηριώνουν την προταθείσα διαμόρφωση στης βάσης για την τοποθέτηση της αναστυλωμένης στήλης. 3 Αρ. Πρωτ. 4105πε/21-4-2003, Ε’ ΕΠΚΑ 4 Αρ. Πρωτ. 1855/29-4-2004, Ε’ ΕΠΚΑ υπό Α. Β. Καραπαναγιώτου 5 ό.π. 4 σελ 1, Α1. 6 Με τους εργατοτεχνίτες της Ε’ ΕΠΚΑ, Η. Καραλία και Ν. Τερζή 7 Ο οποίος αποδίδεται στην κρηπίδα του μνημείου, όπως τεκμηριώνεται παρακάτω. 8 Τοπικός καστανοκόκκινος σιδερίτης-ακόνι. 9 Τα εν λόγω ευρήματα παρουσιάσθηκαν από την ανασκαφέα, τότε επιμ. της ΛΘ’ ΕΠΚΑ κ. Α. Καραπαναγιώτου στο Διεθνές Συνέδριο στο Ψάρι Αρκαδίας τον Μάιο του 2008. Karapanagiotou A. V., 2008


(ΕΤΕΠΑΜ)


σχ.3 Η αρχική πρόταση αντιστοιχούσα στην τότε αποδιδόμενη βάση10

2.2. Οι σωζόμενοι –αποδιδόμενοι λίθοι του Μνημείου

Όλοι οι αποδιδόμενοι στο μνημείο λίθοι είναι από λευκόγκριζο ιζηματογενή ασβεστόλιθο ο οποίος

όταν δεν βρέχεται διατηρεί υπόλευκο χρώμα ενώ όταν βρέχεται αποκτά γκρίζο χρώμα.

Χαρακτηρίζεται από εμφανείς ασβεστιτικές λευκές φλέβες και αργιλοπυριτικές φλέβες (στυλόλιθοι) ενώ οι τυχαίας διεύθυνσης διακλάσεις του λίθου είναι πολύ λιγότερο εμφανείς.

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά αντιστοιχούν κατά πολύ σε αυτά του λίθου του Ναού του Επικουρίου

Απόλλωνος11

και γιαυτό τα σχετικά με τον λίθο θα έχουν άμεση αναφορά στον άριστα μελετημένο λίθο του Ναού. Πιθανά να πρόκειται και εδώ για ασβεστόλιθο Σενωνίου-Μαιστρικτίου που επικρατεί

στην περιοχή ανατολικά της Φιγάλειας12

. Όσον αφορά για τους αργούς τοπικούς λίθους της έδρασης,

αυτοί είναι από τοπικό σιδερίτη-ακόνι13

. 10

Η σύγκριση με τα σχ 5 και 6 είναι κατατοπιστική και δείχνει την ανάγκη υιοθέτησης της 3ης βαθμίδας της κρηπίδας λόγω

του μεγάλου πλάτους του αναλήμματος –βάθρου έδρασης. Τελικά υλοποιήθηκε μόνο ….μία!!! 11 Π. Θεουλάκης, Ναός Επικουρίου Απόλλωνος Βασσών, Μελέτη συντηρήσεως Δομικού υλικου, Αθήνα 1995, σ. 15-17, εικ 40, 42, 43 σ. 90-93 12 Θεουλάκης, σ. 17, σ. 34. Σημειώνεται επίσης ότι το μνημείο βρίσκεται βορειοανατολικά του Ναού. 13 Είναι ο λίθος που εμφανίζεατι τόσο πίσω ακριβώς από την ανεσκαμένη βάση του μνημείου όσο και στα πρανή του

δρόμου.


(ΕΤΕΠΑΜ)


Τμήμα της στήλης με επίπεδη ανθεμωτή απόληξη και οριζόντια κυμάτια στις τρεις πλευρές.14

Μετράται ευκρινώς η μείωση του πλάτους στην επίπεδη κύρια όψη. Αντίθετα οι στενές-επίσης

επίπεδες- πλευρές δεν έχουν μείωση. Η πίσω πλευρά διαμορφώνεται με ελαφρά αδρολαξευμένη

κύφωση15

. Πιθανότατα η θέση που ακόμα βρίσκεται είναι αυτή της πτώσης.

σχ.4 Δελτία των αποδιδόμενων στο μνημείο μελών (2006)

Οσον αφορά το μεγαλύτερο μέρος του κορμού της πρόκειται για επιμήκη λίθο με ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά με την απόληξη της στήλης. Η μετρούμενη μείωση είναι ίδια με αυτή της στέψης

καθώς και οι στενές πλευρές έχουν ίδιο πλάτος. Η πίσω πλευρά έχει επίσης αδρολαξευμένη κύφωση.

Το στενότερο άνω άκρο είναι θραυσμένο, ενώ στο κάτω σώζεται μικρό τμήμα του σφηνοειδούς πρίσματος αρμογής στην βάση. Αυτό έχει ύψος ~13

+εκ και στένωση ~2,3

+ εκ. Δυστυχώς καταλαμβάνει

ποσοστό κάτω του 15% της διατομής με προφανή προβλήματα στην έδρασή του.

Τόσο τα διαστασιολογικά και τα μορφολογικά στοιχεία, αλλά και οι φυσικές ρωγμές του λίθου στις στενές πλευρές τεκμηριώνουν αναμφίβολα ότι συνανήκει με την στέψη

16.

Η βάση του λίθου της στήλης είναι ορθογωνικό πρίσμα με σπείρα και απόθεση στο κάτω μέρος και

ταινία με απλό κυμάτιο στο άνω μέρος. Το τελευταίο σώζεται σημειακά σε αντίθεση με το κάτω που

σώζεται στο μεγαλύτερο τμήμα των δύο πλευρών και ελάχιστα στην τρίτη. Η τέταρτη πλευρά δεν είχε κυμάτια και επιπλέον η επιφάνειά της είναι εμφανώς αδρολαξευμένη και προφανώς αντιστοιχεί στην

πίσω πλευρά του μνημείου.

Στην άνω έδρα υπάρχει ορθογωνική υποδοχή αρμογής της στήλης με λοξότμητα τοιχώματα. Αντιστοιχεί σαφώς στον κορμό της στήλης τόσο λόγω διαστάσεων (0,68

2 x 0,28

3μ και 0,74

2x0,34

3μ στο

χείλος) όσο και της αρνητικά τραπεζοειδούς μορφής της, με μείωση 3εκ στα 13,5 εκ του βάθους της. 14 Βλ Σχ Α02 & 3 της Μελέτης Αντωνίου Γ. 2006 15 Η αδρολαξευμένη πίσω –μη ορατή- επιφάνεια υπάρχει σε όλα τα αντίστοιχα αρχαία μνημεία που δεν ήταν περίοπτα. 16 Ανάλογα δηλώνεται και από την αρχαιολόγο κ. Καραπαναγιώτου, ό.π. 4 σελ 2, Β2.


(ΕΤΕΠΑΜ)


Η πλίνθος επί της οποίας εδραζόταν η βάση έχει αναλογίες αντίστοιχες της κυματιοφόρου βάσης, 1,102x1,065m . ( σχ. Α03) Έχει αντίστοιχη αδρολαξευμένη πίσω πλευρά και χαρακτηρίζεται από τους

τέσσερις αγκώνες αναρτήσεως, έναν σε κάθε πλευρά, ακόμα και στην πίσω. Οι αγκώνες είναι στην

μέση του πλάτους κάθε πλευράς και στην χαμηλή ζώνη του ύψους της. Δεν έχει εντορμία γόμφου ή άλλου συνδέσμου.

Οι αποδιδόμενοι στην άνω βαθμίδας κρηπίδας λίθοι (2 λίθοι) είναι και οι δύο θραυσμένοι και έχουν το

ίδιο ύψος ίσο με 0,268 μ. Ο ένας διασώζει όλο το πλάτος του αλλά το μήκος είναι θραυσμένο. Δεν έχει

αγκώνα στην ακέραια πλευρά, ενώ στην θραυσμένη θα μπορούσε να είχε, ανάλογα με το εκτιμούμενο υπολειπόμενο ελλείπον τμήμα.

Ο δεύτερος λίθος σώζει επίσης όλο το πλάτος του και από ένα αγκώνα τόσο στην ακέραια όσο και στην

θραυσμένη πλευρά. Η θέση του αγκώνα στην θραυσμένη οδηγεί στο ολικό μήκος της πλευράς (ο αγκώνας στην μέση του μήκους). Η μία σωζόμενη πλευρά φαίνεται ότι ήταν εσωτερική ώσεως.

εικ.3 Η στένωση της περιοχής του κορμού που

εισέρχεται στην υποδοχή -εντορμία

εικ. 4 Αβαθής υποδοχή στήλης από τον

Κεραμεικό, με ανάλογες διαστάσεις ( 72Χ27Χ15)

2.3. Αναπαράσταση της Στήλης

Βάσει των παραπάνω στοιχείων γίνεται η ανασύνθεση των τμημάτων και η αναπαράσταση του μνημείου, του οποίου η κύρια όψη ήταν στραμμένη νοτιοδυτικά. Διαγραμματικά το αναθηματικό

μνημείο αποτελείται από: (επάνω προς τα κάτω) στήλη, βάση της στήλης, πλίνθο της βάσης, άνω

βαθμίδα κρηπίδας, κάτω βαθμίδα κρηπίδας, διαμόρφωση έδρασης της κρηπίδας. Η Αναπαράσταση του παρόδιου ταφικού μνημείου έγινε σύμφωνα με τα διασωθέντα διάσπαρτα και

κατά χώρα μέλη και δομικούς λίθους. Η αρχική αναπαράσταση προσαρμοζόταν στην απ’αρχής

αρχαιολογικά δεδομένη βάση του μνημείου ενώ η τελική (σχ. 5) σε αυτήν που τεκμηριώθηκε ως η αυθεντική σύμφωνα με τα παραπάνω. Τα μέρη της βάσης που δεν διασώθηκαν αναπαραστάθηκαν

σύμφωνα με παράλληλα αρχαία μνημεία.

Η μετρούμενη μείωση των λίθων που ανήκουν στην στήλη, οδηγεί στο συνολικό ύψος της. Το

ενδιάμεσο τμήμα πιθανόν να ήταν αυτό τελικά που έφερε κάποια επιγραφή αφού στα άλλα δύο δεν φαίνεται κάτι τέτοιο

17. Το προκύπτον ύψος κατατάσσει το μνημείο στα ψηλότερα αντίστοιχα γνωστά

παραδείγματα18

.

Η τραπεζοειδής μειούμενη απόληξη συνάρμοζε με την αντίστοιχη υποδοχή στον λίθο της βάσης. Η συγκεκριμένη οικοδομική λεπτομέρεια είναι συνηθέστατη σε αντίστοιχα μνημεία-στήλες

19. Το

17 Πρέπει να σημειωθεί ότι η απομείωση, που βάσει των ασβεστιτικών φλεβών εκτιμάται σε 5-7 χιλιοστά, πιθανόν να απάλειψε κάποια ρηχά χαραγμένη επιγραφή. 18 Βλ ανάλογα δείγματα στηλών, πχ στο Travlos J., Pictorial Dictionary of Ancient Athens, Keramikos. 19 Τόσο το μικρό σχετικά βάθος της υποδοχής, όσο και η διακριτική διαφοροποίηση της κάτω απόληξης απαντάται σε στήλες στον Κεραμεικό.


(ΕΤΕΠΑΜ)


μολύβι που γέμιζε το κενό μεταξύ των λίθινων επιφανειών εξασφάλιζε -έως ένα βαθμό- την ευστάθεια της υψίκορμης στήλης

20.

Όσον αφορά στην Βάση και την πλίνθο της στήλης οι αναλογίες των δύο λίθων επιβεβαιώνουν την

επαλληλία τους. Αυτή συνάγεται και από την μορφολογική σχέση των κυματίων της βάσης με το πλάτος της πλίνθου . Δεν υπήρχε σύνδεση με μεταλλικό στοιχείο των δύο τμημάτων.

Ο μεταξύ τους σχέση είναι προφανής και είναι αυτή που οι αδρολαξευμένες πίσω επιφάνειες

βρίσκονται στην ίδια πλευρά. Η πλευρά αυτή αντιστοιχεί και στην πίσω-επίσης αδρολαξευμένη-

επιφάνεια της στήλης. Φαίνεται ότι οι δύο πίσω πλευρές δεν βρίσκονταν στο ίδιο επίπεδο.

σχ.5 Αναπαράσταση σχ.6 Πρόταση - Κύρια Όψη

Η κρηπίδα φαίνεται κατασκευάσθηκε με δύο ανισοϋψείς βαθμίδες. Η ανώτερη έχει ύψος 0,268 μ και είχε αλάξευτους αγκώνες αναρτήσεως, τουλάχιστον στις δύο ή τρεις πλευρές της. Οι αγκώνες, όπως

φαίνεται, ήταν στην μέση περίπου των λίθων και έτσι συνάγεται η διάσταση της βαθμίδας, με

συνεκτίμηση και των ακέραιων διαστάσεων των δύο σωζόμενων λίθων που αποδίδονται σε αυτή.

Δηλαδή οι δύο λίθοι είναι, 0,688 + 0,657 = 1,345 μ. Ο αγκώνας στην θραυσμένη πλευρά του ενός απέχει 0,68-0,69 μ. από το άκρο άρα είναι δυνατή διάσταση πλευράς της τάξης των 1,35-1,37 μ. Έτσι

οι τελικές διαστάσεις της βαθμίδας είναι 1,345Χ1,345X0,268 και αποτελείται από δύο λίθους, μέρη

των οποίων σώζονται. Η διαφορά στις επιφάνεις των λίθων καθορίζει σαφώς την θέση τους στην βαθμίδα αφού οι

επιφάνειες ώσεως δεν είναι τόσο καλολαξευμένες όσο οι εξωτερικές. 20 Είναι η πάγια τεχνική που εφαρμόζεται στις αρχαίες στήλες και αναθηματικές πλάκες. Πάμπολλα παραδείγματα σώζονται στον Κεραμεικό


(ΕΤΕΠΑΜ)


Η κατώτερη έχει ύψος 0,335 μ. και το εκτιμούμενο πλάτος της είναι 2,12+μ. Αυτό προκύπτει από το άθροισμα των αντίστοιχων διαστάσεων των δύο αποδιδόμενων σε αυτή λίθων, δηλαδή 0,89

++1,23

+.

Επιπλέον το πλάτος αυτό συμφωνεί και με το μετρούμενο πλάτος της κατασκευής έδρασης που είναι

2,11± μ. Συνεπώς η κάτω βαθμίδα έχει ολικές διαστάσεις 2,12Χ2,12Χ0,335 μ και αποτελείται από τέσσερις (4) λίθους εκ των οποίων σώζονται ένας ακέραιος και ένας μερικώς θραυσμένος

21.

Σε καμμία βαθμίδα δεν υπάρχει ένδειξη μεταλλικών συνδέσμων ή γόμφων και θεωρείται ότι τέτοια

οικοδομικά στοιχεία δεν εφαρμόσθηκαν ποτέ στο μνημείο.

Σημειώνεται η σαφής διαφοροποίηση του είδους λάξευσης της επιφάνειας έδρασης όλων των λίθων του μνημείου από αυτήν της άνω. Συγκεκριμένα η κάτω έχει εμφανείς έντονες βελονιές και αδρότερη

επιφάνεια, ενώ η άνω έχει απαλότερες βελονιές οι οποίες έχουν μερικώς απαληφθεί από την

απομέιωση του ασβεστόλιθου22

.

2.3. Αναστηλωτικά δεδομένα και Αναπαράσταση της κατασκευής Βάσης

Οι δύο πώρινοι λιθόπλινθοι, με ύψος ~50+ εκ. Ο ένας από τους δύο δόμους, που βρέθηκε πεσμένος εμπρός από την αρχική του θέση, έχει διαστάσεις 1,08μ. x 0,70μ., ενώ ο κατά χώραν -γωνιακός

πιθανά δόμος- 0,67μ. x 0,71μ. Η πίσω πλευρά τους, προς το βράχο είναι αδρότατα διαμορφωμένη σε

αντίθεση με την μπροστινή (εμφανή ?) και την άνω πλευρά που έφερε προφανέστατα άλλους δόμους και έτσι σχηματιζόταν η βάση έδρασης της αρχαίας ταφικής στήλης. Αυτοί ήταν σαφέστατα σε σειρά.

Ο όγκος φυσικού βράχου εμπρός από τους δύο δόμους. έχει σαφώς ολισθήσει μετά από αποκοπή του

και η στάθμη της κορυφής του έχει κατέβει ~25-30 εκ., επομένως η αρχική στάθμη του εδάφους εμπρός από την κατασκευή θα ήταν ~ 30 εκ. ψηλότερα.

Ο φυσικός βράχος πίσω από τους δόμους ήταν καλυμμένος με συμπαγές αδιατάρακτο στρώμα

απότμημάτων βράχου και χώματος. (μετά από ανασκαφική έρευνα για την ανάγκη τεκμηρίωσης της

παρούσας μελέτης). Μάλιστα διαπιστώθηκε ότι ο βράχος στην στάθμη των κατά χώραν δόμων ήταν λαξευμένος-διαμορφωμένος (?) σε μήκος τόσο ώστε να χωρά έναν ακόμη μακρύ δόμο, σε σειρά με

τους δύο που έχουν βρεθεί.

Άτεχνα διαμορφωμένη σειρά λίθων ψηλότερα και βορειότερα, με κομμάτια σε δεύτερη χρήση εδράζόταν στο παραπάνω αδιατάρακτο στρώμα.

Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα δεδομένα, εκτιμήθηκε ώς πολύ πιθανό οι δύο αρχαίες λιθόπλινθοι να

αποτελούσαν το κατώτερο τμήμα της βάσης έδρασης της αρχαίας στήλης, η οποία εκτεινόταν και λίγο προς τα δυτικά

Αυτή η βάση είχε πιθανότατα την μορφή αναλήμματος με καλολαξευμένο μέτωπο και πιο άτεχνα

πλάγια και πίσω απόληξη. Ανάλογες παράλληλες κατασκευές είναι τυπική οικοδομική πρακτική τόσο

στον Κεραμικό στην Αθήνα, όσο και στα ταφικά μνημεία του Ραμνούντα Αττικής23

. Εδώ η άτεχνη σειρά λίθων στα βόρεια έκλεινε πιθανά το πλαίσιο της βάσης προς αυτήν την πλευρά.

Όμως από τα σωζόμενα στοιχεία δεν μπορεί ασφαλώς να τεκμηριωθεί εάν η κατασκευή της βάσης

ήταν τύπος αναλήμματος ή περίκλειστου κατασκευάσματος. Για αυτόν τον λόγο στην πρόταση προέβλεπε : Αναστήλωση μέρους μόνο της κατασκευής με τους πώρινους δόμους Κατασκευή πυρήνα

έδρασης της στήλης από τεχνητό λίθο και με πρόβλεψη αυξημένης αναστρεψιμότητας

Πρόβλεψη μελλοντικής ανασκευής της διαμόρφωσης είτε επεκτείνοντας την αναλημματική

κατασκευή, είτε κατασκευάζοντας τμήμα –τα πλαισίου βάσης .Σε κάθε περίπτωση ο πυρήνας που προτάθηκε θα ήταν το φέρον στοιχείο της βάσης .

2.4. Παθολογία 21 Οι διαστάσεις των λίθων αυτών σε συνδυασμό με την θέση εύρεσης του τετράγωνου (89Χ89), δικαιολογούν τις προφορικές μαρτυρίες ότι τέτοιες πέτρες τις έπαιρναν για τα κοντινά ελαιοτριβεία. Η προαναφερθείσα λίθος βρέθηκε σε δρόμο –θέση που οδηγεί στα ελαιοτριβεία του Κρυονερίου, κοντά στο ναό του Αγ. Γεωργίου. Οι άλλες με ύψος 26 εκ. Πιθανότατα χρησιμοποιήθηκαν για οικοδομικό υλικό. 22 Η σταδιακή απομείωση με την δράση των καιρικών φαινομένων, στον ασβεστόλιθο της Ιωνίου ζώνης είναι χαρακτηριστικό

στοιχείο του λίθου. 23 Πετράκος Β. Ραμνούντας Αρχαιολογική Εταιρεία Αθήνα


(ΕΤΕΠΑΜ)


Η παθολογία των ευρεθέντων στοιχείων που αποδίδονται στο μνημείο διακρίνεται στις παρακάτω κατηγορίες:

Γενικά ανισότροπη μάζα του λίθου με ασυνέχειες.

Έντονες ρηγματώσεις του ασβεστόλιθου λόγω ύπαρξης αργιλοπυριτικών λεπτότατων φλεβών στην μάζα του. Δηλαδή φυσικομηχανικά (διόγκωση-έκπλυση) ή και χημικά (εξαλλοίωση)24. Η δράση του

νερού είναι καθοριστική. Σε περιοχές της στήλης φαίνεται ότι έχουν μεγάλο βάθος διακιδεύοντας την

ακεραιότητα του λίθου.

Αρχόμενη σχιστότητα σε στρώσεις σε περιοχές που δέχθηκαν δυνάμεις πιέσεων. Απομειώσεις (συνήθως ομοιόμορφα) των επιφάνειών που ήταν εκτεθειμένες στις καιρικές συνθήκες

(βροχή, συμπύκνωση υγρασίας), που οφείλονται στην στιφρή έως μικροκρυσταλική υφή της

ανθρακικής μάζας, που την κάνει πιό διαλυτή25. (για τον λόγο αυτό οι ασβεστιτικές φλέβες εξέχουν χαρακτηριστικά)

Προβληματικά ακανόνιστες επιφάνειες θραύσεις λίθων. Πρόκειται είτε για περιπτώσεις που υπάρχει

κατακερματισμένη επιφάνεια θραύσης26 είτε για γεωμετρικά δύσμορφες θραύσεις που δυσχεραίνουν

την συμπλήρωση και συγκόλληση. Η παραπάνω παθολογία επιδρά στην αναστηλωτική επέμβαση με δύο βασικούς τρόπους:

α. Μειώνει την μακροβιότητα του αναστηλωμένου μνημείου.

β. Δυσχεραίνει τις συμπληρώσεις και συγκολλήσεις. γ. Δυσκολεύει την εξασφάλιση της στατικότητας του υψίκορμου τμήματός του (στήλης)

3. ΠΡΟΤΑΣΗ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗΣ

3.1 Γενικά - Άρχές

Η Αναστηλωτική πρόταση προέβλεψε την αποκατάσταση όλων των μερών του μνημείου για τα οποία δεν υπήρχαν αμφιβολίες ή δεν θα προέκυπταν από υποθέσεις βάσει παράλληλων αρχαίων

κατασκευών. Άλλωστε το ποσοστό των αυθεντικών μερών ήταν πολύ υψηλό εξ’ αρχής (βλ. πχ σχ.

3). Για τα μη βέβαια τμήματα (σχ. 2), αυτά της βάσης, αποφασίσθηκε η μερική αποκατάσταση που θα διασφάλιζε την απαραίτητη έδραση και την στοιχειώδη διδακτική κατάδειξη του στοιχείου της

βάσης του μνημείου. Δηλαδή η συγκεκριμένη λύση διασφάλιζε, με τις λιγότερες δυνατές υποθετικές

επεμβάσεις όπως προαναφέρθηκε, τόσο την αναστήλωση της στήλης στο εκτιμούμενο αρχικό της ύψος όσο και την καλύτερη παρουσίαση του στοιχείου της βάσης, σύμφωνα με τα ευρεθέντα κατά

χώρα μέρη του.

Η στατική μελέτη έγινε από τον Πολιτικό Μηχ. ΕΜΠ Νίκο Νινή και σε αυτήν υπολογίσθηκε τόσο ή

σύνδεση των μερών της στήλης όσο και η έδρασή της και στερέωσή της στις δύο κάτω λίθους προοριζόμενες για αυτό αρχικά..

Η υλοποίηση έγινε με χορηγία του τοπικού Συλλόγου27

και της οικογένειας Αγγελόπουλου από την

ΔΑΑΜ και ΛΘ’ ΕΠΚΑ, ενώ ο χώρος του μνημείου παραχωρήθηκε από τον ιδιοκτήτη του. Ως προς τους Στόχους και τις Αρχές επέμβασης η αποκαθιστούμενη μορφή ακολουθεί την

τεκμηριωμένη αναπαρἀσταση του μνημείου, αυτό δε τοποθετείται ακριβώς στην αρχική του θέση. Τα

προτεινόμενα υλικά είναι συμβατά με τα αυθεντικά και τις αρχαίες τεχνικές Οι προτεινόμενες μέθοδοι

έχουν υψηλότατη αναστρεψιμότητα Το ποσοστό του νέου υλικού στα εμφανή μέρη είναι μικρότερο του 30% Όλες οι τεχνικές και τα προτεινόμενα υλικά έχουν τεκμηριωμένη εφαρμογή σε παρόμοια μνημεία

και με παρόμοιο υλικό.

3.2 Η Αναστύλωση της Στήλης - Περιγραφή

24

Βλ. και Θεουλάκης, ΙΙΙ.2 Α σ. 82-83 , πίνακας 8 και σχ. 43 σ. 93 Για εξαλλοίωση σ. 107 25 Θεουλάκης, ΙΙΙ 2 Β σ. 83 26 Στην στήλη συνδυάζεται και με σχιστότητα λόγω δυνάμεων πιέσεων. 27 Με τις ενέργειες του Προέδρου του κ. Θεόδωρου Πισιμίση.


(ΕΤΕΠΑΜ)


Για την περίπτωση τελικής έδρασης και βάσης του μνημείου γίνεται συγκεκριμένη αναφορά παρακάτω. Επί της συμπληρωμένης βάσης προτάθηκε τοποθέτηση φύλλου μολύβδου (σύμφωνα και με την

στατική μελέτη). Το φύλλο αυτό θα εισέίχει περιμετρικά της βάσης κατά 2 εκ.

Η συμπλήρωση των θραυσμένων λίθων των βαθμίδων της κρηπίδας προτάθηκε να γίνει από τοπικό ασβεστόλιθο και χρήση σημειοθέτη. Τα συμπληρώματα να έχουν τις εμφανείς επιφάνειες

κατεργασμένες με χοντρό ντισλίδικο σε οριζόντια διεύθυνση ώστε να διαφοροποιούνται εμφανώς από

τα αρχαία τμήματα28

. Η συγκόλληση των συμπληρωμάτων τους προτάθηκε με ανοξείδωτες ράβδους Φ

8 σπειρωμένες (βλ και παραπάνω) με παράλληλη εφαρμογή τσιμεντοπολτού λευκού τσιμέντου χαμηλών αλάτων τύπου Δανίας.

Η τοποθέτηση της πλίνθου με τους αγκώνες και της βάσης θα γίνει χωρίς μεταλλικούς συνδέσμους Η

συμπλήρωση των θραυσμένων μερών της βάσης θα περιορισθεί στο τμήμα του χείλους της υποδοχής που λείπει. Στο συμπλήρωμα από φυσικό λίθο διαμορφώνονται ακέραια τα άνω κυμάτια του μέλους,

ώστε να ολοκληρώνεται η αντίληψη της αρχαίας μορφολογίας. Το συμπλήρωμα συγκολλάται με

καρφίδες τιτανίου Φ 4 και κονίαμα λευκού τσιμέντου ελαφρά χρωματισμένου.

Τα συμπληρώματα της στήλης πποτάθηκαν από φυσικό λίθο και οι επιφάνειες επαφής τους με τα αρχαία διαμορφωμένα με σημειοθέτη. Κατ’ εξαίρεση στο συμπλήρωμα της στήλης κάτω θα

απολαξευονταν μικρά τμήματα από την επιφάνεια θραύσης-όχι εμφανή εξωτερικά-, ώστε να

διασφαλίζεται καλύτερη στατικότητα της στήλης. Και εδώ η συγκόλληση προβλεπόταν και με ράβδους τιτανίου Φ8 με τσιμεντοπολτό και κονίαμα λευκού τσιμέντου. Η εφαρμογή των δύο συμπληρωμάτων

θα αποκαθηστούσε την μονολιθικότητα της στήλης καθιστώντας εφικτή και την επανατοποθέτησή της

στην βάση της. Ειδική πρόβλεψη μείωσης ροπών στην βάση θα μπορούσε να επιτευχθεί με την δυνατότητα χαλαρής σύνδεσης, σύμφωνα με την εναλλακτική στατική πρόταση συγκόλλησης των

τμημάτων του κορμού της στήλης.

Η τοποθέτηση της στήλης στην βάση της θα γίνει με έγχυση μολυβιού στην υποδοχή της στήλης, κατά

την αρχαία τεχνική. Το μολύβι που θα περισσεύει θα κτυπηθεί προς τα μέσα ώστε να είναι συμπιεσμένη η γέμιση.

Η εξασφάλιση της στατικότητας της στήλης θα επιτευχθεί με την προτεινόμενη από την στατική

ανάλυση μέθοδο.

3.3. Έδραση – Βάση Μνημείου. Τελική Πρόταση Αναστήλωσης

Για την αναστήλωση και στερέωσή των αρχαίων πώρινων δόμων μελετήθηκε η επανατοποθέτηση

της πεσμένης αρχαίας λιθόπλινθου στην αρχική της θέση δίπλα στην κατά χώραν αρχαία γωνιακή

λιθόπλινθο. Για την στερέωση τους προτάθηκε ενίσχυση με μικρή ζώνη-πόδιο από οπλισμένο

σκυρόδεμα. Στην περίπτωση της κατά χώραν λιθόπλινθου, όπου σώζεται το αρχαίο υπόβαθρο, το οπλισμένο σκυρόδεμα προβλέφθηκε με ελάχιστη κάτω έδραση 25 εκ. που θα ακολουθούσε το αρχαίο

υπόβαθρο ενισχύοντάς το. Στην επανατοποθετούμενη λιθόπλινθο, το οπλισμένο σκυρόδεμα θα

επεκτεινόταν κάτω από αυτήν, αποτελώντας έτσι εν μέρει και το υπόβαθρό της. Στο πίσω μέρος, μέχρι το φυσικό βράχο, προβλέφθηκαν ασυμπίεστα αδρανή σκύρα.

Οι δύο προαναφερθείσες αρχαίες λιθόπλινθοι αποτελούν δύο από τους δόμους της κατώτερης σειράς

της βάσης έδρασης της αρχαίας στήλης. Προτάθηκε η τοποθέτηση μιας ακόμη νέας λιθόπλινθου από

τοπικό πωρόλιθο με γενικές διαστάσεις 0,70μ. x 1,10μ. x 0,50μ. σε αντιστοιχία με το λαξευμένο τμήμα του φυσικού βράχου. Επίσης προτάθηκε η τοποθέτηση μόνο δύο νέων επίσης πώρινων δόμων

όμοιων διαστάσεων, σε δεύτερη σειρά, πάνω από τους αρχαίους.

28 Με τα χρόνια η αρχική χρωματική διαφοροποίηση θα απαλειφθεί και η πατίνα σιγά σιγά θα δείχνει όμοια τα μέλη. Αν βελονισθούν η διαφοροποίηση θα είναι ελάχιστη.


(ΕΤΕΠΑΜ)


εικ.5 Συμπλήρωμα του κορμού πριν την

απολάξευση

εικ. 6 Συμπλήρωμα του λίθου έδρασης της

στήλης πριν την τελική λάξευση.

3.4 Τεχνικές - Υλικά

Οι τεχνικές και τα υλικά της πρότασης είναι οι δόκιμες λύσεις που εφαρμόζονται από την σύγχρονη

ελληνική αναστηλωτική πρακτική. Ειδικότερα οι συμπληρώσεις έγιναν από φυσικό λίθο ανάλογο του

ανά θέση αυθεντικού, οι συνδέσεις με κοχλιοτομημένες ράβδους τιτανίου με συμμετοχή τοπικά υδαρούς κονίας λευκού τσιμέντου χαμηλών αλάτων τύπου Δανίας.

Όσον αφορά στα συμπληρώματα δόθηκε έμφαση στην λάξευση της εμφανούς επιφάνειας ώστε να

διαφοροποιείται σαφώς από την αρχαία. Προτάθηκε αρχικά να διαμορφωθεί με οριζόντιες παράλληλες βαθιές βελονιές και τελικά θα περαστεί με χοντρό ντισλίδικο κατά την ίδια διεύθυνση.

Έτσι θα εξασφαλισθεί και διαφοροποίηση αργότερα29

όταν απομειωθεί και η επιφάνεια του νέου

ασβεστόλιθου. Η τεχνική των συγκολλήσεων περιλαμβάνει τόσο κονίαμα τσιμέντου όσο και ράβδους τιτανίου, όπως

προβλεπόταν στην στατική μελέτη.

Προτάθηκε τοπικός ασβεστόλιθος από περιοχή με Σενώνιο-Μαιστρίκτιο στρώμα κατά προτίμηση30

Μακροσκοπικά θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί κατάλληλος ο λίθος που φαίνεται στην περιοχή πλατείας Πετραλώνων και στα Λακαμπάσια του Παλαιοκάστρου.

Αργοί λίθοι: Τοπικοί από ακόνι, αδρολαξευμένοι ή αδούλευτοι.

Τεχνητός λίθος-Σκυρόδεμα:Συνήθης σύνθεση C-16/20 (βλ. και παρακάτω) Κονιάματα:Τσιμεντοπολτός λευκού τσιμέντου με ελάχιστη λεπτότατη άμμο.

Μεταλλικά μέρη: Οι ράβδοι συγκολλήσεων θα είναι από τιτάνιο σπειρωμένοι ενώ οι οπλισμοί από

ανοξείδωτο χάλυβα. Η διάταξη στερέωσης-ενίσχυσης της στήλης θα είναι επίσης από ανοξείδωτο χάλυβα αμμοβολισμένο.

Το στοιχείο έδρασης του μνημείου υλοποιήθηκε από χυτό υλικό για το οποίο προβλεπόταν

κατάλληλη κοκκομετρία και χρώμα αδρανούς καθώς και κατεργασία των εμφανών του επιφανειών,

θεωρώντας ότι αισθητικά αντιστοιχεί στο όποιο ‘γέμισμα’ της βάσης. Η εν λόγω τεχνική προσέγγιση εκτός των προαναφερθέντων διασφάλισε και την προσαρμογή του στοιχείου έδρασης στον φυσικό

βράχο που βρισκόταν πίσω χωρίς να καταστρέψει τμήματά του, αλλά και την διασφάλιση

δυνατότητας αναστρεψιμότητας στην επέμβαση. Η βάση – εν είδει πυρήνα της αυθεντικής- έγινε από σκυρόδεμα είναι το βασικό φέρον στοιχείο της

κατασκευής που αναλαμβάνει τα φορτία της αναστηλωμένης στήλης. Κατασκευάστηκε από

οπλισμένο σκυρόδεμα αντοχής C16-20. με ειδική ως προς την εμφάνιση του σύνθεση, δηλαδή

κοκκομετρία και χρώμα, συμπεριλαμβανομένων και σκύρων από τοπική «μπέρτζελη». Οι οπλισμοί έχουν επικάλυψη τουλάχιστον 5 εκ. Η τελική επιφάνεια προβλεπόταν να παρουσιάζει τα σκύρα και

να είναι αδρά λαξευμένη με χοντρές βελονιές. Η απόχρωση έγινε γαιώδης φωτεινότερη ελαφρά του 29 Μερικούς αιώνες μετά. 30 Άλλωστε αυτοί είναι οι επικρατούντες στην περιοχή ασβεστόλιθοι.


(ΕΤΕΠΑΜ)


ερυθρωπά καστανού χώματος του περιβάλλοντος χώρου του μνημείου. (διακριτική διαφοροποίηση) Προβλέφθηκαν υποδοχές βελτίωσης πρόσφυσης και στερέωσης στο βραχώδες υπόβαθρο με σημειακά

τοπικά «κλειδιά» -φωλεές σε συγκεκριμένα σημεία. Τα μη ανεσκαμμένα τμήματα του στρώματος επί

του φυσικού βράχου θα παρέμεναν και ως αρχαιολογικός μάρτυρας και προβλέφθηκε βαθμός αναστρεψιμότητας

Οι επιχώσεις- επικαλύψεις μελετήθηκαν με συνδυασμό ασυμπίεστων αδρανών, τοπικού στείρου

χώματος (μπέρζελη) και χρήση γαιουφάσματος στις κατάλληλες θέσεις. Οι κατά τόπους σχετικές

διαμορφώσεις φαίνονται στα αντίστοιχα σχέδια της μελέτης. Η τελικά ορατή επιφάνεια είναι αυτή της μπέρτζελης.

σχ.7 Τομή της Πρότασης αναστήλωσης και μέρους διαμόρφωσης

3.5. Συντήρηση Λίθων

Όσον αφορά στην συντήρηση των αρχαίων λίθων της επέμβασης προτάθηκαν οι παρακάτω εργασίες

που αναφέρονται με την σειρά εφαρμογής: Καθαρισμός των προς συντήρηση περιοχών. Απομάκρυνση σαθρών τμημάτων31 κυρίως από επιφάνειες θραύσης. Καθαρισμός επιμελής των προς

συντήρηση ρωγμών. Πληρώσεις βαθιών ρωγμών με ανόργανα ενέματα. Στερεώσεις ρωγμών.

Η ομοιότητα του λίθου με αυτή του Ν. Επικουρίου Απόλλωνος επιτρέπει την εφαρμογή των τεχνικών που προτείνονται στην μελέτη32 και στην περίπτωση της στήλης του Παλαιοκάστρου.

Εκτός αυτών προτάθηκε και η περίπτωση Προαιρετικής υδροφοβίωσης που αφορούσε όχι μόνο

στους αρχαίους λίθους αλλά και στα συμπληρώματα αφού πρόκειται για συγγενή με τον αρχαίο ασβεστόλιθο33. 31 Σημειώνεται ότι σε περιοχή σχιστότητας τμήματα λίθου αποσπόνται με την επαφή χοντρού μαρκαδόρου. 32 Θεουλάκης, σ. 178, 179 33 Βλ και Θεουλάκης Π. σ. 201


(ΕΤΕΠΑΜ)


3.6 Διευθέτηση Όμβριων

Για την διευθέτηση των όμβριων υδάτων, προβλέφθηκε διάτρητος σωλήνας αποστράγγισης Φ16 από PVC, δίπλα από το οπλισμένο σκυρόδεμα ενίσχυσης της θεμελίωσης της βάσης. Εκεί αντιστοιχούσε

και γεωύφασμα κάτω από την στρώση των ασυμπίεστων αδρανών σκύρων που θα φτάνουν μέχρι τα

2/3 του ύψους του οπλισμένου σκυροδέματος. Πάνω από τα σκύρα και μέχρι τη στάθμη του επιπέδου

διαμόρφωσης προβλέφθηκε χώμα στείρο εμποτισμού (μπέρτζελη). Ένας ακόμη αγωγός για την διευθέτηση των όμβριων υδάτων, σχεδιάσθηκε στο πίσω όριο του χώρου λίγο ψηλότερα από την

άτεχνη σειρά λίθων στα βόρεια.

4. ΑΝΑΔΕΙΞΗ - ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΥ

Παράλληλα με την αναστηλωτική πρόταση εκπονήθηκε και μελέτη διαμόρφωσης και ανάδειξης του

συνόλου που έλαβε και τις προβλεπόμενες εγκρίσεις. Περιελάμβανε και την προστασία των λειψάνων

των υπόλοιπών ταφικών μνημείων καθώς και ενδεικτική παρουσίαση της θέσης του αρχαίου δρόμου. Βλ. ενδεικτικά σχ 2 και εικ. 7 και 8

4.1 Τα Παρόδια Μνημεία και ο Αρχαίος Δρόμος

Βασικό στοιχείο ήταν η πρόθεση αποκατάστασης-κατάδειξης της αυθεντικής αρχαίας κατάστασης

όπου η Σειρά των μνημείων - αποτελούμενη από οκτώ τουλάχιστον λείψανα κατασκευών- έχει

σαφώς σχέση με το εκτιμούμενο ίχνος του δρόμου σύμφωνα με τα υπολείματά του που βρέθηκαν βορειότερα (βλ. εικ. 10) .

εικ.7 Άποψη από τους πρόποδες του Παλαιιόκαστρου

εικ. 8 Άποψη από την οδό πρόσβασης με μέρος της διαμόρφωσης

Τα μνημεία αυτά έχουν ορθογωνική κατά κανόνα κάτοψη και ο διαμήκης άξονάς τους είναι σχεδόν παράλληλος με τον εκτιμούμενο άξονα του δρόμου. Αποτελούνται από μικρές κυρίως πέτρες

λευκόφαιου ασβεστόλιθου της Ιονίας ζώνης και κάποια ημίεργα λιθάρια από τοπικό ακόνι. Η

παλαιότερα ευρεθείσα βάση διασώζει σαφώς καλύτερη κατασκευή και διάταξη από τα υπόλοιπα λείψανα . Πιθανά να παρουσιάζει αντίστοιχη την αρχική εικόνα και των άλλων μνημείων που δεν

διασώθηκαν σε ανάλογη κατάσταση. Δηλαδή κάποια στρώση τακτικά τοποθετημένων λίθων που

περικλείουν την ταφή των αγγείων, αποτελεί έδραση μίας στρώσης ευθυντηρίας ή μονόβαθμης (?)

κρηπίδας. Επί αυτών βρισκόταν το κυρίως σώμα του ταφικού μνημείου. Ο Δρόμος είχε εκτιμούμενο πλάτος της τάξης των 2,5 μ και πιθανότατα διατηρούσε το πλάτος αυτό

και εμπρός από την σειρά των μνημείων. Το οδόστρωμά του διαμορφωνόταν από στρώση που

αποτελείτο από, χώμα μικρές πέτρες, και κεραμικά θραύσματα. Κάποιες πέτρες μεγαλύτερου


(ΕΤΕΠΑΜ)


μεγέθους στα άκρα του διασωθέντος τμήματος, πιθανά να αποτελούσαν μέρος άτεχνου στοιχείου εγκιβωτισμού του οδοστρώματος.

Σημειώνεται ότι η αποσπασματική διατήρηση του δρόμου και οι έντονες κλίσεις του πρανούς στην

περιοχή της σειράς των μνημείων δικαιολογούν την καταστροφή του αντίστοιχου τμήματός του σε αυτήν την θέση.

4.2 Ζητούμενα και Αρχές για την Διαμόρφωση

Τα ζητούμενα από την πρόταση για την Διαμόρφωση και ανάδειξη της περιοχής με τα αρχαία παρόδια

ταφικά μνημεία στα Σκλήπια του Παλαιοκάστρου ήταν τόσο η πρόσβαση επισκεπτών σε αυτά όσο και

η βελτίωση της αναγνωσιμότητάς τους σε σχέση με το καθοριστικό στοιχείο του αρχαίου δρόμου. Επιπλέον ζητείτο η προστασία των ευπαθών λειψάνων των αρχαίων κατασκευών, αλλά και η

δυνατότητα επέκτασης της επέμβασης προς βορρα κυρίως όπου προβλέπεται μελλοντικά αποκάλυψη

και άλλων καθώς και εμφάνιση επιπλέον τμημάτων του αρχαίου δρόμου.

Όλες οι επεμβάσεις θα έπρεπε να είναι σύμφωνες με τις αρχές επεμβάσεων σε μνημεία όπως προβλέπεται από τις αντίστοιχες Συνθήκες και Χάρτες. Συγκεκριμένα οι επεμβάσεις ωα γίνονται με

συμβατά υλικά και μεγάλο βαθμό αναστρεψιμότητας. Επιπλέον να υπάρχει σαφής διαχωρισμός

μεταξύ αρχαίου και νέας επέμβασης καθώς και αποφυγή κάθε παραπλανητικής κατασκευής. Όπου κάποιο κατασκεύασμα θα έχει μεγάλη ομοιότητα με αντίστοιχο αρχαίο, τότε να παρεμβάλλεται

διακριτικό στοιχειό διαχωρισμού ( πχ μολυβδολωρίδα, γαιούφασμα κτλ) ώστε να ελαχιστοποιείται η

περίπτωση συγχύσεως.

4.3 Πρόσβαση-Προστασία-Ανάδειξη

Αφορά στη δυνατότητα κίνησης επισκεπτών στον χώρο των ταφικών μνημείων. Σκοπός δεν ήταν μόνο να επισκέπτονται και να βλέπουν από κοντά τα λείψανα των μνημείων αλλά και να βιώνουν την

σχέση αυτών των μνημείων με τον αρχαίο δρόμο παράλληλα με την δημιουργία ανάλογης εντύπωσης

με αυτή του αρχαίου οδοιπόρου. Τόσο για αυτόν τον λόγο όσο και για λόγους λειτουργικότητας συναποφασίσθηκε

34 με να προταθεί

μία διαδρομή επισκεπτών που θα ακολουθεί κατά προσέγγιση το εκτιμούμενο ίχνος του αρχαίου

δρόμου. (βλ. σχ. 2) Αυτή θα συνέβαλε παράλληλα στην αντιμετώπιση των θεμάτων του επικλινούς πρανούς μέσω και των απαραίτητων αναλημματικών τοιχαρίων. Σημαντικό ζητούμενο θέμα στην

επέμβαση ήταν το είδος των υλικών και η αισθητική ενσωμάτωση των νέων κατασκευών στο φυσικό

περιβάλλον του μνημειακού συνόλου. Σε αυτό καθοριστικό ρόλο είχε και η πρόταση φύτευση του

χώρου.

εικ.9 Απλά ταφικά μνημεία με πλίνθο και σήμα

από τον Κεραμεικό

εικ. 10 Τμήμα του ευρεθέντος βορειότερα

αρχαίου δρόμου

34 Βλ. Αντωνίου 2008 Ιούνιος σ. 5


(ΕΤΕΠΑΜ)


Ο ευτελής χαρακτήρας των λειψάνων των ταφικών μνημείων οδήγησε στην απαίτηση για

ουσιαστική προστασία τους, αφού η έκθεσή τους στις καιρικές συνθήκες θα είχε καταστροφικά

αποτελέσματα και μάλιστα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Στην προαναφερθείσα σύσκεψη συζητήθηκε και αποφασίσθηκε προσέγγιση στο θέμα που θα συνδυάζει τόσο την προστασία των

λειψάνων όσο και την ανάδειξη της υπόστασης των ταφικών μνημείων. Η πρόταση περιελάμβανε

μικροσυμπληρώσεις προστασίας και κάλυψη με τρόπο που σχετίζόταν με την ανοδομή των μνημείων

(ευθυντηρία-κρηπίδα). Η μορφή της ανωδομής συνάγεται τόσο από τα σωζόμενα κατά χώραν ίχνη στην πρωτοαποκαλυφθείσα βάση35, όσο και από παράλληλα ταφικά απλά μνημεία με μία απλή λίθινη

πλίνθο που συνήθως έφερε κάποιο ταφικό σήμα. (βλ. εικ. 9, 10) Και εδώ η αναστρεψιμότητα και ο

διαχωρισμός των νέων από τα αρχαία είναι πρωταρχικά ζητούμενα. Ο προταθείς φωτισμός του χώρου, όποτε αυτός υλοποιηθεί, θα συμβάλλει στην παρουσίαση και

προβολή του μνημειακού συνόλου σε περιπτώσεις εορτασμών κτλ, λόγω και της καλής οπτικής

επαφής από το Παλαιόκαστρο.

Η μόνιμη περίφραξη του χώρου που θα μπορούσε εξετασθεί μετά την οριστικοποίηση των ιδιοκτησιακών θεμάτων θα πρέπει να στοχεύει κυρίως στην αποτροπή της πρόσβασης ζώων και

ορισμού του χώρου και να αποφευχθούν διατάξεις που θα φαίνονται έντονα και ασύμβατα με το εκεί

τοπίο. Λόγω του ιδιοκτησιακού καθεστώτος η πρόταση αναγκαστικά περιορίσθηκε προς τα βόρεια από το

όριο του παραχωρηθέντος τμήματος, παρά το ότι έχουν αποκαλυφθεί ήδη λείψανα δύο ταφικών

κατασκευών. Επίσης η ανάγκη για επεκτασιμότητα προς εκείνη την κατεύθυνση συνδυάζεται και με την μελλοντική δυνατότητα ενός μικρού αρχαιολογικού χώρου που θα περιλαμβάνει και τα τμήματα

του αρχαίου δρόμου που βρέθηκαν όπως προαναφέρθηκε λίγο βορειότερα.

5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Από τα παραπάνω στοιχεία συνάγεται για ακόμα μία φορά η ανάγκη εκτέλεσης μελετών

αναστήλωσης και αποκατάστασης μετά την ολοκλήρωση της αρχαιολογικής έρευνας διότι πολύ

συχνά έρχονται στο προσκήνιο στοιχεία τα οποία αναιρούν τμήματα –στην καλύτερη περίπτωση-των εν λόγω μελετών.

Εκτός αυτών η τήρηση των βασικών αρχών επεμβάσεων όπως της μη αποκατάστασης τμημάτων που

ενκρύπτουν υποθέσεις ή αβεβαιότητες, πρέπει να τηρούνται σε όλα τα στάδια μίας επέμβασης.

Τέλος διαφαίνεται σαφώς η ανάγκη σχολαστικότερης ακολούθησης της εγκεκριμένης μελέτης κατά την εφαρμογή, ιδίως σε έργα με ιδιαιτερότητες ως προς τις διεργασίες υλοποίησης τους, και εν πάσει

περιπτώσει τεκμηριούμενης διαφοροποίησης από τα εγκεκριμένα. Στο πλαίσιο αυτό η συνεργασία

των υπευθύνων για την υλοποίηση-εφαρμογή με τον μελετητή –ιδιώτη ή στέλεχος της Υπηρεσίας- είναι κρισιμότατος παράγοντας για το αρτιότερο αποτέλεσμα.

6. ΑΝΑΦΟΡΕΣ / ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Αντωνίου Γ. Νινής Ν. 2006, Αναστήλωση Αναθηματικής Στήλης στα Σκλήπια Παλαιοκάστρου

Γορτυνίας Διαμόρφωση Πρόσβασης και Ανάδειξης . Μελέτη και Τεχνική Έκθεση Αθήνα Ιούνιος 2006

- Αντωνίου Γ. 2008, Διαμόρφωση πρόσβασης και Ανάδειξη Αρχαίων Ταφικών στη θέση Σκλήπια

του Δ.Δ. Παλαιοκάστρου, Δήμου Γορτυνίας Μελέτη και Τεχνική Έκθεση Αθήνα Ιούνιος 2008 - Αντωνίου Γ. 2008 Διαμόρφωση Νεας Βάσης για την Αρχαία Στήλη στη θέση Σκλήπια του Δ.Δ.

Παλαιοκάστρου, Δήμου Γορτυνίας. Μελέτη και Τεχνική Έκθεση Αθήνα Αύγουστος 2008

- Θεουλάκης, Π. Ναός Επικουρίου Απόλλωνος Βασσών, Μελέτη συντηρήσεως Δομικού υλικού, Αθήνα 1995

35 Αυτή αποτελείτο από ασβεστολιθική ευθηντηρία εδραζόμενη σε ακανόνιστο υπόστρωμα και η οποία έφερε και μη απολαξευμενους αγκώνες αναρτήσεως, μορφολογικού χαρακτήρα. Βλ. και Αντωνίου 2008 Ιούνιος σ. 7


(ΕΤΕΠΑΜ)


- Hildebrandt, F. 2006. Die attischen Namenstelen Untesuchungen zu Stelen des 5. und 4. Jhs. v. Chr., Berlin

- Καραπαναγιώτου Α. Β. _2012, Γορτυνία. Η γη των ποταμών, στο: Επιμ. Α. Γ. Βλαχόπουλος,

Αρχαιολογία - Πελοπόννησος, Εκδόσεις Μέλισσα Αθήνα 2012, σελ. 251-259 σελ. 255 εικ. 492 - Karapanagiotou A.-V. 2008, in Y. Pikoulas (ed.), Ιστορίες για την αρχαίαΑρκαδία. Proceedings of

the International Symposium in Honour of James Roy Stemnitsa, 231−250

- Norwegian Institute at Athens, Edited by Eric Østby, 2005, 3rd

International Seminar on Ancient

Arcadia, Athens - Παπαντωνόπουλος, Κ. 1995, Ναός Επικούρειου Απόλλωνος Βασσών, Μελέτη Δομικής

Αποκαταστάσεως, Αθήνα

- Παπαχατζής, Ν. , 1991. Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις: Βιβλία 7 και 8, Αθήνα - Papapostopou, J.A, 1993, Achaean Grave Stelai, Αθήνα

- Πετράκος Β. Ραμνούντας Τ.2 Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα

- Pritchett, W.K., 1956, The Attic Stelai,Part II, Hesperia 25 178-317

- Σβολόπουλος, Δ. 1995. Ναός Επικούριου Απόλλωνος Βασσών, Αρχιτεκτονική Μελέτη, Αθήνα


(ΕΤΕΠΑΜ)


Roadside Grave Stele at Palaiokastro, Arcadia. Architectural and Anastylosis Issues.

Georgios P. Antoniou Architect Eng. N.T.U.A..- MA in Buildings Conservation. IoAAS U of York, PhD c N.T.U.A..

The monument is situated NE of the Palaiokastro village in Gortys Arcadia, at the SW slope of a low

hill called Sklepia, next to a modern secondary regional road leading -through Rizospelia- westwards

up to Olympia. It was not particularly known to the scientific community due to the limited

bibliographical references only by local history researchers. The efforts of the chairman of the local Cultural Society led to the study for the recording and

anastylosis study as well as for the enhancement of the site after a limited archaeological excavation.

near the place where were laying for centuries pieces of the monumental stele revealing traces of a crepis. These traces were supposed to be the base of the stele since their dimensions and analogies

contributed to that, despite their weak construction. The implementation of that original study caused

another archaeological research which revealed a complex of 8 roadside graves and traces of the

ancient road. The new evidences found changed the facts regarding the original base of the monument. In some of these graves were found intact burial pottery pieces but only one of them had sound

foundation remains which could support the static loads of a monumental burial stele. Therefore it

was evaluated that there was the most well testified base for the placement of the stele under anastylosis.

The representation of the grave stele was curried out according the surviving in situ and scattered around pieces and structural stones. The representation was originally attributed to the given base but

the final one was studied upon the newly found base which was testified as the original one for the

stele. The parts of the base which had not survived were represented according well known similar

ancient constructions. The approved proposal for the anastylosis consisted by reconstruction of parts for which there were

not any doubts or they were not based on hypothesises. In addition to that the percentage of the

original pieces used was quite high since the beginning of the study. For the uncertain parts of the base was proposed a partial reconstruction providing the absolutely necessary supportive parts and the

elementary didactic presentation of the element of the basement of the monument.

The techniques and materials for the anastylosis are the approved and well implemented ones used by the contemporary Hellenic anastylosis practises. In particular the completion of the missing parts of

the ancient stones was made by natural stone relevant to the authentic one, the fixings by titanium rods

supported by limited use of liquid mortar mix based on low salt white cement..

The element of the base was materialized by moulded cement mortar made with appropriate gravels sizes and colour as well as with compatible chiselling finishing on the visible surfaces, presenting an

impression of the earthy core filling of the base. That technical proposal provided not only the

compatible adjustment of the element of the base to the natural stone at the rear of the monument without destroying the surviving parts but also the possibility for reversibility to the intervention.

In addition to the anastylosis it was proposed, approved and implemented the reformation and

enhancement of the area of the complex of the burial monuments. It included not only the protection of the surviving traces of the other burial monuments but also the indicative presentation of the

position of the ancient road.

Παρόδια Επιτύμβια Στήλη στο Παλαιόκαστρο Αρκαδίας....

Documents

Transcript of Παρόδια Επιτύμβια Στήλη στο Παλαιόκαστρο Αρκαδίας....