Olgierd Sroczyński

Pieniądz w perspektywie etycznej 1

Wstęp

Śledząc uważnie publicystykę społeczno-ekonomiczną, zwłaszcza tę z okresu po 2008 roku,

można bardzo często dojść do wniosku, iż nauka ekonomii nie cieszy się zbytnią renomą. Renomą

– i tu również chodzi przede wszystkim o okres po 2008 roku – wydają się natomiast cieszyć

poszczególni ekonomiści, którzy po ujawnieniu katastrofalnej kondycji amerykańskiego i

światowego systemu finansowego, z marszu zaczęli deklarować własną przynależność do opozycji

wobec „głównego nurtu ekonomii”; opozycji, która od dawna posiadała recepty mogące nie tyle

załagodzić skutki załamania, ale wręcz temu załamaniu zapobiec, jeżeli odpowiednio wcześnie jej

recepty zrealizować. Anegdotycznym jest, że za sprawą swoich żyjących zwolenników, takich jak

Paul Krugman, Robert Skidelsky czy Joseph Stiglitz, w opozycji tej znalazł się również J. M.

Keynes, którego nauki – jak twierdzą luminarze keynesowskiej ekonomii współczesnej – zostały

całkowicie zapomniane i wyparte przez „ideologię neoliberalizmu”, przez którą zazwyczaj rozumie

się monetaryzm Miltona Friedmana czy też okres „reaganomiki” i „thatcheryzmu” w polityce

gospodarczej Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii . 2

Można byłoby w tym miejscu zadać żartobliwe, chociaż nie pozbawione uzasadnienia

pytanie, czy skoro J.M. Keynes znajduje się poza głównym nurtem refleksji ekonomicznej, to czy

do owego głównego nurtu możemy zaliczyć jakiegokolwiek ekonomistę: nie tylko bowiem myśl

ekonomiczna i rozumienie procesów gospodarczych Anglika tkwiły bardzo mocno w

neoklasycznym paradygmacie metodologicznym (i pod tym względem w bardzo niewielkim

stopniu różniły się choćby właśnie od Friedmanowskiego monetaryzmu), ale również popularność

Keynesa tak w programach ekonomii akademickiej, jak i w praktyce polityki gospodarczej, nigdy w

sposób widoczny nie osłabła.

Tekst ukazał się w tomie Wolność, moralność i efektywność. Wybrane problemy współczesnej etyki społecznej i 1

gospodarczej, red. O. Sroczyński, Katowice 2015.

Por. m.in. J. Stiglitz, The Triumphant Return of John Maynard Keynes, Project-Syndicate.org, (5.12.2008), oraz: P. 2

Krugman, How Did Economists Get It So Wrong, „New York Times” (2.09.2009). W tym miejscu warto poczynić uwagę, że chociaż w istocie istnieją drobne (można wręcz powiedzieć – kosmetyczne) różnice pomiędzy niektórymi neoklasykami a keynesistami w pojmowaniu roli państwa, jak chce tego Krugman, to właściwie w całej literaturze głównego nurtu ekonomii niezachwiany zachował się mit New Deal jako modelu polityki gospodarczej, która pozwoliła Ameryce na pokonanie Wielkiego Kryzysu i przez to w sytuacjach kryzysowych pożądanej. Trudno więc w rzeczywistości dostrzec, gdzie i kiedy dokonało się owo „zapomnienie” Keynesa.

Zostawiając jednak na boku rozważania z zakresu historii myśli ekonomicznej, należałoby

najpierw przyjrzeć się zarzutom, jakie stawiane są zarówno nauce ekonomii, jak i współczesnej

formie kapitalistycznego systemu organizacji gospodarczej. Te zaś, niezależnie od tego, czy

formułowane są z pozycji konserwatywnych, czy lewicowych, mają mocne zabarwienie etyczne

(moralne), zrzucając na ekonomię i kapitalizm winę za, kolejno, kryzysy finansowe,

konsumpcjonizm, upadek wartości i spójności struktury społecznej, nierówności i

niesprawiedliwość oraz degradację środowiska naturalnego. Co istotne, wszystkie te zarzuty

sprowadzić można zasadniczo do jednego, podstawowego zarzutu, obecnego w krytyce kapitalizmu

– w tym również w jej literackich formach – od czasów pojawienia się jego najwcześniejszych 3

form: twierdzenia, że kapitalizm jest ustrojem, w którym rządzi pieniądz, a zasadą tego panowania,

na wzór typologii ustrojów Monteskiusza, jest chciwość. Pieniądzowi zostają poddane wszystkie

relacje społeczne, wartości i dobra naturalne; pieniądz sprowadza je wszystkie do wspólnego

mianownika, wobec czego wygrywają te, które przynoszą więcej korzyści pieniężnej, bez znaczenia

na ich „wewnętrzną” czy „obiektywną” wartość. Chciwość i chęć posiadania pieniędzy są zaś

destrukcyjne w skutkach, ponieważ przesłaniają ludziom nimi opanowanym inne wartości, takie jak

kultura, sztuka, rodzina czy środowisko naturalne. Z takiego ujęcia wynikają coraz częściej

pojawiające się w niektórych miastach (w tym również polskich) „reformatorskie” lub

„rewolucyjne” inicjatywy odrzucenia pieniądza i powrotu do wymiany barterowej, które miałyby

stanowić alternatywę dla skorumpowanej wymiany pieniężnej i w jakiś sposób „uzdrowić”

społeczeństwo spod zgubnej władzy pieniądza.

Tego rodzaju krytyka kapitalizmu przyjmuje nie tylko (często emocjonalnie nacechowane)

formy publicystyczne czy aktywistyczne, ale również objawia się w postaci prób budowania

wyrafinowanych teorii etycznych. Konieczne więc staje się uporządkowanie pojęć i omówienie

moralnego wymiaru pieniądza jako nieodłącznego elementu działań gospodarczych. Naszym

zamierzeniem w tym artykule będzie jednak nie tylko odparcie „antykapitalistycznej” krytyki.

Należy przyjąć, że tego rodzaju krytyczne argumenty są w dużej mierze prawidłowe jeżeli chodzi o

samą treść, ale przy założeniu, że skierowane byłyby pod inny adres niż są obecnie. Za błąd ten

ponoszą winę wspomniani wcześniej „ekonomiści głównego nurtu”, a więc w większości ci, którzy

posługują się metodologią neoklasyczną (a więc również, jeżeli nie przede wszystkim, J.M.

Keynes). Opisywanie życia gospodarczego przez ten pryzmat natomiast rzeczywiście prowadzi do

wykreowania takiego, a nie innego obrazu kapitalizmu, który to – obraz, nie kapitalizm – stanowi

J. Hörisch, Orzeł czy reszka. Poezja pieniądza, tłum. J. Kita-Huber, S. Huber, Kraków 2010. 3

właściwy przedmiot takiej krytyki.

Natura pieniądza

„Przeklinam pieniądze dlatego właśnie, że je biorą za jedno z bogactwem, jakeś to ty uczynił,

i że z tego pomieszania płyną niezliczone błędy i nieszczęścia. Przeklinam je, gdyż ich zadanie w

społeczeństwie jest źle zrozumiane, a bardzo trudne do wytłumaczenia. Przeklinam je bo są

powodem pogmatwania pojęć, brania środka za cel, skutku za przyczynę, alfę za omegę; bo ich

istnienie samo z siebie dobroczynne, sprowadziło jednak zgubne pojęcia, przewrotną teorię, która w

rozlicznych swych kształtach zubożyła ludzi i krwią świat cały zbroczyła” . Litania zarzutów pod 4

adresem pieniędzy autorstwa błyskotliwego francuskiego pisarza ekonomicznego Fryderyka

Bastiata, który za pomocą pióra walczył z ekonomicznymi mitami w XIX-wiecznej Francji, nie bez

powodu otwiera rozdział dotyczący natury pieniądza. Źródłem wspomnianej we wstępie krytyki

jest bowiem niezrozumienie funkcji i istoty pieniądza, które Ryszard Szewczyk nazywa słusznie

„fundamentalnym błędem teorii ekonomii”, mającym swój początek jeszcze w Etyce

nikomachejskiej Arystotelesa . Stagiryta rozróżnił tam bowiem cztery możliwe, jego zdaniem, typy 5

wymiany gospodarczej: 1) towar za towar, 2) towar za pieniądz za towar, 3) pieniądz za towar za

większą ilość pieniądza, oraz 4) pieniądz za większą ilość pieniądza. Typy 1) i 2) są dość oczywiste,

a Arystoteles uznaje je za naturalne i kwalifikuje jako część οίκονοµία, a więc sztuki zarządzania

gospodarstwem (ekonomiki). Wyjaśnienia wymagają typy 3) i 4): są to, odpowiednio, kupiectwo i

bankowość (lichwa). Według Arystotelesa typy te nie przynależą do ekonomiki, ale do

χρηµατιστική, sztuki zdobywania pieniędzy, która jest ekonomiki wynaturzeniem. Nienaturalny

charakter tej sztuki polega na tym, że jej celem nie są dobra (towary) niezbędne człowiekowi do

życia (czy też zaspokojenie potrzeb), ale pomnażanie zasobów pieniężnych.

Ów Arystotelesowski błąd, który został przyjęty tak przez głównonurtową makroekonomię,

jak i przez lewicowych przeciwników „wolnego rynku”, można dość łatwo zrozumieć, jeżeli wziąć

pod uwagę choćby obrazy najbardziej rozpowszechnionego pieniądza towarowego – złota – jakie

pojawiają się w literaturze i przekazach kulturowych co najmniej od czasu powstania mitu o królu

Midasie. Złoto pojawia się w literaturze w większości przypadków jako obiekt pożądania per se.

Nie mamy tutaj do czynienia z porządkiem metaforycznym, ale z metonimicznym – złoto nie jest

F. Bastiat, Przeklęty pieniądz, Warszawa 1865 (pisownia tłumaczenia uwspółcześniona – przyp. O.S.) 4

R. Szewczyk, W sprawie fundamentu teorii finansów, [w:] Ku nowemu paradygmatowi nauk o finansach, red. W. 5

Frąckowiak, J. Szambelańczyk, Poznań 2010.

symbolem czy też reprezentantem bogactwa i dobrobytu, ale bogactwem samym w sobie. Już sam

blask złota korumpuje, sprowadzając na ludzi nie tylko występek, ale często również szaleństwo . 6

W rzeczywistości jednak nigdy nie mamy do czynienia z wymianami, na końcu których stoi

pieniądz, niezależnie od formy jaką ten przyjmuje. Pieniądz sam w sobie, nawet w przypadku

pieniądza towarowego, nie jest ani pierwszym, ani ostatecznym celem działań gospodarczych,

ponieważ jest on wyłącznie środkiem do celu, jakim jest zaspokojenie potrzeb za pomocą pewnych

dóbr . Aby daną rzecz nazwać dobrem, muszą zostać spełnione cztery warunki: musi zaistnieć 7

pewna ludzka potrzeba, dana rzecz musi posiadać właściwości, które pomagają tę potrzebę

zaspokoić, człowiek musi posiadać wiedzę o tych właściwościach oraz musi móc daną rzeczą

dysponować . Jedyna istotna różnica pomiędzy pieniądzem a innymi towarami rynkowymi polega 8

na tym, iż – jak ujmował to już Artur Schopenhauer – każde dobro, każdy towar i usługa, ma swoje

zastosowanie w konkretnym miejscu i czasie, odnosząc się do konkretnej potrzeby. Pieniądz zaś

jest dobrem w tym sensie absolutnym, że nie odpowiada konkretnej potrzebie, ale odnosi się do

wszystkich potrzeb in abstracto:

„Często czyni się ludziom zarzut, że kierują swe pragnienia przede wszystkim w stronę pieniądza i kochają go ponad wszelką miarę. Lecz miłość do czegoś, co jak nieznużony Proteusz w każdej chwili gotowe jest przekształcić się w aktualny przedmiot naszych zmiennych życzeń i różnorodnych

potrzeb, jest rzeczą naturalną, a zapewne nawet nieuniknioną.” 9

Z tej uniwersalności jego zastosowania wywodzona jest często również teza o brak progu

nasycenia w odniesieniu do pieniądza. W przypadku każdego dobra rynkowego istnieje bowiem

granica, poza którą każda następna jednostka zaczyna stanowić dla nas mniejszą użyteczność. Na

przykład żywność – niezależnie od tego, czy potrzebą w tym przypadku będzie zaspokojenie głodu

J. Hörisch, Orzeł czy reszka, op. cit., s. 56 i nn. 6

Dotyczy to również sytuacji, w której możemy użyć funkcjonującego pieniądza towarowego bezpośrednio do 7

jakiegoś celu (np. użyć soli do zakonserwowania mięsa). Pieniądz towarowy występuje bowiem na rynku w podwójnej roli: z jednej strony posiada wartość jako dobro konsumpcyjne (res primo usu consumptibilis), z drugiej natomiast – reprezentuje (poprzez ceny wyrażone w jego jednostkach) wartość wymienną innych towarów. W wypadku bezpośredniego zużycia fizycznego pieniądza, znikała po prostu jego funkcja płatnicza, która stanowiła swoistą „legitymację” jego właściciela w kierunku do dostawców innych dóbr. Por. R. Szewczyk, Pieniądz a dochód, „Zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni” nr 3/2005, s. 96-97.

C. Menger, Principles of Economics, New York 1994, s. 52. Por. D. Juruś, Subiektywistyczna czy relacjonistyczna 8

koncepcja wartości Carla Mengera, [w:] Libertarianizm: teoria, praktyka, interpretacje, red. W. Bulira, W. Gogłoza, Lublin 2010.

A. Schopenhauer, Parerga i paralipomena, tłum. J. Garewicz, Warszawa 2002, t. I, s. 435.9

czy też doświadczenie przyjemności jedzenia – traci swoją użyteczność w momencie zaspokojenia

danej potrzeby, a kolejne jednostki jedzenia nie będą w danej chwili już tak, jeżeli w ogóle,

pożądane i cenione. Inaczej w takim ujęciu byłoby w przypadku pieniądza: gromadzenie go, jeżeli

samo w sobie nie jest problematyczne (np. magazynowanie dużych ilości kruszcu), nie ma

teoretycznie swojej granicy, ponieważ pozwala on zaspokoić każdą potrzebę, niezależnie od czasu,

w której się ona ujawni . 10

Tymczasem również indywidualny popyt na pieniądz sterowany jest prawami malejącej

użyteczności krańcowej. Jako nieodłączny element wymiany rynkowej, pieniądz czerpie swoją

wartość wyłącznie z możliwości odbicia w nim wszystkich innych dóbr rynkowych. Innymi słowy,

pieniądz oderwany od innych dóbr traci swoje znaczenie . Ale działa to w obie strony: ów 11

wspomniany wyżej brak granicy nasycenia miałby znaczenie wyłącznie w abstrakcji od procesu

pozyskiwania go przez człowieka. Nie ma rzecz jasna wątpliwości, że jeżeli nie każdy człowiek, to

przytłaczająca większość ludzi z radością przywitałaby każdą dodatkową sumę pieniędzy, np

wygraną na loterii, która zasiliłaby bez wysiłku z ich strony ich portfele i konta. W normalnym

procesie wymiany jednak indywidualny popyt na pieniądz jest naturalnie ograniczany

użytecznością krańcową innych dóbr, które należałoby za te pieniądze wymienić – na przykład

poprzez wyższą wycenę dodatkowej godziny czasu wolnego spędzonego z rodziną i odpowiednio

niższe wartościowanie większej ilości pieniędzy za dodatkowe godziny pracy.

Dochodzimy więc tym samym do najważniejszej, obok środka wymiany, funkcji pieniądza:

narzędzia ekonomicznej kalkulacji i planowania. Ceny wyrażone w pieniądzu pozwalają ludziom

działającym na rynku porównywać ze sobą jakościowo różne dobra ekonomiczne, w tym towary i

usługi . Informacje zawarte w cenach, wskutek niezliczonej ilości wymian międzyludzkich 12

odbywających się każdego dnia, pozwalają na ocenę, czy dane dobro jest pożądane przez innych

czy nie (a więc, na przykład, czy opłaca się poświęcać kolejną godzinę czasu wolnego na pracę, aby

zdobyć kolejną jednostkę pieniędzy). I chociaż to stanowi jeden z głównych powodów kierowanej

pod adresem pieniądza krytyki („ekonomizacja życia”, „władza pieniądza”), to właśnie ta funkcja

pieniądza czyni z niego narzędzie ograniczające aktywność gospodarczą, dostosowując ją tak do

ludzkich potrzeb, jak i do istniejącej podaży zasobów naturalnych.

R. Szewczyk, Pieniądz a dochód, op. cit., s. 94. 10

L. von Mises, The Theory of Money and Credit, New Haven 1953, s. 97 i nn. 11

Idem, Ludzkie działanie. Traktat o ekonomii, tłum. W. Falkowski, Warszawa 2008, s. 181. Por. M. Rothbard, Złoto, 12

banki, ludzie – krótka historia pieniądza, Warszawa 2004, s. 37.

Chciwość i materializm

W 1987 roku na ekrany kin wszedł film w reżyserii Oliviera Stone'a p.t. Wall Street, który w

zamierzeniu reżysera miał pokazywać w możliwie najbardziej negatywnym świetle nowojorski

świat finansów w okresie poreaganowskim. Jednak kreowana przez Michaela Douglasa postać

Gordona Gekko, uzasadniającego bez ogródek pożyteczny charakter ludzkiej chciwości, zamiast

wzbudzić odrazę jako uosobienie wszelkich negatywnych cech (co było zamierzeniem

nastawionego krytycznie wobec kapitalizmu reżysera), przyjęła się jako swego rodzaju role-model

dla wielu finansistów i ekonomistów przez kilka pokoleń – począwszy od ubioru

(charakterystyczna koszula z białym kołnierzykiem, która do dziś nosi w slangu maklerów nazwę

„gekko”), a skończywszy na „etyce chciwości” właśnie. Co jest w tym miejscu ważne to fakt, że

wizja chciwych, podstępnych i właściwie pozbawionych zwykłych ludzkich uczuć bankierów,

maklerów i innych postaci świata finansowego do dzisiaj funkcjonuje nie tylko w popkulturze, ale

również w środowisku akademickim, jako wytłumaczenie występowania kryzysów

gospodarczych . 13

Tradycyjnie chciwość kojarzona jest z żądzą posiadania dóbr (przede wszystkim, oczywiście,

pieniędzy), ale niekoniecznie z chęcią ich używania. Chciwy człowiek może być zarówno skąpy,

jak i rozrzutny – to, co zrobi ze zgromadzonymi pieniędzmi należy już do innego porządku, do

czego wrócimy zaraz. Istotne w tym miejscu jest to, że chciwość pojmowana jest w kategoriach

przede wszystkim materialnych. Wartości (dobra) materialne są natomiast przez filozofów

zazwyczaj traktowane jako dobra niższego, wręcz najniższego rzędu w hierarchii wartości,

ponieważ są rzeczami zewnętrznymi wobec człowieka jako takiego. Oprócz kilku jedynie prądów

filozoficznych (atomizm Demokryta, epikureizm, hedonizm Arystypa z Cyreny), które w

starożytności głosiły pewne przywiązanie do materii i cielesności – zarówno pod względem 14

Jako przykład akademickiej wersji tak zorientowanej krytyki kapitalizmu przytoczyć można tekst Janiny Filek, w 13

którym autorka konstatuje, iż klasyczny model homo oeconomicus jest niewystarczający do wyjaśnienia współczesnych problemów etyki gospodarczej. Zamiast tego krakowska etyk proponuje stworzenie modelu zupełnie nowego – homo pecuniosus, „człowieka pieniężnego” – który wedle autorki miałby się charakteryzować m.in. nieograniczoną chęcią posiadania pieniędzy, skłonnością do liczenia, niezdolnością do liczenia czy też przesadną skłonnością do liczenia. Zob: J. Filek, Czy finansista jest człowiekiem (moralnym)?, „Prakseologia” nr 150/2010, s. 71-86.

Należy poczynić tutaj zastrzeżenie, że w przypadku epikureizmu ów materializm i przypisywanie przyjemnościom 14

zmysłowym wartości nie wyglądało tak, jak powszechnie się mniema. „W tym uproszczonym ujęciu – pisze Piotr Bartula – hedonizm miałby polegać na grubiańskiej konsumpcji oraz maksymalnej, dostępnej w danej chwili eksploatacji własnej zmysłowości. A przecież w swoim zasadniczym, epikurejskim nurcie hedonizm polegał na ćwiczeniu umiejętności obiektywnej oceny skutków postępowania. Każda przyjemność jest dobra z natury, powie hedonista, ale nie każda godna wyboru, ponieważ przewidywalny skutek, przykry bądź przyjemny, musi być wpisany w decyzję o pozyskaniu przyjemności dostępnej hic et nunc.” Zob. P. Bartula, Liberalizm u kresu historii, Kraków 2012, s. 50, oraz dalej: s. 71 i nn.

epistemologicznym, jak i etycznym – większość myślicieli raczej zgodnie uznawała, że materia, a

szczególnie słabe ludzkie ciało, jeżeli już nie powinny zostać całkowicie odrzucone, to stanowią

zasadniczą przeszkodę bądź to w poznaniu Prawdy, bądź też w etycznym i duchowym

doskonaleniu; obie rzeczy zresztą były ze sobą nierozerwalnie związane. Ciało, jak miał powiedzieć

Pitagoras, jest wręcz naszym więzieniem: το µέν σώµά έστιν ήµίν σήµα.. Chciwość i pożądanie

rzeczy materialnych mają w tej perspektywie ten szkodliwy wymiar, że ciało człowieka nigdy nie

osiągnie pełnego nasycenia nimi, a człowiek uzależniając się od nich traci swoją autonomię i siłę, w

gruncie rzeczy przestając być sobą. Ponadto są to rzeczy przemijające i dające przelotne, nietrwałe

przyjemności, więc tak naprawdę tworząc więź z nimi, człowiek skazuje się na pustkę w

momencie, kiedy nie będzie w stanie (wskutek braku ich samych lub braku możliwości cieszenia

się nimi) z nich skorzystać.

Niechęć do cielesności i materialności obecna była również we wczesnym chrześcijaństwie,

chociaż wynikało to przede wszystkim z wpływów gnostyckich i manichejskich. W tych ostatnich

nurtach bowiem świat materialny i duchowy pozostawały w odwiecznym konflikcie, w związku z

czym każda aktywność na tym świecie była postrzegana jako odwrócenie się od Dobrego Boga,

stwórcy duszy i świata duchowego, ku planowi złego Demiurga, stwórcy świata materialnego.

Chrześcijaństwo jako takie jednak nigdy nie odrzucało materii, która również została stworzona

przez Jedynego Boga, a więc nie mogła być zła per se – co akcentowane było najwyraźniej w

biblijnym opisie siedmiu dni stworzenia, w którym każda rzecz z osobna jest przez Boga oceniana

jako dobra (Gen 1, 131). Owszem, świat ziemski jest tylko przystankiem w drodze, czy też samą

drogą do Królestwa Niebieskiego, które jest prawdziwe i – w przeciwieństwie do rzeczy

materialnych – jako jedyne godne pożądania. Pisał św. Paweł:

„Mówię, bracia, czas jest krótki. Trzeba więc, aby ci, którzy mają żony, tak żyli, jakby byli nieżonaci, a ci, którzy płaczą, tak jakby nie płakali, ci zaś, co się radują, tak jakby się nie radowali; ci, którzy nabywają, jak gdyby nie posiadali; ci, którzy używają tego świata, tak jakby z niego nie korzystali.

Przemija bowiem postać tego świata” . 15

Niemniej to nie sam stan obiektywny, w tym także stan posiadania czy miejsce w społecznej

hierarchii są problemem, ale indywidualny stosunek człowieka do ziemskich dóbr. W

ewangelicznym stwierdzeniu, że „nie można jednocześnie służyć Bogu i Mamonie” (Mt 6, 24)

kluczowe jest słowo służba, a więc oddanie, co wskazuje na relację człowieka do rzeczy. I tak

1 Kor 70, 29-31. (W tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia). 15

również człowiek majętny może być człowiekiem ubogim w duchu i zostać zbawiony, jak też

biedak może być mocno przywiązany do ziemskich wartości (np. poprzez zazdrość) i tym samym

być duchowo bogaczem . Jałmużna, stanowiąca jeden z najbardziej wyrazistych elementów nauki 16

Chrystusa w kontekście relacji międzyludzkich, pełni więc tutaj zewnętrzny wyraz własnego braku

przywiązania do ziemskich bogactw, w imię miłości bliźniego, będącej najważniejszym z

przykazań (Mt 22, 37-40).

Co więcej, w perspektywie chrześcijańskiej moralności nie tylko materialne dobra nie zostają

odrzucone, ale również jako zagrożenia dla duszy postrzegane mogą być rzeczy, które z

materializmem nie mają – lub też nie chcą mieć oficjalnie – nic wspólnego. Pycha czy zazdrość,

jako grzechy główne, dotyczyć mogą również sfery pozamaterialnej. Demonstracyjne wyrzucenie

przez filozofa cynickiego Kratesa całego majątku do morza, stawiane często jako przykład

radykalnej postawy antykonsumpcyjnej i antymaterialistycznej, może być równie dobrze wyrazem

pychy i nie mieć nic wspólnego z duchowym ubóstwem. Chrystus odnosi się krytycznie do

hipokryzji faryzeuszy, którzy modlą się i rozdają jałmużnę na pokaz, jedynie dla poklasku ze strony

innych (Mt 6, 1-6). Dla krytyków kapitalizmu, zarówno akademickich filozofów jak i różnej

proweniencji aktywistów , utożsamienie chciwości z pogonią za materialnymi dobrami jest 17

tymczasem niezwykle wygodne, gdyż stawia ich samych, dokonujących innych wyborów

życiowych niż krytykowani przez nich „bankierzy”, „finansiści”, „lichwiarze” czy „kupcy”, poza

obszarem podejrzenia. Czy jednak możemy powiedzieć, że samo deklaratywne przywiązanie do

wartości wyższych – duchowych, estetycznych, humanistycznych, czysto naukowych – rozwiązuje

problem? Fizyk pragnący otrzymać za swoje osiągnięcia naukowe Nagrodę Nobla zapewne nie

pożąda jedynie sumy pieniędzy, jaka zostałaby mu wraz z nagrodą przyznana, jednak niewątpliwie

renoma wybitnego naukowca, która spłynęłaby nań w momencie uhonorowania go tym

zaszczytem, stanowiłaby dla niego rzecz godną pożądania. Romantyczny poeta czy malarz mógł

gardzić „tłumem” i tym, co gustom „tłumu” schlebia (wyzłośliwiając się często przy okazji na

„handlarską” czy też „filisterską” mentalność i pogoń za pieniędzmi), ale też dążył do osiągnięcia

14. Por. M. Zięba, Chrześcijanie, ekonomia, polityka, Kraków 2002, s. 9-10. Taką interpretację przyjmował 16

jeszcze w II w. n.e. – idąc w dużej mierze za stoickim ujęciem tego wątku – myśliciel aleksandryjski Klemens, dla którego walka z wątkami manichejskimi i gnostyckimi stanowiła jeden z ważniejszych punktów apologii chrześcijaństwa. Na ten temat zob.: H. Chadwick, Liberalny purytanin [w:] Idem, Myśl wczesnochrześcijańska a tradycja klasyczna, tłum. P. Siejkowski, Poznań 2000, s. 41-63. Dla polskiego czytelnika dostępny jest również przekład pisma Klemensa z Aleksandrii traktującego o tym zagadnieniu: Który człowiek bogaty może być zbawiony?, tłum. J. Czuj, Kraków 2002.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że filozofia cynicka miała wiele wspólnego z XX-wiecznym ruchem 17

hipisowskim: ostentacyjnie demonstrowała swoją krytykę społeczeństwa, głosiła radykalny egalitaryzm, odrzucenie chciwości i hierarchii, piętnowała społeczny ostracyzm i rzekomo sztuczne podziały, kreowane przez społeczeństwo polityczne. Zob: J. Xenakis, Hippies and Cynics, „Inquiry” nr 16/1973, s. 115.

czegoś, co utrwaliłoby jego imię i tym samym wyróżniło spośród innych. Młodopolski artysta,

który w pogoni za wielkim dziełem staczał się w przepaść alkoholowo-narkotycznego transu i

lekceważył całą resztę własnego życia osobistego i społecznych więzi , w żaden sposób nie był 18

„lepszy” moralnie od szalonego króla Midasa, który z powodu chciwości chciał wszystko

przemienić w złoto, co okazało się zgubą dla niego i dla jego bliskich.

Czy finansista, makler lub bankier, dąży w swojej pracy wyłącznie do tego, żeby posiadać jak

najwięcej pieniędzy? Jak powiedzieliśmy wyżej, pieniądze nie są ostatecznym celem niczyich

działań, chociaż i ta odpowiedź nie wyczerpuje w pełni problemu. Inwestorzy giełdowi, maklerzy

czy bankierzy inwestycyjni nie muszą wcale w ciągu pracy mieć przed sobą wizji jedynie coraz to

większych sum spływających na ich prywatne konta, jak chcieliby to postrzegać ich akademiccy

krytycy. Jest oczywiście możliwe, że tylko to ich zajmuje, chociaż jest to mało prawdopodobne:

większość uczestników krytykowanego w ten sposób świata finansów zarabia rocznie sumy, które

trudno często wydać w ciągu całego życia. Można więc pokusić się o stwierdzenie, że o swoich

własnych wydatkach konsumpcyjnych w perspektywie pracy zawodowej myśli częściej osoba,

która zarabia na życie na przykład sprzątając ulice czy myjąc naczynia w restauracji, a której często

nie wystarcza „do pierwszego”, niż hedge fund manager z Wall Street, który za już posiadane

pieniądze mógłby żyć w luksusie przez wiele lat. Większe jest prawdopodobieństwo, że to ta

pierwsza osoba będzie skupiona przede wszystkim na liczeniu pieniędzy, a ta druga będzie wobec

pieniędzy bardziej obojętna, w czasie wolnym zajmując się kultywowaniem wartości wyższych –

kolekcjonując dzieła sztuki, bywając w operze i teatrze czy też parając się czymkolwiek, co do tej

właśnie kategorii zaliczymy. Przyjęcie, że zajmowanie się finansami, a więc samym rdzeniem

gospodarki kapitalistycznej, wymaga odrzucenia wszystkiego, co charakteryzuje naturę ludzką,

byłoby więc niedorzeczne . 19

Kapitalizm i konsumpcja

Konsumpcjonizm, podobnie jak chciwość, gra w dzisiejszym dyskursie akademickim i

publicznym rolę słowa-klucza, który używany jest przez autorów krytycznie nastawionych wobec

„Nie pomoże alkohol, to pomoże morfina, opium, szalej, wszystko mi jedno, ale muszę coś stworzyć, coś tak 18

wielkiego, tak niesłychanego...” – mówił ustami swojego literackiego wcielenia Stanisław Przybyszewski, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli krakowskiej cyganerii. Zob: S. Przybyszewski, Synowie ziemi, Lwów- Warszawa 1904, s. 33.

Cytowana wyżej krakowska filozof twierdzi na przykład, że „(...) aby być dobrym finansistą, a dokładniej, aby 19

przynależeć do «liczącej się» grupy finansjery, należy każdą z cech charakteryzującą człowieka jako istotę społeczną odrzucić jako ckliwy sentymentalizm, a rozwinąć jedynie te wywodzące się lub związane z umiejętnością liczenia i nadto rozwinąć je w stopniu maksymalnym, tak, aby w całości «wypełniły» naturę człowieka”. Zob. J. Filek, Czy finansista jest człowiekiem (moralnym)?, op. cit., s. 85.

kapitalizmu i wolnego rynku w sposób nadzwyczaj dowolny, jako pojęcie niewymagające dalszego

tłumaczenia i głębszej analizy. W ten sposób niezmiernie łatwo następuje zawłaszczenie tych pojęć

przez krytykę kapitalizmu (będącego notabene kolejnym dość frywolnie stosowanym słowem-

kluczem), stąd też każdy apologeta tego systemu organizacji gospodarczej stawiany jest od razu –

zwłaszcza przez autorów marksistowskich i postmarksistowskich – na niewygodnej pozycji

obrońcy chciwców i materialistów, nastawionych na coraz większą konsumpcję i powiększanie

zasobów pieniężnych.

W tym ostatnim, postmarksistowskim ujęciu, wynika to z przyczyn fundamentalnych, a więc

z teorii własności prywatnej i podziału pracy, które legły u podstaw krytyki kapitalizmu

przeprowadzonej przez Karola Marksa. Kapitalistyczny proces produkcji ma tu być więc

konfliktem pomiędzy posiadaczami środków produkcji, a pracownikami najemnymi, którzy

„wyprzedają siebie po kawałku” sprzedając kapitalistom swoją siłę roboczą, ale nie mając już

żadnego bezpośredniego związku z wyprodukowanym towarem . Kapitalista płaci robotnikowi 20

płacę roboczą opartą na ilości pracy włożonej w wyprodukowanie towaru, ale cena towaru

sprzedawanego konsumentowi jest już oddzielona od tejże pracy, powodując alienację robotnika od

wytworów jego pracy. Kapitalistyczny system organizacji produkcji jest więc systemem z gruntu

niesprawiedliwym, opartym na wyzysku i chciwości, zatem z tak złego drzewa mogą narodzić się

jedynie zepsute owoce. Świat kapitalistyczny jest w efekcie wręcz odhumanizowany. I tak Erich

Fromm, jeden z najbardziej wpływowych kontynuatorów etycznej myśli Marksa, stawia twarde

rozróżnienie pomiędzy „mieć” i „być”, stwierdzając jednocześnie, że kapitalizm to system, gdzie

ludzie bardziej „mają” niż „są” . 21

Nie można wątpić w to, że dzięki produkcji kapitalistycznej konsumujemy dużo więcej niż

nasi przodkowie w średniowieczu czy nawet w XIX wieku. Jest to wynikiem wzrostu efektywności

produkcji, jaki był możliwy dzięki procesowi kapitalistycznemu: nie tylko produkowane towary

stawały się – w miarę zwiększania ich podaży – coraz tańsze, ale jednocześnie wbrew „żelaznemu

K. Marks, Praca najemna i kapitał, [w:] Marks i Engels. Dzieła wybrane, Warszawa 1949, t.I, s. 77. Zob. także: L. 20

Kołakowski, Główne nurty marksizmu, Warszawa 2009, t. I., s. 276 i nn. Taki pogląd na naturę kapitalistycznej produkcji nieobcy jest również autorom chrześcijańskim, piszącym krytycznie o gospodarce kapitalistycznej i procesach globalizacji. Zob. m.in.: W.T. Cavanaugh, Pożarci. Gospodarka a powołanie chrześcijańskie, tłum. K. Jasiński, Warszawa 2008, s. 69-70.

E. Fromm, Mieć czy być?, tłum. J. Karłowski, Poznań 2007. Na temat etycznego uzasadnienia własności prywatnej 21

zob: D. Juruś, Własność a sprawiedliwość, [w:] Czy sprawiedliwość jest możliwa?, red. D. Probucka, Kraków 2008, a także: K. Guczalska, Być czy mieć? Pochwała posiadania i własności, „Zeszyty Naukowe UEK” 887/2012. „ Niesłuszna jest jednostronna afirmacja «być» w przeciwstawieniu do «mieć» – pisze Guczalska – tak samo jak jednostronna jest afirmacja «mieć» w przeciwstawieniu do «być». W ogóle nie należy antagonizować i przeciwstawiać sobie słów «być» i «mieć». Jest to groźne, ponieważ rozdziela to, co jest jednością, i daje błędne wyobrażenia na temat funkcjonowania społeczeństwa i życia ludzkiego”.

prawu płac” Ricarda, jakie przyjmował Marks w swojej teorii, realne płace robotników nie tylko nie

malały, ale systematycznie wzrastały, nawet mimo czterokrotnego przyrostu ludności . Dzięki temu 22

w XIX wieku nastąpiło skokowe polepszenie warunków życia społeczeństw w ogóle, w tym przede

wszystkim – klasy robotniczej, jako tej położonej najniżej w hierarchii społecznej. Jak pisał Joseph

Schumpeter:

„To właśnie tania odzież, tania bawełna i sztuczny jedwab, buty, samochody itd. są typowymi osiągnięciami produkcji kapitalistycznej, i nie są to z reguły ulepszenia, które by wiele znaczyły dla ludzi bogatych. Królowa Elżbieta miała jedwabne pończochy. Nie jest typowym osiągnięciem kapitalizmu dostarczanie większej ilości jedwabnych pończoch królowym, lecz umożliwienie dostępu

do tego dobra robotnicom fabrycznym, dostępu opłacanego coraz mniejszym wysiłkiem” 23

Niezmiernie trudno byłoby twierdzić, że systematyczny wzrost materialnego dobrobytu, jaki

obserwowalny był od początku Rewolucji Przemysłowej, stanowił negatywne zjawisko w historii

społeczeństwa. Inspirowane tezami Rousseau o mitycznym szczęśliwym stanie natury twierdzenie

Fromma, że „(...) posiadanie i konsumpcja powodują cierpienie i nieszczęście” , nie jest nawet 24

zabawne, ale wręcz okrutne w kontekście sytuacji ludzi przed epoką przemysłową. Prawo

własności, podział pracy i przewaga komparatywna, wreszcie – akumulacja kapitału, która

umożliwiła zwiększenie efektywności produkcji przemysłowej i rolnej, w istocie oddzieliły

człowieka od natury, jak chciał tego Rousseau, ale również (czy też przede wszystkim) w tym

pozytywnym sensie. W gospodarce rolniczej człowiek skazany był na łaskę i niełaskę przyrody.

Klęska nieurodzaju skutkowała niemal automatycznie klęską głodu, a zapasy nawet w dobrych

latach nie wystarczały bardzo często na wyżywienie chłopów do czasu nowych zbiorów. Nie bardzo

wiadomo jak z takiej perspektywy udowadniać, że wzrost konsumpcji – będący widoczną oznaką

powiększenia materialnego dobrobytu społeczeństw – jest rzeczą dla człowieka szkodliwą.

Istotnie, z punktu widzenia etycznego nie można nie zgodzić się ze stwierdzeniem, że pogoń

wyłącznie za rzeczami materialnymi nie tylko nie przyczynia się do szczęścia, ale również na

drodze do tego szczęścia stoi na przeszkodzie. Jednak brak dostępnych dóbr materialnych wcale nie

zbliża nas do tego, aby osiągnąć szczęście. „Życie natomiast upływające na zdobywaniu majątku –

K. Marks, Praca najemna i kapitał, op. cit., s. 92 i nn. Por. P.H. Lindert, J. G. Williamson, English Workers’ Living 22

Standards During the Industrial Revolution: A New Look, “The Economic History Review”, vol. XXXVI, No. I/1983.

J. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, tłum. M. Rusiński, Warszawa 1995. 23

E. Fromm, Mieć czy być?, op. cit., s. 167. 24

pisze Arystoteles – jest poniekąd życiem pod przymusem, a bogactwo oczywiście nie jest tym

dobrem, którego szukamy; wszak jest ono czymś tylko pożytecznym i jest środkiem do celu” . 25

Ćwiczenie swojej woli i uniezależnianie się od dóbr materialnych ma sens wówczas, kiedy jest

wynikiem wolnego wyboru, a nie konieczności zewnętrznej. Współczesny robotnik fabryczny,

który wskutek przemian gospodarczych, wzrostu efektywności produkcji i akumulacji kapitału – a

nie, jak chcieliby niektórzy krytycy kapitalizmu, wskutek działalności związków zawodowych –

może dzisiaj pracować krócej, jadać lepiej, dysponować czasem wolnym, a także poświęcać się

rozmaitym hobbies, ma zdecydowanie mocniejsze podstawy do tego, żeby prowadzić „dobre życie”

w sensie Arystotelesowskim, niż rolnik w epoce przedprzemysłowej.

Oczywiście współcześni krytycy kapitalizmu skupiają się na „nadmiernej” czy też

„ostentacyjnej” (conspicuous) konsumpcji, która ma rzekomo charakteryzować społeczeństwa

rozwinięte, nie zaś na konsumowaniu jako takim. Według większości współczesnych

kontynuatorów Fromma, kapitalizm opiera się na „kreacji potrzeb”, a więc zorganizowanej

machinie wmawiania ludziom, że owoce produkcji, rynkowe towary, dadzą im szczęście.

Konsumpcjonizm ma stawać się ideologią czy też wręcz religią sankcjonującą kapitalizm . Czy 26

jednak możemy rozgraniczyć pomiędzy rzeczywiście „naturalnymi” potrzebami, a tymi, które

rzekomo zostały nam „wmówione” przez przemysł marketingowy? Jeżeli obserwujemy fanów

marki Apple, którzy płacą całkiem duże relatywnie sumy pieniędzy za produkt, który nie różni się

zasadniczo np. od tańszych produktów Samsunga (prowadzącego zresztą dla Apple outsourcing

produkcji niektórych elementów), to często nie mamy wątpliwości, że chodzi tutaj przede

wszystkim o chęć zamanifestowania otoczeniu czegoś, co jest z tą marką (rzekomo) związane –

pewnego zestawu wartości, przynależności do pewnej grupy społecznej itp. Podobnie, jeżeli bogaty

biznesmen kupuje bardzo drogi zegarek (nawet za kilkadziesiąt tysięcy dolarów) czy też drogi

samochód (kilka milionów), to również nie potrafimy znaleźć na to innego wytłumaczenia, jak

właśnie ostentacyjne afiszowanie się ze swoją „zdolnością do konsumpcji” . Ale poruszając się w 27

dół zarówno po skali cenowej, jak i skali wyznaczającej ilość konsumowanych dóbr, nie jesteśmy

tak naprawdę w stanie wyznaczyć granicy, w której kończy się „konsumpcjonizm”, a zaczyna się

„zrównoważona”, umotywowana wyłącznie naturalnymi potrzebami konsumpcja.

Na podstawie wyłącznie poziomu konsumpcji nie mamy możliwości stwierdzić, że

Arystoteles, Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska, 1096 a7- 1096 a8. 25

W.T. Cavanaugh, Pożarci, op. cit., s. 84 i nn; B. Kuźniarz, Pieniądz i system. O diable w gospodarce, Kraków 2006, 26

s. 145-179.

J. Baudrillard, Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury, tłum. S. Karolak, Warszawa 2006, s. 40. 27

współcześnie ludzie są w większym stopniu zainteresowani konsumpcją, niż w epokach

przedkapitalistycznych. Ludzie obecnie na pewno dążą do tego, aby zapewnić sobie materialny

dobrobyt, i w większości byliby zadowoleni, gdyby mogli ze swojej pracy czerpać jeszcze większe

korzyści. Ale czy kiedykolwiek w ludzkiej historii było inaczej? Czy możemy powiedzieć, że praca

rzemieślnika lub rolnika w XI czy XII wieku była wykonywana w celu innym, niż wydanie

zarobionych środków na konsumpcję? Duża część socjologów i antropologów kulturowych

niezwykle śmiało przypisuje społeczeństwom epok minionych cechy diametralnie różne od

społeczeństwa nowoczesnego . Tymczasem nie mamy żadnych przesłanek ku twierdzeniu, że pod 28

tym względem ludzka mentalność uległa zmianie na przestrzeni historii. To, że obecnie mamy do

wyboru więcej dóbr i nie jesteśmy zmuszeni do zaspokajania swoich potrzeb wyłącznie

ograniczonym asortymentem towarów rynkowych nie powoduje w żaden sposób, że nasze cele jako

istot ludzkich diametralnie się przez ten czas zmieniły. Średniowieczny kupiec nie był mniej

„chciwy” od współczesnego bankiera, a średniowieczny rycerz – mniej przyzwyczajony do

obfitych zasobów żywności niż współczesna gospodyni domowa. W każdej epoce historycznej

znajdą się ci, którzy ukojenie znajdują w obfitości dóbr materialnych, ci realizujący

Arystotelesowski ideał szczęścia jako kontemplacji teoretycznej, jak i tacy, którzy wybierają drogę

radykalnej ascezy motywowanej duchowym samodoskonaleniem. Podaż dostępnych w danym

momencie dla jednostki dóbr ekonomicznych nie ma na to większego wpływu.

Pieniądz i rozwój gospodarczy

Wspominane na początku zarzuty wobec kapitalizmu, opierające się na twierdzeniach o

nadmiernej konsumpcji i kreacji potrzeb, zbudowane są na założeniu – popularnym również wśród

ekonomistów głównego nurtu – że to konsumpcja jest motorem napędowym gospodarki. Innymi

słowy, masowa produkcja potrzebuje masowej konsumpcji, więc cały proces ekonomiczny służy

Na przykład polski socjolog Piotr Sztompka opisując współczesnych ludzi stwierdza kategorycznie, że 28

„[w]iększość ich życia upływa w kręgu ekonomii, na produkcji i konsumpcji. Wątkiem głównym – przedmiotem aspiracji, tematem konwersacji, obiektem interakcji transakcji – są towary i pieniądze. Oczywiście nie było tak zawsze. W społeczeństwach tradycyjnych dominowały inne wątki: życie rodzinne, życie religijne, życie wojownicze czy rycerskie. Tak mocny akcent na ekonomię jest niewątpliwą osobliwością społeczeństwa nowoczesnego.” (P. Sztompka, Socjologia – analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 564). Niezmiernie trudno wyobrazić sobie w jaki sposób można byłoby bez wątpliwości orzec, z jednej strony, że średniowieczni chłopi czy mieszczanie w swoich codziennych rozmowach i aspiracjach nie skupiali się na produkcji i konsumpcji poszczególnych towarów, zaś z drugiej – że dzisiejsze życie skupione jest wyłącznie na pieniądzu i ekonomicznej wymianie. Podobną tezę, chociaż z pozycji entuzjasty, lansował również amerykański politolog Francis Fukuyama w głośnej pracy The End of History and the Last Man (1992), chcąc udowodnić, że wszelkie instynkty ludzkie po zwycięstwie liberalnej demokracji i kapitalizmu w starciu z ostatnim poważnym wrogiem – komunizmem – będą odtąd znajdowały swoje ujście jedynie w środowisku ekonomicznej wymiany, co pociągnie za sobą bezużyteczność wielkich projektów ideologicznych. Oba ujęcia kłócą się jednak zarówno z naszym codziennym doświadczeniem – wypełnionym w dalszym ciągu rodziną czy religią – jak i z historią polityczną (Fukuyama zresztą ze swojego proroctwa się wycofał).

przede wszystkim interesom producentów (kapitalistów). Im więcej ludzie wydają na konsumpcję,

tym lepszy stan gospodarki, a ściślej – tym większe zyski kapitalistów, którzy nie baczą m.in. na

degradację środowiska naturalnego i wyczerpanie zasobów naturalnych, które mają się wiązać z

coraz to większą konsumpcją. Niektórzy chrześcijańscy teologowie i filozofowie dokładają zaś do

tej krytyki swoją cegiełkę, oskarżając producentów, ekonomistów i (rzekomo działających pod

dyktando dwóch pierwszych grup) polityków nie tylko o wyniszczanie środowiska, ale również

indyferentyzm religijny i moralny, który prowadzi do stawiania znaku równości pomiędzy

pożądaniem rzeczy moralnych i niemoralnych (z których wygrywać mają przeważnie, oczywiście,

te drugie) . 29

Aby odpowiedzieć na te zarzuty, wypada wrócić do początku naszych rozważań na temat

natury pieniądza. Powiedzieliśmy, że jako uniwersalny środek wymiany pieniądz sprowadza do

wspólnego mianownika szeroką gamę nieporównywalnych ze sobą w inny sposób dóbr

ekonomicznych, towarów i usług. Wbrew temu, co sądzą powszechnie na ten temat krytycy

gospodarki kapitalistycznej – zarówno konserwatywni, jak i lewicowi – nie czyni to z pieniądza

narzędzia degradującego naturę człowieka i prowadzącego do wyniszczenia rzeczy, których

rzekomo nie sposób sprowadzić do cen pieniężnych. Pieniądz i ekonomiczna kalkulacja na

podstawie cen stanowią narzędzie ograniczania aktywności gospodarczej w sferach, gdzie

rzeczywiście byłaby ona bez nich destrukcyjna.

Weźmy przykład podaży drewna (niezależnie czy używane będzie ono do opału, do produkcji

papieru czy przez przemysł meblarski), stanowiących jeden z głównych przedmiotów dyskusji nad

rzekomym wyniszczaniem środowiska przez przemysł. Wskutek kurczenia się zasobów drewna,

których odnawianie jest czasochłonne, stopniowo jego cena wzrasta. Nie jest więc tak, jak chcą

utrzymywać ekolodzy, że obecna konsumpcja drewna doprowadzi do całkowitego wylesienia

planety, gdyż popyt na drewno zmieniał się będzie w czasie wraz z jego ceną. Jeżeli więc nadal

będzie trwało wycinanie lasów, drewno – wskutek coraz większej trudności pozyskiwania nowej

podaży – osiągnie w pewnym momencie cenę, która spowoduje, że dalsza oparta na nim produkcja

meblarska czy papiernicza dla finalnego konsumenta stanie się nieopłacalna. Podobnie sprawa

wygląda z paliwami kopalnymi – zmniejszenie zasobów gazu, ropy naftowej czy węgla będzie

systematycznie wpływało na cenę paliw, windując ją do poziomu, w którym rzeczywiście opłacalne

stanie się stosowanie (w dużej mierze nieopłacalnych dzisiaj) alternatywnych źródeł energii.

Dzisiejszy stan nauki i techniki pozwala na rozwiązanie niemal każdego problemu związanego z

D. Karłowicz, Koniec snu Konstantyna, Kraków 2004, s. 43 i nn.; W.T. Cavanaugh, Pożarci, op. cit., passim. 29

produkcją żywności, energii czy oczyszczaniem wody i powietrza. Jedyną obecnie przeszkodą ich

zastosowania jest nieopłacalność implementacji tych metod na masową skalę. Można jednak

przypuszczać, że w obliczu braku tańszych alternatyw znalezione i zastosowane zostaną

rozwiązania pozwalające na pokonanie problemu wyczerpywania się zasobów naturalnych czy

zanieczyszczenia środowiska . 30

Fundamentalnym nieporozumieniem jest przyjmowane przez krytyków kapitalizmu

wspomniane wyżej twierdzenie, że „gospodarka” potrzebuje konsumpcjonizmu, ponieważ ciągła,

nieprzerwana konsumpcja społeczeństwa niezbędna jest do utrzymania na niezmienionym poziomie

przychodów producentów, a zatem również – zatrudnienia. Po raz kolejny wypada stwierdzić, że

nie sposób dziwić się, iż argumenty takie wytaczają krytycznie nastawieni socjologowie,

filozofowie i etycy, którzy z teorią ekonomii nie mają zazwyczaj nic wspólnego, skoro mit taki

rzeczywiście obecny jest w akademickich dyskusjach i publicystycznych wypowiedziach

najbardziej znanych postaci ekonomii głównego nurtu. Wystarczy podać przykład Lawrence'a

Summersa, który po uderzeniu Japonii przez tsunami w 2011 roku stwierdził w jednym z

telewizyjnych komentarzy, iż katastrofa może spowodować pozytywny skutek w postaci

krótkotrwałego wzrostu PKB (zwiększona konsumpcja spowodowana stratami), czy też

cytowanego już noblisty Paula Krugmana, który w 2012 roku na konferencji „Take Back American

Dream” argumentował, że sposobem na wyjście z ekonomicznego kryzysu mogłyby być masowe

wydatki zbrojeniowe zjednoczonych rządów światowych, na przykład w obliczu zagrożenia

inwazją militarną ze strony Obcych. Wypowiedzi Summersa czy Krugmana są anegdotyczne, ale są

logiczną konsekwencją teorii makroekonomicznych, wśród których specjalne miejsce zajmuje „od

zawsze” teoria J.M. Keynesa . 31

Warto nadmienić, iż słowo „wyczerpanie” w stosunku do materialnych zasobów planety jest sporym nadużyciem, 30

gdyż od momentu Wielkiego Wybuchu we wszechświecie obecna jest ta sama ilość materii, która przez miliardy lat przyjmowała na poziomie subatomowym różne formy. Również to, co nazywamy dzisiaj „przyrodą”, a więc pewien kształt fauny i flory, nie istniał wiecznie, ale był wynikiem wielu biologicznych procesów na przestrzeni milionów lat, natomiast życie biologiczne na Ziemi było wiele razy niszczone nawet w 80% w okresach wymierań, spowodowanych przez przyczyny „czysto naturalne”. Argumenty dotyczące „kalkulacyjnego” rozwiązania problemu zasobów naturalnych nie dotykają oczywiście kwestii zachowania obecnego kształtu środowiska naturalnego. Współcześni ekolodzy natomiast traktują ten właśnie kształt za pewne obiektywne dobro, które nie powinno zostać zmieniane przez człowieka – wobec czego argumentacja udowadniająca, że gospodarka sama z siebie nie doprowadzi do wyginięcia ludzi zapewne nie będzie dla nich przekonująca. W tym artykule przyjmujemy jednak, że rozważania etyczne dotyczą ludzi i przetrwania gatunku ludzkiego, nie zaś fauny i flory, a zachowanie ich w obecnym kształcie niekoniecznie musi (chociaż oczywiście może) być traktowane jako wartość dla człowieka. Na temat współczesnych filozoficznych tendencji w prawie ochrony środowiska zob: S. Chrupczalski, Ekonomiczna analiza prawa własności w ujęciu szkoły austriackiej, Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa 2008, s. 99 i nn. (praca dostępna online: http://mises.pl/wp-content/uploads/2009/09/ekonomiczna-analiza-prawa.pdf ).

Keynes zresztą explicite wyraził dokładnie tę samą myśl co jego współcześni kontynuatorzy pisząc, że „budowanie 31

piramid, trzęsienia Ziemi, a nawet wojny mogą przysłużyć się wzrostowi dobrobytu”. Por. M. Skousen, The Structure of Production, New York 1990, s. 244-245.

Relacja pomiędzy konsumpcją a dobrobytem rzeczywiście istnieje, jak wyjaśnialiśmy w

poprzednim rozdziale. Zależność przebiega jednak nie w kolejności: najpierw wyższa konsumpcja,

a dzięki niej – wyższy dobrobyt, ale w kolejności odwrotnej. Gdyby społeczeństwo średniowiecznej

Europy konsumowało więcej, w żaden sposób nie przyczyniłoby się to do podniesienia poziomu

cywilizacyjnego, m.in. ulepszenia i wdrożenia skuteczniejszych metod produkcji rolnej. To, co

zostanie skonsumowane (zużyte) musi najpierw zostać wyprodukowane, co wymaga nakładu

kapitału i pracy. Innymi słowy, producenci najpierw muszą poczynić pewne inwestycje, aby

wyprodukować dobro, z którego sprzedaży otrzymają zwrot. Żeby zaś zainwestować – i jest to

jeden z podstawowych błędów teorii keynesowskiej – konieczne są oszczędności, a więc 32

uprzednio zebrana nadwyżka produkcji nad bieżącą konsumpcją. Oszczędności pozwalają na

wydłużenie procesu produkcji (od wydobycia do dobra konsumpcyjnego), a więc jednocześnie

wzrost jej skuteczności i efektywności. To efektywniejsza produkcja powoduje, że ludzie mogą

konsumować więcej, gdyż wskutek wzrostu podaży ceny dóbr spadają, a zarazem wzrost

efektywności produkcji pociąga za sobą wzrost realnych płac roboczych.

Oczywiście producenci nie produkują „dla siebie”, ponieważ dobra nie są przeznaczone do

niczego innego, jak do konsumpcji właśnie. Przedsiębiorca-producent planuje zresztą produkcję,

zakładając przewidywany popyt na jego towar. Absurdalne jest jednak założenie, obecne nie tylko

w cytowanych wypowiedziach Summersa czy Krugmana, ale również w pojawiających się w

mediach cyklicznie komentarzach gospodarczych, że wyższa konsumpcja może „przysłużyć się

gospodarce” (zwłaszcza przy okazji przerw świątecznych, istotnie będących dzisiaj festiwalem

konsumpcji). Gospodarka nie jest odrębnym, ponadjednostkowym bytem, który niczym

Rousseau'owska wola powszechna ma swoje cele, które mogą być odmienne od sumy celów ludzi.

Nie jest więc również tak, że kapitalizm lub logika dobrobytu „wymagają” masowej konsumpcji.

Wyższy popyt leży w interesie poszczególnych przedsiębiorstw, ale dotyczy to wyższej konsumpcji

na ich konkretne towary i usługi. Jeżeli ludzie przestaliby odżywiać się np. w restauracjach

McDonald's, w efekcie zapotrzebowanie na pracę w McDonald's niewątpliwie spadłoby. Czy źle

przysłużyłoby się to „gospodarce”? Pieniądze, które nie zostałyby wykorzystane na jedzenie w sieci

restauracji, nie zniknęłyby magicznie z rynku, ale zostałyby spożytkowane w inny sposób, nie tylko

„tu i teraz” na inne dobra i usługi, ale również – jeżeli zostałyby zaoszczędzone, nawet odłożone w

przysłowiowej „skarpecie” – na konsumpcję przyszłą, tym samym odpowiednio wpływając na cenę

pieniądza (siłę nabywczą) w czasie teraźniejszym.

Ibidem, s. 250-255. Por. także: H.H. Hoppe, Misesowskie argumenty przeciw Keynesowi, tłum. W. Falkowski [w:] 32

Jak zrujnować gospodarkę, czyli Keynes wiecznie żywy, Warszawa 2004, s. 144 i nn.

W gospodarce z pieniądzem naturalnym nie mamy do czynienia z problemem nadmiernej i

niedostatecznej konsumpcji, ponieważ wszystkie działania – produkcja, konsumpcja, oszczędności

– koordynowane są przez zmiany w poziomie stopy procentowej, a zatem społecznej zagregowanej

stopy preferencji czasowej . Niska stopa procentowa, a więc niższe premiowanie oszczędności, 33

sygnalizuje, że społeczeństwo zgromadziło pewien zapas, który pozwoli na podejmowanie bardziej

ryzykownych przedsięwzięć, jak inwestycje w wydłużenie procesu produkcji. Stopa wzrasta, jeżeli

suma zgromadzonych oszczędności jest niewielka. Ludzie skłonni są wydawać mniej, w związku z

czym wzrasta popyt na pieniądz, a ceny towarów w nim wyrażone spadają. Mając do dyspozycji

pewien zasób środków pieniężnych, wszystkie zaangażowane w proces gospodarczy osoby muszą

zdecydować – w oparciu o te właśnie informacje – w jaki sposób pieniądze spożytkować.

Etyczne źródła kryzysu gospodarczego

W tym miejscu pojawia się kwestia wpływu bankowości na proces gospodarczy. Patrząc

historycznie, banki spełniały dwie podstawowe funkcje – depozytariusza środków pieniężnych (w

systemie pieniądza towarowego) oraz kredytodawcy. Obie funkcje narodziły się i mogły istnieć

oddzielnie, jednak dla nas istotniejsze będą konsekwencje ich połączenia. Kredyt pozwala na

zrealizowanie w danym czasie pewnego celu za pomocą środków, które przez kredytobiorcę

dopiero zostaną wypracowane w przyszłości (a przynajmniej zakłada tak kredytodawca). We

wczesnej bankowości kredytowej, pożyczki udzielane były z zaoszczędzonych przez kredytodawcę

środków pieniężnych Kredyt pozwalał więc na przesunięcie popytu w czasie – kredytobiorca

zgłaszał na pewne dobra i usługi popyt wcześniej, natomiast kredytodawca – później.

Oprocentowanie kredytu jest więc z jednej strony wynagrodzeniem płaconym przez kredytobiorcę

kredytodawcy za jego powstrzymanie się od konsumpcji w czasie teraźniejszym, z drugiej –

wynagrodzeniem za ponoszone przez niego ryzyko.

Sytuacja zmieniła się w momencie, gdy banki połączyły w sobie obie funkcje –

depozytariusza środków pieniężnych i kredytodawcy – oraz w miarę rozpowszechnienia się

pieniądza bankowego (noty bankowej, a więc banknotu) w wymianie rynkowej. Aby pieniądz

bankowy mógł funkcjonować w obrocie rynkowym, konieczne było zaufanie, jakim uczestnicy

wymiany darzyli bank. Innymi słowy, banknot opiewający na konkretną ilość pieniądza

towarowego miał wartość jako pieniądz o tyle, o ile ludzie ufali bankowi, że posiada tę ilość

Ibidem, s. 129. Szerzej ekonomiczną funkcję stopy procentowej w kontekście konsumpcjonizmu i kryzysów 33

gospodarczych omawiam w artykule Konsumpcjonizm i kultura zadłużenia. Etyczne aspekty polityki gospodarczej i cyklu koniunkturalnego, [w:] Etyczny wymiar odpowiedzialnego biznesu i konsumeryzmu na początku XXI wieku, red. L. Karczewski, H. Kretek, Racibórz 2013, s. 347-356.

gotową do wypłaty w złocie lub srebrze. Stawało się problematyczne, jeżeli bank tego zaufania

nadużywał. Pieniądz towarowy pełnił rolę gwaranta banknotów ponieważ jako towar podlegał

również normalnym zasadom rynkowym. Można zwiększyć ilość towaru na rynku – w tym np.

złota – ale jedynie przez normalny proces produkcyjny, więc uprzednie zaangażowanie pracy, ziemi

(zasobów naturalnych) i kapitału. Nagłe pojawienie się ogromnej ilości złota na rynku nie

wchodziło więc – w przeważającej części przypadków – w grę, stąd też wyrażane w nim ceny 34

innych towarów były stabilną podstawą dla prowadzenia ekonomicznej kalkulacji. W przypadku

pieniądza bankowego, wyrażonego przecież w jednostkach złota (lub innego towaru), w momencie

wygenerowania przez bank większej ilości pieniądza w postaci banknotów, wprowadzał on

uczestników rynkowej wymiany w błąd, co de facto było fałszerstwem . 35

Rozważając wewnętrzny rozkład systemu kapitalistycznego w XX wieku, Daniel Bell

podkreślał zmianę, jaka zaszła w krajach protestanckich (postrzeganych tradycyjnie za Maxem

Weberem jako kolebki kapitalizmu) w pojmowaniu instytucji kredytu. Protestancka etyka pracy i

ascezy – powstrzymywania się od nadmiernego folgowania cielesnym zachciankom – nie

akceptowała „życia na kredyt”, a więc pokrywania wydatków konsumpcyjnych z przyszłych

dochodów . Kredyt uznawany był za narzędzie dla przedsiębiorców, do zasilania inwestycji. 36

Dopiero po I wojnie światowej pojawiły się w USA pierwsze oferty kredytów konsumpcyjnych

skierowane do klientów indywidualnych. Takie rozszerzenie oferty banków komercyjnych nie

byłoby możliwe bez zasadniczej zmiany, jaka zaszła w systemie bankowym po powstaniu w 1913

roku Banku Rezerw Federalnych (Fed). Rezerwa Federalna, czy też ogólnie – instytucja banku

centralnego – umożliwia utrzymywanie systemu rezerwy cząstkowej. Banki prywatne w systemie

W historii mogliśmy wszelako zaobserwować przypadki, w których pojawienie się podaży nowego pieniądza 34

towarowego, zdobytego w trakcie wojen lub podbojów, uderzało nagle w jego siłę nabywczą, gdyż znajdowało się poza procesem gospodarczym (tzw. outside money). Jednym z takich zdarzeń był napływ dużych zasobów relatywnie taniego w pozyskaniu srebra z Ameryki Płd. do Hiszpanii, który doprowadził do „cenowej rewolucji”, a tym samym do pogorszenia sytuacji gospodarczej kraju, poprzez zmniejszenie opłacalności eksportu produkowanych w Hiszpanii towarów. Por. W. Morawski, Kronika kryzysów gospodarczych, Warszawa 2003, s. 20.

Myli się więc R. Szewczyk twierdząc, że traktowanie rezerwy cząstkowej jako oszustwa wynika z niezrozumienia 35

istoty pieniądza (Idem, Pieniądz w banki w procesach rynkowych – ujęcie personalistyczne, „Państwo i Społeczeństwo”, nr 2/2011), ponieważ twierdzenia zwolenników stuprocentowej rezerwy bankowej – m.in. M. Rothbarda, J. Huerty de Soto, W. Blocka, H.H. Hoppego, J.G. Hülsmanna – opierają się właśnie na uznaniu roli zaufania w całym procesie kreacji pieniądza i nadużycia tegoż zaufania poprzez wydawanie kwitów bez pokrycia. Banknoty uprawniały do konkretnej ilości kruszcu, w której należność miała zostać wypłacona. Zaufanie do bankiera było zaufaniem co do tego, że mówi on prawdę, wypisując na pozbawionym autotelicznej wartości kawałku papieru, że dany papier uprawnia do konkretnej ilości złota, pożądanego powszechnie jako środek płatniczy. Nie do końca ma znaczenie, czy złoto to miało pochodzić z rezerw banku, czy też z majątku bankiera. Dla krytyków rezerwy cząstkowej istotny jest fakt naruszenia prawa własności w kontrakcie, w którym jedna ze stron nie miała dostatecznej wiedzy na temat rzeczywistych zasobów, których ten kontrakt dotyczył. Por. także: G. Selgin, L.H. White, In Defense of Fiduciary Media, „Review of Austrian Economics”, Vol. 9, No.2/1996.

D. Bell, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, tłum. S. Amsterdamski, Warszawa 1998. 36

wolnej bankowości (np. w Stanach Zjednoczonych w XIX wieku) mogły istotnie kreować pieniądz,

poprzez wydawanie kwitów o nominalnej wartości przewyższającej ilość posiadanego realnie złota,

ale była to działalność ryzykowna. Przy wysokim zaufaniu do instytucji bankowych problem nie

musiał nawet wyjść na jaw. Jednak często wystarczała plotka dotycząca uczciwości danego

bankiera, wieść dotycząca strat na inwestycjach zasilonych przez bank czy kradzieży – wówczas

deponenci zaczynali niepokoić się o swój kruszec. Istnienie banku centralnego, jako

„pożyczkodawcy ostatniej instancji” gotowego uratować każdy komercyjny bank przed

bankructwem, diametralnie tę sytuację zmieniło.

Kreacja pieniądza w ogóle (czy to będzie pieniądz pusty, fiat money, czy też kredyt bankowy),

może spowodować w dłuższej perspektywie inflację, czyli spadek siły nabywczej pieniądza.

Ważniejsze jest jednak wpływanie przez wykreowany pieniądz na strukturę produkcji w czasie.

Inflacja nie jest „wzrostem ogólnego poziomu cen”, gdyż wzrost cen jest obserwowalny na różnych

etapach produkcji w różnym czasie. „Ogólny poziom cen” podnosi się dopiero w momencie, kiedy

rynek finalnie dostosuje się do nowej podaży pieniądza. Problem z kreacją pustych zasobów

pieniężnych polega przede wszystkim na tym, że zmieniając w czasie ceny różnych dóbr, utrudnia

kalkulację ekonomiczną i planowanie. Przedsiębiorcy otrzymują z rynku fałszywe sygnały (np.

obserwując „optymizm konsumencki”) i na tej podstawie podejmują decyzje, które nie byłyby

podjęte bez dostępu do nowych środków. Następuje przeinwestowanie (malinvestment), a więc

przesunięcie środków do etapów produkcji, które przy wcześniejszej podaży pieniądza nie byłyby

rozbudowywane. W taki sam sposób wpływa to na zachowania konsumenckie. Kredyt

konsumpcyjny umożliwia podjęcie decyzji zakupowych, które przy normalnym dochodzie nie

zostałyby zrealizowane, lub też musiałyby zostać przełożone w czasie do momentu oszczędzenia z

nadwyżki pożądanej sumy. Oszczędność, a więc przekładanie konsumpcji na przyszłość, czyni te

decyzje bardziej przemyślanymi. Przy kredycie – odwrotnie – decyzje zakupowe podejmowane są

bardziej impulsywnie, ponieważ ciężar ich spłaty nie jest jeszcze odczuwalny . 37

Polityka pieniężna, a więc kontrolowanie podaży pieniądza w skali makroekonomicznej, a

także wpływanie na cenę kredytu (regulowanie stóp procentowych), pełni fundamentalną rolę w

kreowaniu takich a nie innych postaw konsumpcyjnych. Bank centralny obniżając lub

podwyższając stopy procentowe, w zamierzeniu ma „stymulować” lub „chłodzić” gospodarkę,

pobudzając konsumpcję i inwestycje. Co jednak najważniejsze, będąc gwarantem pożyczek

Chodzi tutaj przede wszystkim o trwałe dobra konsumpcyjne, czyli tzw. kapitał konsumenta, gdyż na konsumpcję 37

bieżącą przeznaczona jest stosunkowo niewielka ilość kredytu. Por. J. Huerta de Soto, Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne, tłum. G. Łuczkiewicz, Warszawa 2009, s. 238.

udzielonych „z niczego” w systemie bankowym – jako lender of the last resort – obniża właściwie

do zera ryzyko poniesienia odpowiedzialności za błędne decyzje, jaką w systemie rynkowym jest

bankructwo. W instytucji banku centralnego i systemu rezerwy cząstkowej łączą się zatem dwa

główne wątki obecne w próbach moralnej krytyki pieniądza i systemu kapitalistycznego: z jednej

strony to właśnie dzięki systemowi kreacji pieniądza możliwe jest zaistnienie następujących po

sobie okresów nadmiernej i niedostatecznej konsumpcji, z drugiej zaś – poprzez pozbawienie

całego systemu elementu odpowiedzialności (w ostatecznym rozrachunku przeniesionej zawsze na

podatników, vide tzw. plan Paulsona wdrożony jesienią 2008 roku dla „ratowania systemu

bankowego”) sprawia, że wszelkie zasady, które legły u jego podstaw, zostają również zniesione.

Nie ulega wątpliwości, że zarówno paradygmat ekonomiczny, jak i współczesna polityka

gospodarcza wymagają gruntownej reformy. Niepokojącym jest jednak fakt, że najbardziej

popularne dzisiaj propozycje reformy nie tylko w żaden sposób nie uderzają w podstawy

rzeczywistego problemu, ale w problemie tym upatrują rozwiązania. Powrót do etycznych

fundamentów kapitalizmu, a więc prawa własności, zaufania i personalnej odpowiedzialności nie

tylko za sukcesy, ale również za porażki, stanowiłby najbardziej radykalną zmianę w stosunku do

obecnego, państwowo-korporacyjnego systemu finansowego i gospodarczego.

Bibliografia

• Arystoteles , Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska.

• Bartula P. (2012), Liberalizm u kresu historii – z perspektywy filozofii uczestniczącej, Kraków.

• Bastiat F. (1865), Przeklęty pieniądz, Warszawa (edycja elektroniczna tego tłumaczenia: Fundacja Instytut Ludwiga von Misesa 2006, www.mises.pl ).

• Cavanaugh W.T. (2008), Pożarci. Gospodarka a powołanie chrześcijańskie, tłum. K. Jasiński, Warszawa.

• Filek J. (2010), Czy finansista jest człowiekiem (moralnym)?, „Prakseologia” nr 150.

• Guczalska K. (2012), Być czy mieć? Pochwała posiadania i własności, „Zeszyty Naukowe UEK” 887/2012.

• Hoppe H.H.(2004), Misesowskie argumenty przeciw Keynesowi, tłum. W. Falkowski [w:] Jak zrujnować gospodarkę, czyli Keynes wiecznie żywy, praca zbiorowa, Fijorr Publishing, Warszawa, s. 115-162.

• Hörisch J. (2010), Orzeł czy reszka. Poezja pieniądza, tłum. J. Kita-Huber, S. Huber, Kraków.

• Huerta de Soto J. (2009), Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne, tłum. G. Łuczkiewicz, Warszawa.

• Hülsmann J.G. (2008), The Ethics of Money Production, Auburn.

• Juruś D. (2008), Własność a sprawiedliwość, [w:] Czy sprawiedliwość jest możliwa?, red. D. Probucka, Kraków.

• Karłowicz D. (2004), Koniec snu Konstantyna, Kraków.

• Krugman P. (2009), How Did Economists Get It So Wrong, „New York Times”.

• Kuźniarz B. (2006), Pieniądz i system. O diable w gospodarce, Kraków.

• Mises L. von (1953), The Theory of Money and Credit, New Haven: Yale University Press.

• Mises L. von (2008), Ludzkie działanie. Traktat o ekonomii, tłum. W. Falkowski, Warszawa.

• Morawski W. (2003), Kronika kryzysów gospodarczych, Warszawa.

• Rothbard M.N. (2004), Złoto, banki, ludzie – krótka historia pieniądza, tłum. W. Falkowski, Warszawa.

• Selgin G., White L.H. (1996), In Defense of Fiduciary Media, „Review of Austrian Economics”, Vol. 9, No.2

• Simmel G. (1997), Filozofia pieniądza, tłum. A. Przyłębski, Poznań.

• Skousen M. (1990), The Structure of Production, New York.

• Sroczyński O. (2013), Konsumpcjonizm i kultura zadłużenia. Etyczne aspekty polityki gospodarczej i cyklu koniunkturalnego [w:] Etyczny wymiar odpowiedzialnego biznesu i konsumeryzmu na początku XXI wieku, red. L. Karczewski, H. Kretek, Racibórz.

• Szewczyk R. (2005), Manowce keynesizmu, Bochnia. • Szewczyk R. (2010), W sprawie fundamentu teorii finansów, [w:] Ku nowemu paradygmatowi nauk o

finansach, red. W. Frąckowiak, J. Szambelańczyk, Poznań. • Szewczyk R. (2011), Pieniądz w banki w procesach rynkowych - ujęcie personalistyczne, „Państwo i

Społeczeństwo”, nr 2/2011. • Wojciechowski M. (2008), Moralna wyższość wolnej gospodarki, Warszawa.

• Zięba M. (2002), Chrześcijanie, ekonomia, polityka, Warszawa.