Powstanie państwa faraonów

137

Andrzej ĆwiekInstytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; Muzeum Archeologiczne w Poznaniu

Powstanie państwa faraonów

Powstanie monarchii faraonów i państwa egipskiego – pierwszego naro-dowego państwa w dziejach świata (T.A.H. Wilkinson 2011, s. 61) – było na-turalną konsekwencją procesów kulturowych dokonujących się w dolinie Nilu w IV tysiącleciu p.n.e.1. Decydującym czynnikiem był rozwój kultury Nagada wywodzącej się z neolitycznych kultur Górnego Egiptu2. Szczególnie w fazie Nagada II (od ok. 3500 p.n.e.) miał miejsce dynamiczny rozwój społeczny (specjalizacja, wzrost zamożności, wykształcenie elit, koncentracja władzy) w powiązaniu z rozwojem rolnictwa, eksploracją bogactw naturalnych (zwłasz-cza surowców skalnych i metali) i rozwojem rzemiosła (K.W. Butzer 1976; K.A. Bard 1994). Produkcja rzemieślnicza w coraz większym stopniu obej-mowała wyroby luksusowe, również z perspektywą dalekosiężnego handlu (U. Hartung 1998). Przedmiotem wymiany handlowej była zarówno znako-mitej jakości ceramika produkowana w Hierakonpolis i Nagada, jak i bazal-towe naczynia wytwarzane na północy. Pojawiły się wyspecjalizowane centra produkcyjne (np. browary w Hierakonpolis i Tell el-Farcha). Od 3800 p.n.e. (późna Nagada I) Egipt wszedł w okres chalkolitu3. W Maadi zaświadczona jest wytwórczość metalurgiczna na szeroką skalę, bazująca na importowanych rudach miedzi (E.C. Köhler 2010, s. 31). Intensywne kontakty z Lewantem

1 Oczywiście dotyczy to ostatniej, kluczowej i najlepiej uchwytnej fazy kształtowania się egipskiej cywilizacji. Jej korzenie tkwią przede wszystkim w predynastycznych kulturach (neolitycznych i chalkolitycznych) Górnego i Dolnego Egiptu (L. Krzyżaniak 1980; K.M. Ciałowicz 1999; B. Mi-dant-Reynes 2003), ale istotne były również relacje z innymi obszarami: Lewantem, dolną Nubią, oraz – co wiadomo od niedawna – Pustynią Zachodnią. Przejście od gospodarki łowiecko-zbiera-ckiej na terenie Egiptu i Sudanu do rolnictwa i hodowli wiązało się m. in. z udomowieniem bydła (tura). Sprzyjające warunki klimatyczne spowodowały pojawienie się kultur pasterskich na za-chodniej pustyni, klasyfikowanych jako pierwsze kultury neolityczne (kultura El Adam). Badania na stanowiskach Nabta Playa, Gebel Nabta, Gebel Ramlah na południu Egiptu dowodzą, że wiele elementów kultury materialnej i duchowej charakterystycznych dla faraońskiego Egiptu, pochodzi właśnie stamtąd (M. Kobusiewicz et al. 2010). Zmiany klimatu w V tysiącleciu p.n.e. wymusiły poszukiwanie stałego źródła wody i migracje do doliny Nilu. Wraz z imigrantami pojawiły się w Egipcie ich osiągnięcia. Dotyczy to np. obserwacji astronomicznych (w związku z kalenda-rzem), monumentalnej sztuki sepulkralnej, również pewnych idei religijnych (jak koncepcja kos-micznej krowy (Hathor), wywodząca się z kultu bydła).

2 Chronologiczny podział późniejszej fazy Okresu Predynastycznego, obejmującej IV tysiąclecie p.n.e., na okresy Nagada I, II i III (W. Kaiser 1957), jest efektem rewizji dawnego systemu seque-nce dates Petriego (W.M.F. Petrie 1920). Podział ten jest, z pewnymi modyfikacjami, stosowany do dzisiaj (na temat problemów chronologii i wewnętrznego podziału poszczególnych faz: S. Hen-drickx 1996; 2006). Nagada III (= Okres Protodynastyczny = Dynastia 0, są to terminy używane wymiennie w literaturze przedmiotu) obejmuje okres ok. 3200-3000 (I. Shaw red. 2000).

3 Christiana Koehler postuluje używanie w stosunku do IV tysiąclecia p.n.e. neutralnego terminu chalkolit zamiast Okres Predynastyczny, Nagada, Buto-Maadi, etc. (E.C. Köhler 2010, s. 32).

Andrzej Ćwiek

138

utrzymywało również Buto (T. von der Way 1997). Specjalizacja miała wpływ na stratyfikację społeczną (kryterium statusu nie jest już wiek i płeć, ale umie-jętności i dostęp do zasobów). Wzrost populacji wiązał się ze stopniową urba-nizacją, co ułatwiało rozpowszechnienie budownictwa wykorzystującego wy-nalazek cegły mułowej (B.J. Kemp 1977; B. Mortensen 1991; S. Zdziebłowski 2007). Katalizatorem zmian było krystalizowanie się idei religijnych i tworze-nie się lokalnych ośrodków kultowych (których pozostałości zlokalizowano na wielu stanowiskach, między innymi w Abydos, Hierakonpolis, na Elefantynie, w Tell el-Farcha i Tell Ibrahim Awad), a także wiara w życie pozagrobowe, co znajdowało odzwierciedlenie w architekturze, sztuce, rzemiośle. Istotnym czynnikiem rozwoju stało się wciąż rosnące zapotrzebowanie na luksusowe wyposażenie grobowe (K.A. Bard 1994; E.C. Köhler 2010, s. 34-35).

W trakcie fazy Nagada III kultura egipska zaczyna spełniać kryteria definicyjne cywilizacji: istnieje pewna forma organizacji terytorialnej, doko-nuje się urbanizacja, powstają monumentalne centra kultowe, pojawia się pis-mo, monumentalna architektura i sztuka, a także złożone struktury i ideologia władzy.

Kluczowe dla powstania państwa było wykształcenie się specyficznej ideologii władzy. Oparta była ona na wyjątkowej pozycji wodza, nie tylko łą-czącego funkcje administracyjne, sądownicze i wojskowe, ale – co najważ-niejsze – będącego jedynym pośrednikiem między światem nadprzyrodzo-nym a ludzkością. Religijna legitymizacja władzy rozwijała się w kierunku złożonej ideologii divine kingship, będącej fundamentem cywilizacji funkcjo-nującej z powodzeniem przez następne trzy tysiące lat dynastycznego Egiptu (D. O’Connor, D.P. Silverman red. 1995; R. Gundlach 1998; K. Goebs 2007). Pod koniec Okresu Predynastycznego istniał już spójny system religijno-poli-tyczny, wykorzystujący potężne środki wyrazu: architekturę (palace-façade architecture) i sztukę (dekorowane palety, głowice buław, gliptyka, sztuka na-skalna), co wiązało się z rozwojem charakterystycznej ikonografii i symboli-ki (W. Davis 1992; K.M. Ciałowicz 1993; J. Baines 1995; T.A.H. Wilkinson 1999). Widoczne w architekturze i sztuce wpływy mezopotamskie (motywy ikonograficzne, ceglana architektura ryzalitowo-niszowa, pieczęcie cylin-dryczne) dowodzą istotnych inspiracji, jednak niekoniecznie wiążących się z obecnością obcokrajowców (T.A.H. Wilkinson 2002)4.

Władca znajdował się w centralnym punkcie struktury świata, które-go porządkowanie było podstawową kwestią (co oznacza nie tylko opis, ale również działanie – wprowadzanie ładu maat zamiast chaosu izefet). Dowodzą tego tematy wczesnych przedstawień: wyobrażenia kosmologiczne i przemoc (polowanie w świecie zwierząt, polowanie ludzi na zwierzęta, walki między ludźmi, sceny triumfu). Pary zwierząt (żyrafy, psy/szakale, krokodyle, serpo-pardy [pantery z wężowymi szyjami] przedstawiane na ceramice i paletach wy-obrażają dualistyczną strukturę świata i siły natury). Malowidło z grobu nr 100 w Hierakonpolis (grobu lokalnego władcy z okresu Nagada III) zawiera m.in.

4 Postulowane przez Petriego istnienie obcej „rasy dynastycznej”, której Egipt miał zawdzięczać „nagły” rozwój cywilizacji za I dynastii, zostało wykluczone przez odkrycia w Abydos i Hiera-konpolis, dowodzące lokalnych, górnoegipskich źródeł faraońskiej cywilizacji (K.A. Bard 2000, s. 65).

Powstanie państwa faraonów

139

scenę z herosem poskramiającym parę zwierząt. Ten sam motyw, sugerujący wpływy mezopotamskie, pojawia się na rękojeści noża z Gebel el-Arak. Wy-obrażenia te, podobnie jak sceny gromienia wrogów, w których władca przed-stawiany był również pod postacią zwierząt (sokoła, byka, lwa), podkreślają jego nadnaturalną moc i wyrażają ideę walki z siłami chaosu (H. Asselberghs 1961). Wprowadzanie ładu wiązało się z przemocą, co ma, jak się wydaje, nie tylko znaczenie filozoficzne, ale odzwierciedla rzeczywistość historyczną. Oficjalnie Egipt faraonów powstał z połączenia dwóch predynastycznych kró-lestw: Górnego Egiptu (Doliny) i Dolnego Egiptu (Delty). Miał tego dokonać legendarny król Menes, pierwszy faraon i założyciel stolicy Memfis na granicy między owymi dwoma obszarami. Wydarzenie to było rytualnie powtarzane podczas intronizacji każdego kolejnego władcy, a scena symbolicznego „po-łączenia Obu Krajów” (eg. sema-taui) była jednym z najczęstszych motywów królewskiej ikonografii. Był to jednak tylko teoretyczny, idealny „mit zało-życielski” mający odzwierciedlać charakterystyczne dla Egipcjan dualistycz-ne myślenie o świecie. W rzeczywistości bowiem Dolny Egipt nie stanowił

Ryc. 1. Protokrólestwa

i królestwo górnoegipskie w czasach dynastii 0.

Według B.J. Kemp 2009, ryc. 23, z uzupełnieniami autora

Andrzej Ćwiek

140

jednolitego, zjednoczonego politycznie, obszaru5, lecz raczej konglomerat nie-zależnych ośrodków (m.in. Buto, Maadi, Tarchan, Tell Ibrahim Awad, Min-szat Abu Omar, Tell el-Farcha), połączonych wspólną kulturą, zwaną Dolno-egipską, której istotnym elementem były kontakty z Palestyną (A. Mączyńska 2007). Istnieje wiele teorii na temat mechanizmów powstania państwa (por. np. W. Kaiser 1990; T.A.H. Wilkinson 1996; 2003; R.H. Siegemund 1999). Naj-bardziej prawdopodobny scenariusz zakłada, że rozwój małych egalitarnych społeczności w kierunku narastającego rozwarstwienia i koncentracji wła-dzy prowadził z czasem do rywalizacji o źródła surowców i szlaki handlowe, i walki o dominację w regionie, z czym wiązała się ekspansja terytorialna (E.C. Köhler 2010, s. 37). Zjednoczenie Egiptu dokonało się w drodze stopniowego kształtowania się (w okresie Nagada II) tzw. protokrólestw w Górnym Egipcie wokół centrów w Hierakonpolis, Nagada i Abydos (ryc. 1), rywalizujących ze sobą, a następnie połączonych pod berłem jednego władcy, po czym na-stąpił etap ekspansji owego królestwa górnoegipskiego na północ i stopniowe zajmowanie obszaru środkowego Egiptu i Delty (M. Campagno 2002; 2004; S. Hendricks, R.F. Friedman 2003; B.J. Kemp 2009, s. 91-95). Badane przez polskich archeologów Tell el-Farcha jest kluczowym stanowiskiem dla zro-zumienia charakteru nagadyjskiego „podboju” Delty (K.M. Ciałowicz 2008; A. Mączyńska 2011; M. Chłodnicki, K.M. Ciałowicz, A. Mączyńska red. 2012). Wydaje się, że ów podbój miał przede wszystkim charakter kulturo-wo-ekonomiczny (doskonalsze technologie, wyroby i rozwiązania społeczne), ale czynnik militarny był niewątpliwie również istotny, czego dowodzi iko-nografia i frazeologia zabytków z Okresów Proto- i Wczesnodynastycznego (M. Campagno 2004; T.A.H. Wilkinson 2000b). Przykładem może być sce-na seker chasut („uderzanie obcych krajów”) – motyw władcy masakrującego wroga, znany z Palety Narmera, a pojawiający się już w okresie Nagada I (na-czynie z nekropoli U w Abydos). Tego, że państwo egipskie „wykuwało się w ogniu walki” dowodzą również „wojownicze” imiona królów końca dynastii 0 i początku I dynastii6. Wobec faktu, że badania archeologiczne na stanowiskach „podbitej” Delty, nie stwierdzają jednak, jak dotąd, śladów jakichś większych zniszczeń, kwestia skali działań wojennych pozostaje otwarta7. Najnowsze stu-

5 Nie bez znaczenia jest tu fakt, że w Okresie Wczesnodynastycznym część Delty po prostu nie ist-niała. Transgresja Morza Śródziemnego i nawarstwianie się aluwialnych osadów, powiększających obszar Delty, trwały jeszcze przez setki lat, czego efektem było intensywne zagospodarowywanie nowych terenów w okresie Starego Państwa.

6 Nie bez znaczenia jest fakt, że poczynając od połowy I dynastii zastępują je imiona wskazujące na religijną legitymizację władzy. Świadczy to, jak się wydaje, o pewnej stabilizacji i zmianie (a co najmniej przesunięciu akcentów) charakteru władzy królewskiej (T.A.H. Wilkinson 1999, s. 201).

7 Trzeba podkreślić, że historyczność dokumentów typu Palety Narmera (nie tylko tych z czasów archaicznych, ale również wielu przedstawień z czasów późniejszych) bywa podważana. Symbo-liczne wyobrażenia władców walczących z wrogami (= siłami chaosu) należą do kanonu przed-stawień króla jako gwaranta ładu (maat). Użycie konkretnych toponimów i imion nie jest żadną gwarancją autentyczności, czego wymownym dowodem jest motyw „rodziny libijskiej”, pojawia-jący się w świątyniach grobowych kilku władców V i VI dynastii, a następnie wykorzystany przez Taharkę z XXV dynastii w jego świątyni w Kawa – niemal dwa tysiące lat później. We wszystkich przypadkach imiona libijskiego wodza, masakrowanego przez faraona, i jego krewnych, są takie same. W kwestii interpretacji przedstawień na Palecie Narmera zob. E.C. Köhler 2002.

Powstanie państwa faraonów

141

dia, nie negując dominacji Nagadyjczyków, podkreślają wkład kultury dolno-egipskiej w powstanie faraońskiej cywilizacji (E.C. Köhler 2008).

W efekcie opisywanych procesów między pierwszą kataraktą Nilu a Morzem Śródziemnym powstało dualistyczne państwo (eg. taui, „dwa kra-je”). Tworzyły je Górny i Dolny Egipt, odpowiadające z grubsza pojęciom Do-liny i Delty Nilu (Ta-szema, czyli „Kraj lilii”, albo „Kraj wąski (= dolina)”, oraz Ta-mehu, czyli „Kraj papirusu”, albo „Kraj zalany (przez wylew Nilu)”). Założone na granicy obu obszarów Memfis stało się „stolicą”8 zjednoczonego państwa (E.C. Köhler 2004).

Ikonografia i tytulatura faraonów, wyrażające charakter legitymizacji ich władzy, podkreślały dualizm królestwa9. Atrybutami władców były Biała i Czerwona Korona, symbolizujące panowanie nad Górnym i Dolnym Egiptem (pojawiające się kolejno na obu stronach Palety Narmera – ryc. 2), opiekuń-

8 Cudzysłów odzwierciedla fakt, że w Okresie Wczesnodynastycznym Memfis (istniejące wów-czas pod nazwą Inebu-hedż, „Białe Mury”) nie było stolicą w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Było centrum administracyjnym, ułatwiającym kontrolę nad Deltą, lecz nie było stałą siedzibą władcy. Jak się wydaje, regułą za panowania dwóch pierwszych dynastii było stałe przemieszcza-nie się króla wraz z dworem po kraju; dopiero za III dynastii pojawia się stała rezydencja królewska w Memfis, z czym ma związek także fakt „ustabilizowania” królewskiej nekropoli w Sakkarze. 9 Należy jednak zauważyć, że elementy „górnoegipskie” w tytulaturze i ikonografii pojawiają się zawsze przed „dolnoegipskimi”. Czy wynikało to z orientacji geograficznej Egipcjan (dla których południe było najważniejszym kierunkiem, zatem Górny Egipt był „z przodu”, a Dolny „z tyłu”), czy też było subtelną aluzją do dominacji Górnego Egiptu i historycznego kierunku zjednoczenia, trudno stwierdzić.

Ryc. 2. Paleta Narmera

(Muzeum Egipskie w Kairze, nr JE 32169)

Andrzej Ćwiek

142

czymi bóstwami państwa były Nechebet i Uadżit (z górnoegipskiego El-Kab i dolnoegipskiego Buto), heraldycznymi roślinami Obu Krajów były lilia i pa-pirus (ryc. 3). W połowie I dynastii pojawiła się Podwójna Korona (gr. pschent od eg. pa-sechemti), będąca połączeniem Białej i Czerwonej, oraz tytuł nesut-biti („Król Górnego i Dolnego Egiptu”).

Władza królewska miała od początku sankcję religijną. Dominacja Hie-rakonpolis sprawiła, że powstałe tam koncepcje religijne ukształtowały wyob-rażenia Egipcjan na temat pozycji i roli władcy. Król był ziemskim wcieleniem boga nieba Horusa, przedstawianego w postaci sokoła. Jako taki, był określa-ny jako „Horus w pałacu”, co wyrażano przedstawieniem sokoła siedzącego na schematycznym przedstawieniu fasady ceglanej budowli (tzw. serechu), w które wpisywano imię konkretnego władcy. Odczytywano to jako „Horus taki-a-taki”. Owo tak zwane imię horusowe było historycznie najstarszym z pięciu imion królewskich, i chociaż od czasów Starego Państwa większe znaczenie miały imię własne (nomen) i imię tronowe (prenomen), wpisywane w owalne ramki (kartusze), to w klasycznej, pełnej tytulaturze, imię horuso-we zawsze wymieniano na pierwszym miejscu. Hierarchię władzy w świecie najlepiej obrazuje przedstawienie na grzebieniu Dżeta, trzeciego władcy I dy-nastii (ryc. 4). Wyobrażony jest tam sokół w łodzi (bóg Horus), płynący po niebie (ukazanym jako ptasie skrzydła). Pod nim przedstawiony jest serech, z wpisanym weń znakiem węża, co wyraża imię króla – „Wąż” (eg. Dżet). Obok umieszczono hieroglif anch, oznaczający „życie”. Całość można więc odczytać jako: „Dżet, żyjący Horus w pałacu”. Mimo dominującej politycznie pozycji Hierakonpolis, nekropola wczesnych władców znajdowała się w Aby-dos. Na nekropoli U od okresu Nagada I chowano przedstawicieli elity, w fazie Nagada III/dynastii 0 pojawiły się tam bogato wyposażone groby władców (w tym największy grób U-j, z setkami importowanych naczyń z winem i naj-starszymi przykładami pisma). Tradycję pochówków władców kontynuowano na przyległej nekropoli Umm el-Qaab. Pochowani tam byli władcy dynastii 0 rezydujący w Hierakonpolis (Iri-Hor, Ka, Narmer), a następnie wszyscy królo-wie I dynastii i dwóch ostatnich faraonów II dynastii (z interludium w I poło-wie II dynastii, kiedy władcy grzebani byli w Sakkarze) (D. O’Connor 2008)10. Dopiero za panowania pierwszego władcy III dynastii, Neczericheta, nekropo-

10 Abydos utrzymało rangę jednego z najważniejszych ośrodków religijnych również w czasach późniejszych, w związku z rozwojem kultu Ozyrysa, który miał bezpośredni związek z faktem istnienia archaicznej nekropoli królewskiej na Umm el-Qaab.

Ryc. 3. Motyw sema taui („połączenie obu krajów”) – lilia i papirus (rośliny heraldyczne Górnego i Dolnego Egiptu) związane wokół hieroglifu oznaczającego „łączyć”. Rys. A. Ćwiek

Powstanie państwa faraonów

143

la królewska została na stałe przeniesiona w okolice Memfis (Sakkara, a potem również Zawijet el-Arjan, Meidum, Dahszur, Giza, Abu Roasz, Abusir).

Decydującym wynalazkiem utrwalającym stworzony system było pis-mo. Charakter najstarszych zapisów na przedmiotach z okresu Dynastii 0 z nekropoli U w Abydos (G. Dreyer 1998) sugeruje, że pismo hieroglificz-ne stworzono jednorazowo, w celu zapewnienia rozwijającej się administra-cji królewskiej narzędzia umożliwiającego transfer informacji w przestrzeni i w czasie. Pismo egipskie powstało mniej więcej w tym samym czasie co pismo klinowe w Mezopotamii, ale w sposób niezależny, na co wskazuje inny charakter znaków, struktura i środki zapisu. Kwestia ewentualnej inspiracji z Mezopotamii lub Elamu pozostaje otwarta (M. Kuckenburg 2006, s. 177-191). Pojawienie się pisma w różnych czasach i miejscach daje się jednak wy-jaśnić mechanizmem konwergencji. Utylitarna funkcja, ewidentna w najwcześ-niejszych zapisach w Mezopotamii, w przypadku hieroglifów (a także pisma chińskiego i systemów mezoamerykańskich) jest równie pierwotna i równie ważna jak funkcja ceremonialna i symboliczna (T. Postgate, E. Wang, T. Wil-kinson 1995). Z drugiej strony, należy podkreślić wyjątkowy charakter hiero-glifów, które w swej monumentalnej formie nigdy nie zatraciły obrazowego charakteru. Mimo pojawienia się kursywnych form zapisu (kursywy hierogli-ficznej, hieratyki i demotyki), „klasyczne” hieroglify tworzyły wraz z przed-

Ryc. 4. Grzebień Dżeta

(Muzeum Egipskie w Kairze, nr JE 47176)

Andrzej Ćwiek

144

stawieniami jednolity system obrazów, będący połączeniem „sztuki” i „pisma” (J. Baines 1995). Podobieństwo znaków pisma i elementów ikonograficznych, oraz ich wzajemne relacje, umożliwiające spójny odczyt, widoczne są na wielu archaicznych zabytkach. Obiekty takie jak słynna Paleta Narmera, demonstrują w jaki sposób poprzez środki ikonograficzne i tekstowe realizowano propa-gandowe zadania utrwalania władzy, tworzenia ideologii jedności politycznej i zhierarchizowanej struktury społecznej (ryc. 5). Efektem wprowadzenia pis-ma była także standaryzacja języka, ujednolicanie frazeologii i w pewnym stopniu wymowy, co na równi z powszechną akceptacją systemu polityczno-religijnego ukształtowało istniejącą przez następne trzy tysiące lat świadomość wspólnej „egipskości”11.

Istniejąca przez kilkadziesiąt lat w egiptologii kontrowersja czy legen-darnego Menesa (eg. Meni, co można przetłumaczyć jako „ten, który utrwa-

11 Paradoksalnie, nie przeszkadzało temu istnienie lokalnych kultów, obyczajów, dialektów, ani utrzymujący się wciąż fundamentalny podział na Górny i Dolny Egipt. „Państwowa” warstwa egipskiej kultury, utrwalona w Okresie Wczesnodynastycznym, okazała się tak trwała, że mimo tendencji separatystycznych, najazdów obcych ludów i wszystkich możliwych nieszczęść „okre-sów przejściowych”, integralność terytorialna i system polityczno-społeczny Egiptu odtwarzały się przez następne trzy tysiące lat. Dopiero podbój przez Rzym w 30 r. p.n.e. (i trwała utrata niepodległości), rozpowszechnienie kultury hellenistycznej (w tym greki, wypierającej hieroglify) i chrześcijaństwo, przyczyniły się do stopniowej atrofii staroegipskiej kultury.

Ryc. 5. Detal z Palety Narmera. Kompozycja ideograficzna „przetłumaczona” na klasyczne hieroglify. Rys. A. Ćwiek

Powstanie państwa faraonów

145

la”), znanego z późniejszych źródeł, można utożsamiać z którymś z historycz-nie zaświadczonych władców archaicznych: Narmerem lub jego następcą Aha, nie została jak dotąd definitywnie rozstrzygnięta. Na Aha, którego większość badaczy uważa za pierwszego króla I dynastii, wskazywałyby dane z Kamie-nia z Palermo (annałów obejmujących pierwszych pięć dynastii), gdzie jego panowanie jest pierwszym opisanym w sposób szczegółowy rok po roku, a także fakt, że za jego czasów wzniesiono najstarszy grobowiec na nekropoli archaicznej w Sakkarze (S 3357). Również kompleks grobowy Aha w Abydos (grób na Umm el-Qaab i związane z nim dwa Talbezirke („forty”, „pałace po-grzebowe”) przekracza swą monumentalnością pochówki jego poprzedników (D. O’Connor 2008). Ostatnio coraz więcej jednak wskazuje na Narmera, któ-ry znany jest z wielkiej liczby zabytków, odkrytych nie tylko na terytorium Egiptu, ale również na Synaju i w Palestynie (T.E. Levy et al. 1995; T.A.H. Wilkinson 2000b). Był on, jak się wydaje, postacią szczególną również według samych Egipcjan, sądząc z jego pozycji na czele list władców na pieczęciach z archaicznej nekropoli w Abydos (T.A.H. Wilkinson 1999, s. 62). Niewyklu-czone jednak, że fikcyjna postać i dokonania „Menesa” odzwierciedlają dzia-łalność kilku władców z końca Okresu Protodynastycznego.

Tak, czy inaczej, około 3000 r. p.n.e. państwo egipskie zostało ustano-wione (K.A. Bard 2000, s. 67)12. Jego wczesna historia (Okres Wczesnodyna-styczny tożsamy z Tynickim, ok. 3000-2700 p.n.e.) to czas próby stabilności i trwałości nowego organizmu, próby, z której Egipt wyszedł zwycięsko. Stwo-rzyło to fundament pod późniejsze osiągnięcia. Zaledwie trzysta lat od zjedno-czenia Egiptu, na początku III dynastii, powstała pierwsza piramida13.

12 Datowanie to, przyjęte dzisiaj dość powszechnie w literaturze, jest racjonalnym „uśrednie-niem”. T.A.H. Wilkinson (2011, s. 14, 61) optuje za nieco późniejszą datą (2950 p.n.e.). Część autorów przesuwa moment „zjednoczenia” i granicę między Okresem Protodynastycznym a Okre-sem Wczesnodynastycznym na 3100 p.n.e. (np. E.C. Köhler 2010, s. 26). Kalibrowane daty 14C z grobu Aha w Abydos oscylują wokół 3050 p.n.e.

13 Piramida Schodkowa Neczericheta (Dżesera) w Sakkarze, pierwsza monumentalna budowla z ciosanego kamienia. By zrozumieć jakość i skalę tego osiągnięcia wystarczy porównanie z Rzy-mem – 300 lat ab urbe condita, lub z Polską średniowieczną – trzy wieki po Mieszku I.

Bibliografia

Asselberghs H. 1961 Chaos en Beheersing: documenten uit het aeneolitisch Egypte, Documenta et Monumenta Orientis Antiqui, t. 8, Leiden. Baines J. 1995 Origins of Egyptian Kingship, [w:] D.B. O’Connor, D.P. Silverman red., Ancient Egyptian Kingship, New York, s. 95-156. 2007 Visual and written culture in ancient Egypt, Oxford.Bard K. A. 1994 From Farmers to Pharaohs. Mortuary Evidence for the Rise of Com- plex Society, Sheffield.

Andrzej Ćwiek

146

2000 The emergence of the Egyptian state, [w:] I. Shaw red., The Oxford History of Ancient Egypt, Oxford, s. 61-88.Butzer K. W. 1976 Early Hydraulic Civilisation in Egypt. A Study in Cultural Ecology, Chicago.Campagno M. 2002 On the predynastic „proto-states” of Upper Egypt, Göttinger Mi- szellen, t. 188, s. 49-60. 2004 In the beginning was the war: conflict and the emergence of the Egyptian state, [w:] S. Hendrickx et al. red., Egypt at its Origins. Studies in Memory of Barbara Adams. Proceedings of the internatio nal conference „Origin of the State. Predynastic and Early Dynastic Egypt”, Leuven, s. 689-703.Chłodnicki M., Ciałowicz K. M., Mączyńska A. red. 2012 Tell el-Farkha I. Excavations 1998-2011, Poznań.Ciałowicz K. M. 1993 Symbolika przedstawień władcy egipskiego w okresie predynastycz- nym, Kraków. 1999 Początki cywilizacji egipskiej, Kraków. 2008 The nature of the relation between Lower and Upper Egypt in the Protodynastic period: a view from Tell el-Farkha, [w:] B. Midant- Reynes, Y. Tristant red., Egypt at its Origins 2. Proceedings of the international Conference „Origin of the State. Predynastic and Ear- ly Dynastic Egypt”, Toulouse 5th-8th September 2005, Leuven, s. 501-513.Davis W. 1992 Masking the Blow: The Scene of Representation in Late Prehistoric Egyptian Art, Berkeley.Dreyer G. 1998 Umm el-Qaab I. Das prädynastische Königsgrab U-j und seine frühen Schriftzeugnisse, Mainz am Rhein.Goebs K. 2007 Kingship, [w:] T. Wilkinson red., The Egyptian World, Abingdon, s. 275-295.Gundlach R. 1998 Der Pharao und sein Staat – die Grundlegung der ägyptischen Kö- nigsideologie im 4. und 3. Jahrtausend, Darmstadt.Hartung U. 1998 Zur Entwicklung des Handels und zum Beginn wirtschaftlicher Ad- ministration im prädynastischen Ägypten, Studien zur altägyptischer Kultur, t. 26, s. 35-50.Hendrickx S. 1996 The relative chronology of the Nagada culture: problems and possibi- lities, [w:] J. Spencer red., Aspects of Early Egypt, London, s. 36-69. 2006 Predynastic – Early Dynastic Chronology, [w:] E. Hornung, R. Krauss, D.A. Warburton red., Ancient Egyptian Chronology, Han- dbook of Oriental Studies, t. 83, Leiden and Boston, s. 55-93.Hendrickx S., Friedman R.F. 2003 Gebel Tjauti rock inscription 1 and the relationship between Abydos and Hierakonpolis during the early Naqada III period, Göttinger Miszellen, t. 196, s. 95-110. Kaiser W. 1957 Zur inneren Chronologie der Naqadakultur, Archaeologia Geo- graphica, t. 6, s. 69-77.

Powstanie państwa faraonów

147

1990 Zur Enstehung des gesamtägyptischen Staates, Mitteilungen des Deu- tschen Archäologischen Instituts, Abteilung Kairo, t. 46, s. 287-299.Kemp B. J. 1977 The early development of towns in Egypt, Antiquity, t. 51, s. 185- 200. 2009 Starożytny Egipt: Anatomia cywilizacji, Warszawa.Kobusiewicz M. et al., red. 2010 Gebel Ramlah, Final Neolithic Cemeteries from the Egyptian Western Desert, Poznań.Köhler E. C. 1995 The state of research on late Predynastic Egypt: new evidence for the development of the Pharaonic state, Göttinger Miszellen, t. 147, s. 79-92. 2002 History or ideology? New reflections on the Narmer palette and the nature of foreign relations in Pre-and Early Dynastic Egypt, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy red., Egypt and the Levant: Inter- relations from the 4h through the early 3rd Millennium B.C.E., Lon- don, s. 499-513. 2004 On the origins of Memphis, [w:] S. Hendrickx et al. red., Egypt at its Origins. Studies in Memory of Barbara Adams. Proceedings of the International Conference „Origin of the State. Predynastic and Early Dynastic Egypt”, Leuven, s. 295-315. 2008 The interaction between and the roles of Upper and Lower Egypt in the formation of the Egyptian state, [w:] B. Midant-Reynes, Y. Tri- stant red., Egypt at its Origins 2. Proceedings of the International Conference „Origin of the State. Predynastic and Early Dynastic Egypt”, Toulouse 5th-8th September 2005, Leuven, s. 513-541. 2010 Prehistory, [w:] A.B. Lloyd red., A Companion to Ancient Egypt, t. I, Chichester, s. 25-47.Krzyżaniak L. 1980 Egipt przed piramidami, Warszawa.Kuckenburg M. 2006 Pierwsze słowo, Warszawa.Levy T.E. et al. (Levy T. E, van den Brink E.C.M., Goren Y., Alon D.) 1995 New light on king Narmer and the Protodynastic Egyptian presence in Canaan, Biblical Archaeologist, t. 58, s. 25-35.Mączyńska A. 2007 Egyptian-Southern Levantine interaction in the 4th and 3rd Millen nium BC. A view from Tell el-Farkha, [w:] K. Kroeper, M. Chłodni- cki, K. Kobusiewicz red., Archaeology of the Early Northeastern Africa. In Memory of Lech Krzyżaniak, Poznań, s. 945-957. 2011 Lower Egyptian-Naqadian transition. A view from Tell el-Farkha, [w:] R.F. Friedman, P.N. Fiske red., Egypt at its Origins 3. Pro- ceedings of the international conference „Origin of the state. Predy- nastic and Early Dynastic Egypt” London, 27th September-1st August 2008, Orientalia Lovaniensia Analecta, t. 205, Leuven, s. 879-908. Midant-Reynes B. 2003 Aux origines de l’Égypte. Du Néolithique à l’émergence de l’état, Paris. Mortensen B. 1991 Change in the settlement pattern and population at the beginning of the historical period, Ägypten und Levante, t. 2, s. 11-37.

Andrzej Ćwiek

148

O’Connor D. 2009 Abydos: Egypt’s First Pharaohs and the Cult of Osiris, London.O’Connor D., Silverman D.P. red. 1995 Ancient Egyptian Kingship, New York.Petrie W.M.F. 1920 Prehistoric Egypt, London.Postgate T., Wang E., Wilkinson T. 1995 The evidence for early writing: utilitarian or ceremonial?, Antiquity, t. 69, s. 459-80.Shaw I. red. 2000 Oxford History of Ancient Egypt, Oxford.Siegemund R.H. 1999 A Critical Review of Theories about the Origin of the Ancient Egyp- tian State (Cultural Evolution), Los Angeles.Way T., von der 1997 Tell el-Faracin/Buto I, Archäologische Veröffentlichungen, t. 83, Mainz am Rhein.Wilkinson T.A.H. 1996 State Formation in Egypt: Chronology and Society, BAR Internatio- nal Series, t. 653, Oxford. 1999 Early Egypt, London. 2000a Political unification; towards a reconstruction, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Abteilung Kairo, t. 56, s. 377- 395. 2000b What a king is this: Narmer and the concept of the ruler, Journal of Egyptian Archaeology, t. 86, s. 23-32. 2002 Reality versus ideology: the evidence for „Asiatics” in Predynastic and Early Dynastic Egypt, [w:] E.C.M. van den Brink, T.E. Levy red., Egypt and the Levant: Interrelations from the 4h through the early 3rd Millennium B.C.E. London, s. 514-22. 2003 Genesis of the Pharaohs, London. 2011 Powstanie i upadek starożytnego Egiptu. Dzieje cywilizacji od 3000 p.n.e. do czasów Kleopatry, Poznań.Zdziebłowski S. 2008 Some remarks on the earliest settlement mudbrick structures in Egypt, Göttinger Miszellen, t. 217, s. 111-122.

Summary

The origin of the Pharaohs’ state

The origin of pharaohs’ monarchy and the Egyptian state, the first national state in the history of the world was a natural consequence of cultural processes ta-king place in the Nile valley in the 4th millennium B.C. Within the Nagada culture developing in the upper Egypt, there took place a dynamic social development (spe-cialization, increase of wealth, education of elites, concentration of ruling power in connection with the development of agriculture, handicraft, far reaching trade and exploration of natural resources, spread of bricks application in building industry

Powstanie państwa faraonów

149

and a gradual urbanization. An essential factor was the crystallization of religious ideas and the creation of local cult centers as well as the belief in post-mortem life which found a reflection in the architecture and in the equipment of graves.

Key important for the development of the state was the creation of a speci-fic ideology of the ruling power. It was based on an exceptional role of the leader whose duties included the administrative, juridical and military functions and who primarily represented a connecting link between the supernatural world and the mankind.

A the end of the Pre-dynastic Period, there already existed a compact reli-gious and political system which utilized powerful means of expression like ar-chitecture (palace-façade architecture) and fine art (decorated pallets, mace heads) which was connected with the development of a characteristic iconography and symbolics.

According to the „founding myth”, the Egyptian state was developing from pre-dynastic kingdom of the Upper and Lower Egypt unified by the legendary Me-nes. In reality, it was not a single event, but a long lasting process taking place in the period of Nagada III. It was a process of a gradual military and economic conquest and cultural assimilation of independent centers of Delta by the Upper Egypt state which evoluated from „proto-kingdoms” in Hierakonpolis, Nagada and Abydos.

A deciding factor which ensured success and durability of the state was the invention of writing created in order to ensure the survival of the developing royal administration and to permit information transfer in space and time. Such monu-ments as the famous Narmer’s Pallete who ruled in the period about 3100–3050 B.C. demonstrate in what way ikonographical and textual means permitted to reali-ze the propaganda tasks for the stabilization of the ruling authority and, the creation of the ideology of political and social structures.