Παπαδάκη Χ., Γκαλανάκη Κ. Μία Ύστερη Γεωμετρική...
14
Transcript of Παπαδάκη Χ., Γκαλανάκη Κ. Μία Ύστερη Γεωμετρική...
Ο τόμος αυτός αφιερώνεταιστο Νέστoρα της Κυπριακής Αρχαιολογίας καθηγητή Βάσο Καραγιώργη
This volume is dedicated toProfessor Vassos Karageorghis, Nestor of Cypriot Archaeology
ISBN 978-960-7143-40-2
Copyright © 2012
Καθηγητής Ν. Χρ. Σταμπολίδης
Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ειδικός Λογαριασμός
Ηράκλειο
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣΤμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας
UNIVERSITY OF CRETEDepartment of History & Archaeology
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΑρχαιολογικό Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών
Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Κρητολογικών Σπουδών
MINISTRY OF CULTUREArchaeological Institute of Aegean Studies
Archaeological Institute of Cretological Studies
ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑMEDITERRANEAN ARCHAEOLOGICAL SOCIETY
Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ - C O N T R I B U T O R S
Σημειώνεται ότι κάθε συγγραφέας ήταν υπεύθυνος για τις διορθώσεις του άρθρου του.It is noted that each writer was responsible for the corrections of his/her paper.
Nicoletta Antognelli Michel Doctoral candidate (PhD) at the University of Freiburg i. Bernau-Menzen-schwanderstr. 16. D - 79837 St. Blasien. [email protected]
Dr. Andrea Babbi Alexander von Humboldt Post-Doc. Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg Zentrum für Altertumswissenschaften Institut für Ur- und Frühgeschichte und Vorderasiatische Archäologie Marstallhof 4. D-69117 Heidelberg Deutschland [email protected]
Μαρία Ι. ΒαϊοπούλουΑρχαιολόγος. ΛΔ΄ ΕΠΚΑ [email protected]
Sabine BeckmannUniversity of Crete. Vigla Panagia Lakonia. 72100 Agios Nikolaos. [email protected]
Dr. Giorgos Bourogiannis Postdoctoral Research Fellow. Medel-havsmuseet, Fredsgatan 2. Box 16008, 103 21 Stockholm. [email protected]
Δρ. Στέφανος Γιματζίδης Ακαδημία των Επιστημών της Αυστρίας. Βιέννη [email protected]
Δρ. Καλλιόπη Εμμ. Γκαλανάκη Αρχαιολόγος. ΚΓ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων. Ξανθουδίδου και Χατζηδάκη 71202, Ηράκλειο. [email protected]
Ελένη Γούλα Γ. Υποψήφια Διδάκτωρ Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης. Πεσόντων Μαχητών 23, Αγ. Γεώργιος Βοιωτίας, 32007 [email protected]
Dr. Florentia FragkopoulouΜεταξάτα 28100. Κεφαλονιά [email protected]
Dr. Kostas Georgakopoulos Archaeologist. 23d Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities. Xanthoudidou and Chatzidaki 71202, Heraklion. [email protected]
Professor Antoine HermaryUniversité d’Aix-Marseille I. Centre Camille Jullian. [email protected]
Dr. Reinhard JungFachbereich Altertumswissenschaften. Universität Salzburg. Residenzplatz 1 / II. A-5010 Salzburg [email protected]
Dr. Athanasia KantaDirector of the 23d Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities. Xanthoudidou and Chatzidaki 71202, Heraklion. [email protected]
Professor Vassos [email protected]
Professor Litsa Kontorli-Papadopoulou Associate professor of Prehistoric Archaeology. University of Ioannina Themistokleous 69, Ν.Psychiko, 154 51 Athens [email protected]
Dr. Konstantinos Kopanias Lecturer in Prehistoric Archaeology. University of Athens. Department of History and Archaeology - University Campus. GR 157 84 Athens - Greece [email protected]
Dr. Antonios KotsonasAmsterdam Archaeological Centre University of Amsterdam. Turfdraag-sterpad 9, 1012 XT. Amsterdam. The Netherlands [email protected]
Professor Panagiotis Kousoulis Ass. Professor of Egyptology. Depart-ment of Mediterranean Studies. Univer-sity of the Aegean. Rhodes, Greece. [email protected]
Δρ. Ευθύμιος Λαζόγκας Διδάσκων Αρχαίας Τέχνης (ΑΣΚΤ) Επτανήσου 33, 11257 Αθήνα. [email protected]
Νίκος ΛεβεντάκηςΑρχιτέκτων. lebentakis_nikos@yahoo
Professor J. Alexander MacGillivray Palaikastro Excavations. British School at Athens. [email protected]
Dr. Çiğdem ManerKoc University. Department of Archae-ology and History of Art. Rumeli Feneri 34450 Sariyer. Istanbul Turkey [email protected]
Dr. Isabelle MartelliPhD. University IULM Milan-Paris IV SorbonneItalia [email protected]
Dr. Mathias Mehofer Archaeometallurgy. VIAS - Vienna Insti-tute for Archaeological Science. Franz Klein-Gasse 1. A-1190 Wien [email protected]
Δρ. Ανδρονίκη ΟικονομάκηΔρ Κλασικής Φιλολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Θεοδοσίου Διακόνου 10, 71305, Ηράκλειο Κρήτης [email protected]
Χριστίνα Παπαδάκη. Υποψήφια Διδάκτωρ Προϊστορικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών. [email protected]
Professor Thanassis Papadopoulos Emeritus professor of Prehistoric Archaeology. University of Ioannina Themistokleous 69, Ν.Psychiko, 154 51 Athens [email protected]
Dr. Laura-Concetta RizzottoAntikensammlung Staatliche Museen zu Berlin. Bodestr. 1-3 D- 10178 [email protected]/[email protected]
Φανή Κ. ΣέρογλουΑρχαιολόγος. Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών. Πλ.Μ.Αλεξάνδρου Παλαιά Πόλη - 85 100 Ρόδος. [email protected]
Μαρία Σταυροπούλου ΓάτσηTέως Προϊσταμένη της ΛΣΤ’ ΕΠΚΑ. Αγίου Αθανασίου 4 GR - 302 00. Μεσολόγγι.
Δρ. Κωνσταντούλα Χαβέλα Αρχαιολόγος. ΛΣΤ’ ΕΠΚΑ. Μεσολόγγι. [email protected]
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α - C O N T E N T SΝ. Χρ. Σταμπολίδης Εισαγωγικό σημείωμα 8
N. Chr. Stampolidis Introductory note 9
Αγγελική Γιαννικουρή Χαιρετισμοί και ευχαριστίες. 10
Angeliki Giannikouri Greetings and Compliments 11
Συντομογραφίες - Abbreviations 12
Ο Άνω Κόσμος - The Earthly World
Vassos Karageorghis Notes on Music and Dance in Cyprus: The Archaeological Record, from the Late Bronze Age to the Cypro-Archaic Period. 15Sabine Beckmann Resin αnd Ritual Purification: Terebinth ιn Eastern Mediterranean Bronze Age Cult 27Nicoletta Antognelli Michel Palms And Papyruses in the Late Minoan/Helladic III: The Exotic World, the Fantastic World and the Afterworld 41Çiğdem Maner A Comparative Study of Hittite and Mycenaean Fortification Architecture 53Giorgos Bourogiannis Rhodes, Cos and the White Painted Ware of Cyprus: Introduction to Contacts in the Early Iron Age 65Στέφανος Γιματζίδης Η Διακίνηση της Ελληνικής Κεραμικής και οι Ιδεολογικές Διαστάσεις της στη Μεσόγειο της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου 83Οικονομάκη Ανδρονίκη Το Ταξίδι του Αλφαβήτου. Κρήτη: Σταθμός ή Αφετηρία; 93Florentia Fragkopoulou Lakonia and Samos during the Early Iron Age: a Revised Look at the Messenian War Dates 101
Ο Υπεράνω Κόσμος - The Celestial World
Kostas Georgakopoulos A Note on a Hittite Bull-Leaping Scene and its Minoan Perspectives 111J. Alexander MacGillivray The Minoan Double Axe Goddess and Her Astral Realm 115Panagiotis Kousoulis Egyptian vs. Otherness and the Issue of Acculturation in the Egyptian Demonic Discourse of the Late Bronze Age 127Efthymios Lazongas Gates and Pillars of Heaven. The Architectural Structure of Cosmos in Greek, Egyptian and Near Eastern Tradition and Art 139Μαρία Ι. Βαϊοπούλου Η λατρεία της Ιτωνίας Αθηνάς στην Ηπειρωτική και Νησιωτική Ελλάδα, μέσα από τα Ιερά της, τα Γραπτά Κείμενα και τους Μύθους 153Γούλα Γ. Ελένη Mυστηριακές Λατρείες και Διαβατήριες Τελετές στον Χώρο του Aιγαίου: η Περίπτωση των Kαβιρίων 161
Antonios Kotsonas Three Early, Limestone Sculptures from Gortyn and their Mediterranean Profile 177
8 ATHANASIA
Ο Κάτω Κόσμος - The Underworld
Konstantinos Kopanias Paradise Lost. The Image of the Netherworld in the Near East 191
Νίκος Λεβεντάκης Από τον Ονειρικό Ίσκιο στην Απεικόνιση του Προσώπου 203
Athanasia Kanta A Minoan Version of the Djed Pillar and Other Borrowed Ideas About the Afterlife in the Cretan Late Bronze Age 229
Thanasis Papadopoulos - Litsa Kontorli-Papadopoulou Power, Troubles αnd Death in Late Bronze Age Aegean αnd Cyprus: the Evidence of Warrior-Graves and Painting 237
Μαρία Σταυροπούλου Γάτση - Reinhard Jung - Mathias Mehofer Τάφος «Μυκηναίου» Πολεμιστή στον Κουβαρά Αιτωλοακαρνανίας. Πρώτη Παρουσίαση 247
Laura-Concetta Rizzotto Spätbronzezeitliche und Früheisenzeitliche Steinerne Sarkophage auf Kreta und auf Zypern 265
Φανή Κ. Σέρογλου Προσδιορίζοντας τη Ζωή από τον Θάνατο. Διαπολιτισμικές Ανταλλαγές στη Μεσόγειο κατά την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου 275
Andrea Babbi Έλα, Ύπνε, και Πάρε το...Clay Human Figurines from Early Iron Age Italian Children’s Tombs and the Aegean Evidence 285
Κωνσταντούλα Χαβέλα Τα Ταφικά Έθιμα ως Δείκτης Διακοινοτικών και Διαπολιτισμικών Επαφών στο Χώρο της Κεντρικής Μακεδονίας κατά την Εποχή του Σιδήρου 305
Isabelle Martelli Women Go Further: Understanding the Handmade Globular Pyxis from Protogeometric Greece to Southern Italy 321
Χριστίνα Παπαδάκη - Καλλιόπη Εμμ. Γκαλανάκη Τό δένδρον ἴσα τῷ θεῷ σέβειν. Μία ΥΓ; – ΠρΑν Απεικόνιση “Δέντρου της Ζωής” από τα Αϊτάνια Πεδιάδος 335
Antoine Hermary The Cypriot Kourotrophoi : Remarks on the ‘Mother with Child’ Theme 341
9ATHANASIA
I N T R O D U C T O R Y N O T E
An arduous effort which we made in 1997 had two aspects: first a series of international conferences and symposia and second extensive archaeological exhibitions, both focusing on the relations developed between the peoples of the Mediterranean during the Late Bronze Age and Early Iron Age. The present International Archaeological Conference entitled “Immortality; The Earthly, the Celestial and the Underworld in the Mediterranean from the Late Bronze and the Early Iron Age” is included among them.
The Athanasia conference was preceded by: 1. The International Conference “Eastern Mediterranean; Cyprus – Dodecanese – Crete, 16th-6th c. BC, 1997” Proceedings of which were published in English in 1998. 2. The International Conference “PLOES - Sea Routes; Interconnections in the Mediterranean, 16th - 6th c. BC “in 2002, whose Proceedings were published in English in 2003.
In the interval from 1997 to 2003 the following great archaeological exhibitions with the same name as the above conferences took place. The first exhibition was in Heraklion, Crete in 1998. This exhibition was taken to Italy, to the Musei Capitolini of Rome in 2001, with the title “Sulle Rotte di Omero”. The second exhibition, “Ploes”, took place at the Museum of Cycladic Art in Athens in 2003. At the same time as the exhibitions detailed catalogues pertaining to them in Greek and English (1998), Italian (2001) and in Greek and English (2003) respectively, were published.
Parallel to this overall investigation, a series of symposia on more specific topics began. Their aim was to cover gaps in various sectors of our knowledge. Thus, the International Symposium “Cremation in the Bronze Age and Early Iron Age” was held in 1999 and its proceedings were published 2001; also, “The Aegean in the Early Iron Age” took place in 2002 and its proceedings were released in 2004.
In conclusion, the continuous effort to understand the relations of peoples, groups or individuals in the Ancient Mediterranean in an ideological frame, is focusing now on issues related to the Earthly, the Celestial and the Underworld aspects of culture. This focus, through discussion and papers hopefully will produce new knowledge and conclusions which will help move research one step further.
Unfortunately, various problems concerning the collection of the papers, their corrections and other external causes, delayed the printing of the proceedings of this conference, three years after its realization. This is an unusual occurance for us in all our previous editions. We apologize for this and we hope that it will not be repeated in our future efforts.
Warmest thanks are once again due to the Ministries of Culture and of Merchant Marine, Aegean and Island Policy, not only for their financial but also their moral support. The University of Crete is always willing to support similar initiatives and for this we offer our thanks. We are also grateful to the Institute of Aegean Archaeological Studies and its Director Angeliki Giannikouri and to the Institute of Cretological Studies and its former director Dr. Athanasia Kanta (former Head of the Archaeological Museum of Heraklion and now Director of the 23rd Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities) and to the staff of both Institutes. Special thanks are due to archaeologists Alexia Speliotopoulou and Danai Kontopodi for their efforts towards the organization of the Conference. The difficult task of producing this volume of the Proceedings was taken over by Athanasia Kanta and by Danai Kontopodi who was responsible for the layout, organization and graphics design. Finally, sincere thanks are offered to the Mediterranean Archaeological Society, which through the selfless work of its members has become a major sponsor of this volume.
Nicholas Chr. Stampolidis
11ATHANASIA
G R E E T I N G S A N D C O M P L I M E N T S
It was a great pleasure and honour for me to welcome the delegates to the International Archaeological Conference “Immortality: The Earthly, the Celestial and the Underworld in the Mediterranean from the Late Bronze and the Early Iron Age.”
The Institute of Aegean Studies has always worked constructively with the Ephorates of the Dodecanese and with universities, research centres and other organizations. Among them were the Technical University of Bari, the Universities of Molise and Palermo, the University of Crete, the National Technical University of Athens, the Institute of Historical Research: Department of Greek and Roman Antiquity, the Democritus Institute and others. The present conference, organized with the productive cooperation between the Archaeological Institute of Aegean Studies, the University of Crete and the Archaeological Institute of Cretological Studies, falls in this context.
Our cooperation with the University of Crete is an old, successful recipe, which dates from 2001. With my dear friend Nicolas Chr. Stampolidis we have organized four conferences, the Proceedings of which have been published.
However, I am delighted, for the launch of collaboration with the Institute of Cretological Studies, which hopefully will not be limited only in terms of conferences and research activities. Let this be the beginning of activation and cooperation among the institutes of the Ministry of Culture on common goals, in order to develop into an active research area of the Ministry.
The conference was organized with the financial support of the Ministry of Culture, the Ministry of Mercantile Marine, Aegean and Island Policy and the University of Crete. Our gratitude is expressed to the Ministries and rector authorities. It would be remiss not to mention the important facilitation of our efforts by the officers of the Department of Culture - Ministry of Mercantile Marine, Aegean and Island Policy. I refer in particular to Mrs Magda Alvanou, who always finds a way to support our efforts.
My heartfelt thanks are due to the Mayor of Rhodes Mr. Hatzis Hatziefthimiou who demonstrated once again his sensitivity and interest for the cultural matters of our region, which for him are a top priority.
Thanks are also due to the KAIR company and Mr Pontikakis, owner of Pane Di Capo for their support.
I would like to express my thanks to Nicholas Stampolidis and Athanasia Kanta, as well as to the people who helped and contributed to the success of this conference. These include the staff of the Archaeological Institute of Aegean Studies and especially Anna Karavokyrou and Fani Seroglou. Also, many thanks are due to Danae Kontopodi and Alexia Spiliotopoulou, archaeologists of the Archaeological Museum of Heraklion.
Finally, we owe many thanks to the Ephors Mrs. Melina Philemonos and Eleni Papavasiliou, as well as to the colleagues of the 22nd Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities and of the 4rth Ephorate of Byzantine Antiquities, who guided us to museums, archaeological sites and monuments of the city of Rhodes.
Angeliki Giannikouri
13ATHANASIA
Χριστίνα Παπαδάκη - Καλλιόπη Εμμ. Γκαλανάκη
Τό δένδρον ἴσα τῷ θεῷ σέβειν
Μία ΥΓ; Aπεικόνιση “Δέντρου της Ζωής” από τα Αϊτάνια Πεδιάδος*
Στον Νικόλαο Πλάτωνα
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στο άρθρο παρουσιάζεται ένας ακέραιος ΥΓ; αμφορέας από την ανασκαφή λαξευτού τάφου των γεωμετρικών χρόνων στα Αϊτάνια Πεδιάδος. Το αγγείο, εκτός από τη συνήθη γραμμική διακόσμηση, φέρει στο λαιμό μετόπες με σχηματοποιημένα φοινικόδεντρα, μοτίβο που συνδέεται με την ιερότητα της ζωής και την πίστη στη μετά θάνατον συνέχειά της.
ABSTRACTPresented in this article is a intact LG? amphora from the excavation of a Geometric rock cut tomb in Aitania Pediada. The amphora apart from the usual linear decoration preserves on its neck panels with stylized palms, a motif associated with the sanctity of life and its continuity after death.
* Θερμές ευχαριστίες στον καθ. Ε. Πλάτωνα για την παραχώρηση του υλικού, στους εκδότες του παρόντος τόμου Δρα Α. Κάντα και καθ. Ν. Σταμπολίδη, την κ. Δ. Κοντοπόδη για την σχεδίαση και τον κ. Ι. Παπαδάκη-Πλουμίδη για τη φωτογράφιση του υλικού.
337ATHANASIA
Τό δένδρον ἴσα τῷ θεῷ σέβειν**
Το 1954 ο Ν. Πλάτων ανέσκαψε στη θέση «Φονιάς», δυτικά των Αϊτανίων Πεδιάδος, ένα μικρό, σπηλαιώδη λαξευτό τάφο, «…όστις απέδωσε τριάκοντα περίπου αγγεία γεωμετρικών χρόνων» (Πλάτων 1954, 515), που συντηρήθηκαν και φυλάχτηκαν στις αποθήκες του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου. Συναφή, ωστόσο, ευρήματα από σωστικές έρευνες της ΚΓ΄ ΕΠΚΑ στην ίδια θέση (Μανδαλάκη 1997, 1000), επέβαλλαν τη συνεξέτασή του (Γκαλανάκη, Παπαδάκη υπό δημοσίευση).
Η ανασκαφή του Ν. Πλάτωνα απέδωσε συνολικά (Εικ. 1, 2):
• Τρία μόνωτα ημισφαιρικά κύπελλα: 1) ένα ΠΓΒ εμβαπτισμένο από το χείλος, 2) ένα ΠΓ -ΜΓ ολόβαφο μελανό, 3) ένα ΜΓ με εξηρημένη μετόπη εκατέρωθεν πλαστικών οφθαλμών.
• Τρεις δίωτους ΜΓ - ΥΓ σκύφους με διαφορετικά διακοσμητικά θέματα στην εξηρημένη μετόπη κάθε όψης.
•Ένα κωδωνόσχημο σκύφο ΠΓ τύπου, στο εσωτερικό του οποίου βρέθηκε μικρότατο τμήμα ανθρώπινου οστού.
•Ένα ΜΓ επιλαίμιο αμφορέα με εξηρημένες μετόπες.
•Ένα ΥΓ; επιλαίμιο αμφορέα με εξηρημένες μετόπες, στη μία από τις οποίες σχηματοποιημένο φοινικόδεντρο.
•Δύο οινοχόες: 1) μία ΜΓ - ΥΓ με περιφερικές ταινίες στα μεσοδιαστήματα των οποίων στιγμές, 2) μία μέση ΠΓ με συστάδες σταγονόσχημων κροσσωτών στο λαιμό και σιγμοειδές στη λαβή.
•Μία ΠΓ πρόχου με περιθέουσες ταινίες στο σώμα.
•Δύο ΜΓ-ΥΓ υδρίες με εξηρημένες μετόπες.
•Τρεις άβαφες ΥΓ ευρύστομες μαγειρικές πρόχους με περιφερικές εγχαράξεις στο λαιμό.
•Δύο ΠΓΒ - ΠρΓ βραχύσωμες οινοχόες, μία με διαγραμμισμένα τρίγωνα και μία μικρογραφική με ενάλληλες γωνίες στους ώμους.
•Ένα ΜΓ - ΥΓ άβαφο σφαιρικό αρύβαλλο τύπου Β.
•Ένα σφαιρικό αρύβαλλο με διακόσμηση επηρεασμένη από Κυπροαρχαϊκά Ι πρότυπα.
•Ένα ΥΓ άβαφο σφαιρικό αρύβαλλο.
•Μία ΠΓΒ δίωτη σφαιρική πυξίδα με περιφερικές ταινίες στο σώμα και εξηρημένες μετόπες στους ώμους.
•Δύο άβαφες ΥΓ δίωτες λεκανίδες.
•Ένα ΜΓ - ΥΓ κωνικό πώμα τεφροδόχου κάλπης με περιφερικές ταινίες.
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ - ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΕΜΜ. ΓΚΑΛΑΝΑΚΗ
Εικ. 1. Αγγεία από τις ανασκαφές Ν. Πλάτωνα στα Αϊτάνια Εικ. 2,. Ο ΥΓ; αμφορέας από τα Αϊτάνια Πεδιάδος
** Παυσανίας, Κορινθιακά, 2, 7
338 ATHANASIA
Τα παραπάνω αγγεία, παρά τις τοπικές τους ιδιαιτερότητες, εγγράφονται στον ορίζοντα των κνωσιακών εργαστηρίων, παραπέμποντας, κατασκευαστικά και τεχνοτροπικά, σε σύγχρονά τους αντίστοιχα από το Βόρειο Νεκροταφείο (Coldstream, Catling 1996), τη Φορτέτσα (Brock 1957), τη Φοινικιά (Αλεξίου 1967; Μαρινάτος 1931-1932; Γκαλανάκη, Παπαδάκη 2009), το Ατσαλένιο (Davaras 1968), την Έλτυνα (Παπαδάκη 2007; Ρεθεμιωτάκης, Εγγλέζου 2010), τις Αρχάνες (Σακελλαράκης 1986), τις Αγιές Παρασκιές (Πλάτων 1945-1947), τους Αστρακούς (Γκαλανάκη, Παπαδάκη υπό δημοσίευση) και την Επισκοπή Πεδιάδος (Hartley 1930-31; Ξιφαράς 1998). Έτσι, διευρύνονται τα όρια της δυναμικής και ακμάζουσας επικράτειας της κνωσίας χώρας, καθώς και η ακτίνα δράσης των εργαστηρίων της (Γκαλανάκη, Παπαδάκη υπό δημοσίευση).
Ο αμφορέας με απεικόνιση φοινικόδεντρουΟ ακέραιος ΥΓ; αμφορέας από τα Αϊτάνια (Eικ. 2, 3, σχ. 1), ύψους 0,474 μ., φέρει επάλληλες γραμμές εξίτηλης καστανής βαφής στο ραδινό ωοειδές σώμα, ενώ στους ώμους και τον ψηλό λαιμό ομοιόχρωμη μετόπη από δύο ζώνες: η κατώτερη κοσμείται με διαγραμμισμένες ταινίες που τέμνονται χιαστί, ενώ η ανώτερη με σχηματοποιημένο φοινικόδεντρο, από τον κορμό του οποίου εκφύονται ασύμμετρα, καμπυλόσχημα φύλλα με λοξή διαγράμμιση, σε ζεύγη ή και μεμονωμένα, που διακόπτονται σε σημεία. Χαρακτηριστική είναι η ομοιότητά τους με τα φτερά των πουλιών και των μιξογενών όντων από τα σύγχρονά τους κνωσιακά εργαστήρια αγγειογραφίας και μεταλλοτεχνίας (Galanaki, υπό έκδοση).
Η διακόσμηση του αμφορέα από τα Αϊτάνια άπτεται της μεγάλης συζήτησης που αφορά στο δέντρο και τους συμβολισμούς του. Όπως είναι γνωστό, το δέντρο αποτελεί ένα διαχρονικό και διαπολιτισμικό εικαστικό σχήμα με «τοτεμικό» χαρακτήρα (Κούρου 1998, 29). Η εποχική αναγέννηση των φύλλων και των καρπών του προκαλούσε ανέκαθεν θαυμασμό στον άνθρωπο (Danthine 1937; Parpola 1993; Κούρου 1998). Εγχάρακτα κλαδιά κοσμούν οστέινα παλαιολιθικά εργαλεία (Guthrie 2005, 21), ενώ μια πρώιμη συνεικόνιση δέντρου και ανθρώπου σώζεται στα τοιχώματα του μεσολιθικού σπηλαίου Guevas de la Arana στην Ισπανία (Κυπαρίσση – Αποστολίκα 1998, 39). Το θέμα εξελίσσεται κατά τις παραμονές της λεγόμενης Νεολιθικής Επανάστασης, στους κόλπους των Νατούφιων θηροτροφοσυλλεκτικών κοινωνιών της Μεσοποταμίας (Cauvin 1997), ενώ αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της εικονιζόμενης πραγματικότητας των αγροτικών κοινωνιών της, αποκαλύπτοντας τη σχέση ανταπόκρισής του με τις νέες οικονομικές στρατηγικές (Hauptmann, Özdogan 2007; Watkins 2007). Από την 3η χιλιετία, σχηματοποιημένο και συχνά τοποθετημένο σε βάση, πλαισιώνει πολυπρόσωπες σκηνές που υπαινίσσονται ποικίλες λατρευτικές τελετουργίες (Roaf 1990). Σταδιακά, ενίοτε με αστρικά σύμβολα, όπως ο ήλιος και η σελήνη, ή σε εραλδικές συνθέσεις με δύο αντωπά ζωόμορφα ή μιξογενή όντα, γίνεται το επίκεντρο θρησκευτικών σκηνών που υπογραμμίζουν την ιερότητά του (Keel, Uchlinger 1990). Από τη 2η χιλιετία και εξής (Karageorghis 1979, pl. XXV: e.2; Hiller 2001, 77, 79, εικ.
ΤΟ ΔΕΝΔΡΟΝ ΙΣΑ Τω ΘΕω ΣΕΒΕΙΝ
Εικ. 3, Λεπτομέρεια
Σχέδιο 1. Σχέδιο φυτικού θέματος
339ATHANASIA
21) αποτυπώνεται σε όλες σχεδόν τις μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης των πολιτισμών της Ανατολής, της Κύπρου (Caubet, Hermary, Karageorghis 1992) και του Αιγαίου.
Η σημειολογία του δέντρου στον αιγαιακό κόσμο απασχολεί την έρευνα για περισσότερο από έναν αιώνα (βλ. μεταξύ άλλων Evans 1901; Λεμπέση 1985; Marinatos 1985; Niemeier 1989; Κούρου 1998; Σακελλαράκης, Σακελλαράκη 2011). Πολυάριθμες μελέτες εξετάζουν την εμφάνιση, την εξέλιξη, την εξαφάνιση, την επανεμφάνιση, την απουσία, την παρουσία και γενικά όλες τις μεταμορφώσεις του συγκεκριμένου μοτίβου (Μπουλώτης 1993). Καταδεικνύεται έτσι ότι σε παρεμφερή πολιτισμικά επίπεδα, που, ενδεχομένως, ποικίλλουν στις επιμέρους δομές και λεπτομέρειές τους, υιοθετούνται συχνά παρόμοιες επιλογές. Παράλληλα επιβεβαιώνεται η ικανότητα των ισχυρών συμβολικών εικόνων να προσαρμόζονται σε ποικίλα κοινωνικά, οικονομικά, θρησκευτικά ή ιδεολογικά περιεχόμενα (Leroi – Gourhan 1993, 130-131).
Στο πλαίσιο αυτό, το μοτίβο του δέντρου επιβιώνει στην αυστηρά ανεικονική τέχνη των Γεωμετρικών Χρόνων (Brock 1957; Αλεξίου 1971, 622; Coldstream 1984; Τσιποπούλου 2005). Ενώ, γίνεται ιδιαίτερα αγαπητό κατά την Ανατολίζουσα περίοδο, στο εικαστικό λεξιλόγιο της οποίας αξιοποιούνται σταθερότυποι της μινωικής – μυκηναϊκής εικονογραφικής παράδοσης που αντανακλούν τη διατήρηση της λατρείας της φύσης στη συλλογική μνήμη και την καθημερινότητα των αντίστοιχων κοινωνιών (Κούρου 1998· Galanaki, υπό έκδοση). Tο φοινικόδεντρο στο λαιμό του αμφορέα από τα Αϊτάνια είναι ένα διακοσμητικό θέμα που εμφανίζεται στην αιγαιακή εικονογραφία από τη ΜΜ ΙΙ ήδη περίοδο (Horning 1999; Antognelli, στον παρόντα τόμο). Λευκοί φοίνικες σε μελανό βάθος κοσμούν αγγεία και σκεύη του όψιμου καμαραϊκού ρυθμού, παραπέμποντας στη τοπική χλωρίδα (Δημοπούλου - Ρεθεμιωτάκη 2005, 257). Κατά την ΥΜ / ΥΕ Ι-ΙΙΙ ο φοίνικας, σχηματοποιημένος ή μη, απεικονίζεται ως βασικό ή παραπληρωματικό μοτίβο πολυάριθμων συνθέσεων, πλαισιώνοντας συχνά θρησκευτικές τελετουργίες (Nilsson 1950; Hägg 1983; Younger 1988; Marinatos 1993; Rethemiotakis 1997, 407-421; Δημοπούλου - Ρεθεμιωτάκης 2004) και ταφικές πρακτικές (Long 1974; Watrous 1991; Antognelli στον παρόντα τόμο). Ειδικότερα οι μεστές νοημάτων συνεικονίσεις του με στοιχεία του φυτικού και ζωικού βασιλείου στις κατάγραφες ΥΜ ΙΙΙΑ2-Β λάρνακες (Mavriyannaki 1972; Betancourt 1985, 94-96; Watrous 1991), σηματοδοτούν τις απαρχές της εικονολογικής οργάνωσης ενός ιδεατού, «παραδείσιου», Κάτω Κόσμου (Ρεθεμιωτάκης, Εγγλέζου 2010, 194). Στο πλαίσιο αυτό, ο φοίνικας ταυτίζεται συχνά με το ανατολικό μοτίβο του «Δέντρου της Ζωής» (Antognelli, στον παρόντα τόμο, όπου συγκεντρωμένη βιβλιογραφία).
Η απεικόνιση, επομένως, του φοινικόδεντρου στον τεφροδόχο αμφορέα από τα Αϊτάνια δεν είναι τυχαία. Εξάλλου, οι συνθέσεις με συστάδες δέντρων που στα κλαδιά τους κουρνιάζουν πουλιά, ενίοτε με την επιφαινόμενη θεά της φύσης (Coldstream 1984· Coldstream, Catling 1996, 315f, σχ. 109, 133, 150), είναι ιδιαίτερα αγαπητές στα γεωμετρικά ταφικά αγγεία της Κνωσού (Ρεθεμιωτάκης, Εγγλέζου 2010, 194). Το συγκεκριμένο θέμα αποδίδεται και τρισδιάστατα στα δύο γνωστά πήλινα ομοιώματα ιερού δέντρου με πουλιά από το Νεκροταφείο της Φορτέτσας (Brock 1957, 41-43, πίν. 36), ως κωδικοποιημένη εικονογραφική εκδοχή της μετά θάνατον ζωής. Το δέντρο, ως φορέας της ζωής στο διηνεκές, ταυτίζεται με την Αθανασία: έχοντας τις ρίζες στη γη και τα κλαδιά υψωμένα στον ουρανό συνδέει τον Κάτω, τον Άνω και τον Υπεράνω Κόσμο και, συνειρμικά, τον περασμένο, τον τρέχοντα και τον μελλούμενο Χρόνο. Συμπερασματικά, το φοινικόδεντρο στον αμφορέα των Αϊτανίων αποτελεί μία συμβολική εικόνα που εκφράζει, εκ φύσεως, την πίστη των ανθρώπων της εποχής στην αδιάλειπτη αναγέννηση της ζωής.
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ - ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΕΜΜ. ΓΚΑΛΑΝΑΚΗ
340 ATHANASIA
Αλεξίου, Στ. 1967. Μικραί ανασκαφαί και περισυλλογή αρχαίων εις Κρήτην, ΠΑΕ: 213-214.
Αλεξίου, Στ. 1972. Η αρχαιολογική κίνησις εν Κρήτη (Ρύτιον) ΑΔ. 27 (1972) Χρον: 622
Antognelli, N. 2006. La Palma e l’ Immaginazione del Mondo Esotico. Recezione e Interpretazione di un Motivo nelle Raffigurazioni Egee del Tardo Bronzo, NAC XXXV: 11-29.
Antognelli, N. 2012. Palms And Papyruses in the Late Minoan/Helladic III: The Exotic World, the Fantastic World and the Afterworld στον παρόντα τόμο, 41-52,
Betancourt, P. P. 1985. The History of Minoan Pottery, Princeton University Press.
Brock, J.K. 1957. Fortetsa. Early Greek Tombs near Knossos, Cambridge.
Γκαλανάκη, K., Παπαδάκη Χ. υπό δημοσίευση . Ανασύνθεση παλαιών και νέων ανασκαφικών δεδομένων στην επικράτεια της Γεωμετρικής Κνωσού.
Γκαλανάκη, Κ., Παπαδάκη, Χ. 2009. ΥΓ – ΠΑ Θαλαμοειδής Τάφος στη Φοινικιά Ηρακλείου, στο Λούκος Χ., Ξιφαράς Ν., Πατεράκη Κ., (επιμ.), Ubi Dubium Ibi Libertas, Τιμητικός Τόμος για τον Καθηγητή Νικόλα Φαράκλα, Ρέθυμνο, 253-273.
Caubet, Α., Hermany, Α. Karagεorghis, V. 1992 . Art Antique de Chypre au Musee du Louvre.
Cauvin, J. 1997. Naissance des divinites, Naissance de l’ Agriculture. La Revolution des Symboles au Neolithique, CNRS editions, Paris, Deuxieme edition.
Coldstream, J. N .1984. A Protogeometric Nature Goddess from Knossos, BICS 31: 93-104.
Coldstream, J. N., Catling, W.H. eds. 1996 . Knossos North Cemetery. Early Greek Tombs, BSA Suppl. 28 , vol. I- IV.
Danthine, H. 1937. Le Palmier – Dattier et les Arbres Sacres dans l’ Iconographie de I’ Asie Occidentale Ancienne, Paris.
Davaras, C. 1968.Two Geometric Tombs at Atsalenio near Knossos, BSA 63: 133-146.
Δημοπούλου - Ρεθεμιωτάκη, N. 2005. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, Αθήνα.
Δημοπούλου Ν., Ρεθεμιωτάκης, Γ. 2004. Το δακτυλίδι του Μίνωα και τα Μινωικά χρυσά δακτυλίδια, Αθήνα.
Evans, Α. 1901. Mycenaean Tree and Pillar Cult and its Mediterranean Relations, JHS 21: 99-204.
Evely, D. 1999. Fresco: A Passport into the Past, Athens.
Galanaki, Κ. υπό έκδοση. Gods, Daemons and Mortals in Bronze Sphyrelaton from Idaean Cave. An Iconographical Approach, INSTAP Academic Press.
Guthrie, D. R. 2005. The Nature of Paleolithic Art, Chicago.
Hägg, R. 1983.Epiphany in Minoan Ritual, BICS 30: 184-185.
Hartley, M. 1930-31. “Early Greek Vases from Crete. BSA 31: 56-114.
Hauptman,H., Özdogan, M. 2007. Die Neolithische Revolution in Anatolien, in Die Altesten Monumenten der Menschheit, Badisches Landesmuseum Karlsruhe, 26-36.
Hiller, S. 2011. Kultische bild Themen der kypromykenischen Vasen Malerei στο: Kreta und Zypern, Religion & Schrift. Von der Frühgeschichte bis zum Ende der Archaischer Zeit. / Κρήτη και Κύπρος: Θρησκεία και Γραφή από την πρώιμη Ιστορία έως το τέλος της αρχαϊκής περιόδου 26-28/2/1999 Oh / stadt / Oberbayern – Germany, Weltheim, 69-85.
Hornig, K. 1999. Pflanzentransporte zu Wasser in Antiken Mittelmeerraum, SKYLLIS 2: 126-137.
Karageorghis, V. and J. des Gagniers. 1979. La céramique chypriote de style figuré. Âge du fer (1050-500 Av. I.-C.). Supplément. Consiglio Nazionale delle Richerche, Instituto per gli Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, Biblioteca de Antichità Cipriote, 5. Ateneo e Bizzarri, Rome.
Κούρου, N. 1998. Από το δέντρο της ζωής στην ελαία της Αθηνάς, Περίαπτο 1: 29-39.
Κυπαρίσση – Αποστολίκα, N. 1998 . Ο κοινωνικός ρόλος της γυναίκας σε μία προϊστορική κοινωνία, Αρχαιολογία και Τέχνες 67: 37-41.
Keel, O., Uchlinger Ch. 1990 . Altorientalische Miniaturkultu.
Λεμπέση, A. 1985. Το ιερό του Ερμή και της Αφροδίτης στη Σύμη Βιάννου, 1. Χάλκινα Κρητικά Τορεύματα, Αθήνα.
Leroi-Gourhan, A. 1990. Οι θρησκείες της προϊστορίας. (Εισαγωγή - Μεταφραση Ν. Λιανέρης) Καρδαμίτσας
Long, C.R. 1974. The Ayia Triadha Sarcophagus. A Study of Late Minoan and Mycenaean Funerary Practices and Beliefs, SIMA – PB 41, Goteborg: Paul Astroms Forlag.
Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
ΤΟ ΔΕΝΔΡΟΝ ΙΣΑ Τω ΘΕω ΣΕΒΕΙΝ
341ATHANASIA
Μανδαλάκη, Στ. 1997. Ανασκαφικές εργασίες στη θέση Φονιάς (αγρός Μ. Τζιράκη) ΑΔ 52, Χρον. Β3: 1000
Marinatos, N. 1985. The Tree as a Focus of Ritual Action in Minoan Glyptik Art, Fragen und Probleme der bronzezeitlichen agaischen Glyptik, Beitrage zum 3. Internationalen Marburger Siegel Symposium, 5-7 September 1985, CMS Beiheft 3 (Berlin 1989), 127-143.
Marinatos, N. 1993. Sacrificial Ritual, Image and Symbol, University of South Carolina Press.
Μαρινάτος, Σπ. 1931-1932. Πρωτογεωμετρικά και γεωμετρικά αγγεία εκ Φοινικιάς, ΑΔ, 14, Β: 2-5.
Μπουλώτης, Χρ. 1993. Μεταμορφώσεις στην Αιγαιακή Προϊστορία. Μερικές απόψεις για τη 2η χιλιετία π.Χ., Αρχαιολογία, 49: 11-20.
Mavriyannaki, C. 1973. Recherchés sur les Larnakes Minoennes de la Crete Occidentale, Roma: Ed. Dell’Ateneo.
Niemeier, W.D. 1989: Zur Ikonographie von Gottheiten und Adoranten in der Kultszenen auf minoischen und mykenischen Siegeln, Fragen und Probleme der bronzezeitlichen agaischen Glyptik,age zum 3. Internationalen Marburger Siegel Symposium, 5-7 September 1985, CMS Beiheft 3 (Berlin 1989), 163-186.
Nilsson, M.P. 1950. The Minoan – Mycenaean Religion and its Survival in Greek Religion, Lund.
Ξιφαράς, N. 1998. Η κατάληψη του χώρου στην Πρωτογεωμετρική και Γεωμετρική Κρήτη, Ρέθυμνο.
Younger, J. 1988. The Iconography of Late Minoan and Mycenaean Sealstones and Finger Rings, Bristol.
Παπαδάκη, X. 2007. Αρχαιολογικές θέσεις και ευρήματα της Έλτυνας, στο Μυλοποταμιτάκη Α. (επιμ.) Έλτυνα – Sconavi – Κουνάβοι, από τα Αρχαϊκά στα Νεότερα Χρόνια, Κουνάβοι, 1-47.
Parpola, S. 1993. The Assyrian Tree of Life: Tracing the Origins of Jewish Monotheism and Greek Philosophy, JNES 52: 161-208.
Πλάτων, N. 1954. Η αρχαιολογική κίνησις εν Κρήτη κατά το έτος 1954, Χρονικά, Κρητ.Χρον 8: 515.
Πλάτων, N. 1945 – 1947. Ο γεωμετρικός τάφος Αγ. Παρασκιών Ηρακλείου, ΑΕ 1945-47: 47-97.
Rethemiotakis, G. 1997. A Chest-Shaped Vessel and Other LM IIIC Pottery from Kastelli Pediada. in Jan Driessen, and Alexandre Farnoux, eds. La Crète mycénienne: Actes de la Table Ronde Internationale organisée par l’Ecole française d’Athènes (26-28 Mars 1991). BCH Supplément 30. Athènes: École française d’ Athènes; Paris: De Boccard Édition-Diffusion, 407-421.
Ρεθεμιωτάκης, Γ. Εγγλέζου, Μ. 2010. Το Γεωμετρικό νεκροταφείο της Έλτυνας, Ηράκλειο.
Roaf, Μ. 1990. Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East, Oxford.
Σακελλαράκης Γ., Σαπουνά – Σακελλαράκη, Ε. 2011. Ιδαίο Άντρο. Το σπήλαιο του Δία και οι θησαυροί του, Αθήνα.
Σακελλαράκης, Γ.1986. Πρωτογεωμετρική – Γεωμετρική κεραμεική από τις Αρχάνες, Κρητ.Χρον. 3: 7-50.
Τσιποπούλου, Μ. 2005. Η Ανατολική Κρήτη στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, Ηράκλειο.
Watkins, Τ. 2007. Der Naturraum in Anatolien, in Die Altesten Monumenten der Menschheit, Badisches Landesmuseum Karlsruhe, 37-47.
Watrous, L.V. 1991. The Origin and Iconography of the Late Minoan Painted Larnax, Hesperia LX: 285-307.
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ - ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΕΜΜ. ΓΚΑΛΑΝΑΚΗ
342 ATHANASIA
