}'OSEPH BAER '&) co. · - UR Research

156
1.'·, ·•· !,., AUS DEM ANTIQUARIATE ' ' , 1·, • , . . ' . I von ·" }'OSEPH BAER '&) co. · tz .. Jabrgeutg 1914 Neue Folge Nr. I Heft Z/3 INHALTSVERZ'EICHNIS ·DIE GRAPHISCHE_ BüCHERILLUSTRATION VOM XV. BIS ZUM XX. JAHRHUNDERT . s. 65 I. TBIL: Das XV. Jahrhundert. (Mit 15 Tafeln und 95 Nr. 382-512 I. Verzeichnis du Dru<korte . • . . . . . . . . . . S. 207 II. V erzeidlnls der Dru<ker und Verleger . . • . . • . . S. 208 . 111. Obersichtstafel über die von Hain, Copinger und Reicbling erwähnten Drucke . • . • . . • . . . . . • . . S. 209 MITTEILUNGEN Aus ußSuer Elnbändesammlung. IV. Franiösische RenaissanceDEinbände. (Fort• · setzung.) c) Pariser Einbände des Fanfarenstils. d) Lyoneser und Oenfer Einbände und Buchbinderarbeiten aus französismcn Provinzstädten. Mit 11 Tafeln. Von L. Baer . . • . • • . . . . . . . . . . S. 211 ·'· VERLAG VON JOSEPH BAER ©CO._ FRANKFURT A. M. - HOCHSTRASSE 6 Ef$meint vierteljährlich . \

Transcript of }'OSEPH BAER '&) co. · - UR Research

1.'·,

·•· !,., ~,MITTEILUNGEN AUS DEM ANTIQUARIATE ~ ' ' :~ , • 1·, • , • . . ' . ~- • I

von ·" !· }'OSEPH BAER '&) co. ·

tz .. Jabrgeutg 1914 Neue Folge Nr. I Heft Z/3

INHALTSVERZ'EICHNIS

·DIE GRAPHISCHE_ BüCHERILLUSTRATION VOM XV. BIS ZUM XX. JAHRHUNDERT . s. 65

I. TBIL: Das XV. Jahrhundert. (Mit 15 Tafeln und 95 T~abbildungen) Nr. 382-512

R~gi~ter: I. Verzeichnis du Dru<korte . • . . . . . . . . . . S. 207 II. V erzeidlnls der Dru<ker und Verleger . . • . . • . . S. 208 .

111. Obersichtstafel über die von Hain, Copinger und Reicbling erwähnten Drucke . • . • . . • . . . . . • . . S. 209

MITTEILUNGEN

Aus ußSuer Elnbändesammlung. IV. Franiösische RenaissanceDEinbände. (Fort• · setzung.)

c) Pariser Einbände des Fanfarenstils. d) Lyoneser und Oenfer Einbände und Buchbinderarbeiten aus französismcn Provinzstädten. Mit 11 Tafeln. Von L. Baer . . • . • • . . . . . . . . . . S. 211

·'·

VERLAG VON JOSEPH BAER ©CO._ FRANKFURT A. M. - HOCHSTRASSE 6

Ef$meint vierteljährlich

. \

VERLAG VON JOSEPH BAER & CO., FRANKFURT A. M.·

Veröffentlichungen der Römisch- Germanischen Kommission des Kaiserlichen Archäologischen

Instituts Frankfurt. a. M. Berichte der RGK.

I. Bericht über die Fortschritte der römisch-germanischen Forschung im Jahre 1904. Lex.-8°. M. g.-

11. Bericht 1905 M. 3·-III. Bericht 1go6-1907 M. 6.-IV. Bericht Igo8 M. 3·-V. Bericht 1909 M. g.-

VI. Bericht 1910-191 I M. 6.-

Materialien zur römisch-germanischen Keramik. 1. Die Keramik des Kastells Niederbieber (190-260 n. Chr.)

bearbeitet von Fra n z 0 e 1m an n 1914. . 4 °. 8o s~, 6o Abb., 9 Tafeln. M. 7·50

KATALOGE west- und süddeutscher Altertumssammlungen.

I. Xanten, Sammlung des Niederrheinischen Altertumsvereins, bear­beitet von Paul Steiner, 1911. 8°. 2o6S. mit 36Abb., 25Tafeln und I Karte. M. 4·­

II. Sammlung Ludwig Marx in Mainz, bearbeitet von Friedrich Behn. 1913. 48 S. mit so Abb. und 8 Tafeln. M. 1.50

II I. Birkenfeld, Sammlung des Vereins für Altertumskunde im Fürsten­tum Birkenfeld, bearbeitet von Heinrich Baides und G u s t a v Be h r e n s. 1914. 137 S. mit 55 Abb., 16 Tafeln und I archäol. Karte des Fürstentums I: Iooooo. M. S·-

SAALBURG- JAHRBUCH. Bericht des Saalburgm.useums.

I. }:9IO. V.III und 8o SS. mit 13 Tafeln und 25 Textabbildungen. 4 °. Kartoniert. M. 7 .so

II. 1911. III SS. mit 20 Tafeln und 26 Textabbildungen. 4 °. Kartoniert. M. IO.--

OIE GRAPHISCHE BÜCHERILLUSTRATION . VOM XV. BIS ZUM XX. JA.HRHUNDERT

I. TEIL

DAS XV. dAHRHUNDERT LIVRES ILLUSTRES DU xve SIECLE

ILLUSTRATED BOOKS OF THE XVth CENTURY

.382 Albertus Magnus, De adhaerendo vero deo. Ace.: J o h a n n e s M. Pf. G er s o n , Tractatulus de remediis contra pusillanimitatem, scrupulositatem, contra deceptorias inimici consolationes et sub­tiles eius temptationes; S. B o n a v e n tu r a , De modo pro­ficiendi compendioso; E i u s d e m , Brevis et utilis doctrina iuvenum. S.l. a. et typ. nom. (Ulmae, Johannes Zainer, ca. 1470). Folio. Rom. char., s. sign., 30-42 11., 40 ff. Mit schöner Ti t e 1 einfass u n g un-d zwei In i t i a I e n in Ho 1 z­schnitt. Die beiden letzten Bll. ganz geringfüg. wurmst. Sehr schönes breitrandiges Ex. Pergtbd. [Ulm ca. 1470] 150.

Hain 429; Pro c t o r 2501, Type 2. Po ll a r d II, p. 522; H a s s I e r 62 ; K I e m m 939; W e g e n e r 27.

S e 1 t e n e, mit der schönen Antiquatype Zainers gedruckte Ausgabe. Nach Hassler's "Buchdruckergeschichte Ulm's" stand in dem Exemplare, das sich von vorliegender Ausgabe dieser vier kleinen Traktate in dem Benediktinerstift St. Georgenberg in Tyrol befand, die Notiz "emptus 1470" eingeschrieben. Demnach wären die römischen Charaktere des vorliegenden Druckes die erste Schriftgattung, mit welcher Johann Zainer m i n d e s t e n s s c h o .n 14 70 zu drucken begonnen hätte. Interessant ist das vorliegende Werk auch durch die H o 1 z s c h n i t t -b o r d ü r e auf dem ersten Bl. Diese wäre demnach die früheste g r a p h i s c h e B o r d ü r e , die sich in einem Buche findet. Be­merkenswert ist ferner der hier an ganz beliebigen Stellen benutzte Punkt, der trotz seiner Kleinheit genau das Bild eines zierlichen Sternchens erkennen lässt, und hier ebenfalls z u e r s t vorkommt. (Vgl. die Anm. bei Klemm.)

F. 1: INCIPIT · LIBER · ALBERT! · MAGNI · ORDINIS I PREDICATORVM ..... F. 14: INCIPIT · TRACTATVLVS · DE · REMEDIIS ·I CONTRA ..... F. 22: INCIPIT · EPISTOLA · DOMINI · BONAVENTV I RE ..... I F. 28: BREVIS ET VTILIS DOCTRINA IVVENVM: I DOMINI .... F. 39v l. 16: De informatione nouiciorum et iuuenum domini bonauelture Cardinalis ordinis fratrum mino1f. Finit foeliciter I F. 40 tabula, f. 40v vacat .

.383 Albertus Magnus, Summa de eucharistiae sacramento. Ulmae, Johannes Zainer, 1474. Folio. Got. char., c. fol. num., 33-3411. 183 ff. Mit einer z i er 1 i c h e n R an d 1 e i s t.e in H oJ z s c h n i t t u. z a h 1 r e i c h e n H o l z s c h n i t t -i n i t i a I e n. Einige Bll. leicht wasserfl., sonst vortrefflich er­haltenes breitrandiges Exemplar. Alter Holzband mit Leder-rücken. (Ulm 1474) 175.

H a i n - 0 o p i n g e r 456; P r o c t o r 2503, Type 1 B. ; P o ll a r d 1

66 ILLUSTRIERTE BtJCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

II, p. 522; W e g e n e r 35. Zwischen BI. 66 (num. 59) u. 67 (num. 60) ist ein v o n d e n B i b 1 i o g r a p h e n n i c h t e r w ä h n t e s Blatt eingeschoben, das nur auf einer Seite bedruckt ist. Seltener, sehr schöner Druck. EDITIO PRINCEPS. Auf BI. 7 s t ü t z e n d e T y p e n.

F. 1 : a Süma prelucidissima de mirabili eucaristie sacramto I dis­putabilis ...• F. 8 : Tractatus i phemio de diu'sis sacmenti noib9 in quib9 1 sex .... F. 183v l. 34: Süma fris Alberti magni in tractatulü eucaristie I finit felicii Ac per ioh'em zeiner in opido vlm dililgenter impressa. Anno domini M0• cccc0• lx.xiiij. I

Alphanis, Severus de, Prooessus Satanae siehe Nr. 395.

384 Alphonsus Rex Castellae, Tabulae astronomioae. Venetiis, Ja­bannes Hamman, 1492 prid. Cal. Nov. 4°. got. ohar. o. sign. 4211. 114ff.n.n.Aveo beauooup de lettres initiales, q q. v i g nettes e t u n e j o I i e f i g ur e g r. a u t r a i t.

M. Pf.

Bel ex. Dem. veau. (Venezia 1492) 120. -H a i n 869; Pr o c t o r 5188, Type 4, 5. N o n c i t 6 p a r Es s •

l i n g. Livre a s t r o n o m i q u e interessant avec une lettre dedicatoire d' Augustinus M 0 r a V u s Olmucensis a J. L. Santritter.

F. 1: Tabule Astronomice I Alfonsi *Regis. I F. 1v. vacat. F. 2: Ex.­hortatoria in impressione tabularü 1 Astronomicarü Alfonsi Regis. I Augustinus Morauus Olomueensis Iohanni Lucilio I Santritter Heilbron· nensi S. P. D. I F. 4: _ TAbule Tabular~ I . . . F. 33 vacat. F. 33 v. : a Tabula Regionü Prouinciarü ae Civitatü ... F. 39: Tabule Astronomiee Diui Alfonsi Ro I manorü t Castilie Regis Illustrissimi I Felieib9 astris incipiunt. 1 F. 114 in jine: ... Opera t arte mirifica viri solertis Iohänis Ham·lman de Landoia dictus Hertzog Cura<ß sua nö mediocri: impressiöe eom-fplete ex.istunt Felicibus a.stris .... Anno Sa-jlutis. 1492 currente: Pridie Calefi. Nouembr. Uenetijs. I F. 114v vacat.

V o i r 1 e fa c s im i 1 e a I a p a g e 67.

385 S. Ambrosius, Opera. Basileea, J oh. de Amerbaoh, 1492. 3 voll., fol. rom., graec. et got. char., c. sign. 2 col., 268 + 302 + 290ff. Mit einem grossen Holzschnitte auf der ersten Seite. Bis auf einige Tintenflecke auf den Titel blättern d. 2. u. 3. Bandes u. geringfüg. Gebrauchsspuren schönes Exemplar in 3 alten Halbpergamentbänden. (Basel 1492) 200.

Hain-Cop in g er 896; Stock m e y er u. Rebe r S. 43, 13; Pro e t o r 7592, Type 1, 5, 7, 8, 11, 13, 14, 19; Po 11 a r d III, p. 753; Schreiber V 3264; Weisbach, Baseler Buchillustration S. 19, 20, 26, 42 Nr. 30. EDITIO PRINCEPS.

Seltene Ausgabe, die mit gotischen, römi­s c h e n u n d g r i e c h i s c h e n T y p e n g e d r u c k t i s t. Ent­hält im 2. Bande eine .Annotatio Notabilium dictarum von .6 Bll., die bei allen Exemplaren, die bisher von den Biblio­graphen beschrieben worden sind, zu fehlen scheint.

Collation: Vol. I a 8, b 6, c 8, d-f 6, A-0 6, as, b 6, es, d 6, e', fS, g 6 ,

h', is, ke, ls, ms, all, bs, es, da, e&, fS, g', hG, is, k', ls, m', ns, o-q&, r', ss, t 1o. Vol. II a 8-m6, a 8-m1, a 8, b 8-r6, ss. Vol. III a 8-k6 , l-o 6,

a•, be, c-hs, ie, Ie, k', 1-ns, as--a_e, e-fs, aS-f&, glO, Das hervorragend schöne T i t e l b i l d: Der hl. Ambrosius in seiner

Studierst\).be {abg. bei W e i s b a e h , Tafel X u. H e c k e t h o r n , Printers of Basle S. 41) hat bereits S e h m i d t im Repertorium f. Kunstwiss. XVI (1892) S. 140 als "eine der besten Basel er I ll u s trat i o n e n" erwähnt. Der Küiistler, der ihn gefertigt, steht

.Canon fiu~ ~:opofitio ptima.

li!!~~~!m sempue quodlibet: r ersm qusmlibet e,tBbd, ·aie.a(f boc thctis ~rabi. (CZ'empus igif qt\, cunqs fiue JfrB q_ucciiqs facile e~trabif: fip:i9 ta

L.~ .. •a bularti erarü Difpofitiones tngnofcenf. Sunt ita43 tabuhtru tanpo; fiue erarai quattuo: c6t muntA, QUilrum pzima rabula tell1Jl0; fiue aarü'&itferitie: feu l'ifferenriard \?ntus regni ad aliud 1f infcripra:in 01dine _p:imo nomero~

l,;J~~~ B~l111 annoeromauoe~t)iee:infccudoito4 i i i Ir w~ "fum barurtl tabularu illis equipollentia

in temp6Je colnpltctena: t)itfcrctüf ere c()ßnite u~~~~~~~!!gJfilliua qul infcriptio tdirecto \?erfue n(Jtruin .- eJ:I):imit:c~ntodiffiine ~edarat 1noc43 cuilibfi eJ hbula ipfa erit manifefti. (Ct;us rdiquet~bulc co•nunes:(unt edite ad reduccndiiannoealicuiuscrcaa4 j i ct i .Quarüptimadladreducmdi ann~ folaresbife):tilee. Que in tree ninaditur particularee tabdtae. ~:ima ariieft t)t annie <ollectie. Secnda.bf annis cJpanfie. aue qde fcdida iterii in tree fubdiuidif parriculae. lParticula p:ima eil l'C SßßW ~anfur.quo; qr1 tue tft bifq:rilis. Secuds l'e snnia q:panfiscquo; rernus tft bife):tilis .. ?:ertia eft tJt annie e~nfie: quo; feaid"eft bifqtif. 7;ertia ~ particularis tab.ella tft l'e namfibue:-r ttii t»uidif in tree partiales tabellae. ~:ima earum dt .oe n:~mfibue incipiitib9 a ~anuario. Secida "e menfibue incipiitibue ab J()cro, bzi.l:errial)Cßlen fibt1e incipientibUe a Septemb:i.et tn qnalibet iftani men fee bie replicanf:Quia fuP.io:i "rpmo loco ponüf mifes anni no bifmtf.Scßo Yl'4nfaio:i mifte anni bif~if.(C'Sc6a tabula comuni&J i ad t(ducidu anno'e fohJree rto bif~lee:IIJabctqJ p,ticulares ~abellas qttuo:: ~idelictt tabelli alll no~ coUecto;:tabeUä ino;z ~pafo~:~J: tabellas ~uaa t)iuerfaa menfiu.(G~ er 1ia tabu Ia cOitlunie eft adreducidü annoe !I rab6:qui funt anni lunara;.Que eriam babettabellas quattuot: "iddicett)Uae annoi% collcctolZ.!:errii anno; qpanfoJ.:Quarri mebfiü Srabum. (CI*terea \'ltimo tabu Ia oannibue eri&

s ~4 Page du no. 384. Alphonsus, Tabulae astronomicae. Venezia 1492.

Holzschnitt aus Nr. 385 u. 386. Am b r o s i u s, Opera, Basel 1492.

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

offenbar unter dem Einflusse des jungen Dürer und zeichnet sich durch liebevolle Kleinmalerei und realistische Charakterisierung aus. Neuer­dings wurde dieser Holzschnitt von R ö t t i n g e r ( J ahrb. d. Kunsthist. Samml. d. allerh. Kaiserh. XXVII S. 48) dem H a n s W e c h t l i n . zugewiesen.

Vol. I. f. 1 : Auetor operum sequentium. I Figura xyl. Seq. 5 di-. sticha ..... f. 268, col. 2 l. 48 : Sancti Ambrosij episcopi orati I o secunda ad misse celebratione pre-lparatiua: explicit. 1 F. 268v vacat. Vol. 11 f. 1: Operü sancti Ambrosij pars secüda. I .... f. 302 col. 2 l. 7 :·Ex­plicit explanatio sancti Ambro-lsij episcopi in epistolam beati pau-lli ad Philemonem. j F. 302v vacat. Vol. 111 f. 1: Operü sancti Ambrosij pars tertia. I .... f. 287v col. 2 l. 46: Eplicitü est opus sermonü beati Ambro-lsij epi Mediolanensis: Basile~ J} magistrü I Iohannem de Amer­bach: Anno salutüeri I virginalis partus nonagesimosecundo su-lpra millesimum quater~ centesimum. I F. 288: Annotatio principalium dicto~ 1 iuxta ordine alphabeticü: .... f. 290 col. 2 l. 5.1 : Explicit~ sunt annotationes. I f. 290v vacat.

386 S. Ambrosius, Opera. Basel, Amerbach, 1492. Gut erhaltenes Ex. mit einigen Noten von alter Hand. Einige Lagen verbunden.

M. Pf.

I Titel aufgezogen. In zwei alten Franzbänden. (Basel 1492) 160. S i e h e d i e A b b i I d u n g a u f S. 68.

387 Andreae, Johannes, professor Bonon., Lectura super arboribus consanguinitatis, affinitatis et cognationis spiritualis. S. l. a. et typ. n. (Augustae Vind., Günther Zainer, non post 1473). Fol. Rom. char. s. sign. c. et pp. n. 3811. 8 ff. Mit H o l z s c h n i t t -Initialen und 2 blattgrossen Holzschnit­ten, den arbor consanguinitatis darstel-l end. Breitrandiges, rubriziertes, sehr schönes Ex. Perg.

[Augsburg ca. 1472] 160. · H a i n (ohne es gesehen zu haben) - C o p i n g e r 1020; P r o c t o r

1451, Type 2, 4; Po ll a r d II, p. 319; Schreib er 3270; P e 1-l e c h e t 635. Das Exemplar der Bibliotheque Nationale ermangelt des letzten Blattes mit dem· Holzschnitt, das den meisten Exemplaren fehlt. Erste und seltenste Ausgabe des vielgedruckten Buches, die selbst in der fast vollständigen Sammlung von Andreae­Drucken der Bibliothek Huth fehlte. In dem Exemplar des British :Museum (Pollard II p. 319) findet sich ein Rubricator-Vermerk aus dem Jahre 1473.

F. 1 : Lectura super arboribus consanguinitatis I et affinitatis. Johannis Andree. I F. 5: (A)D ARBOREM . AFFINITATIS I ET . EIVS . MATERIAM TRAnlseamus ~ ... I F. 7v, l. 15: per gratiam eius qui est benedictus in secula seculorum I DEO . G RACIAS . I F. 8 : figura xylogr. F. 8v vacat.

388 S. Antoninus, Archiepisc. Florent., Trattato sopra le confessioni, intitolato Defecerunt. Florentiae, Laurentius de Morgianis et Johannes Petri pro Petro Pacini da Pescia, 1496, 22 feb. 4. rom. char., c. sign. 36ll., 112 (pro 114) ff. Ave c u n e mag n.i f i­que figure gr. au trait: S. Antonin confes­sant un homme agenouil1e devant lui, une i n i t i a l e f i g u r e e et 3 m a r q u e s d i f f e r e n t e s d eP a c in i (Kris t e 11 er., Ital. Buchdr.-und Verlegerzeichen 48-50). Sauf legeres taches aux marges de qq. ff. bei ex. tres

70 ILLUSTRIERTE BtJCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

grand de marges. Cachet de bibliotheque au titre, qui porte aussi le nom d'un anc. possesseur italien de l'epoque. Velin.

M. Pr.

(Firenze 1496) 160.­H a in- Cop in g er 1211; Pro c t o r 6370, type 4:; Kris t e 1-

l er, Early Florent. Woodcuts p. 10 no. 26. Beau Iivre rare. La jolie gravure florentine sur le titre est d'apres

Kristeller du "early finer style". Exemplaire sans la table, qui manque presque a tous les exempla.ires.

F. 1: a Tractato uolgare di frate Antonio Arciuescouo di I Firenze , intitolato Defecerüt, ehe insegna al coniesso-lre diche chasi & in ehe modo debbe domandare colui-lche egli eoniessa. 1 Fig. a;yl. f. 1v vacat. F. 2 : a Incomincia uno traetato chiamato interroghatorio I composto ..... F. 112: a Allaude & gloriadeliomnipotente Dio finita e~fla somma dellaconiessione utilissima: chiamata 1 Defecerüt nellaquale eopiosamete si traeta I in ehe modo elconfessore sidee portare uerjso lipeniteti nel­ludire lecöfessione eomfposta dal Reuerendissimo in Christo I Padre Messer frate Antonio Arciuelseouo Fiorentino dellordine de frati I predi­catori: Impressa infirenze eon 1 somma diligentia & cura hauuta la I chopia di optimi exemplarii apetiltione di Ser Piero Pacini da pescia per I Ser Lorenzo Morgiani & Giouanni di 1 maganza. Adi. xxii. di Febraio Anno I Domimini. (sie) M. CCCC. LXXXXVI I Seq. registrum. F. 112v tria insign. typogr. c. inscr.: .S . . P. I PISCIA. 1.

V. o i r I e f a c s i m i l e c i - d e s s o u s.

Gravure s. b. du no. 388. Antonin~, Trattato. Firenze 14:96.

*

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 19th CENTURY

389 .A.ristoteles et Theophrastus, Opera, graece. 5 voll. Venetüs, . Ald us Manutius, 1495-98. Fol. Graec. et rom. char. c. sign. 30 ll. I. 234 ff. n. n. II. 457cff. n. et 9 ff. n. n. III. 268 ff. n. n. et 32 ff. n. n. IV. 519 ff. n. (I, l-226, l-116, l-42, l-12, l-121 et In. n.) V. 316 ff. n. et 14 ff. n. n. Avec grand nombre de f 1 e u r o n s e n t e t e d e s d i v e r s e s p a r t i e s e t d e b e 11 es 1 e t t r es in i t i ·a 1 es g r a v. s ur b o i s. Rel. veau olive, dos orne, fil., encadrements et milieux a froid, dent. int., tr. doree. (Belle reliure romantique, Sim.ier.)

71

M. Pf.

(Venezia 1495-98) 1500. Hain-Cop i n g er 1657; P e 11 e c h e t 1175; Pro c t o r 5546;

P r o c t o r , The printing of Greek p. 51 no. 38; R e n o u a r d , I. 1, p.. 16-20, 23-26, 37-38; D i b d i n , Bibi. Spenc., I, p. 258-61; S c h w e i g e r , Handb. der class. Bibliogr., I, 50.

EDITIO PRINCEPS. Bel exemplaire absolument complet. Le quinzieme siecle avait produit unefoule d'editions latines de divers

ouvrages d' Aristote; mais Aide Manuce fut le premier qui reunit le texte grec dans cette belle Mition . . . . . Il fut aide par Alex. Bondinus (Agathemerus) duquel on lit une preface grecque au deuxieme feuillet du premier volume, suivie d'une autre, aussi en grec, de Seipion Cartero­maco. Par une preface latine qu'on lit au verso du premier feuillet, Aide dedia. ce beau monument de son goftt pour les sciences et les lettres, 8. Alberto Pio, prince de Carpi, l'un de ses plus zeles protecteurs. Pour bien comprendre comment Aide a voulu distribuer tout l'ouvrage, il faut Iire les cinq prefaces latines, toutes adressees au meme Mecene, et qui sont placees en tete de chacun des cinq volumes . . . . Les exem­plaires complets et bien conserves de cet Aristote sont devenus tres rares. (Renoua.rd t. I, p. 18.)

Vol. I f. 1 tit: 'EI.Z "OPTANON 'API.Z70TE'.AOY.I. 1. 'AN.Q'NYMON I F. 1 v : ALDVS Manucius Romanus Alberto Pio principi Carpensi. s. P. D. I F. 2 incipit:, AllEavcf~o~ .••• I F. 3: nopcpypf'OY 'EI.ZAr.QrH'.f (O)NTOZ •••• F. 243 coloph. : Impressum Venetiis dexteritate Aldi Manucii Romani. I Calendis nouembris. M. CCCC. LXXXXV. I Con­cessum est eidem Aldo inuentori ab illustrissimo Selnatu Veneto ne quis quea.t imprimere ne<J5 hunc Iibrum: 1 ne(ß caeteros quos isipse im­presserit: ne~ eins uti inuento. /sub poena ut in gratia. 1 F. 234 v. index.

Vol. II f. 1: Twv b .,;ficFe ~v {Jl{Jlq> .••• I F. 1 v: Aldus Manutius Romanus Alberto Pio Principi carpensi. S. D. 1 F. 2: 'API.ZTOTE' .AOY.Z llEPI' Z.Q'.QN ti.ZTOPI'A.Z I TO'.A'. I (T).Q.,.v •••• 1 F. 457 v. l. 12: Venetiis in domo Aldi Mense Ianuario M .. III D. 1 Et in hoc concessum nobis, quod in caeteris nostris. I F. 1 vacat. F. 2: 'API.ZTOTE' .AOY.I HEPI'Z.Q'.QN ti.ZTOPr A.Z I TO'K'. I F. 466, l. 1: En tibi Ieetor carissime fragmenta ea, quae Gaza in prooemio .... I l. 5: libuscunque fraudari. Vale. 1 F. 9v vacat.

Vol. III f. 1, l. 16: Eorum quae hoc volumine continentur nomina & ordo. I F. 1 v : Aldus Manutius Bassianäs Romanus Alberto Pio 1 principi Carpensi. S. P. D. 1 F. 3: 'API.ZTOTE' .AOY.Z Bro.z 'EKT.Q""N 1 .AAEPTrOY. I F. 268 coloph.: Excriptum Venetiis manu stamnea i domo Aldi manutii Romani, & I graecorum studiosi. Mense Februario. M. III D. I Impetratü est a dominis Venetis ide in hoc quod in caeteris im­vressis I graece domi nostrae. I F. 268 verso vacat.

Vol. IV f. 1, l. 9: Eeorum quaein hoc libro continentur, nomina & ordo. I F. 1 v: Aldus Manutius Alberto Pio Principi Illu. S. P. D. 1 F. 227 (c. num. 226) l. 30: TE' AO.Z / F. 227 v. vacat. F. 228 (c. num. 1) : '.API.ZTOTE AOY.Z llPOB.AHM.A' T.QN . •.. I F. 343 (c. num. 116) v, l.23: TE AOZ T.Q-N TOY"" .API.ZTOTE .AOYZ I ITPOB.AHMA' T.QN. / F. 344 (c. num. 1): 'AAEHA'NAPOY '.ß.cpPQdiZJE'.Q.Z . .• 1 F. 385 {c. num. 42), l. 29: xa! ep,nv(J)p,a-,;~vat.f F. 385 verso vacat.

F. 386 (c. num. 1): '.APIZTOTE' .AOYZ MHXANIKA'. / F. 397 (c.

72 ILLUSTRIERTE· BÜCHER DES 15 . .JAHRHUNDERTS

num. 12 v.) l. 16: TE'AOZ. 1 F. 398 (c. num. 1): 'LIPIZTOTE'AOY.Z TS'CN META' TA' t:PYZIKA' . .•. / F. 618 v (c. num. 121), l. 26: nlM./ F. 619 coloph.: Excriptum Venetiis in domo .Aldi Manutii CaH~d~. Iunii. M. III D. JEt in hoc ipetratü e a döminis Venetis quod i caeteriS. nostris graece ipressis. 1 F. 619 v. vacat-.

Vol. V f. 1, l. 7: Haec Aristotelis uolumina ii;l hoc libro impre8sa continentur. 1 F. 1. v: .Aldus Manutius Romanus Alberto pio Carpo-/tnnn Principi. S. P. D. I F. 2: APIZTOTE' AOY.E 'JI8JK.Q-N NIKOMAXEI'J!.P( / T0'~1.'. I F. 316 v. l. 30 •• I TE' AOZ. I F. 317 coloph.: Venetiis. M. II D. , Mense iunio. Apud .Aldum. et hoc cum priuilegiol F. 317 v. vacat. F. 318 · vacat, F. 319: API.ZTOTEAOY.Z OIKONOMIKSCN • .A.. /

F. 330, l. 30: rüos. 1 F. 330 v. vacat.

Holzschnitt aus Nr. 390, Attavanti, Breviarium decretorum Memmingen, A. Kune, 1486.

M. Pf.

a90 .A.ttavanti, Panlus Florentinus, ord. S. Spirit., Breviarium de­cretorum et decretalium Sexti et Clementinarum. Memmingae, A. Kune de Duderstadt, 1486. Fol. got. char. c. ff. n. 2 col. 50 (49) ll., 4 ff. non num. 129 ff. num. I-CXXIX. Mit einem s c h ö n e n P o r t r ä t h o I z s c h n i t t d e s A u t o r s. Von einigen Wurmst. abgesehen schönes breitrandiges Ex. mit Rubriken u. rot eingemalten Initialen. Alter Holzband mit Lederrücken. . (Memmingen ·1486) 320.-

H a i n 7161; P r o c t o r 2780, Type 2, 4; P o ll a r d II, p. 604;

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

Schreiber V 4901. Selten. Bemerkenswert ist der schöne Ti t e 1-hol z schnitt, der nach dem einer Mailänder Ausgabe (Hain 7159) kopiert wurde. Es ist dies d a s f r ü h e s t e B e i s p i e 1 i t a I i e n i -sehen Renaissancebuchschmuckes in einem deut­s c h e n D r u c k e.

Siehe den Aufsatz im Frankfurter Bücherfreund IX S. 73 ff. F. 1 icon xylogr. auct., f. 1v tahula decretorum in 3 col., quae expl. f. 4;

f. 4v et 5 vacant, f. 5v epist. auct. ad Innocentium papam, f. 6: a Egregij . Theologie professoris Ma-lgistri Pauli Floretini ..... F. 120 col. 2 l. 49: ... Finis 1 Decreto~ Breuiariü oi:bus yutile. I F. 120v vacat, f. 121 et 122 tah. decretal., f. 122v vacat, f. 123: a Breuiariii decretaliü I perutile jucipit. (sie) 1 ... F. 133v col. 2l. 16: .. lmpressü I Meming3 per Albertum 1 Küne d'duderstat. Anno I salutis. 1486. I

Siehe die Ab b i I dun g auf S. 72.

391 S. Augustinus, Aurelius, De Civitate -Dei Libri XXII, cum commento Thomae Valois et Nicolai Triveth. Venetiis, Bonetus Locatellus pro ·octaviano Scoto, 1489. Folio. Got. char., c. sign., 2 col., 51 ll. (Verba scriptoris) et 65 ll. (Commentarius), 264 ff. Avec une gravure sur bois et la marque de

73

M. Pf.

S c o tu s. Quelques mouillures. Velin. (Venezia 1489) 120. Hain-Cop in g er 2065; Cop in g er II 760; Pelle c h e t

1560; Pro c t o r 5018, type 1, 3, 4; Es s l in g 73; R i v o l i p. 70-71 decrit longuement 1e s u p erb e b o i s au verso du titre, qui remplit presque la page entiere. Dans la partie superieure St. Augustin ecrit assis a son htireail. Dans la partie inferieure Ies deux cites du bien et du mal, Sion et Babel, dont l'antagonisme est personnifie par des anges et des demons qui se combattent, et par Cain et Abel. Ces estampes sont d'un ((J.essin et d'une gravure tres soignes. .

F. 1': · AuguStinn..'i de ·ciuitate dei 1 cum commento. 1 F. 1v: Icon. xylogr. c. inscrf,pt. : Aurelius Augustinus. 1 Insultat .... F. 2: Aurelij Augustini hipponesis episcopi in I libros .... F. 259v col. 2 l. 41: Aurelij Augustini de ciuitate dei liber explicit: I impressus Venetijs iussu im­pensis® Nobilis I viri Octauiani scoti ciuis modoetiensis: An-/no salutiferi virginalis part9 octogesimono-jno supra milesimü ~ quatercetesimum: duo-ldecimo Kiendas Martias. I F. 260-263 Tahula. F. 264 Registrum. Insign. typogr. F. 264v: Augustinus de ciuitate dei j cum commento. I

V o i r l e f a c s i m i l e a l a p a g e 7 4.

392 S. Augustinus, Aur., De Civitate Dei Libri XXII, cum commento Thomae de Valois et Nicolai Triveth. Basileae, J oa. de Amer­bach, 1490. Fol. got. char., c. sign., 2 col. text. 54 11., comment. 65 11., text. a glossa circumdat. 268 ff. Mit einem fast b I a t t g rossen Holzschnitt. Die ersten Bll. etwas wurmst. (Basel 1490)

Hai n- Co p in g er 2066; Pro c t o r 7585, Type 4, 6, 9, 14, 15; Po li a r d 111, p. 752; S t o c km e y er u. R e b er S. 42, 10; Weis -b a c h, Baseler Buchillustration S. 19, 20, 42 Nr. 29; Schrei b er V 3394.

Seltene Ausgabe. Weisbach kennt nur zwei Exemplare. Bemerkens­wert ist der interessante Ho I z s c h n i t t auf Bl. 1 v: Die Grün­dung Babels durch K ain unddie Erbauung Jeru­s a l e m s d u r c h A b e l. Teufel sind die Bewohner Babels, Engel diejenigen Jerusalems. Oben sieht man den h. August in u s seine "Civitas Dei" schreiben. (Abg. bei W e i s b a c h , Tafel 11.)

F. 1 : Augustinus de · Ciuitalte dei cum commento 1 F. 1v fig. xyl. F. 264 col. 2 l. 30: Hocopus exactü diuina arte Ioannis 1 Amerbacensis:

·Sureltoe Suguftfnue.

Gravure s. b. du no. 391. Augustinus, De Oivitate Dei. Venezia 1489.

0 0,

Holzschnitt aus Nr. 392. Augustinus, De Civitate Dei. Basel 1490.

76 ILLUSTRIERTE B"ÜCHER DES 15 . .JAHRHUNDERTS

lector vbi<ß lega.s. 1 Inuenis in textu glosis seu ma.rgine m~ : I Quo merito gaudet vrbs Ba.silea dec9. 1 Anno salutiferi virginalis pa.rtus nonal gesimo supra millesimü quater<a centesi- lmü Idibus februarijs. 1 F. 264v: Incipit tabula fratris Nicolai triueth .... F. 268 col. 2 l. 59: Explicita est tabula. I F. 268v vacat.

Siehe die Ab b i 1 dun g auf S. 75.

Beigebunden: S. Augustinus, Aur., De Trinitate libb. XV. Basileae, Joa. de Amerbach, 1490. Fol. got. char. c. sign., 2 col. 54 11. 86 ff. Am Schlusse wurmst., das letzte BI. mit geringfüg. Textverlust.

(Basel, 1490) Hain 2039; Pro c t o r 7586, Type 4, 6, 9, 14, 15. Po ll a r d III,

p. 753. Am Schluss ein aus 10 Distichen bestehendes lateinisches G e d i c h t v o n A m e r b a c h zum Lobe Augustins.

F. 1: Augustinus de Trinitate I F. 83 col. 1 l. 49: Aurelij Augustini de trinitate I liber explicitus est. Annodomini / M. cccc. lxxxx. I Col. 2:

M. Pf.

Incipit Tabula ..... F. 86 col. 2 l. 39: Numine sancte tuo pater o tuare Ioannem I De Amerbach: presens qui tibi pressit opus. 1 F. 86v vacat. 160. -

Zwei seltene Drucke in einem alten Leder-b a n d e m i t S u p e r e x I i b r i s.

S. Augustinus, Aurel., Oratio dicenda XXIII diebus etc. S. 1. ca. 1493. Siehe Nr. 401.

393 Baldung, HieronyJllus, Medicinae doctor, Aphorismi compunc­tionis theologicales. Argentinae, Johannes Grüninger, 1497. 4. got. et rom. char. c. sign. 29 et 30 ll. 40 ff. n. n. (f. 40 vacat). Mit 10 Ho 1 z schnitten (von denen 6 ver-8 c h i e d e n) , d r e i f a s t b 1 a t t g r o s s , die übrigen halbseitig. Schönes, beinahe unbeschnittenes Exemplar. Perg.

(Strassburg 1497) 180. Hain-Copinger 2270; Proctor 477, Type 17, 22; Pol­

lard I, p. 111; Schmidt, .Jean Grüninger, 28; Kristeller 77; Nicht bei Muther; Schreiber V 3400. EDITIO PRIN­CEPS.

Die interessanten H o l z s c h n i t t e der Grüninger'schen Offizin, die dieses Buch schmücken, sind mit einer Ausnahme unkoloriert geblieben.

Der Verfasser H i e r o n y m u s B a 1 d u n g stammt aus Schwä­bisch-Gmünd und war Arzt und Burggraf in Strassburg.

F. 1: Aphorismi compunctiolnis theologicales. Hierojnymi Baidung: art.iü et medicia~ doctoris &c. I Ad reuerendissimü in xpo patre et diim: I diim Eridericum (sie) presulem Augustensem &c. I F. 2: Proemiun1 I (r }Eueredissimo i chri-lsto pri ac illustri pri-lcipi: .... 1 F. 39 v l. 26: Actü~ per magistrü I Iohannem Grüninger ciuis Argetiii. Anno icar­natöis. I Mccccxcvij. Octauo deni(J? yduum Ianuarij. I F. 40 vacat.

Si ehe d i e Ab b i l dun g auf S. 77.

394 Bartolommeo dalli Sonetti (Zamberto ?), Isolario o sia Cosmo­grafia del mare Egeo, in versi. S. I. typ. n. et a. (Venetüs, Guliel­mus Tridinensis, cogn., Anima mia non post 1485.) 4°. got. char. sine s. c. et ff. n. 56 ff. AVe c 48 p I an c h es g e 0-

g r a p h i q u e 8 g r. s. b. a u t r a i t, dont deux occupent un verso et un recto, les autres prenant to:nte la page. S u p e r b e exemplaire tres grand de marges, presque

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

. Rpbotifmorü CÖI)ÜCti0iG

("QE DIVITE EPVLQNE Öoomo. Recordare :quta recepifti bona in vita ttn 1

&Ia arus fifi tcr mala:nuc aiit hic cöfolatJ(Uvero crucia~ ris. Lu.xvi.qfidicerctJguia fuifiipotens in diuirijsetdi Mat. gnitatc:& fi qua bona fecilli:recepilti bona i vita ma: SC io. p~:m~a ~or~:& io ~unc crudaris JJpter fortia pcta tua: " Vndtxtt~tues.Antmameahabes bonaplunma repofi ta in annos plurimos:comede:bibe: epulare:&c. Lu.xij. L1; afJ vt exiguus & medicus fi qua peccm comifit:ma 1ti·Q enarii recepit pauRtatis et~ifinnitatis per que fibi c~ cetTa eftmifcricordia vdlie. vt habetur Luce.xvi.

d Seite aus Nr. 393. Baidung Aphorismi. Strassburg, Grüninger, 1497.

non r o g n e. Maroq. vert, encadrem. de filets, dos orn., dent.

77

M. Pf .

(Bedford.) [Venezia ca. 1485] 2000. Hai n (sans l'avoir vu) - Co p in g er - Re i c h l in g II 2538 =

Hain 14 890; Pro c t o r 5107 type 1; Norde n s k j öl d , Periplus p. 71-72; Es s I in g IV 1316; D i b d in, Aed. Althorp. II 1305; M e I z i I p. 145; Pani z z i , Bibi. Grenv. li 821. EDITIO PRIN­<JEPS.

L'auteur des sonnets descriptifs, qui se trouvent vis-a-vis de chaque .carte, s~ nomme dans le second sonnet (f. 3 1. 18): "per me bartolomeo

78 ILLUSTRIERTE BlJOHER.. DES 15. JAHRHUNDERTS

da li sonetti". D'apres Meizi il n'est pas iden.tique avec Bart. Zamberti, un poete et traducteur d'Euclide de Ia meme epoque; c'est une meprise de Quadrio, qui interpreta inexactement une notice de Sansovino (Venez. descr. a. 1501 pag. 590 ). Meizi suit en caracterisant notre poete, les explications que Apost. Zeno donne dans une lettre adressee a un ami en 1741 (Lettere di A. Zeno, Venezia 1752, III 319 s): •.. Bartolommeo Zamberti era uomo di lettere, quando il nostro Bartolommeo da li Sonetti, prima marinaro e poscia padrone di nave, pernon sapere nemmeno scrivere in lingua italiana, si fece a dettare nei diaietto veneziano . . . .

EDITIO PRINOEPS et d'apres Dibdin: o n e o f t h e rares t v o 1 u m e s o f e a r I y I t a I i a n p o e t r y. Premier livre imprime par "Anima mia". La preface de l'ouvrage nous avertit dans une charade (dechiffree par Essling e. a.) qu'elle fut ecrite entre 1478 et 1485, a l'epoque ou Giovanni Mocenigo etait doge.

Oe Iivre est le premier qui contienne des cartes maritimes, c'est l e p r e m i er Porto l an imprime (le premier livre qui porte vrai­ment ce nom [Hain 13302] est date de 1490 et ne contient pas de cartes). Il est egalement le premier ouvrage qui contienne des cartes geographiques dressees d'apres des levees geometriques.

Les cinq premieres pages renfermentun prologue en vers, et sur la 6e commence le premier sonnet, relatif a l'ile de Oerigo, lequei est accom­pagne d'une carte des environs de cette ile. Il y a dans Ie voiume nombre de cartes du meme genre, gravees en bois, couvrant une ou deux pagest avec le texte en vers imprime au verso. Il contient de bonnes cartes et descriptions de l'ile de Candie; Rhodos, Milo, Samo, Chio, Delo, N axo, N egroponte, Cypre et de toutes les autres tles de la Mer Egee. 0' est I e p r e m i e r I i v r e i m p r i m e q u i c o n t i e n n e u n e t o p o g r a p h i e d e s i l e s g r e c q u e s.

F. 1: Al Diuo Cinquecento cinque e diece I Tre ein~ a do Mil nulla tre e do vn ceto I nulla. questa opra dar piu cha altri Iecce I (A)l suon de le mie rime . . . F. 3 l. 17 : Per aprebar questa opereta fata 1 per me bartolomeo da li sonetti I intendo de monstrar con veri effeti I quanto ehe londa egiea abia cerchatta I Et se ho piu volte ogninsula chaicatta f e porti e vale e scogli i sporchi e i netti 1 col bosolo per venti ho i capi retti I col stilo in charte ciaschuna segnatta I Quindece volte intrireme son statto 1 oficiale e poi patrone in naue j • • • • • F. 55v l. 20 : Fama­gosta nicosia regal stanza I F. 56 carta Cypri insulae, f. 56v vacat.

V o i r I a p I a n c h e XXV.

Holztchnitt aus Nr. 395. Bartolus, Tractatus iudiciorum. Köln ca. 1500.

M. Pf ..

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE 79

M. Pf. 395 Bartolus (Severus de Alphanis), Tractatus iudiciorum etc. Pro­

cesaus Satanae. S. I. a. et typ. n. (Coloniae, Cornelius de Zyrick­see, ca. 1500.) 8. Got char. c. sign. 31ll. 24 ff. n. n. Mit 4 Ho 1 z­s c h n i t t e n. Einige zeitgenössische Notizen am Rande.

[Köln ca. 1500] Verkauft Nicht bei H a i n , C o p i n g e r , P r o c t o r , P o ll a r d , V o u l -

l i e m e (Buchdruck Kölns) ; R e i c h l i n g III, 830 ; S c h r e i b e r 3409. Gedruckt mit Type 1, 2, 5 des Cornelius de Zyricksee.

Äusserst seltene Ausgabe des berühmten Tractats des Bartolus ( t 1356 in Perugia), eines der angesehensten Rechtsgelehrten der Zeit und des bekanntesten der nach ihm Bartolisten benannten Postglossatoren. Der "processus sathane" wurde auf den Index gesetzt. Von ·den Holz­schnitten stellen zwei Maria mit dem Kinde im Strahlenkranz und einer das jüngste Gericht dar. Als vierter folgt eine Zierleiste.

Schreiber konnte von diesem Drucke nur noch 1 Exemplar nach­weisen (in Dresden).

F. 1 : Tractatus iudiciorü I Tractatus Renütialtionü beneficiorü in publicis instrumentis. I Processus Sathane I ..... F. lv fig. xyl. F. 2: Incipit tractatus iudilciorum per d:fim Bartholü de saxo ferrato 1 . ... F. 23v l. 4: a Scelestissimi Sathane litigatiöes Contragenus I humanum Finiunt. I Deinde fig. xyl. F. 24r et v figg. xyl.

S i e h e d i e A b b i I d u n g a u f S. 78.

Belial, deutsch siehe Nr. 502.

Vue de Genes, grave par Hieronimo di Sancti. Du no. 396. Bergomens i s, Supplementum chronicarum. Venezia 1486.

80 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15 . .JAHRHUNDERTS

396 Bergomensis, Johannes Philippus Forestus, Slippiementum chro­nicarum. Venetüs, Bernardinus Benalius, 1486 .. Fol. char. got., c. sign., 58-60 11. 12 ff. non num., 262 ff. num. · (31-.295) .= 27 4 ff. A v e c t r o i s g r an d es f i g u r es g r. s. b. representant l'histoire d' Adam et d'Eve, 71 b e 11 es v u es d e v i ll es e t b e a u c o u p :.d e I e t t r es in i t i a 1 es s ur f o n d n o i r. Bel exemplaire, rubriques, legeres piqures de vers. Reliure gothique, peau de truie orn. a froid, fil.' medaillons, fleurs de lis et le nom du

M. ·P(.·

relieur: iob' t5 fmeuis, fermoirs. (Venezia 1486) 300. Hain 2807; Pro c t o r 4868, type 1, 2; Li p p man n p. 71-72;

B a e r , Die illustrierten Historienbücher p. 84 s. et XXV no. 154; Es s 1 in g, Livres a fig. ven. 342.

p r e m i e r e e d i t i 0 n i 1 l u s t r e e de cette celebre chronique, qui fut souvent reimprimee. Elle est assez rare et fort remarquable pour la beaute de son execution typographique et ses helles figures gr. s. b. Les vues de villes sont en partie imaginaires, mais il y en a aussi quelques­unes qui sont authentiques, comme les vues de V e n i s e (vue du Pa I a i s du c a I et de l a Piazzetta} et de Genes. .

C e s g r a v u r e s s o n t , c o m m e K r i s t e 11 e r (Graphische Gesellschaft. IX p. 5) I ' a p r o u v e, 1' o e u v r e d e H i e r o n i m o d i San c t i, graveur venitien. F. 282v la relation interessante s u r l ' i n v e n t i o n d e I ' i m p r i m e r i e.

Le relieur qui a signe la reliure de ce volume avec son nom: .T o -h an n es S w e v i s, est reste inconnu jusqu'a present.

F. 1 vacat. F. 1v : Incipit Tabula generalis I Supplementi Chronica71 s'm I ordinem Alphabeti. I . ... F. 12: a Ad magistratum Bergomensem in omnim.oda historia nouissime congesta Cronicarum Supplemen-jtum appellata Prologus I F. 13: a Fratris Iacobi philippi Bergomensis ordinis fratru3 Eremitarum diui Augustini: in omnimoda hilstoria nouissime congesta: Supplementum Cronicaru3 appellata. Liber primus feliciter incipit. I Fig. xyl. . . . In fine f. 27 4 (num. 295) l. 57: a Impssu3 aüt U enetijs :rt Bernardinü de benalijs bergomese eode äno videlicet. 1486. die. 15. decebris. 1 F. 274v vacat.

V o i r 1 e f a c s i m i I e a I a p a g e 79.

397 Bergomensis, Petrus, Ord. Praedic., Tabuia super omnia opera Thomae Aquinatis. Venetüs, Joh. Rubeus, 1497. Fol. got. char. c. sign. et ff. n., sub finem libri 2 col. 721I., 424 ff. num., 10 ff. non. num. = 434 ff. Au commencement du texte u n e b e ll e f i g ur e g r. a u t r a i t: AVe r r 0 es t er ras s e p a r 1 ' e I o q u e n c e d e S t. T h o m a s d ' A q u i n , a 1 a f i n I a m a r q u e a v e c 1 ' A r c h a n g e G a b r i e I (K r i -s t e ll er no. 204), b e a u c o u p d e j o I i es 1 e t t r es i n i t i a 1 e s a u t r a i t e t s u r f o n d n o i r. Tres bel exemplaire avec rubriques. Peau de truie orn~ a froid, fermoir.

(Venezia 1497) 160.­Hain-Copinger 2820; Proctor 5145, type 7, 8, 11; Ess-

1. in g no. 914. T r es rare. Hain ne compte que 424 ff. F. 1 : Tabula in libros. opuscula. et 1 commetaria diui Thome de 1

Aquino. cü additionibus. I conclusionum: concor-ldantiis dictarum I eius: · et sacre &cri-/pture autori-/tatibus. 1 F. 423v col. 2 l. 6.1: a Explicit Tabula cu3 cöcordätijs. ~ autoritatib9 I scripture sacre. magistri Petri Bergomensis. sacri 1 ordinis fratru3 predicatoruj. in omnes libros sancti I Thome de Aquino. doctoris Angelici. Impressa 1 Ue:ri.etijs per Iohannem

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

Rubeuj vercellensem. 1 cu.3 priuilegio cöcesso a senatu ~ dominio U ene­to-fruj. g> nullus per dece annos possit nec audeat im-/pmere ul' uedere i dicto dfiio op9 istud. sub pena gn-lquagita ducato~ pro quolibet uolumine. s'.3 priuile-/giü cöc~ssu3 ~ notatü. Tertio Idus Maij. 1497. I F. 424 ~· Re­gistrum huius operis. 1 col. 6 l. 46: Finis. I Insign. typogr. F. 424v vacat. F. 425: Tabula dictionum. I .... F. 434 l. 69: a Finis dictionu3 prin­cipaliuj pcedentis tabule. per ordinem alphabeti, s'm numeru3 cartaltl I huim:J libri. in libros Diui Thome de Aquino. sacri ordinis fratru3 pdi­cato~. 1 F. 434v vacat.

V o i r 1 a f a c s i m i 1 e c i - d e s s o u s.

Gravure s. bois du no.' 397 et 503.

398 Bernardinus Senensis, o. Min., Sermones de evangelio aeterno. Basileae, Nie. Kessler, s. a. (ca. 1491). Fol. got. char. c. sign., 2 col., 56 ll., 300 ff. M i t e i n e m s e h r m e r k w ü r d i g e n grossen Titelholzschnitt und dem Drucker­z e i c h e n K es s 1 er s. Sehr schönes breitrandiges Exemplar mit rot eingemalten Initialen. Letztes BI. mit ganz geringfüg. Textverlust beschädigt. In sehr schönem altem gepressten

81

M. Pf.

Lederband. (Basel ca. 1491) 140. -H a i n 2828; n i c h t b e i P r o c t o r; P o 11 a r d III, p. 773;

S t o c k m e y e r u. R e b e r S. 54, 3 ; W e i s b a c h , Basler Buch­illustration S. 27 u. 41 Nr. 24. Type 1, 2, 4; S c h r e i b er 3428.

Der T i t e 1 h o 1 z s c h n i t t zeigt den hl. Bernardin in Mönchs­tracht. Er hält in der Rechten ein aufgeschlagenes Buch, in der Linken eine flammende Sonne mit den Buchstaben Christi. Zu seinen Füssen liegen drei Tiaren und drei Bischofsstäbe. Im Hintergrunde sind die drei Städte F e r r a r a , S i e n a und Ur b i n o dargestellt.

Das Buch ist vor 14 92 erschienen; vgl. Stehlein Reg. XII. S. 64. 2

:Sermones fGncti ~crnardt ni bc fcnis o:dinis fratrum mino:ii oe euangeUo eterno

Tit-el von Nr. 398. Bernardinus, Sermones. Basel ca. 1491.

' ·• ~- ' '

0

~monc&oe fRe 4% oc feie cü omelij6 beati Je,er nGrdi abbatie dar(tlsllcnfie OJdinie dlkrcicntle CDJ n"nnullie eptllolie eiufden1.

Page avec gravure sur bois du no. 399 Bernardus, Sermones imprime a Milan en 1495.

84 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

No. 1624 im Lib. benef. carthus.: 1492 I dem (Keslcr) dedit Sermones Bernhardini de Evangelio eterno. .

F. 1: Sermones sancti Bernardilni de senis ordinis fratrum I minorü de euangelio eterno I Icon xyl. F. 300 col. 2 l. 28: Sermones de chari­tate: siue de euäge1 io eter-lno sancti Bernardini de Senis ordinis frat~ I mino~ per Nicolaum Kesler basilee impre-lsse. Finiunt feliciter. I Insign. typogr. F. 300v vacat.

S i e h e d i e A b b i l d u n g a u f S. 82.

:399 S. Bernardus, abbas Claraevall., Sermones de tempore et de sanctis etc. Mediolani, Leonardus Pachel, 1495, 5. Oct. 4°. got. char. c. s. et ff. n. 2 col. 47 et 48ll. 4 ff. n. n. 237 ff. n. I f. vacat. A v e c d e u x s u p er b es g r a v ur e s s. b. (1 a p r e -miere de la grandeur de la page), deux gran­des et nombreuses petitesinitiales sur fond n o i r , d o n t q u e I q u e s - u n e s f i g u r e e s. Les premiers et derniers ff. un peu taches a la marge exter. Les ff. a 2 et a3 en­·dommages a la marge par une petite brUlure, a3 avec petite

M. Pf.

perte de texte. Sauf cela bien conserve. Dem.-vel. (Milano 1495) 240. -Hain (sans l'avoir vu)- C·o p in g er 2850; Pro c t o r 5997

type 7, 8, 11; Kris t e 11 er, Lombardische Graphik p. 84, qui ne cite que deux exemplaires. R a r e c o m m e t o u s 1 e s 1 i v r e· s a f i g u r e s i m p r i m e s a M i 1 a n. Manque a la Bibliotheque Nationale, a la Bodleiana et a la Bibliotheque Royale de Berlin.

Au verso du premier f. un magnifique bois (147: 119 mm.): S. Bernard assis dans sa cellule entre deux armoires chargees de livres; le saint a une physiognomie tres expressive, son habit et un mur sont Iegerement ombres, le reste dessine au trait. L'autre bois se trouve au commen­cement du texte (f •. 5); il represente d'une maniere charmante 1' Annon­ciation. Au meme f. deux helles initia1es, dont une avec une superbe tete de St. Bernard. Ces figures gravees au trait dans Ja maniere des bois venitiens sont des p 1 u s b e 11 es publiees a Milan au XVe siecle.

F. 1 vacat, f. 1v icon xylogr. S. Bernardi c. subscr. : Sermones de tpe ~ de scis cü omelijs beati Berlnardi abbatis c1areuallensis ordinis cisterciensis cu3 / nonnullis epistolis eiusdem. I F. 2-4 tahula, f. 4v commendatio, f. 5 rubro : a Diui Bernardi abbatis clareualle:Q.Sis orldinis Cisterciensis doctoris deuotissimi On1ejlie ~ sermones ..... F. 241v col. 2 l. 3 9 : Impressum Mediolani per Magistrum I Leonardum Pachel. Annodomini I M.cccc.lxxxxv. die gnto. Octobris. I Seq. registr., f. 242 vacat.

V o i r 1 e f a c s i m i 1 e a 1 a p a g e 83.

400 S. Bernardus Claraevallensis, Floretus. S. l. a. et typ. n. (Coloniae, Henricus Quentel, ca. 1494). 4°. Got. char., c. sign., 46ll., 52 ff. Mit einem interessanten Accipies-Holz­s c h n i t t a u f d e m T i t e I. Exemp ar aus dem K I o s t er Rhein a u. Cart. [Köln ca. 1495] Verkauft

Hain 2914; Pro c t o r 1418, Type 6, 7, 10; Po ll a r d I, p. 293; V o u ll i e m e, Buchdruck Kölns 234; Ja n aus c h e k, Bibliographia Bernardina 265; S c h r e i b e r V p. LXXV, 18:

F. 1 : Floretus in se continens sacre I theologie ~ canonü3 flores ad gaudia paradisi finaliter eos I (qui sein illis exercitauerint} perducentes 1 Fig. xyl. F. 1v: Prohemium Floreti I ... F. 51v l. 36: a Explicit liber floretus I Sancti Bernardi I F. 52 vacat ..

S i e h e d i e A b b i 1 d u n g a u f S. 85.

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

Holzschnitt aus Nr. 400 u. 418.

401 S. Bernardus, Abbas Claraevall., Septem psalmi illibatae christi­parae virginis Mariae, vna cum Letania.- Augustinus, Aurelius, Oratio dicenda XXIII diebus genibus flexis ad ohtinendam gratiam contra quamlibet tribulationem etc. S. l. a. et typ. n. (ca. 1493.) 8°. got. char. c. sign. (a-b4). 24 ll. 8 ff. lV[ i t einem H o I z s c h n i t t. Von einigen geringfügigen Flecken abgesehen schönes breitrandiges Exemplar. Cart. mit Ex-libris Georgius

85

M. Pf.

Kloäs. 150. -V o n d e n B i b l i o g r a p h e n n i c h t e r w ä h n t und wahr­

scheinHeb Unikum. Dieses Buch wurde nach unserein Exemplar von der "Kommission für den Gesamtkatalog der Wiegendrucke" katalogisiert.

Das Buch ist mit zwei Typen gedruckt, die sich bis jetzt noch nicht typographisch fixieren Hessen. Die Texttype ist Type 7 von :Nioritz Brandis in Magdeburg = Type 7 von Gothan in Magdeburg und Lübeck; die Auszeichnungstype weicht dagegen von der bisher bekannten Type dieser Drucker ab. Auch der interessante metallschnittartig geschnittene Ho 1 z schnitt, die "Halbfigur der Madonna mit dem Kind auf der Mondsichel" liess sich bisher nicht anderweitig nachweisen. Erste Ausgabe dieses teilweise in Versen geschriebenen Traktats.

F. 1 : Septern psalmi illijbate christipare virginis Marie pulcerrimi I ac deuotissimi. Cum letania dulcissima. I a Ex psalterio melliflui/

86 ILLUSTIERRTE

doctoris Bernardi. 1 Fig. xyl., f. 1v vacat, f. 2: Septern psalmi illibate christipare. virjginis marie deuotissimi. 1 ( )Omina nein furore dei sinas corri·/pi me .... F. 6 l. 12: a Septern psalmi illibate christipafre virginis marie. vna cü 1 Letania dulcissima I ac deuotissima I Fine habent I F. 6v: a Oratio sei Augustini epi deuotissima I dicenda xxx.iij. dieb9 genib9 flexis ad obtineda.3 I gratiä cötra <r§libet trihulatione g vertet'i gau-/diü t osolatione. vt sepius exntum est.: I Dulcissime diie iesu christe. verus deus q' 1 . . . . . . . F. 8 l. 13: p oia secula scl'o~ Amen .·. I F. 8v vacat.

S i e h e d i e u n t e n s t e h e n d e A b b i I d u n g.

~q,tem pfälmt tUi bare cbztfhpare ~u·gune ~ane pulcflrimi

ac oeuonffimt.I.Cum Ieeanis t>ulctffima. •. er ff.J pfalreno meUifloi tKlao:is7.6emarcfi

M. Pf.

Titel von Nr. 401. Bernardus.

Holzschnitt aus Nr. 402. Bertholdus, Horologium

{Basel ca. 1490).

402 [Bertholdus, Ord. Praedic.] H o r o 1 o g i u m d e v o t i o n i s c i r c a v i t a m C h r i s t i. S. I. typ. n. et a. (Basil., Joh. de Amerbach, non post 1490.) 8°. min., got. char. c. sign. 30 ll. 66 ff. M i t 36 H o I z s c h n i t t e n. Sorgfältig rubriciertes Ex. mit rot u. blau eingemalten Initialen. Teilweise wurmstichig. Ldrbd.

[Basel ca. 1490] 250. Hain 2993: 8928; Pro c t o r 7635 Type 6, 9, 15; Po 11 a r d III,

p. 753; W e i s b a c h S. 44, 39. N i c h t b e i S t o c km e y e r & Rebe r .. Ausführlich beschrieben bei Schreiber, Manuel de la grav. V 3442. Unter den Holzschnitten befindet sich eine Serie von sehr interessanten Stöcken, die nur in Umrissen ausgeführt sind.

Von einem Rubrikator ist in das Exemplar der ßa..qeler Universitäts­bibliothek die .Jahreszahl 1490 eingetragen worden . •

~··

Page du no. 403. Biblia. Venezia 1498.

88 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

F. 1: Horologium deuotio-lnis circa vitam Christi. I F. 1v vacat, f. 2: Incipit in horologiü deuotionis plo-lgus circa vitam christi. I F. 65v l. 21: Explicit horologiü deuotionis. I F. 66 vacat.

S i e h e d i e A b b i l d u n g a u f S. 86.

· 403 Biblia latina. Venetiis, Sirnon dictus Bevilaqua, 1498, 8. Mai, 4°. Got. et rom. char. c. sign. 2 col., interpret. hehr. 3 col., 5lll. 528 ff. Ave c d e u x g r an des f i g g. e t 71 p e t i t es ,· la marque de l'imprimeur et un.nombre·de I e t t r es o r n e es g r. s. b o i s. Qq. piqures au premier et au dernier f. et raccommodages au premier et- aux dernier~ ff.

M. Pf.

Legeres taches et qq. notes mss. Velin. (Venezia 1498) 300.-H a in (sans l'avoir vu) -Cop in g er 3124; Pro c t o r 5406

type 4, 19, 20,21; Cop in g er, Inc. bibl. no.113, facs. pl. 53; Pr in c e d ' Es s l i n g no. 138.

C'est la troisieme edition qui contient les bois de la fameuse Bible de M allermi, tant estimee a cause de ses beaux bois au trait d'un gout exquis, attribues a B e ll i n i et Buonconsiglio (nomme Marescalco ), mais probablement executes par le miniaturiste B e n e d e t t o Bor­d o n e.

F. 1: Biblia cum tabula nuper imlpressa z cun1 summari-jis .... Seq. üibulae, prologus et Summaria. F. 27: a Incipit liber Genesis qui dicit' hebrai-jce .... F. 492v col. 2 l. 50: Impressum venetijs :fi symonem dictu.3 I beuilaqua. 1498. die octauo Maij. I F. 493: a Iricipüt inter­ptatöes hebrailcorü nominum secundü ordi-jnem alphabeti. 1 Inter­pretationes et registr. expl. f. 528 col. 3 l. 50: est duernus. 1 F. 528v insign. typogr. c. inscr. SIMON BIVILA QV A.

V o i r 1 e f a c $ i m i l e ~ . l a p a g e 87.

404 BIBLIA GERMANICA. Die dritte deutsche BibeL Augsburg s. a. et typ. n. (Günther Zainer ca. 1473). 2 voll. fol. magn. got. char. c. ff. n. 2 col. 58 ll.; I f. n. num., 421 (inter 185 et 186 semifol. non num.) et 110 ff. num. = 532 ff. Mit 73 i 11 u s t r i e r t e n I n i t i a I e n , a 11 e i n v o r -z ü g I i c h e m a I t e n K o I o r i t. Sehr schönes rubriziertes Exemplar. Die letzten Bll. ganz geringf. wurmst .. In einem mod. gepr. Lederband. _ [Aug~burg ca. 1473] 3000.

Hain 3133; Pro c t o r 1577 Type 2 B; Po ll a r d II, p. 323; P a n z e r , Bibeln der Nürnberger Bibliothek S. 40-51 ; P a n z e r , Augsburger Bibeln S. 14-19; Schreiber V 3456; Muther 22; Caxton Exhibition 631.

Die dritte deutsche Bibel, die erste, die Illustrationen enthält. In den älteren Handbüchern wird diese Bibel meist als die 5. Ausgabe bezeichnet. Wal t her, Die deutsche Bibelübersetzung des Mittel­alters S. 102 ff. hat jedoch nachgewiesen, dass unsere Ausgabe der so­genannten Schweizerbibel vorausgeht, die man bisher als die vierte deutsche Bibel angesehen hatte. Er führt den Nachweis, dass die Zainer­sehe Ausgabe zwischen 1470 und 1474 entstanden sein muss und nimmt an, dass die Pflanzmann'sche Bibel zur selben Zeit in Augsburg gedruckt wurde. Dabei übersieht er, dass Pflanzmann wahrscheinlich erst im Jahre 1475 seine Tätigkeit als Drucker begann. Aus diesem Grunde ist der Zainer'schen Ausgabe auch vor der Pflanzmann'schen der Vor­rang zu · geben. Auf die vorzügliche k r i t i s c h e A b f a s s u n g des Textes , durch die sich diese Bibel-Ausgabe vorteilhaft von den beiden ersten, in Strassburg gedruckten, unterscheidet, hat ebenf~lls W alther genügend hingewiesen.

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th OENTURY

Das in zwei Kolonnen mit schönen gotischen Typen in rot u. schwarz gedruckte Buch gehört z u d e n s c h ö n s t e n E r z e u g n i s s e n d e r Z a i n e r s c h e n P r e s s e.

Jedes Buch dieses Bibelwerkes fängt mit einem schönen 9 cm hohen und 7% cm breiten in Holz geschnittenen Initialbuchstaben an, in welchem eine auf den Inhalt des Buches bezüg­liche Abbildung enthalten ist. (Abbildung einer Initiale bei Muther I S. 3.) Kleinere Initialen sind rot eingedruckt.

Vollständige Exemplare dieser Bibel sind a u s s e r o r d e n t I i c h s e I t e n , besonders mit dem halben, zwischen BI. 185 u. 186 ein­gelegten, Blatte mit dem Gebet Manassehs, das offenbar erst später hinzugefügt wurde.

F. 1 vaeat. F. 1v col. 1 rtibro : a Hie vahet an das Register über 1 die Bibeln des altten testaments. F. 2 (c. num. 1.) col. 1 rubro: a Hie höbet an die Epistel des heyligen I priesters sant Iheronimi zu Paulinum I von allen götlichen büchern der hystori. I Das erst Capitel I F. 422v (c. n. CCCCXXj.) col. 2 rtibro: a Eyn ende hat das ander buch der streit-,'ter d3 man nenet zu Iatein machabeorü. F. 423 (c. n. 1) col. 1 rtibro: a Hie hebt an die vorred über Matheum. F. 532 (c. n. Cx.) col. 2 rubro: a Dis' durchleuchtigost werck der ganczen I heyligen geschrifft. genandt die Bibel für I all ander vorgedrucket teutsch biblen. laujterer. klärer. vnnd warer. nach rechter ge-/meinen teutsch dafi vorgedrucket. hat hie I ein ende. In der hochwirdigen keyserlichen I stat Augspurg: der Edlen teutschen Na-jtion nit die myns3t. Sunder mit den mey-lsten eben geleych genenet zu gantzen1 ende I Umb wöllich vol­bringung. seye lob. glori I vnd Ere der hochen heyligen driuältigkeit I vnd eynigem wesen. Dem vater vnd dem I sun. vnd dem heyligen geyst. Der da lebet. j vnd regyeret got ewigklichen Amen. I F. 532v vacat.

Siehe die Ta f e 1 XXVI (weitere Abbildungen: Veröffentlichungen der Gesellschaft für Typenkunde 1914, Tafel 566-77).

405 - Die neunte deutsche Bibel. Nürnberg, Anton Koburger, 1483. Fol. got. char. c. ff. num. 2 col. 5011. 584 ff. Mit 109 prä c h-t i g e n u n k o l o r i e r t e n H o l z s c h n i t t e n. A u f d e m I. B l a t t e d e s 2. B a n d e s e i n e s c h ö n e

89

M. Pf.

g e m a I t e R an k e n v erz i er u n g. In 2 alten (nicht ganz gleichmässigen) gepressten Schweinslederbänden. (Nürnberg 1483) 2500.-

H a i n 313 7 ; P r o c t o r 2028, Type 1 0, 11 ; P o I I a r d II, p. 42 4 ; M u t h e r 420; H a s e 72 ; K l e m m 728 ; P a n z e r , Nürnberger Bibeln p. 99; S c h r e i b e r V 3461.

Das zweite Nürnberger Holzschnittbuch. A I b r e c h t D ü r e r ist durch die Illustrationen dieser Bibel angeregt worden, als er seine "Apocalypse" zeichnete.

Exemplare mit unkolorierten Holzschnitten, wie das vorliegende, gehören zu den grössten Seltenheiten. Selbst in den grossen Bibliotheken und Kupferstich-Kabinetten sind die uns bekannten Exemplare alle koloriert; und es ist schwierig, bei den meist stark übermalten Holz­schnitten die Eigenart dieser interessanten Illustrationen richtig zu würdigen. Nur in unkoloriertem Zustande treten uns die charakteri­stischen Stilmerkmale klar ·und deutlich vor Augen. Abgesehen von ganz geringfügigen Wurmstichenherr I i c·h es, sehr breit r an­d i g es Ex e m p 1 a r.

F. 1 col. 1: Hie hebet an die Epistel des heylig.-n prie-jsters sant Iheronimi zu Paulinü vö allen göt-jlichen buchern der hystori. 1 In fine f. CCCCCLXXXIII (pro 584)v col. 2 l. 25: Disz durchleuchtigist·werck der gantzen heyligen geschrifft. genant 1 dy bibel für all and' vorgetrucket teutsch bible. I lauterer. clarer. vnd warer nach rechter gemey-lner teutsch. mit hohe3 vnd gros3em vleys?). gege 1 dem lateynischen text gerechtuertigt ..... V:ii mit schönen -figuren dy 1 hystorie bedeutede.

90 ILLUSTRIERTE B"üOHE.~ DES 15. JAHRHUNDERTS

· hat hie ein ende. Gedruckt 1 durch anthonium koburger in der lÖblichen keylserlichen reychstat Nürenberg. Nach der ge-fburt cristi des gesetzs der genaden. vierzehenfhundert vnd in dem dreyvndachtigste iar. am montag nach Inuocauit. Vm weilich volbriglung. sey lob. glori. vnd ere. der hohen heylige drylualti~keit. (sie) vii eynigem wesen. dem. vater vii dej 1 sun vnnd dem heyligen geyst. der da lebt vnnd regiret gott ewigklich amen. I

S i e h e d i e A b b i 1 d u n g a u f S. 91.

406 Die neunte deutsche Bibel. Nürnberg, Anton Koburger, 1483. Fol. got. char. c. ff. num. 2 col. 50 ll. 584 ff. Mit 109 prä c h­tigen Holzschnitten. Rubriziertes Ex. Einige Bll. ge­ringfüg. fleckig, auf einigen anderen sind die Buchstaben am oberen Rande durch das Messer des Buchbinders berührt wor­den. Gut erhaltenes Exemplar in einem· schönen alten gepress­ten Schweinslederbande mit 8 Metallecken u. 2 Schliessen.

M. Pf.

(Nürnberg 1483) 1500. In dem vorliegenden Exemplar sind, mit Ausnahme von acht,

s ä m m t 1 i c h e H o I z s c h n i t t e u n k o I o r i e r t g e b 1 i e b e n. Auf dem Innendeckel unseres Exemplares findet sich die Inschrift:

Catalogo Mnfij DEI Vallensis I Com,paravit Rmüs DD. Romanus hui9 Loci .Abbas 1 7 44 I und ein Exlibris . Es stammt aus einem französischen Kloster Val de Dieu.

407 - - D a s s e 1 b e. Bd. II einzeln. 292 ff. Mit vielen altcolo­rierten Holzschnitten. Schönes breitrandiges Exemplar. In altem gepresstem Ledereinbande. (Nürnberg 1483) 300.

408 Biblia latina. Cum postilla N i c o 1 a i d e L y r a , expositionibus B r i t o n i s in prologos Hieronymi et c. addit. P a u l i B ur -g e n s i s. Ed. M a t t h. D o r i n g k , ord. Min. N orimbergae, Ant. Koberger, 1487. Fol. got. char. maj. et min., c. sign. 2 col. text., comment. in margine, 72 ll. Pars I 468 ff., Pars II 340 ff., Pars III 348 ff., Pars IV 384 ff. Mit 38 Holzschnitten. Schönes Ex. mit eingemalten, teilweise reichverzierten Initialen. In vier alten gepressten Lederbänden (Rücken beschädigt).

(Nürnberg 1487) 200. Hain- 0 o p in g er 3167; Pro c t o r 2060, Type 7, 9, 12; Po 1-

1 a r d II, p. 431; Hase 120; S c h reibe r 3473; 0 o p in g er, In­cunabula biblia 77. Unter den Holzschnitten sind die Darstellungen der Tempelgeräte besonders bemerkenswert. Komplette Exemplare, wie das vorliegende, sind ä u s s e r s t s e I t e n. Bereits im Jahre 1837 wurden für ein ·Exemplar j 14/14 verlangt.

Pars I j. 1 vacat, f. 2 col. 1: Prologus pmus. Venerabilis fratr) I Nicolai d'ly-fra ordinis seraphici Francisci: in testm vetus de com-1 mendatione sacre scripture in generali incipit. I F. 4 col. 1: Incipit epl'a sancti Hie-fronymi ad Paulinü psby-lterü: de oib9 diuine historie I libris. Capl'm. j. I ( )Rat Ambro I sius tua mihi munuscula ßlferens detulit sil' z suauissi-lmas lfas q a principio ami I . ... F. 468 col. 2 in fine te:xtus: Explicit oratio malnasses regis iuda. I F. 468v vacat.

Pars 1I f. 1 col. 1 : Incipit prefatio beati I hieronymi psb'ri in librum I Esdre. I F~ 261v in fine textus: Explicit psalterium. I F. 262 vacat. F. 370 col. 2 in jine textus: Explicit liber I Ecclesiasticus. I F. 370v vacat.

Pars 11I f. 1 col. 1: Incipit prologus i Esaliam pphetam. I F. 348 col. 2 in jine textus: Explicit scd's liber Majchabeorum. I F. 348v vacat.

92 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

Pars IV f. 1 vacat, f. 2 col. 1: Incipit postilla sufi Matheü fratr) Nicolai de ly-lra ordinis fratrum minorum. I F. 378 in fine: Exactü est Nurernberge insigne hoc: ac inusitatü opus biblie vnacü postillis vene­rädi I viri ordinis minorü fratris Nicolai de lyra : cü~ additönibus per venerabile episcopii I Paulum burgensem editis: ac replicis magistri Mathie dorinck einsdem ordinis miolrü fratris ~ theologi optimi: charactere to impssum habes iucundissimo: impensis~ I Anthonij kobergers pfate ciuitatis incole: Anno incarnate deitatis. M. cccclxxxvij. 1 die vo Nona~ .. iij. decembriii. De quo honor inuictissime trinitati necnon internerate I virgini Marie ih'u xpi gerule: Amen. F. 37 8v: Incipit libellus editus per mgrm Nicolaun1 de lyra 1 ordinis mino~ theologie pfessore;; : in quo sunt pulcerrilme qönes iudaicä yfidiam i catholica fide improbätes. I F. 384 col. 2: Et sie est finis. Laus deo. I F. 384v vacat.

409 Biblia latina. Norimbergae, Ant. Koberger, 1487. Folio. Bd. I einzeln. Am Anfang teilw. wasserfl. Alter mit Leder überzogener

M. Pf.

Holzband. Aus Kloster Wimpfen. (Nürnberg 1487) 30. -Auf dem Innendeckel des Einbandes ist ein Blatt aus: M i s s a I e

Ratisbonense. Bambergae, Sensenschmidt, 1492 (Cop. II. 4175) eingeklebt.

410 Biblia latina cum postilla H u g o n i s d e S an c t o C a r o cardinalis. Basileae. Johannes de Amerbach impensis A. Ko­burger, 1498-1502. 7 voll. Fol. got. et rom. char. c. sign. et c. sine pp. num. 2 col. 58-59 ll. text. partim a glossa circumdat., vol. I: 464 ff., vol. II: 358 ff., vol. III: 268 ff., vol. IV: 322 ff., vol. V: 264 ff., vol. VI: 400 ff., vol. VII: 430 ff. Mit 26 Ho I z­s c h n i t t e n. Von ganz geringfüg. Wurmstichen in einzelnen Bänden abgesehen, vorzügl. erhaltenes Exemplar in 7 a 1 t e n schön gepres.sten, ganz uniformen Schweins-! d r b d n. m. S c h 1 i e s s e n. (Basel 1498-1502) 350.

H a i n (ohne es gesehen zu haben) - C o p i n g e r 317 5 ; P r o c t o r 7613; P o ll a r d III, p. 759; S t o c km e y er & R e b er S. 45 Nr. 27; Cop in g er, Inc. bibl. 117, pl. 45. Type 9, 13, 14, 15, 15*, 17~ 19, 24. Schreiber, l\'Ianuel V, 3478. Nicht bei Weis­b a c h. EDITIO PHINCEPS der Bibel nlit den Kommentaren des H u g o d e S. Ca r o. Die 7 Bände dieser Bibel, an deren Druck vier Jahre gearbeitet wurde, finden sich sehr selten kom­p l e t t z u s a 111 m e n. Kein Exen1plar in der Münchner Hof- u. Staatsbibliothek Die Exemplare der Königl. Bibi. in Berlin, der Bod­leiana u. der Biblioth. nationale sind defekt, ebenso wie die meisten andern der von Pellechet erwähnten Ex. Unser Ex. ist ganz komplett u. konform der Collation Pellechets. (P. 2354.) Copingers Angaben betr. voll. 3-5 sind irrtümlich, wie ein Vergleich seiner Collation mit den Custoden ergibt.

Auf dem Bd. I vorgehefteten weissen BI. folg. hdschr. Notiz : Liber Cartusiefi In Buchshaim ppe Menüngen I -9tinens texturn biblie cü postilla .... donat9 a Nobili dfia Ha-ldigunda Eggenbergerinde fiessen, Relicta doicellj I Georgij Gossinbrott d'hochenfriberg, Oret' p ea et I p quibus Desiderauit. 1 Dieser Frau widmete Otther 1511 s. Ausgabe von Geiler v. Kaisersbergs "Christenlich bilgerschafft". (Goedeke I 389, 5.) Auf den Titeln Besitzvermerk u. Stempel des Klosters Buxheim.

Collation: Vol. I: a 8, b 8 , c 6, d 8, e 6, f8, g 8, h 6, i 8 , k 8, 16, m 6, n 8-s 6,

t 6-A 8 , B 8 , 0 8, D 6, E-G 8 , H-L6, ~f8-Z 6, aa 8-vv6 ; vol. II: a 6-z, A-Z, Aa~Dd8, Ee8 ; vol. III: a 8-o 6, p 6, r 8 , s-v6 , x 8 , y 6-M8 , N-Q 6 ;

1Jol. IV: a 8-h 6 , iB, k 8 , l-n6 , o 8-z6 , A 8 , B-H6 , I 8 , K 6, L 6 , M 8 , N 8 ,

0 6 , P 6, Q 8-Z 6, AA 8 (letztes weiss); vol. V: a 8-m 6, n 6 , o 8-t6 , v 6, x 6, y 8 ,

z 6, A 8 , B-F6, G 8, H-N 6, O-Q 8 (letztes weiss); vol. VI: a 6, b 8 , c 6 ,

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

as, es-ms, ns, 0 s, ps, qs, rs, 8 &, tG, vs-z6, AG, Bs, CG, DG, Es, Fs, Gs-z, AA-.JJ 8, KK-MM 6 ; vol. VII: a 8, b-1 6, m 8-z 6, A 8

, B 8, 0 6

, D 6,

Es, Fs, Gs-os, P-Rs, as, b-ps, qs-zs, rs. Vol. I f. 1: Prima pars huius operis: I continens textü biblie, cü

postilla .... F. 1v : Clarissimo ac prudetissimo uiro, Antonio koburger Ciui Nurmbergesi. Ioannes de Amorbach Basiliesis ciuis: S. p. d. 1 Si ... Expl. epistola l. 32: ... Ex Basileae. IIII. Cal.' Nouebris. M. CCCC. XCVIII. I l. 33: Ioannes de Amorbach ad lectorem I Scio .... F. 2: Prologus auctoris I F. 2v textus inc.: Epistola beati Hierony-/mi ad Paulinü ...... F. 463v col. 2 textus l. 20 : Liber iob explicit. I F. 464 registr. chartarum, f. 464v vacat.

Vol. II f. 1: Secunda pars huius operis I continens .... F. 3 text. inc. : Incipit liber hymno~ siue I psalmo~ ..... F. 357v col. textus l. 8: Explict psalteriü I F. 358 reg. chart., f. 358v vacat.

Vol. III f. 1: Tertia pars hui9 operis: I continens .... F. 3v: In­cipit liber Prouerbio~. I que ..... F. 267v col. 2 textus l. 13: Explicit liber Eccl'iastic9. I F. 268 reg. chart., f. 268v vacat.

Vol. IV f. 1: Quartapars hui9 operis: I cötines ... F. 3v: Incipit liber Esai~ pphelt~ .... F. 321 col. 2 text. l. 7: Explicit liber Baruch. 1 F. 231v reg. chart., f. 322 vacat.

Vol. V f. 1: Quintapars huius I operis ... F. 3 l. 6 text. : Explicit prologus. I Incipit liber E«;echielis I pphet~ ..... F. 263 col. 2 text. l. 53: Explicit secüd9 liber machabeo~. I F. 263v reg. chart., f. 264 vacat.

Vol. V I f. 1: Sexta pars huius I operis ... F. 3v col. 2 text. l. 12: Incipit euan-lgelium scd'm I matth~um. I ... F. 399v col. 2 text. l. 9: Explicit euägeliü s'm iohäne. I F. 400 reg. chart., f. 400v vacat.

Vol. VII f. 1: Septimapars hui9 operis I continens ... F. 5v col. 2 text. l. 6: Incipit epistola I bti Pauli apo-lstoli ad Roma-lnos •.... F. 429v col. 2 text. l. 8: Explicit Apocalypsis. I Postilla expl. col. 2 l. 46: Explicit Postilla diii Hugonis I Cardinalis super Apocalypsim. I Seq. iterum epist. Johannis Amerbach ad Ant. Coburger in cuius fine: .. Ex Basilea. VII. Idus nouebres. M. CCCCC. II. I Iohannes Amerbach ad lectone. I .... F. 136 reg. charts f. 130v vacat.

411 BIBLIA PAUPERVM sive Historia Veteris et Novi Testamenti in figuris. S. 1. a. et typ. n. (ca. 1460.) Fol. got. char. s. sign. 30 (pro 40) ff. Niederländisches Blockbuchmit 1 a t ein i s c h e m Tex t u n d 210 Ab b i 1 dun g e n , die a 11 e u n k o 1 o -

93.

M. Pf.

r i er t g e b 1 i e b e n s i n d. Sehr breitrandiges Exemplar (39 : 27 cm.). Die einzelnen Blätter·~ Passe-partouts liegend, das ganze in einer eleganten Lederkassette. 30 000 .

. Schreiber, Manuel de la gravure sur bois IV p. 6 ff. (der dieses Exemplar ausführlich be­schreibt). Ausser dem vorliegen­den Exemplar ist von dieser Aus­gabe n u r n o c h d a s u n -vollständige der Wie­ner Hofbibliothek be­k a n n t. Das Buch ist auch in weiteren Kreisen durch das Fak­simile bekannt geworden, das S c h ö n b r u n n e r- E i n s 1 e nach dem Exemplar der Albertina herausgegeben haben, welches der- · selben Gruppe angehört, sich je­doch dadurch von dem vorliegen­den Blockbuch unterscheidet, dass

B i b l e des p a u v r es. Livre xylographique execute dans les Pays­B a s ver s 1460; texte 1 a t in avec 210 figures non c o I o r i e e s , gothique, sans signatures. Chaque feuillet pose dans un passe-partout. Dans une cassette en maroquin rouge.

S c h r e i b e r , Manuel de la gravure sur bois IV, p. 6 suiv. a decrit cet exemplaire en detail. On ne connait de cette edition qu'un second exemplaire, incomplet, appartenant a la Bi­bliotheque Imperiale

94 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

es Signaturen enthält. He i­n e c k e n und B a r t s c h (Kup­ferstichsammlung der k. k. Hof­bibliothek in Wien 2482) haben diese Ausgabe für die ä I teste gehalten. Dasselbe be­hauptete S c h r e i b e r in dem Aufsatz: "Darf der Holzschnitt als der Vorläufer der Buchdrucker­kunst betrachtet werden (1895 )", eine Ansicht, die er jedoch später wieder aufgegeben hat. Wenn auch diese Frage noch nicht als voll­kommen geklärt zu betrachten ist, so steht jedenfalls fest, dass dies eine s e h r f r ü h e n i e d e r -l ä n d i s c h e B i b I i a P a u p e­rum-Ausgabe ist, die noch durch den Reiber­d r u c k h e r g e s t e 1 1 t w u r de.

Es ist wohl nicht nötig, im einzelnen auf die B e d e u t u n g der Biblia Pauperum hinzuweisen, die zu den bekanntesten und volks­tümlichsten Blockbüchern zu rech­nen ist, die in den Erstlingszeiten der Typographie entstanden sind. Ihre Herstellung gehört zu den umfangreichsten Aufgaben, an die die Blockbuch-Illustratoren heran­getreten sind. Die niederländischen Ausgaben zeichnen sich vor allen andern durch hervorragende künst­lerische Qualitäten aus. Originelle Auffassung und feines Verständnis für die Probleme der historischen Bibeldarstellung vereinigen sich hier mit grossem künstlerischen Können, das auf einer tief einge­wurzelten Tradition beruht, die der niederländischen Kunst dieser Peri­ode eine so hohe Stellung in der Geschichte der Künste zugewiesen hat.

Das vorliegende Exemplar der Biblia Pauperum dürfte eines der breitrandigsten Blockbücher sein, die uns überhaupt erhalten sind. Es ist auf Folioblätter gedruckt und hat an den Seiten weisse Ränder bis zu 8,2 cm. Es ist von be­sonderem Interesse für die Kenntnis der Technik des Blockbücherdruckes. Aus den Eigentümlichkeiten dieses Exemplares ergibt sich, dass immer zwei Seiten auf einem grossen Block ge8chnitten waren. Diese beiden Seiten wurden jedoch nicht zu gleicher Zeit auf einen Bogen, sondern einzeln nacheinander ab­gedruckt. Um den bereits mit

d e V i e n n e. Les gravures qu'elle contient, sont connues par le fac­simile que · S c h ö n b r u n n e r -E i n s 1 e ont execute d'apres l'exemplaire de 1' Albertine a Vienne, qui appartient au m~me groupe, maisqui se distingue de cette edition par les signatures qu'il contient. Heinecken et Bartsch (Kupferstichsammlung der k. k. Hofbibliothek in Wien 2482) ont declare n o t r e e d i t i o n I a p I u s a n c i e n n e. Schreiber s'est range du m~me avis dans son article: La gravure sur bois peut­elle etre regardee comme precurseur de la typographie 0895), mais il a, depuis, abandonne cette these. La question n'est pas encore resolue, mais, en tout cas, cette Biblia Pau­perum est une e d i t i 0 n n e e r -landaise tres ancienne, e X e C U t e e a U f r 0 t t 0 n.

On sait que la Biblia Paupe­rum est un des ouvrages xylo­graphiques ·les plus connus et les plus populaires, qui aient ete exe­cutes a la premiere epoque de Ia typographie. C'est en eile que les illustrateurs ont trouve le champ le plus vaste et le plus fecond pour leur art. Les Mitions neerlandaises surpassent toutes les autres a u point de vue artisti­q u e; on trouve en elles les qua­lites par lesquelles les arts des Pays-Bas ont brille a cette epoque, une conception originale, une fa­cilite surprenante a surmonter les difficultes de la mise en scene des histoires de la Bible, et une exe­cution magistrale, fruit de tradi­tions artistiques tres anciennes.

Les gravures sont, sur chaque feuillet, disposees en cinq comparti­ments. Dans le haut, on voit deux prophetes en huste dans un en­cadrement; ils sont separes par une petite colonne; au dessous est le nom des personnages. Des deux cötes se trouve le texte de la Bible, d'ou les sujets sont tires. Trois grands sujets sont au milieu; au centre est le principal auquel se lient etroitement les deux autres. Un texte est place au dessous. Deux petits personnages sans nom, separes par une colonette, se trou­vent . dans le bas. Les planches sont impiimees sur un seul cöte du papier; elles sont disposees de fac;on

M. Pf.

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th OENTURY

Druckerschwärze eingeriebenen Teil des Holzblockes, der die andere Seite enthält, nicht zum Abdruck zu bringen, musste derselbe durch Rahmen zugedeckt werden. Zu­weilen hat sich der &ahmen etwas verschoben, so dass auf den breiten Rändern des vorliegenden Exem­plares Teile der anderen Seite in Braun- oder Blinddruck sichtbar werden. Ferner ist unser Exemplar insofern bemerkenswert, als an einigen Stellen der Druck des Textes nicht klar herausgekommen ist. Wo dies der Fall war, hat der Drucker sogen. T e k t u r e n ver­wendet, d. h. den Text auf ein anderes Stück Papier noch einmal zum Abdruck gebracht und diesen Ausschnitt an den Rand der Seite geklebt. Unser Exemplar ist auf vorzüglichem Papier gedruckt. Trotzdem machen sich auf der Rückseite die Spuren des durch den Reiber hervorgerufenen starken Druckes teilweise derartig bemerk­bar, dass die Zeichnung auf der Rückseite in Blinddruck sichtbar wird. Die Blätter sind alle ein­seitig bedruckt, die Druckerfarbe ist bräunlich, wie bei fast allen niederländischen Blockbüchern. Die H o I z s c h n i t t e s i n d sämtlich vollkommen u n k o l o r i e r t.

Das Exemplar war im Jahr 1541 in Italien, wie eine italienische Inschrift aus diesem Jahre auf dem Rande eines der Blätter beweist. Die beiden einzigen uns erhaltenen Exemplare dieser Ausgabe sind nicht komplett. An unserem Exem­plare fehlen die Blätter 1-3, 5, 6, 8, 14, 18, 34 und 40. Zwei Blätter sind teilweise von alter Hand hand­schriftlich ergänzt.

Ein einziges, sehr s t a r k b e s c h n i t t e n e s u. eingerissenesBlatt die­ser Ausgabe erzielte in der Auktion Lord Am­h e r s t (D e z e m b e r 1908) M. 820.-

S i e h e T a f e 1 XXVII.

que les pages blanches puissent etre collees dos a dos pour former un volume et offrir )es figures en regard les unes des autres.

Notre exemplaire de la Biblia Pauperum est sans dou te I e Iivre xylographique le plus grand de marges, qui nous soit parvenu. Il est im­prime en in-folio et ses marges late­rales ont jusqu'a 8,2 cm. Il est d'un interet particulier pour Ja con­naissance de la mise en oeuvre des livres xylographiques. Ses marges demontrent que deux pages etaient taillees dans llil: seul bloc, et que cependant on ne les imprimait pas en meme temps sur une feuille, mais seulement l'une apres l'autre. Pour imprimer la seconde page, on recouvrait la premiere, qui avait deja servi et qui etait encore noir­cie; quelquefois la couverture se derangeait, desorte que les marges de notre exemplaire portent en partiedes passages d'autres feuilles.

Signaions encore une parti­cularite interessante. En quelques endroits le texte n'est pas tres li­sible. L'imprimeur y a remedie en imprimant les passages en question une seconde fois et en les collant a la marge.

N otre exemplaire est imprime sur excellent papier, neanmoins les verso montrent si bien les traces de l'impression au frotton, que les dessins y apparaissent en relief. Toutes I es feuilles ne sont imprimees que d'un seul cöte. L'encre est

. brunätre comme dans presque tous les livres xylographiques neer­landais. Toutes les gravures s o n t n o n c o I o r i e e s.

En 1541 cet exemplaire se trouvait en Italie, ainsi que le prouve une inscription italienne sur une des marges. Les deux seuls exemplaires connus de cette edition sont incomplets. Dans le nötre il manque les feuilles 1-3. 5. 6. 8. 14. 18. 34 et 40. Deux feuilles ont ete en partie refaites par une main ancienne.

Un seul feuillet de­pareille de cette edi­tion, tres rogne et de­c h i r e , a e t e vendu Frcs. 1025.- a 1 a v e n t e A m h e r s t e n d e c e m b r e 1908.

V oir le. facsimile. d la planehe X XV I I.

:106363

95

M. Pf.

96 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

A very fine copy of the celebrated Biblia Pauperum Block-Book (Schreiber IV. p. 6), printed about 1460 in the Netherlands, SO (of 40) leaves, having the blank backs not pasted together, full original margins, not coloured. Only one otber copy is known, which is also imperfect. A single leaf without margins fetched :ß 41 at the Amherst Sale, Dec. 1908 •

• 412 Biel, Gabl'iel, Theol., Expositio sacri canonis :t;nissae. S. I. et typ:

nom. (Tubingae, Johannes Otmar), 1499. Folio. Got. char., · c. · sign, 2 col., 52-53 Il., 336 ff. Mit einem k 1 einen H o 1 z s c h n i t t a u f B l. 41 (f 3) , C h r i s t u s a m K r e u z d a r s t e II e n d. Etwas wurmst. Sonst schönes Ex.

M. Pf.

in prächtigem gepr. Schweinsldrbd. m. Schi. (Tübingen 1499) 60. -Hain 3179. Pro c t o r 3231, Type 7, 10, 12; Po 11 a r d III,

p. 703; S t e i f f 7; S c h r e i b e r 3492. F. 1: Sacri canonJ.s I misse .... F. 1v vdcat, f. 2: Prologus I col. 1:

Sacri canonis j misse .... F. 320v col. 2 l. 42: . . . sie~ accurtae elimata (löge I ampli9 ~ p'or euaserit impssura) librarioJl ca-fracterisatöe in luce pdijt. Expensis I~''riderici I meynberger in vigilia sancti Andree. Anno I diii. 1499. l:C I F. 312-336: Epigramma Bebelii, Epistola Stein­bachii, Tabula.

Gravures sur bois du no. 413. Boccaccio. Venezia 1494.

413 Boccaccio, Giovanni, da Certaldo,. Genealogiae Deorum libri XV et liber de montibus, silvis etc. Venetiis, Bonetus Locatellus pro Octaviano Scoto, 1494. Folio. Rom. char., c. sign. et ff. n., 62 ll. 162 ff. Ave c 13 f i g ur es d e I a g r an d e ur d e Ia page, beaucoup de helles lettres initiales e t I a m a r q u e t y p o g r. s u r f o n d n o i r. A Ia fin qq. piqures, qui ne touchent pas les figures. Velin. (Venezia 1494) 100.

H a i n - C o p i n g e r 3321 ; P r o c t o r 5052, type 1-8; E s s -l in g, Livres a fig. ven. no. 799.

P r e m i e r e e d i t i o n i 11 u s t r e e. Elle contient 13 grandes planches representant les arbres genealögiques des divinites du paganisme portant dans leur partie superieure l'image d'un dieu grave au trait. Quelques figures, par ex. celle de Neptun~, sont d' u n e e x e c u t i o n a d m i r a b 1 e. En outre on. y trouve plusieurs grandes et petites initiales ornees sur fond noir, quelques-unes avec figures d'enfants et

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SI:EOLE

d'a.nimau~, d' u n e t r es belle o r n e m e n tat i o n; au ff. 48 et 95 deux lettres initiales au trait, sur fond blanc. Bon exem.plaire.

F. 1: Genealogiae Ioannis Boccatii: cum demonstrationi-jhus in formis arborum designatis. Eiusdem de I montibus & syluis. de fonti­bus: lacubus: 1 & fluminibus. Ac etiam de stagnis I & paludibus: necnon & de;. maribus: seu diuersis I maris nomi-lnibus. I .... f. 162 col. 2 l. 22: Venetiis ductu & expensis N obilis uiri. D. Octauialni Scoti ciuis Modoe­tiesis. M.OOOO.XOIIII. Septi-lmo kaiendas Martias finis ipositus fuit huic operi. 1 per Bonetum Locatellum. I Registr. lnsign. typogr. c. litt. OSM. F. 162v vacat.

V o i r 1 e s f a c s i m i 1 e s a 1 a p a g e 96.

414 Boethius, .A. •. M~ T. S., De consolatione philosophiae cum com­mentario Thomae Aquinatis. Coloniae, Henricus Quentell, 1497 pridie Kai. Jan. ( = 31. Dec. 1496). 4°. got. char. c. sign. text. in med. a comment. circumdat. 2811., 192ff. Mit schönem Titelholzschnitt. (Köln 1496)

Hain 3390; Pro c t o r 1342, Type 6, 7, 10; Po 11 a r d I, p. 287; V o u 11 i e m e 266; Schreiber 3517.

F. 1: Boetij viri celeberrimi de ~so-jlatiöe phylosophie liber cü op-ltimo ~meto beati Thome I Oolonia I Icon xyl. F. 192 l. 16: a Libri quin(ß de consolatione philosophie Boetij Rhofmani consulis ac oratoris splendidissimi. vna cum commen/taria editione. per Henricum Quenteil in Colonia diligenlter elaborati expliciunt. Anno gratie Millesimo. ccccxcvij 1 pridie kaiendas Ianuarij. I F. 192v vacat.

Boethius, .A.. M. T. S., De disciplina scholarium cum notabili commento. Coloniae, Henricus Quentell, 1498, 5. Martii. 4°. got. char. c. sign. text. in medio a comment. circumdat. 45-46 11. 64 (pro 66) ff. Mit Titelholzschnitt. (Köln 1498)

Hain 3425; Nicht bei Pro c t o r u. Po 11 a r d; V o u 1-1 i e m e 1184 (der irrtümlich nur 64 Bit angibt). Type 6, 7, 10. S c h r e i b er 3514. Es fehlt D 3 u. 4.

F. 1: Boetius de disciplina schola-jrium cum notabili cömento. 1 Oolonia I Icon ::cyl. F. 66, l. 37 : a Finitur Boetius de disciplina scholariu; I cü cömmento. Fideliter nec non diligenter 1 in alma U niuersitate Colon. impressus In I domo Henrici Quetell iuxta summü Anno I virginalis partus. M. cccc. xcviij. mensis I Martij die quinta I F. 66v vacat.

Cato cum glossa et moralisatione. Coloniae, Henricus Quentell, 1496. 4°. got. char. c. sign. 46-47 11. 48 ff. Mit Ti t e 1 hol z­schnitt. Geringfüg. wurmst. Schönes rubriziertes Ex.

(Köln 1496) Hain 4735; Pro c t o r 1338, Type 6, 7, 9, 10; Po ll a r d I,

p. 286; V o u 11 i e m e 319; S c h r e i b e r 3684. F. 1: Chato cü glosa I et moralisatione j Icon xyl. F. 48 l. 23: Ex­

pliciunt glosule Cathonis valde vtiles I volentibus instrui in bonorum morum ac-jceptatöne. malo~ fuga. optime correcte Im/presse. Anno salutis. M. cccc. xcvi. y Henjricum Quenteil in Colonia I F. 48v vacat.

Drei seltene und gut gehaltene Quentell­drucke, alle mit demselben Accipies-Holzschnitt, eine Schule darstellend, in einem alten Holz­b a n d e m i t S c h w e i n s l e d e r r ü c k e n.

Am Ende das Zeichen des R u b r i c a t o r s W H. und die Jahres­zahl 1498. Aus dem Predigerkloster in Frankfurt a. 1\'I.

S i e h e d i e A b b i I d u n g a u f S. 102.

97

M. Pf.

150.-

3

98 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

S. ßonaventnra, Stimulus divini amoris s. Pharetra. (Köln oa. 1498.) Siehe Nr. 473.

S. ßonaventnra, Vita Christi. (Strassburg ca. 1494.) Siehe Nr. 470.

415 ßrant, Sebastian, Stultüera navis. In lat. trad. per Ja c. Locher , Philomusum. S. I. (Lyon), J ac. Zachoni (Sacon) de Romano, 1488 (sie pro 1498). 4°. rom. char. c. sign., 34-35 ll., 152 ff. num., 4 ff. non num. Ave c 118 belle s f i g ur es g r. s. b. Qq. raccommodages aux marges blanches des 4 derniers ff.

M. Pf.

Dem.-rel. (Lyon 1498) 450. H a i n - C o p i n g e r 3752; P r o c t o r 8671, type 1 ; H a r r i s s e

Add. 2. P r e m i e r e e d i t i o n 1 y o n n a i s e de la N e f d e s f o I z

et le premier Iivre imprime par J. Saccon. Les 118 f i g ur es fort curieuses sont tres remarquables au point de vue des moeurs et des usages du XVe siecle.

A t f. 76 (num. faiso LXVI )v o f t h i s b o o k a r e t h e f o I -lowing very eariy and most remarkable refe­r e n c es t o t h e discover y o f Am er i c a:

l. 15: "Plinius erravit, quamvis spectabilis auctor ! Errores varios et Ptolomeus habet

l. 19: Antea quae fuerat priscis incognita tellus Exposita est oculis et manifesta patet.

Hesperiae occiduae rex Ferdinandus: in alto Aequorae nunc gentes repperit innumeras."

V e r y s c a r c e. F. 1: SALVTIFERA NAVIS I Figura xyl. NARRAGONICE PRO­

FECTIONIS NVNiquä satis laudata Nauis 'Q Sebastianum Brant .... F. 152v l. 7: FINIS STVLTIFERE NAVIS. I Finis Narra,gonicae nauis per Sebastianum Brant uulgari I sermone theutonico quödam fabricatae: at~ iäpridem per 1 Iacobum Locher cognomento philomusum in latinü trajductae: per(ß praetatcü Seba.c;;tianü Brät d'nuo reuisae: aptissijmis'» concordantiis & suppletionibus exornate. Et noua I quadam exacta® emedatione elimatae. At(ß sul)additis quijbusdam nouis admirandis~ fatuorum generibus suppletae I impressum per iacobum zachoni de romano Anno domi-lni. M.CCCO.LXXXViii. die. xxviii. mensis Iunii. I F. 153: Index libri I ..... F. 155v l. 8: Et uafro ingenio paruiputata iacent. I F. 156 vacat.

V o i r 1 e f a c s i m i 1 e a 1 a p a g e 99.

416 Buch der zehn Gebote. Venetiis, Erhardus Ratdolt, 1483. Folio. Got. char., c. fol. num., 45-46 ll., 81 ff. Rot u. schwarz gedruckt, mit grossen Initialen in Holz­schnitt von Bernhard Maler. Hfrz. (Venezia 1483) 150.-

Hain 4034 gibt durch einen Druckfehler 5 statt 3 unnum. Bll. an; Pro c t o r 4391, Type 5, 7; R e d g r a v e 37. A e u s s er s t s e l -t e n e r V e n e t i a n e r D r u c k i n d e u t s c h e r S p r a c h e. Vollständiges Ex., doch ohne das erste leere BI.

,.Das erste Blatt am Rande angesetzt u. mit Dublettenstempel der Göttinger Bibliothek. Etwas wasserfleckig u. wurmstichig. Ausser den 10 Geboten u. ihrer Auslegung enthält das Werk noch ,dar t zu d e r lerer schöne sprüch, mer ein clage eines ster­b e n d e n. m e n s c h e n.'

F. 1 vacat (deest), f. 2: Das ist das register Über die tzehenn gebotte I vnsers .... F. 4 ruhro: In dem nome des vaters vnd des suns vnd des I heilige .... F. 82 col. 2 l. 40: •.. Und das 1 hat gedruckt meister erhart ratdolt/vö augspurg zü venedig. M. cccc. jlxxxlij.jDeogracias I F. 82vvacat.

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

· IGravure s. b. du no. 415. Brant, Stultifera navis. Lyon 1498. Cl~"" .... _

417 Calandri, Philippo, Arithmetica. Firenze, Lorenzo de Morgiani e Giovanni da Magonza, 1491. 8° min. Got. char. c. sign. 26 ll. 104 ff. n. n. A v e c 3 g r a n d e s f i g u r e s , 16 f i g u r e s s c h e m a t i q u e s ' 39 f i g u r e s d e d i f f er e n t es grandeurs et 21 pages avec encadrements e t b 0 r du r es 0 r n e m e n t e es e t h i s t 0 r i e e s g r. s ur b o i s. Qq. taches a differents ff. et qq. notes anc. Mar. brun, dos orne, ornements a froid aux plats, dent. int. (Leighton).

99

M. Pf.

(Firenze 1491) 1000.:-Ha. in- Cop in g e.r- Reich I in g 4234; Pro c t o r 6352, type 3;

K r i s t e 11 e r , Ea.rly Florentine woodcuts, 77 a; K r i s t e 11 e r , Kupferstich, p. 153; Li p p man n, Wood-engrav., p. 28; R i c c a r d i col. 208; D e Mo r g a n dans sa Iiste chronologique no. 1: ,, This book very few have mentioned at all and fewer still from inspection . . ... " S m i t h , Rara mathematica. p. 4 7.

Premiere edition du premier Iivre imprime s u r 1 ' a r i t h m e t i q u e. Rare.

100 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

Pollard, Early illustrated books p. 112 ff. donne une description detailMe de cet ouvrage remarquable dont nous citons le passage suivant: "In the same year they (Lorenzo de Morgiani & Giov. da Magonza) printed a little treatise on Arithmetic, written by Philippo Calandro and dedicated to Giuliano dei Medici. T h i s , a s i t i s t h e f i r s t , i s a I s o t h e m o s t d e I i g h t f u l o f .a 11 a r i t h m e t i c b o o k s. It has a title-cut of 'Pictagoras Arithmetice Introductor', and the earlier pages of the ·book are surrounded by a characteristic Renaissance border .. Towards the end of the work there is a series of il1ustrated prob1ems, only a little moreabsurd than those which still occur in children's school­books. One of these, howewer, is so good that we must permit ourselves a little digression to quote it in a free translation.

"A squirrei flying from a cat climbed to the top of a tree 263/, ~rm's­lengths (braccia) in height. The ca.t, wanting to seize the squirrel, began to climb the tree, and each day leaped up half an arm's length, and each night descended a third of one. The squirrel on its part, beleaving that the cat had gone away, wanted to get down from the tree, and each day descended a quarter of an arm's length, and each night went back one­fifth of one. I want to know in how many-days the cat will reach the said squirrel ?"

The answer is 131; but the picture must have been taken on the first or second, for the cat is st.ill very plump, and solarge in proportion to the tree that if he had but stood on his hind legs he ought to have reached the top! Others of the pictures are without this charming touch of absurdity, perhaps the most perfect being a little cut of a traveller on horseback, as to the expenses of whose journey the teacher was anxious for some information from his young friends. These littie cuts are all about an -in eh square, and drawn in outline."

R i c c a r d i col. 208: rarissimo libro .. . : Vi e contenuto il modo di calcolar colle dita, l' abbaco, e parecchi problemi di aritmetica e di geo­metria practica .... in fine vi sono aleuni giuocch.i numerici .•..•

Les c h a. r m a n t e s f i g u r e s ont Ia plus grande ressemblance avec les miniatures ·at.tribuees au celebre A t t a v a n t e.

La collation donnee par les bibliographes est tre-:: inexacte. Reichling ne cite que 98 ff. Notre e:x. contenant 104 ff. est absolument comp1et.

F. 1 vacat, f. 1v: Pictagoras arithmetrice (sie) introductor 1 fig. xyl .• f. 2: Philippi Calandri ad nobilem et studiosu~ Iulialnum Laurentii Medice de arimethrica (sie) opusculü. I F. 3 v. et F. 4 r. figg. xyl. F. 4 v: (s)Ono dieci le figure cö lequali ciascuno nujmero sipuo significare: delle quali ne una 1 ... F. 100 v l. 7: quanto lafonte sara presso a ciascuna torre 1 deinde l. 13: quella di 90 braccia I F. 101: (d)Imosterreno aipresente come :R arte di nulmeri sipuo ritrouare a1cune cose occulte colme .... F. 1 04v, l. 17: Finis. I Impresso nella exce1sa cipta di Firenze per I Lorenzo de Morgiani et Giouanni I Thedesco da Maganza filnito a di primo di 1 Genaio 1491. 1

V o i r 1 e f a c s im i 1 e a 1 a p a g e 101.

418 (Capranica, Domenico, Card. de Firmo), Speculum artis bene moriendi. S.l. a. et typ. n. (Coloniae, Henricus Quentel, ca. 1495). 4°. got. char. c. sign. 36ll. 16 ff. Mit einem Accipies­H o 1 z s c h n i t t a u f d e m T i t e 1. An den Rändern ge-

M. Pf.

ringfüg. wasserfl. Mit einigen Ra~dnoten. Br. (Köln ca. 1495] 60. -Hain 19411; Proctor 1425, Type 7, 10; Pollard I, p. 294;

V o u 11 i e n1 e 305; S c h r e i b e r V p. LXXV, 18. F. 1: Speculü artis bene moriedi I de temptatönibus. penis infernali­

bus interrogatöibus agolnisantium. et varijs oratönibus pro illorum salute faciendis 1 Fig. xyl. c. inscr.: Accipies ... F. 16 l. 18: Artis bfi moriendi cunctis nutilissime felix finis. I F. 16v vacat.

Siehe die Ab b i I dun g auf S. 84.

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

Page du no. 417. Calandri, Arithmetica. Firenze 1491.

419 (Capranica, Dominicus, Card. de Firmo), Speculum artis bene moriendi. S. 1. a. et typ. nom. (Coloniae, Henricus Quentell, ca. 1498). 4°. Got. char., c. sign., 3611., 16 ff. Mit Ac c i p i es­H o I z s c h n i t t , e i n e S c h u 1 e d a r s t e 11 e n d. Mit alten handschriftl. Notizen versehen. Titel und BI. 2 mit etwas

101 M. Pf.

Textverlust, am Rande ausgebessert. Br. [Köln ca. 1498] 50. -Hain 14913; Proctor 1429, Typ~ 7, 9, 10; Pollard I, p. 294;

V o u 11 i e m e 306; S c h r e i b e r V p. LXXVIII, 561. F. 1: Speculü artis bejne .... lcon :1;yl., f. lv vacat, f. 2: a Incipit

Speculum artis bene morii~di perutilis. j (0) Um .... F. 16 l. 18: Artis bii moriedi cunctis I}utilissime felix finis. 1 F. 16v vacat.

Siehe die Ab b i I dun g auf S. 102.

420 {Capranica, Dominicus, Card. de Firmo ), Ars moriendi italice : T r a t t a t o d e 1 a r t e d i b e n m o r i r e. Venetüs, s. typ. n. (Erhardus Ratdolt, Bernardus Pietor de Augusta et Petrus

102 ILLUSTRIERTE B"ÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

Holzschnitt aus Nr. 414 und 419.

Loesiein), 1478, 4°. rom. char. c. sign. 25 ll., 24 ff. n. n. Ave c u n b e I e n c a d r e m e n t d e f e u i 11 a g e (legeremen t rogne a la marge droite) e t b e a u c o u p d e j o l i e s I e t -t r es in i t i a 1 es g r. s. b. s ur f o n d n o i r. Velin.

M. Pf.

(Venezia 1478) 220. N o n c i t e p a r H a i n; C o p i n g e r I 4398 et II 676; R e i c h -

1 in g IV p. 168; Pro c t o r 4372, Type 1; Re d g r a v e , Ratdo1t no. 9; E s s 1 i n g no. 270. Aucun ex. dans les bibliotheques de France et de Berlin. Extremem e n t rare.

C'est unedes plus anciennes editions de 1 'ars moriendi imprimees en caracteres mobiles et la seconde en langue italienne.

La belle b o r du r e est un des chefs-d'oeuvres de Be r n h a r d, Maler von Au g s b ur g (Voir Monatshefte f. Kunstwissenschaft II p. 46 s ). Cette bordure se trouve pour la premiere fois dans ce 1ivre.

F. 1 rubro : Incomincia el tractato deiarte di ben morire. I Deinde: •

·r.

lncornin~ia el tracl:ato del~ne di ben morire.

~~~il On9o fia cbofTa cbel pücto della morte• el p~ffar della miferia de

~ .. ,.,...,._ quefio prefente müdo & fbandi~ mento a multi nö folamente l~ici ·

~~~~ ma etiamdio a deuoti & religiofi par~ moltodifficile & ficolofo, an~ piu prello dirocernbde & bornbiJe, öt quefro p imperiti4l & non bauer itnparato a bcn monre. lmpero in quefra prefente m~cen·a &operecta checblama­ca de I arte di ben morire' faremo una breue ex( oortanone Ö(. modo di morir a tucti 'lueiJi iquali fono in pücto d1 mortc,el q·ual modo con leebio della mcntc & cü una fulltile confider~cione & penfiero fera da notare. I mpo cbe general mece ~ cucti f1deli cbrifriani grandemete pocra giouar a uolerimparare lartediben morire. ([ ~efra operctt'cl bau er~ in Ce fei parcicclle. DeiJc q uale I~ prima fera della Jäude dclla motte. fi. La fC' .cunda delletemptatione di quelli r be morono. CI La certia ba alcbunc interrogattoni Öl. diman ~.({La quarta Doarina c1-ben n10rirecum al~ chuni .prezhieri . ([La quinca .&bonaricni a

Page du no. 420. Capranica., Ars moriendi, italice. Venezia. 1478.

104 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

. (C)OnftiO sia chossa chei pücto della 1 morte, ei pa.ssar della miseria ... F. 24 l. 24: E questo ba.sti quäto ai tractato & arte di ben mo-jrire. Impressus Venetijs. 1478. Laus deo. I F. 24v vacat.

V o i r ... I e f a c s i m i I e a I a p a g e 103.

Holzschnitt aus Nr. 421 u. 422. Cassianus. Basel 1485.

421 Cassianus, Johannes, Eremita in Aegypto, :be institutis coeno­biorum. Basileae (Joh. Amerbach) 1485. Fol. got. char. c. s. 2 col. 4 7 ll. 208 ff. B I. 76 e in H o 1 z s c h n i t t: D i e B e­k ehr u n g P a u 1 i. Rubriziert. Schöner gepresster Schweins-

M. Pf .

lederband mit Buckeln u. Schliessen. (Basel 1485) 100. Hain 4562; Pro c t o r 7567, Type 1, 3, 5; Po li a r d III, p. 748;

S t o c k m e y e r & R e b e r S. 36; W e i s b a c h S. 11 ; S c h r e i b e .r V. 3676. E r s t e d a t i e r t e A u s g a b e.

"J ean Cassien, fondateur du monastere de St. Victor a Marseille, naquit au milieu du 4e siecle en Provence. Le concile romain, sous Gelase, rilit· ses livres au rang des apocryphes pour leur öter l'autorite qu'ont les ouvrages irreprehensibies des saints Peres. Independa.mment des erreurs sur Ia grace, on y trouve un Ievain d'origenisme sur Ia creation des anges qu'il met a.va.nt celle du monde, s·ur Ia nature de l'ame, qu'il fait corporelle, etc." (Tabarand.)

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

Auf dem Titel: Pertinet hic Liber ad P . .Albertum SedeZmeier ord. Pred. Prof. et quondam filium Conv. Ratisbon. ad S. Blasium.

F. 1: Cassianus de Institutis cenojbiorum I Origie causis et I remedijs vitiolrum 1 Collationib9 paltrum I F. 208 col. 2 l. 41: ·Im presse I Basilee Anno domini. M.cccc. I lxxxv. I F. 208v vacat.

~ S i e h e d i e A b b i I d u n g a u f S. 104.

422 Cassianus, De institutis coenobiorum etc. Basileae, Joh. de Am.erbach, 1485. Ein Riss ausgebessert, 1 BI. etwas fleckig. Der Holzschnitt koloriert. - Beigehunden: Cyprianus, Caecilius, Epistolae. S. I. a .. et typ. n. (Stutgarten, typographus Maxi­miliani electionis [C. Fyner ?], ca. 1486.) Fol. got. char. c. sign. 2 col. 46-47 11. 131 ff. [Stuttgart ca. 1486] · Hain 5895; Pro c t o r 2750 (Reutlingen, Greyff), Type 5 B; Po ll a r d III p. 675, Type 86.

Man kennt nur drei Drucke, die im 15. Jahrhundert in. Stutt­gart gedruckt worden sind~ wovon bloss einer (Hain 10929) den Namen des Druckortes enthält. Den vorliegenden Druck hat zuerst Pollard dieser Presse zugewiesen. Alle Stuttgarter Drucke sind von ungewöhn­licher Seltenheit. Keiner derselben in der Sammlung Ha w k ins.

F. 1 vacat (deest). F. 2: Cecilij Cipriani Episcopi cartaginensis et martiris dignissimi Libri et epistole I Incipiunt feliciter. I F. 131 col. 2 l. 20: Expliciunt Epistole Cecilij I Cipriani Episcopi cartagi-lnensis cöfes-

105

M. Pf.

soris et martilris dignissimi. I F. 131v vacat. 250. -Zwei seltene Drucke in einem alten Holzband

mit SchweinsIeder rücken u. SchI i essen. Wurmst., sonst gut erhalten.

Siehe d i e Ab b i I dun g auf S. 104.

Cato cum glossa et moralisatione. Köln 1496. Siehe Nr. 414.

423 Cavalca, Domenico, da Vico Pisano, ord. praed., Frutti della lingua. Firenze, Lorenzo Morgiani et Giovanni di Piero ( J ohann Petri) da Maganza, 1493. Fol. rom. char. c. sign. 2 col. 38 11. 90 ff. n. num. Sur le titre u n e f i g u r e s ur f o n d n o i r p r e n an t t out e 1 a p a g e. Avec lettres initiales ornees s. fond noir. Be 1 e x e m p 1 a_ i r e grand de marges. Ais de bois, dos en veau. (Firenze 1493) 1200.

Hain (sans l'avoir vu)- Cop in g er-Reich I in g I 4779; Pro c t o r 6356 type 1, 2; Kristeller, Early Florent. Woodcuts 96.

Vraisemblablement EDITIO PRINCEPS. Manque a la Bodleiana et aux bibliotheques de Berlin. Les exemplaires complets (c'est a dire avec le titre grave) sont d'une rare t e e X t r e m e. Nous donnons la premiere description exacte; Reichling ne decrit qu'un exemplaire incomplet.

La super b e g r a v ur e represente le Christ debout dans un encadre­ment tenu par quatre grands anges; entre eux six tetes d'anges ailees qui planent. Le tout, encadre d'une simple bordure, est grave sur fond noir.

F. 1: Libro molto deuoto ~ spirituale de fructi della lingua. 1 lcon zylogr., f. 1v vacat, f. 2: a Prolago (sie) dellibro intitolato Efructi jdella lingua composto da frate Domelnico caualcha da Vico pisano dellor- 1 dine de predicatori. I (P)Oi ehe per ladiuina ... f. 2v tabula expl., j. 3: a In nomine omnipotentis dei patris I & filii & spiritus sancti Amen. I In­comincia Ellibro di frate ..... F. 89 col. 2 post l. 20: Q Impresso infireze appresso a sancta I maria maggiore per Ser Lorenzo mor jgiani & Giouäni di Piero tedesco damalganza. Adi quatro di septembre. 1 1\I.CCCC. LXXXXIII. I F. 89v vacat, f. 90 registrum., f. 90v vacat.

Voi:r le facsimile A la page 106.

Gravu.re du titre du no. 423. Cavalca, Frutti della lingua. Firenze 1493.

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE 107 M. Pf.

Gra.vure sur bois du no. 424, du premier livre florentin imprime avec un gravure sur bois.

424 Cavalca, Domenico, da Vico Pisano, ord. praed., Specchio di Croce. Firenze, Francesco di Dino di Jacopo di Rigaletto, Fiorentino, 27 di Marzo 1490. 4°. rom. eh. c. s. 28 ll. 120 ff. Avec une superbe gravure sur bois de la grandeur de la page au verso du titre: le C h r i s t e n c r o i x , e n t r e 1 a V i e r g e e t S t. - J e a n. Tres legers raccommodages a qq. ff. Sauf cela b e l e x e m-p 1 a i r e g r an d d e m arges. Velin. (Firenze 1490) 350. -

H a i n (sans l'avoir vu) - C o p i n g e r (I et Add.) - R e i c h l i n g (IV) 4787; Pro c t o r 6339 type 3. Kristeller, Early Florentine Woo dcuts p. V, 31 et facs. no. 2. Manque au British Museum et aux bibli otheques de Berlin; la Bibliotheque Nationale ne possede qu'un

108 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

exemplaire incomplet. Le Cavalca est s i r a r e, que Lippmann (Der ital. Holzschnitt im XV. Jahrh., im Jahrb. d. K. Preuss. Kunstsammlgn. 111 p. 170) n'en a vu aucun exemplaire: Eine A usgahe des "Specchio di Croce" 1490, soll auf der Rückseite des 1. Bl. einen Holz.schnitt mit der Kreuzigung tragen. Es ist mir nicht möglich geworden dieses Buch zu Gesicht zu bekommen.

Probablement le premier Iivre Horentin avee une gravure sur bois. Or d'apres Kristeller ce bois fameux est le produit xylographique le plus aneien eonnu exeeute a Florenee. Les traces d'usage, que l'on remarque dans l'impression du bois de notre livre, font supposer une origine beau­coup plus ancienne que l'an 1490. - Kris t e 11 e r p. V: The style of the drawing is distinctly Florentine, as we may see in the picture of the Crucifixion, not only in the character of the city in the background, but in the manner of composition and in the style of the draperies, which are quite typical of the Florentine art of the first half of the fifteenth century. The execution is too skilful for us to regard them as the occasional work of an unpractised wood-cutter. In all probahility they represent the rem­nants of an earlier style of Florentine engraving, used formerly for other purposes, and adopted at this time in some of the earliest Florentine illu­strated books.

F. 1: Specchio di Croce. I F. 1v icon xylogr., f. 2: INCOMINCIA IL PROLAGO (sie) DEL Diuoto e morale libro intitolato Specchio di I Croce. I .... F. 119 l. 10: :FINIS: I Incomicia latauola ... F. 120v l. 16: :FINIS. I lmpreso in Firenze per Franciescho di Dino di I Iacapo (sie) Fioretino Adi xxvii di Marzo M.cccc. L.XXXX. 1

V o i r 1 e f a c s i m i 1 e a 1 a p a g e 107.

425 CHARTIER, ALAIN, Les fais maistre Alain Chartier notaire et secretaire du Roy Charles VI. Paris, Pierre Le Caron, 1489. Fol. got. char. c. sign. 2 col. 36 ll. 161 ff. n. n. Ave c u n e in i­tiale ornee avec tetes grotesques au pre­mier feuillet et unebelle gravure sur bois a u f. s u i v an t m o n t r an t I ' a u t e ur s ur s o n I i t , a y a n t p r e s d e I u i "E n t e n d e m e n t" e t "M er e n c o I y e" (107 x 136 mm), repetee dans le volume. Rubriques et lettres initi:;l1es peintes en rouge et bleu. Mar. rouge, dos decore a petits fers, triple fil. sur les plats, dent. int., tr.

M. Pf.

doree. (Trautz-Bauzonnet.) (Paris 1489) 3500. Hain-Cop in g er (indications inexactes) 4912; Pelle c h e t

3529; N o n c i t e p a r P r o c t o r; B r u n e t I, col. 1812; T i e r r y -Po u x 44. PREMIERE EDITION de ce recueil des oeuvres de Chartier. De cette edition il y a deux variantes (Pellechet 3529 et 3529 a) dü­ferant surtout aux ff. 61 et 62. On connait trois exemplaires du tirage cite par Pellechet sous le no. 3529, mais de l'autre, auquel appartient notre exemplaire, o n n e c o n n a i t j u s q u ' a p r e s e n t q u ' u n s e u I e x e m p 1 a i r e (Bibliotheque Nationale Ye 28-29). Ex­t r e m e m e n t r a r e.

Le volume est divise en deux parties dont la premiere comprend les oeuvres en prose (Le Quadrilogue invectif, Le Curial etc.) et la seconde les poemes, tels que la Belle Dame sans mercy, la Pastourelle de Gransson, le Breviaire des Nobles, le Debat de resveillematin, les lais, ballades etc.

· Alain Chartier naquit vers 1394 a Bayeux. Il servit Charles VI et Charles VII et fut charge en 1423 et 1424 d'une mission en Boheme, aupres de l'empereur Sigismond (dans le "'rraite de l'esperance" il fait mention des Hussit es.) Il mourut apres 1439.

. ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY 109

lVI. Pf.. F. 1. tit.:

~ faie· mailftt alain ftbattier notattt rt ff4 aetatte ou ~op cbat• leG-Vi"•

F. 1 verso vacat. F. 2 (sub fig. xyl.) col. 1, l. 1: (o)V dixiesme an de monl doulant exil I Apres mait dueil z malt I n1ortel peril I .... F. 77v, col. 1, l. 32: de fleuues plus que nul autre z. c I Explicit I F. 7 8 vacat (deest). F. 79 (sub fig. xyl.) col. 1, l. 1: Le iiije liure I ( ) Aix eureuse fille du dieu des I dieux I . ... F. 161, l. 16: Ce present liure ou quel est traittie des 1 fais maistre alain chartier a este, Imprime 1 en la ville de paris par honnourable homme I maistre pierre le caron expert. en lart de imlpression demourant en la grant rue du temlple ioingnät a saincte auoye faisät le coing I de la rue geffroy langeuin. Le. v. iour de sepltembre. Lan mil. iiijc. iiijxx. et noeuf I F. 162, col. 1, l. 1: Cy commancent les rebriches et I la table de tout ce present liure I .... F. 162 verso blanc.

V o i r 1 e f a c s im i 1 e a 1 a p a g e 110.

110 ILLUSTRIERTE B'OOHER DES 15. JAHRHUNDERTS M. Pf.

Gravure sur bois du no. 425. Ohartier, Le fais etc. Pans, Le <Jaron, 14~:HJ.

426 Chiromantia. Venetüs, Bernardinus Benalius, 1493. 4°. rom. char. c. sign. 4111. 24 ff. A v e c 21 f i g ur es c h i r o m a n t i­q u es d e I a g r an d e u r d e 1 a p a g e. Bel ex. avec rubriques et lettres initiales peintes en rouge. F. C1 en facsimile. Velin. (Venezia 1493) 120. -

Hain (sans I'avoir vu}- Cop in g er 4976; Pro c t o r 4886, type 10; L e P r i n c e d ' E s s I i n g ne le cite pas. Livre t r es r a r e et tres curieux sur la c h i r o m a n c i e et I ' a s t r o n o m i e.

F. 1: Ex diuina philosophorum achademia secundum nature uires ad exjtra chyromanticio diligentissime collectum. Exordium. 1 • .• F. 24v

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

l. 36: Ex diuina philosophorum achadem.ia collecta chiromantica scien-/tia naturaUs ad laudem dei finit: que impressa fuit Venetiis per Berjnardinum Benaliü. M. cccc. Lxxxxiii. de mense Octobri. 1 Lausdeo & uirgni (sie) sacre./

V o i r I e f a c s i m i I e c i - d e s s o u s.

~

",.......

..........._. ~

~ I) "",-.......

~

Gravure sur bois du no. 426. Chiromantia. Venezia 1493.

427 Chronik, Kölner. Köln, Johannes Koelhoff d. J., 1499, 23. Aug. Fol. got. char. c. sign., 49 ll., 366 ff. (12 unnum., 350 num. Bll.; zwischen den Bll. lvij u. lix befinden sich 5 unnum. Bll.) M i t zahlreichen Holzschnitten: Wappen, Por­träts, Ansichten e t c. darunter einige b l a t t-

111

M. Pf.

112 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

g rosse, sämtlich unk ol o r i er t. Sehr breit r an­d i g e s E x e m p I a r in guter Erhaltung. Blatt 6 die untere Ecke mit Textverlust abgerissen. Auf dem Schlussbl. aus­gebesserter Riss. Alter Holzband mit Lederbezug (Rücken

M. Pf.

etw. ausgebessert.) (Köln 1499) 650. Hain-Co p_i n g er 4989; Pro c t o r 1464, Type 2, 4, 5; Po 1-

1 a r d I, p. 299; H o e h l b a u m , Zur Geschichte der sog. Koelhoff-. sehen Chronik (Mitteilungen des Kölner Stadtarchivs XIX p. 103 ff.); Ba er, Die illustrierten Historienbücher S. 189-194; u. LXIX-LXXIII, 447; V o u ll i e m e 324; Muther 413; Schreiber V 3753.

Das berühmteste Denkmal a 1 t k ö.l n i s c h e n Dia-1 e k t s. BI. 311 v das bekannte Kapitel: V an der boychdrucker kunst. Wanne. W ae. ind durch wen is vonde dye onvyssprechlich nutze kunst boieher tzo drucke.

Exemplare mit unkolorierten Holzschnitten, w i e d a s v o r 1 i e g e n d e , s i n d v o n g r o s s e r S e l t e n h e i t.

F. 1: Die Cronica van der 1 billiger Stat Coellen 1 lcon xyl . ... F. 366 l. 38: Ind hait gedruckt 1 mit groissem ernst ind vlijss Iohan Koelhoff Burger in Coellen. ind vollendet vp sent 1 Bartholomens auent des hilligen Apostels Anno vursz. I Gott haue lof. tzo aller tzijt. vnd ewichlich. I F. 366v vacat.

S i e h e d i e u n t e n s t e h e n d e A b b i 1 d u n g.

Holzschnitt aus Nr. 427 u. 471.

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY 113

M. Pf. 428 Clavasio, Angelus Carletus de, Summa angelica de casibus con­

scientiae. Yenetüs, Paganinus de Paganinis, 1499. 8°. got. char. c. sign., 2. col., 48-49 11., 18 ff. n. num., 458 ff. num. Imprime en rouge et noir. S u r 1 e t i t r e u n e b e 11 e f i g u r e s ur b o i s ·, r e p r es e n t a n t S t. P i er r e a v e c I a legende: Tu es Petrus. Bel. ex. Ve1inanc. (Venezia 1499) 75.

Hain-Cop in g er 5401; Pro c t o r 5177, type 7?, 19, 21. F. 1 fig. xyl. qua subscrib. rubro: Tu es Petrus. Deinde rubro: Summa

angelica venerabilis inlxpo pris fris angeli de claua.Sio ordis m.in01~ I de . obseruätia cü gbusdä nouis et oppor I tunis additöib9 eiusde: Quis~ suo I ~gruo loco miro ordie situatJ I nun cü gra ~ priuilegio I illustrissimi diiij ~silij I rogato~ put i eo. I F. lv vacat, f. 2: Episto1a. F. Hieronimi tornieli lectoris. Ad. R. p. F. Angelum de clauasio psitis ope-lris auctorem .... F. 3v tahula, f. 8 vacat, f. 9: a Rubice (sie) iuris ciuilis ~ canöici. ~ p'-lmo rubrice. ffo~. ~ primo. ff. veteris. 1 F. 19 (num. 1): a Incipit summa An-lgelica Reuerendi patris fratris Angejli . . . . F. 476 col. 2, l. 35: <I Explicit süma angelica de casibus cöjscie fi fratre Angelü de clauasio ~pillata I maxima cü diligentia reuisa: ~ fideli stuldio emendata sicut ipSU3 opus n se satis I attestabitur. Uenetijs ipressa per Paga-lninum de paganinis Brixiensem anno I dfii. M. cccc. xcix. die to septimo I unij. I f. 476vvacat. Surletitrel'inscription: Loci TaruisijiCapuccino~.·

429 Climachus, Joannes Scholasticus, cognomento Monachus, Scala del Paradiso.- Venetiis, Christophorus de Pensis dictus Mandellus, 1492. 4°. Rom. ch~r., c. sign., 2 col., 42 11., 98 ff. Ave c 2 f i­g ur es s. b o i s. Ais de bois, dos en veau, est. a froid.

(Venezia 1492) 150. -Hain 5469 sans collation. Pro c t o r 5228, type 4. Es s 1 in g

; no. 566. Sur le titre u n j o l i b o i s a u t r a i t , reproduit par le Prince d'Essling II p. 35. Au verso du f. 2 u n s e c o n d b o i s r e -

. p r es e n t an t 1 a Pie t a. Lettres initia1es sur fond noir. Mouillures · .a la marge et quelques piqftres.

F. 1: a SANCTO Iouanni Climacho Altrimenti Scala paradisi I Fig. xylogr., f. 1v vacat. F. 2: a In Nomine domini nostri Iesu chrilsti •... F. 98 col. 2 l. 29: Questo Libro fu facto in Venesia I per Christopholo da mandelo. I Nel. M.CCCC.LXXXXII. DIE. I XII. MENSIS 00-TVBRIS. I Registrum. F. 98v vacat.

430 - - L e m e m e. Demi-veau, rel. moderne. (Venezia 1492) 130. -V o i r 1 es f a c s i m i l e s c i - d e s s o u s.

Gravures sur bois des nos. 429 et 430. Climachus. Venezia 1492. 4

114 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

Gravure s. b. du Poliphile, Venezia 1499. Nr. 430a.

430a (Columna, Franciscus, Canonic. regul. Tarvis.), H y p n er o­t o m a c h i a P o l i p h i l i. Venetiis, Aldus Manutius. 1499, mense decembris. Fol. rom. char. c. sign. 39 ll., 234 ff. Ave c 172 mag n i f i q u es f i g ur es g r. s. b. e t b e a u c o u p d e l e t t r es in i t i a l es. Exemplaire grand de marges. Mar. r., dos orn. compart. en creux entoures de doubles fil. ·et d'une dentelle, aux armes de J. E. Hodgkin, large dent. int.,

M. Pf.

tr. d. (reliure style oriental-venitien). (Venezia 1499) 3000. Hain 5501; Proetor 5574, type 2, 8; Renouard, Ann. de

l'impr. des Aldes I p. 50-54; Es s l in g, Livres a fig. venit. II p. 464 no. 1198.

PREMIERE ED ITI 0 N d e c e t o u v r a g e q u i e s t s a n s d o u t e 1 e p l u s b e a u l i v r e d e 1 a r e n a i s s a n c e. Ce roman a.llegorique sur la resurrection de l'art antique fut ecrit en 1467. L'auteur, Franciscus Co1um.na, ne s'estpoint nonliDe, mais il a indique son nom d'une maniere qui repond bien a la singularite de l'ouvrage. En rassemblaut les premieres lettres de ehacun des 38 chapitres de ce livre, on trouve le nom de I' auteur dans la devise suivante, formee par ces 38 lettres: Po­liant frater Franciscus Columna peramavit.

Des e x c e l l e n t e s g r a v u r e s , t e P r i n c e d ' E s s l i n g a eerit: On connait ces magnifiques illustrations, si souvent reproduites, qui.

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIEOLE

fontau Bonge de Poliphile le chef-d' oeuvre de la zylographie venitienne. N ous f'envoyons, pour la description detailZoo de ce beau livre, a l' Etude sur le Bonge de Poliphile de Charles Ephruslfi, et a l'introduction placee par Clau­dius Popelin en tete de sa traduction de l' ouvrage." Ces boi(:l furent graves par le m a i t r e b ( dont le monogramme se trouve sur les bois p. a6 v et cl V) sur les dessins d'un artiste inconnu, mais qui fut sfuement le p 1 u s g r a n d · i 1 1 u s t r a t e u r q u i a i t j a m a i s v e c u. (Voir P o p p e 1 r e u t er , D. anonyme Meister d. Poliphilo.)

N otre exemplaire contient les Errata qui manquent souvent. La figure de Priape est intacte.

L'exemplaire de Ia vente Huth a atteint ~ 290.-F. 1:

HYPNEROTOMAOHIA POLIPHILI, VBI HV MANA OMNIA NON NISI SOMNIVM

ESSE DOOET. ATQVE OBITER PLVRIMA SOITV SANE

QVAM DIGNA OOM MEMO RAT.

In fine f. 234 l. 63: Venetüs Mense decembri. M. ID. in aedibus Aldi Manutii, accuratissime. j F. 234v vacat.

V o i r 1 e f a c s i m i l e a 1 a p a g e 114v

431 COUTUMES DE NORMANDIE avec commentaire. S. I. et typ. n. (Paris, Jehan du Pre) 1483. Fol. got. char. c. sign. 35 ll. pro texto et 4511. pro commentar. 340 ff. n. n. Ave c 3 f i g ur es sur bois representant des arbres genealogi­q u es, occupant les pages entieres. Rubriques et lettres initiales peintes en rouge et bleu. Notes marginales de l'epoque. Bel exemplaire mar. r. a long grain, dos orn., encadrements de fil. dor. et a froid, composition de fil. et fleurons dor. aux milieux,

115 M. Pf.

fil. inter., tr. doree. (Riviere.) (Paris 1483) 4500. Hain-Copinger 5791; Proctor 8038, types 1, 4; Pel­

l e c h e t 4028 B r u n e t II, col. 375. P R E M I E R E E D I T I 0 N. Ce precieux volume est d ' u n e r a r e t e h o r s 1 i g n e. N ous

ne trouvons aucun exemplaire qui ait passe dans le commerce depuis l'exemplaire qui a ete annonce par Quaritch (nr. 25690} sans prix en 1887.

O'est un des premiers livres de droit en Iangue f r a n Q a i s e qui aient ete imprimes. Il contient les lois et ordonnances de Normandie donnant une peinture interessante des moeurs et usages de l'epoque (chap. xv De monneage, chap. xx De vsuriers, chap. xxiii De forfaittures, chap. xli De gesine de femme etc. ).

Brunet II, col. 375, en donne une description tres detaillee couvrant a peu pres une page entiere. Nous en citons: C'est un livre rare que nous regardons comme la premiere edition de la Coutume de N ormandie. Pourtant nous ne pensons pas qu' elle ait ete imprimee d Rouen, comme on a pu le croire. Elle est sortie des presses de J ean du Pre, imprimeur qui a ezerce d Paris des l'annee 1481. Les caracteres sont cibsolument les memes que ceux du Tresor des humains, imprime d Paris en 1482, livre ou d la verite J. du Pre ne s'est pas nomme, mais oa il a mis d la fin les deuz lettres T, L., comme illes a mises d la finde son Missel de 1481, et d la fin de Bon Boccace, des nobles malheureuz de 1483, deux editions qui portent son nom. U n peu plus tard J ean du Pre a fourni ses caracteres d P. Gerard, libraire d' Abbeville, et d J ean Le Bourgeois a Rouen. ll a meme imprime de concert avec ce dernier le seconil volume de Lancelot du Lac de 1488, en se servant des caracteres tout d fait semblables d ceux que Le _ Bourgeois a employis pour le premier volume de ce roman et pour

116 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

le Tristan, _qui portent son nom. Donnons maintenant la description de ce precieux volume des , GQutumes de N ormandie. . Il est en 2 .parties : a la tete de la premibe doit · se trouver un cah. de. 10 ff. dont le premier est tout blanc, et dont le second, cote I I, commence par ce sommaire tenant lieu de titre . • . . •

C 1 a u d in, Histoire de l'imprimerie I p. 435-37 a publie plusieurs facsimiles tires de ce Iivre qu'il appelle un "1 a b e u r :t y p o -g r a p h i q u e i m p o r t a n t."

F .. 1 vacat (deest). F. 2: Le repertore de ce.liure. I Deinde l. 1: ( )nsuit_ le repertore de ce present liure eu (sie) quel sont conte-lnus par ordre les traictiez .... I F. 10v l. 27_: Cy finist.le repertore I de ce present liure. -j F. 11: Pro1ogue. Deinde l. 1: ()y ensuiuet plusieurs declaraciös serqätes: a laclarifilcaciö daucunes choses .... l F. 11v et F. 12 tahula. F. '12v:· Exposicion sur le prologue. I Deinde l. 1: ()Ource que nostre intecion est declarer en ceste. ~ cet'a I .... F. 14, l. 29: De droit. Premier chapitre. I Deinde: ()Roit est diuise en deux parties: . . . . . I F. 245v l. 21: autres cas cöme releuemens de deffaulx ~ autres choses notoremet vsees ~ gar{dees en ce pays de normendie. I Deinde: Cy finist lexposicion du liure coulstumier du pays de normendie. I F. 246 vacat. F. 247 l. 1: Incipiunt iura et consuetudines: quibus regitur duca-/tus normannie./ ()Vm nostra sit intencio in presenti opere .... I F. 319v l. 32: 'Vs()1 ad quidecimü diem post submonicione factam. I Finit liber iuriu ac con~~ suetu-ldinü ducatus normänie. I F. 320 tahula. F. 321: La chartre aux norma.ns. I {l)Oys par la grace de dieu roy de france. Atous noz feaulx t noz I .... F. 332, l. 22: cinquante. et de nostre regne le xxix. iesme. Ainsy signe par le roy en son con-lseil. de la loere. I F. 332v vacat. F. 333, l. 1: Tractatus arboris cösanguineitatis: 1 (c)Irca lecturam arboris diuersis olim diuersum modum tenentibus I Iohannes de deo .... I F. 339, l. 13: Finit tractatus magistri Iohannis andree super arboribus consanguineita-ltis, affinitatis necnö spiritua1is cognationis Anno diii millesimoquadringe I tesimooctuagesimotercio. 1 F. 341, l. 46 explicit: tre hors de lignage. _car len y pourroi t assernhier par mariage. I Deinde: Et sie finis. I F. 341v vacat.

Cyprianus, Caecilius, Epistolae. (Stuttgart ca. 1486). Siehe Nr. 422.

432 DANTE, La Divina commedia col commento di C r ist o f o r o Land in o. Firenze, Nicholo di Lorenzo della Magna, 30 Agosto 1481. Fol. rom. char. c. sign. 50-· 60 ll. 366 ff. Avec trois figures gravees en taille-douce. S u p e r b e e x e m p I a i r e t r e s g r an d d e m arges (42X 28 cm.) Taches insignif. aux marges de qq. ff. Ais de bois recouv. de veau (rel. anc.)

M.

(Firenze 1481) 2600. H a i n - C o p i n g e r 5946; P r o c t o r 6120 type 4 b, 5; D e

Bat in es I p. 3637. V o 1 km an n- L o c e 11 a pp. 49, 50. Burger pl. 10. Ex. complet sauf les ff. blancs.

Le premier Dante Ulustre et la p r e m i e r e e d i t i o n a v e c l e c o m m e n t a i r e d e L a n d i n o.

C'est. le second ouvrage imprime renfermant des flgures gravees en taille-douce. (Le premier est le Monte Santo di Diode 1477, 1e· Ptolemee de Rome 1473.:_78 ne contient que des cartes gravees sur cuivre.) Ces estampes ce1ebres dans l'histoire de la gravure sont considerees comme l'oeuvre de Ba c c i o Ba 1 d in i, qui 1es aurait gravees d'apres les dessins de Sand r o Bott i c e 11 i. Delaborde, La gravure en Italie avant Mare Antoine p. 52-53 croit que ces vignettes sont peut-etre sorties du burin de Bott i c e 11 i [email protected]. Ces trois gravures sont tirees l'une au bas de 1a premiere page de l'Enfer, l'editeur n'ayant

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

pas laiss~. de place en t~te de cette page, l'autre en t~te du deuxieme chant et .la Seme en t~te du troisieme chant.

Souvent les exemplaires n e c o n t i e n n e n t q u e d e u x g r a • v ur es (quelques uns n'en contiennent aucune). L es e x e m p l a i r es a v e c t r o i s f i g u r e s s o n t e x t r ~ m e m e n t r a r e s. Dans notre exemplaire toutes les gravures sont tiroos da.ns le texte m~me (la troisieme figure est souvent tiree a part et colloo sur le feuillet.) Exem­plaire d'une grandeur exceptioneUe de sorte que ni le premier feuillet, qui contient une gravure dans la marge inferieure, n'est plie, ni la gravure touchee par le fer du relieur; mais m~me la marge inf~rieure de 5 mm. est restee intacte. C'est ce qui ne se trouve que tres rarement.

Ex. provenant de la bibliotheque Charles Joseph Harford .avec son ex-libris grav~ par 8. Rawle.

F. 1: COMENTO DI CHRI8TOPHORO LANDINO FIORENTI/ NO SOPRA LA COMEDIA DI DANTHE ALI/GHIERI POETA FIORENTINO./ F. 13: CANTO PRIMO DELLA CANTICA 0 VERO/ COMEDIA DEL DIVINO POETA FIORENTINO / DANTHE ALE­GHIERI: CAPITOLO PRIMO: / In fine p. 366v l. 42:

FINE DEL COMENTO DI CHRISTO PHOROLANDINO FlOREN

TINO SOPRA LA COMEDIA DI DAN THE POETA EXCELLENTI8

SIMO. ET IMPRESSO IN FIRENZE PER NICHOLO DI LORENZO

DELLA MAGNA A Dl. XXX. DA GOSTO. M. CCCC. LXXXI.

V o i r p 1 a n c h e XXVIII.

117

M. Pf.

433 Dante Alighieri, La Divina Commedia col commento di C r i s t o -f o r o L a n d in o. Venezia, Bernardino Benali & Matthio (Codeca) da Parma, 1491, 3. marzo. Fol. rom. char. c. sign. et ff. num. 61 11. 10 ff. non num. 292 ff. numer. A v e c 100 f i­g ur es g r a v. s. b. a u t r a i t, d o n t qua t r e d e 1 a grandeur de la page, des lettres initiales et la marque typographique sur fond noir (Kristeller 187). Sauf qq. piqfues insignif. au commencement et a la fin m a g n i f i q u e e X e ~ p I a i r e t r e s g r a n d d e m arges. Velin. (Venezia 1491) 1200.

H a i n (sans l' a voir vu) - C o p i n g e r - R e i c h I i n g 5 949. P r o c­t o r 4877 type 9, 10. Man q u e a 1 a B o dIe i an a e t a I a BibI i o t h e q u e Nation a 1 e; l' e x e m p 1 a i r e du B r i t i s h }! u s e um es t in c o m p 1 e t. R i v o 1 i p. 9l s. ; d ' Es s 1 i n g no. 531; L i p p m a n n p. 86 et 88. L a c e I e b r e e d i t i o n d e C o d e c a, la premiere publiee a Venise avec f i g u r e s.

8 u r t o u t 1 e s g r a n d e s f i g u r e s qui precedent chacune des trois parties du poeme ( celle du purgatoire s'y trouve imprimee deux fois) et qui ne se trouvent pas dans l'edition du 18. novembre 1491, sont d'une b e a. u t e r e m a r q u a b 1 e. Elles sont entourees d'une magnifique bordure de la. grandeur des pages. Le Duc de Rivoli en donne une des·crip-tion exacte (p. 91 ). •

Variante au coiophone differente de la description de Hain, mais identique avec celle de Reichling.

F. 1: PROE}IIO I COMMENTO DI CHRI8TOPHORO LANDINO FIORENTINO SOPRA I LA COMEDIA DI DANTHE .... F. 11 vacat, f. 11v figura :eylogr. F. 12: CANTO PRIMO DELLA PRIMA CANTICA OVERO COMEDIA DEL DIVINO I POETA FIORENTINO

118 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

DANTHE ... F. 301 (c. num. CCLXXXXI) v. l. 12: Finita e lo:ga. deliclyto & diuo däthe alleghieri poeta fioretio reuista & emedata diligetemete n el reueredo I maestro Piero da figio maestro i theologia. & excellete predicatore delordie de miori: & ha posto molte colse i diversi luoghi ehe ha. trouato mäcare i tutti edäti ligli sono stati stäpadi excepto gsti Impressi i uenesia :g I Bernardino benali & Mattbio da parma. del. MCCCCLXXXXI. adi. iii. marzo como ne dicti danthi si poltra uedere si i lo testo come ne la iosa & gsto fi negligetia & diffecto di correc­tori passati I . . . L. 21 col. 1: Qui incomincia il credo di Danthe. I . . Versus expl. f. 302 col. 2; f. 302 col. 3 l. 2: Pater nostro di Danthe. I .. l. 33: Aue maria .. versus expl. l. 44: AMEN I Ins. typogr., f. 302v vacat.

V o i r p l a n c h e XXIX.

434 Dante Alighieri, La Divina Commedia col commento di C r i s t o -f o r o L a n d i n o. Venezia, Pietro Cremonese ( de Piasiis) detto Veronese, 1491, il 18. Novembrio. Fol. rom. char. maj. et min. c. sign. 14 ff. non num. 307 ff. num. (11-316), 3 ff. non num. = 324 ff. Ave c 100 super b es f i g ur es g r a v e es a u t r a i t e t d e b e ll es l e t t r es in i t i a 1 e s. Qq. taches d'eau au commencement et a la fin; sauf cela bon ex.

M. Pf.

non lave dans sa reliure primitive velin mou. (Venezia 1491) 1100. Hain-Cop in g er-Reich 1 in g (IV) 5950; Pro c t o r 4482,

-type 6, 7; De Bat in es I p. 51-55; Volkmann- L o c eIl a p. 53; Pr in c e d' Es s l in g 532. Cette edition est de b e a u c o u p ]J r e f er ab l e aux deux autres publiees la meme annee. Le nombre .des gravures est augmente, elles sont plus g r an des e t b e a u­.c o u p plus b e 11 es. La premiere figure et celle du chant xx de J.'Inferno portent le monogram.me b. Elles sont donc gravees par le meme artiste que les · celebres gravures de la Bible de M allermi.

F. 1r vacat, f. 1v: COMENTO di christophoro Landino fiorentino sopra la comedia di Danthe alighieri poeta fiorentino. I F. 11: TABVLA DI DANTHE I F. 14v col. 2 l. 12: FINIS I F. 15: CANTO PRIMO. I CANTO PRIMO DE LA PRima cantica ouero comedia del diuino Poeta Fiorentino Danthe Alelghieri. .... F. 320(c. num. 315)v, post l. 15: Et Fine de1 comento di Christofora Landino Fiorentino sopra la comedia di Danthe poeta excelletissimo. I E impresso in Vinegia per Petro Cremonese dito Veronese: Adi. xviii. di nouebrio. M. cccc. Lxxxxi. 1 emendato per me maestro piero da fighino dellordine de frati minori. f deinde: Cancione dello excellentissimo poeta dante aldigeri fiorentino Com.miciano qui feliciter. I F. 324v col. 3 l. 24: Finis I deinde: Qui finisse le canzone de danthe I

V o i r I es f a c s im i I es a 1 a p a g e 119.

435 Dialogus creaturarum moralisatus iocundis fabulis plenus. Goudae, Gerardus Leeu, 1482 mensis augusti die ultima. Fol. got. char. c. s. 34 ll. 104 ff. Mit 124 Holzschnitten, alle von verschiedenen Stöcken, mit einer g rossen reich verzierten Holzschnitt-Initiale und dem f a s t b l a t t g r o s s e n D r u c k e r z e i c h e n L e e u s (mit dem Wappen Maximilians von 2 Löwen gehalten). Herr­I i c h es,. ä u s s erst b r e i t r a n d i g es E x e m p I a r. Mit Rubriken und rot eingemalten Initialen (die erste schön ver­ziert). Roter Maroquin mit kunstvoller· Innenkantenvergoldung u. vergold. Schnitt (Trautz-Bauzonnet). (Gouda 1482) 3600.

*

Gravures s. b. du no. 434. Dan t e, Venezia 1491. 18. Novembrio.

120 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

· ·Hain (öhne es ·gese1ien zu haben)-C o p in g er 6117. c~a m p b e 11 562. P r o c t o r 8929 Type 2. Fehlt in· allen Ber!iner Bibliotheken und in der Münchner Hof- und Staatsbibliothek. -V o n g r ö s s t e r S e l t e n h e i t.

E i n e s d e r. ä 1 t e s t e n , o r i g i n e 11 s t- e n u n d s e I -t e n s t e n h o 11 ä n d i s c h e n H o I z s c h n i t t b ·ü c h e r. Das erste bei Leeu erschienene illustrierte Buch u. eines ·der frühesten illu­strierten naturwissenschaftlichen Bücher.

Über den Inhalt dieser Fabelsammlung und ihren mutmasslichen Ursprung vgl. Graesse {nach Robert, Fahles ined. du XIIe etc. siecle, I p. 106): Get ouvrage mystique en prose rempli. de 122 differents apologues, servant a demontrer une question morale quelconque et confondu par erreur avec la traduction des fables de Bidpai, est attribue dans un ms. du 14e siecle a un certain Nicolaus Pergamenus, personnage entierement inconnu. Les fabulistes posterieurs en ont tire souvent projit. D'apres les bibliographes modernes. et d'apres Weigel cet auteur pretendu s'appela Nicolaus Pergamensis Niccolo da Bergamo). S. auch K e i d e 1, A es o p i c Fa b I e Literature, Nr. 58.

Über die reiche Holzschnittausstattung, umfassend Tiere, Menschen, Himmelskörper, alles im r e i n e n L i n i e n s c h n i t t u. von köst­licher Naivität, wie sie nur der primitiven Darstellung eigen ist, vgl. Co n w a y, Woodcutters of the Netherlands S. 32~41 u. S. 216 ff.: "The whole series is quite clearly by the same hand. Here and there slight changes of style may be observed, but they mark the action of a hand which is essentially tentative, striving to find its way, careful but uneducated, willing to learn, ready to imitate any good work; but never hurried, never attempting to supply its deficiencies by any tricks or pretences- a straight­forward, plain-speaking, hard-working artist, painstaking . . . This Gouda workman is by no means without power. lf the designs also were his, he must have been a man of real originality. He is, however, held in by the materials with which he has to deal, and which he cannot reduce to subjection to his will. He is like a stammerer carriea away by enthusiasm, whose words find lheir way out anyhow, but are often all the more impressive for their evident earnestness. So now and then he bursts through his bonds, and attains a real success. He has, for example, a picture of the Wind, represented by the face of a man blowing vigorously with distended cheeks. So far as the face itself goes, there is no Zack of expression. Nothing could render with more simple succes the intended idea. .A nd the beauty of it is, that the whole·thing is finished with two or three lines. . . • We may observe several instances of his making trial of some new treatment for grass or ground, and adopting it. in a modified form. I t is this which marks him as a progressive artist. . . . Where he shows his power is in finding out the · critical lines in any object. . . . Y ou can generally tell exactly what animal he rneans. W ith three lines he produces an owl, which you cannot possibly. mistake for any other bird." Die Illustrationen des ersten Text­blattes von alter Hand leicht ankoloriert, sonst ganz unkoloriertes Exemplar, was die Reize des primitiven Linienschnittes prachtvoll hervortreten lässt.

Auf BI. 20v u. 21 d i e e r s t e Ab b i 1 du n g von E d e 1 s t e in e n und Ringen, Bl. 40, 43 u. 46: des Fischfangs, BI. 68: des Vogelfangs, BI. 72: der Imkerei; ferner vielfache Abbildgn. exotischer Tiere, die auch hier zum ersten Male abgebildet werden (Elefant, Dromedar, Einhorn u. a.); auf BI. 102 ein Holzschnitt: Der T o d u. der J" ü n g 1 in g. Auch Menschendarstellungen sind nicht selten, ein "apothecarius" ein "cirurgus" ein "cocus" etc. werden abgebildet, auf BI. 34 versucht

· sich der Künstler sogar an der Darstellung eines nackten Fr a u e n -k ö r p e r s. Auf BI. 82 eine Satire auf den 1 i t e r a r i s c h e n D i e b .; s t a h I "De simia qui scribebat libros" mit bildlieber Darstellung des Plagiators, eines Affen, der das Gespräch zweier Männer belauscht und nachschreibt.

\\ r.v \\\1! ~--~----~

Holzschnitte aus Nr. 435. Dialogus creaturarum. Gouda 1482.·

122 ILLUSTRIERTE BÜO:ß:ER DES 15. JAHRHUNDERTS

F. 1 vacat, f. 2: Prefacio in librum qui dicitur dyalogus creaturarum mo I ralizatus ... F. 3-10 duae tabb. quarum prima insinuat naturas singul. creaturarum, quarum secunda demanstrat singul. materias dya­logorum, f. 11 vacat, f. 12: Dyalogus creaturarum optime moralizatus. omni materi 1 e morali iocundo modo applicabilis. ad laudem dei et edificacilonem hominum Incipit feliciter 1 icon a;ylogr.,_ seq.: De sole et Iuna Dyalo-/gus ...... F. 104 post l. 5 insign. typogr., seq.: Presens liber Dyalogus creaturarum appellatus iocundis I fabulis plenus Pe!' gerardum leeu in opido goudensi incept9 I munere dei finitus est Anno domini millesimo quadringentelsimo octuagesimosecundo mensis augqsti die vltima I f. 1 07v ?)acat.

S i e h e d i e A b b i I d u n g e n a u f S. 121.

Defensorium inviolatae perpetuaeque virginitatis Mariae. (Basel ca. 1489) siehe Nr. 485.

Dionysius (de Leewis alias Rickel) Carthus., Specula omnis status vitae humanae. Nürnberg 1495. Siehe Nr. 458.

Dominicus de Flandria, Quaestiones in 11. Aristotelis etc. Venezia 1496. Siehe Nr. 503.

436 Epistola de miseria curatorum. S. I. a. et typ. n. (Argentinae, Johannes Prüss, ca. 1489.) 4°. Got. char. s. sign. 37ll. 8 ff. n. n. Mit einem schönen, blattgrossen Holz­s c h n i t t. Rubriziertes, sehr schön erhaltenes Exemplar. Perg.

[Strassburg ca. 1489] 90. -Hain 6611; Pro c t o r 559, Type 4, 7, 8; Po 11 a r d I, p. 125;

Kris t e II er 211; Schreiber 3904; Nicht bei Sc h m i d t. Kein Ex. in den Berliner Bibliotheken. Sehr selten.

F. 1: Epistola de mi/seria curatorum I F. lv fig. xyl. F. 2: ( )Ecurum est semper (scriptura teste) in faciendis I consulere. Incautu3 vero est ad aliq'd vel consen/tire vel dissuadere. De cura pastorali .... I F. 8, l. 22: licitatem. Ad quam creati sunt :Rueniant. Prestante diio I nostro iesu christo. Vale. I deinde l. 24: Explicit epistola de miseria curatorum seu plebano~ I F. 8v vacat.

S i e h e d i e A b b i I d u n g a u f S. 123.

437 Epistelen ende Evangelien metten Sonnendagsen Sermonen van den gheheelen j aar ende van den heyligen. Plenarium holländisch. Haarlern s. t. n. (Jakob Bellaert) 1486, 8 d. in den April. 40. got. char. c. sign. et ff. (falso) num. 25 et 28 ll. 276 ff. Mit 22 a l t k o I o r i e r t e n H o I z s c h n i t t e n. S c h ö n e s s e h r b r e i t r an d i g es E x e m p 1 a r. An einzelnen Rändern unerhebliche Gebrauchsspuren u. Striche. Rubrizierte farbige Initiale mit schöner seitenlanger Bordüre. Brauner gepr. Kalbldrbd. mit Schliessen. Goldschnitt. (Haarlem 1486) 2000.

H a i n (ohne es gesehen zu haben) - 0 o p i n g e r 6654. N i c h t b e i P r o c t o r u. P e 11 e c h e t. F e h 1 t d e m B r i t i s h M u -seum, den Berliner und französischen Biblio­theken. 0 a m p b e 11 Nr. 695. Type 1. Ho 1 t r o p, Mon. typ. 35 (51) d. 1; 0 o n w a y, Woodcutters of the Netherlands p. 70 f., 243 f. u. 236. Bisher kannte man von diesem Buche n u r e i n E x e m -p l a r (K. Bibi. im Haag). Von der a 11 er g r ö s s t e n Se 1 t e n­h ei t.

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SrECLE

Holzschnitt aus Nr. 436. Epistola de miseria curatorum. Strassburg ca. 1489.

Die Holzschnitte, die in diesem Buche zum ersten Male vorkommen, sind in kunsthistorischer u. ikonographischer Beziehung bemerkenswert. Wie alle Haarlerner Illustrationen sind sie künstlerisch hochstehend, interessant durch die fantastische Ausgestaltung der religiösen Darstellungen, durch den Reichtum der Bewegungsmotive und die Belebung der Scenen durch Kostümfiguren. Ikonographisch bestehen Beziehungen zur kleinen Passion des I s r a h e l v a n M e c k e -n e m. Dass jedoch auch die zeitgenössische H a a r l e m e r M a l e r e i auf unseren Formschnittmeister Einfluss gehabt hat, beweist die Ver­wandtschaft seiner "Auferstehung des Lazarus" mit dem bekannten Bilde des A 1 b er t 0 u wate r (früher in Haarlem, jetzt im Berliner Kaiser­Friedrich-Mus. ). Der Holzschnitt ist keine Kopie des Bildes, der Form­schneider hat jedoch einzelne Motive der Ouwa.ter'schen Tafel verwertet.

123

124 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

Die Holzschnitte haben in unserem Exemplare das eigentümliche holländische Kolorit in hellen Farben (besonders: gelb, grün, violet).

F. 1 vacat, f. 2: Hier beghinne alle die epistele eii euangelien 1 metten sermoenen vanden gheheelen iare ..... F. 270 post l. 17: Hier ghaen wt (sie) die epistelen ende die euan- 1 gelien metten sonnendaechsen sermonen vande I gheheelen iaer ende vanden heyligen. ende zijn 1 gheprent te haerlem in hollant Int iaer ons he-lren M cccc ende lxxxvi opten acbsten dach inden I april. God si gheloeft. 1 F. 270v tabula,. quae expl. f. 276 l. 25: Hier voleynt die tafel väden epistolen eii euäfgelien vanden gheheelen iaer efi vanden heyli-/ghen Gheprent tot harlem in hollant I F. 276v vacat.

S i e h e T a f e I XXX.

438 Etymologicum magnum graecum. Venetüs, per Zachariam Kaliergum pro Nicolao Vlastos, 1499 die VIII Julü. Fol. maj. graec. char. c. sign. 2 col. 50 ll., 224 ff. n. num. (sign. A-Q, AA-dd). Beau x c a r a c t er es g r e c s cursifs. A vec 24 s u p e r b e s v i g n e t t e s o r n e m e n t a l e s , 24 g r a n d e s l e t t r e s i n i t i a l e s g r e c q u e s· , u n e q u a n t i t e d ' a u t r e· s p l u s p e t i t e s et d e u x m a r -ques typographiques, toutes ces pieces im­p r im e es e n r o u g e. Bel. ex. tres grand de marges. Cuir de Russie, dos orne, double encadrement de fil. et dent. avec fleurons aux angles sur les plats (rel. du XVIIIe s.)

M. Pf.

(Venezia 1499) 700. Hain-Copinger 6691; Proctor 5644, type 1; Proctor, The

printing of Greek, p. 117 ff.; Essiing, Livres afig. venit. II p. 451184. EDITIO PRINCEPS e t 1 e p r e m i er 1 i v r e im p r im e

p a r C a 1 1 i e r g u s. Ce li vre, e n t i e r e n1 e n t i m p r i m e e n caracteres grecs, est une des plus helles pro­du c t i o n s d es p r e s s es v e n i t i e n n es. Pro c t o r dit de ce livre: To do all the punch cutting and casting. required and to edit and print off a volume of this size (it contains 2 077 650 letters) in a time which cannot, in any case exceed fifteen to sixteen months, was a marvellous feat. La premiere page est occupee par deux e p i gram m es grecques de M a r c u s ].\f u s u r u s et de J o h a n n e s G r e g o r o p o u l o s ; le verso du 1er f., par une lettre-preface de Musurus. D'apres l'explicit le volume a ete imprin1e aux frais deN i c o 1 a i V I a s tos de C r e t e sous les auspices d ' A r o n e , f i l s d e L u c a s N o t a r a s , c i -d e v a n t g r a n d - d u c d e C o n s t a n t i n o p 1 e. Le nom de ce Vlastos se trouve ( comme celui du graveur?) sur chacune des vignettes et dans Ie monogramme qui suit la souscription.

E x e m p 1 a i r e s u r p a p i e r t r e s f o r t. - C e c h e f -d'oeuvre de la prototypographie grecque, d'une rarete insigne, reproduit avec une elegance sans pareil le caractere des anciens manuscrits orne­m e n t es. D i b d i n III, p. 65-68 en reproduit 5 ornements et la petite marque typogr., Ia grande marque est reproduite au Vol. I p. 264 du meme ouvrage. Elle est dessinee par le m a i t r e d u P o l i -p h i l e (voir Pop p eIre u t er, Der anonyme Meister des Poliphilo. Strassburg 1904, p. 30).

F. 1 rUbro: Md~xov flOVC10V(!OV rov xer;roq. I .... F. 2 in fronte orna­mentum xylogr. rUbrum. Deinde: ETYMOAOTlKON META KATA AAcpA­BEITON,/IIANY QcpE.AlMON / TO AAcf>A, ME€9EAYTOY./ ... F. 223v l. 23 rUbro: TEAOZ TOY Q-IZTOIXEIOY. j Deinde nigr. inscript. graec. et insign. typogr. rubr. F. 224 registr. et insign. typogr. a praeced. diversa. F. 224v vacat.

F

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

439 Euclides, Eiementa geometrica Iat. cum Camp an i anno­tationibus. Venetüs, Erhardus Ratdolt, 1482. Fol. Got. char. c. sign. 44-45ll. 138 ff. n. n. (f. ult. vacat). Au second f. une tres belle bordure ornementee sur fond noir, occupant 3 cötes de la page, beaucoup de helles lettres initiales sur fond noir de differentes grandeurs et unefoule de figures geometriques g r a V e e 8 8 ur b 0 i s ' t i r e e 8 da n 8 l es m arg e 8. Fortes piqures de vers, mouillures a 1a marge inferieure des derniers ff. Exempiaire grand de marges. Rel. anc. ais de bois, recouv. de

125

M. Pf.

peau de truie estamp. (Venezia 1482) 400.-H a in- Cop in g er 6693; Pro c t o r 4630, types 3, 6, 7, 7 B;

Red g r a V e 26; Es s I in g' Livres a figures venitiens, I, p. 271; H o f f m a n n II, 43. E D I T I 0 P R I N C E P S. L e p r e m_ i e r 1 i v r e c o n t e n a n t d e s f i g u r e s m a t h e m a t i q u es. Il est surtout recherche a cause de sa belle execution typographique.

La jolie b o r d u r e et les l e t t r e s i n i t i a I e s sont des chefs­d'oeuvres de B e r n h a r d M a l e r.

Sur la premiere page b1anche l'inscription de l'ancien possesseur: , ,Ex libris Suicardi ah Holdingen' '.

Ce n'est que rarement qu'on trouve ce livre da n s s a p r e m i er e r e 1 i ur e et aussi grand de marges comme le notre. Souvent les figures sur les marges ont ete touchees par le couteau du relieur.

F. 1 vacat. F. 1v: a Erhardus ratdolt Augustenais impressor. Serenis­simo I alme vrbis venete Principi Ioanni Mocenico. S. 1 F. 2 ( ornamento :eyl. inclus.) rubro: Preclarissimus liber elementorum EucHdis perspi-1 cacissimi: in artem Geometrie incipit quäfoelicissime: I F. 137v l. 41: a Opus elementorü euclidis megarensis in geometriä arte In id quo(J3 Campa-lni yspicacissimi Cömentationes finiüt. Erhardus ratdolt Augusten­ais impressor I solertissimus. venetijs impressit. Anno salutis. M. cccc. lxxxij. Octauis. Calefi. I Iufi. Lector. Va1e. I F. 138 vacat.

V o i r p 1 a n c h e XXXI.

Expositio hymnorum. Reuttingen 1496. Siehe Nr. 498.

Faseiculus temporum Hain 6921, 6928, 6934, 6943 u. Copinger II, 2437 siehe Nr. 486-490.

441 Gagninus, Robertus,- ord. S. Trmitat. eeneralis, De origine et gestis Francorum. Parisüs, (Georgius Wolff et) Thielmannus Kerver pro D. Gerlier et Joh. Petit, 1500. Fol. rom. char. c. sign. et ff. num. 5 (pro 6) ff. n. n., 169 ff. num., 4 (pro 5) ff. n. n. Sauf qq. piqures bon exemplaire. A v e c u n e s u p erb e f i g ur e d e I a g r an d e ur d e I a p a g e, representant les deux patrons de la France, S. Remy et S. Denis aux deux cötes d'une colonne, qui porte "insignia regum francorum", entoures des armes de provinces et villes de France. D e j o 1 i e s 1 e t -t r e s i n i t i a 1 e s h i s t o r i e e s s u r f o n d n o i r. Velin anc. avec l'embh~me des "Minim.es de Paris" en or. (Paris 1500) 90. -

Hain-Cop in g er 7413; Pro c t o r 8392 type 11, 16, 18; P e 11 e c h e t 4972 A. P r e m i e r e e d i t i o n i 11 u s t r e e. N otre ·e:x.empl. offre des variantes de texte·, que Pellechet ne connait pas. Mal­heureusement le premier et le dernier ff. manquent; la figure du 1er f. ·est la meme que celle du dernier f. de notre ex. B e a u 1 i v r e r a r e

V o i r l e f a c s i m i 1 e a 1 a p a g e 126. ·

P..ciß'S E olJfgorgnc

u MontToyc S.Dmll

L1ngres Normanda.

S.Dtnts

Gravure s. b. du no. 441. Gaguinus .. Paris 1500. (3/ 4 de l'original.)

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE 127

4:42 Gerson, loh., Cancellar. Paris., Opera. Pars II et III. S. I. et typ. n. (Argentinae, Joh. Prüss) 1488. Fol. got. char. c. sign. 2col. 53ll. Pars II 286ff. Pars III 360 ff. Mit einem Ho 1 z-8 c h n i t t (wieder h o 1 t) Gers o n a I s Pi I g er dar-8 t e 11 e n d. In Bd. III 2 Bll. handsehr. ergänzt. Schönes rubri-

M. Pf.

ziertes Ex. In 2 alten gepr. Lederbänden. (Strassburg 1488) 80. -Hain-Cop in g er 7622 II & III; Pro c t o r 534, 535, Type 2, 8;

P o 11 a r d I, p. 170; K r i s t e ll e r 641; S c h r e i b e r , Manuel de l'amat. de la gravure V 4101. Ni c h t b e i S c h m i d t. Erste illu· strierte Ausgabe.

S i e h e d i e A b b i 1 d u n g a u f S. 128.

443 Gerson, Joh., Opera. 3 voll. Ace. Inventarium eorum quae in operibus Gersonis continentur. Basil., Nicol. Kessler, 1489. Fol. got. char. c. sign. 57 ll. 783 ff. Vol. I mensis Marcij Idus quarto. 188 ff. - Vol. II Duodecimo kal. mens. Aprilis. 230 ff. - Vol. III eodem 320 ff. - Inventarium 45 ff. Mit b I a t t g r o s s e m Ho I z s c h n i t t, 3mal wiederholt, u. Druckerzeichen. Schönes rubriziertes Ex. mit eingemalten Initialen, aus der M i n i -8 t er i a l b i b I. in U e 1 z e n. In 2 alten gutgehaltenen Schweinslederb. m. Schliessen. (Basel 1489) 150.

Hain 7624; vgl. Campb. 810; Proctor 7672, Type 1, 2, 6; Po 11 a r d III, p. 767; Muther 461; Weisbach 39, 15; Schrei­b er V 4102. Derb 1 a t t g rosse, sehr schöne Ho 1 z schnitt stellt Gerson in Pilgertracht in einer Landschaft dar. Nicht bei Stock m e y er & Rebe r.

Prächtiges Ex. dieser seltenen Ausgabe, welche Gei 1 er von K a i s e r s b e r g herausgegeben hat, nachdem er eine Reise nach Frankreich unternommen, um Gersons Schriften zu sammeln. Die 3 Bde. finden sich selten zusammen.

Vol. I f. 1: Primapars operü I Iohannis Gerson. I F. 1v icon xyl. -Vol. III f. 319 col. 2 l. 21: Finiüt opera cancel-flarij parisiensis doctor) christianissimi magistri 1 Iohannis de Gerson. que vt fruge lectori vber 1 rimam ferant, emedatissima lima castigata fuere I Anno diii. Mcccclx:x:x:ix. x:ij. kal'. mes' Aprilis. I Insign. typogr. et 10 disticha, quorum tertium: Ille quidem kesler Nicolaus: littore rheni I Urbs dedit insignem cui Basilea domü I .... quorum finis: Edita que fecit plurima scripta docent 1 f. 319v et 320 vacant. -Inventarium f. 1: Inuentariii eorum que in ope-1 ribus Gersonis continentur. I F. 45v col. 2 l. 32: Finit. I F. 46 vacat (fehlt).

Si ehe d i e Ab b i I dun g auf S. 129.

Gerson, Joh., Imitatio Christi. Venezia 1486. Siehe Nr. 482.

444 S. Gregorius Magnus, Papa, Dialogorum libri IV. Venetiis, Hier. de Paganinis, 1492. 4°. Got. char. c. sign. 2 col. 37 ll. 80 ff. S ur I e t i t r e u n e b e ll e f i g ur e d e S. Pier r e g r. a u t r a i t. Legeres taches aux derniers ff. Velin mou. (Venezia 1492) 80. -

Hain - 0 o p in g er 7963; Pro c t o r 5465, type 2; R i v·o I i 127128.

F. 1 fig. xyl. cum inscr.: Tu es Petrus. I Infra: Sicut Petrus apostolo~ princeps in ecclesia dei pre-/fuit: sie postmodü Gregorius: Qui quidem pro mercede I glorie celestis imarcessibilem coronam reportantes: nobis 1 scripta bene viuedi ex:epla reliquerunt: vt infra Gregorij 1 sermo dyalogus probat. I F. Iv vacat. F. 2: Incipit Tabula dyalogorü sanjcti Gregorij pape. I F. 5 rubro: Ex:imij doctoris sancti Gregolrij pape: de viris sanctis

\\\\~c, Holzschnitt aus Nr. 442. Gerson, Opera. Strassburg 1488.

3 Gerson, Opera.. hn•tt aus Nr. 44 . Holzsc 1 ·Basel 1489. 5

ISO ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

r; miracuflis que fuerüt facta. teporibus suis I dya.logorü Liber primus incipit. 1 F. 79v l. 7: Beatissimi Gregorii summi pontüicis opus 1 dya.logü: certa. gda3 t miräda. mira.cula.: a. diio I deo nostro ad preces sa.nctorum facta: necnö t I multa presentis t future vite exempla. perlneide I trac­tans: que tanto nos ad bene bea~ viuen-/dum inuitä.t: quä.to ipsum ~utorem felici beati-/tudine i}frui cernimus: feliciter clauditur. Ue-lnetijs j} Hieronymum de paganinis brixiesem I Anno inca.rnatiöis diiice Mil­lesimo quadrin-/gentesimo nonagesimosecüdo: Idib9 nouebris. 1 Re­gistrum prescripti operis I A b c d e f g h i k Om.nes sunt gterni 1 preter. A z k qui sunt duerni. I F. 80 vacat.

445 S. Gregorius Magnus, Papa, Dialogorum libri IV, deutsch. -Das Gesicht Tundali. - Von einem Bisehof Forsee genannt ein gross Wunderzeiehen.- Der Spiegel der Welt.- Die Kunst des Sterbens. - Die vier letzten Ding. S. I. et typ. n. (Augustae Vindelicorum, J ohannes Baemler in Monasterio SS. Ulrici et Afrae) 1473. Fol. got. char. s. sign. c. et pp. n. 29 ll. 193 ff. Mit einem prächtigen blattgrossen Holz­schnitte, Gregor mit Johannes Diaconus im Gespräch dar­stellend, der in unserem Exemplare u n k o I o r i e r t geblieben ist. Von ganz geringfüg. Wurmst. auf den ersten u. letzten Bll. abgesehen h e r r I i c h e s , breitrandiges, fast unbeschnittenes Exemplar mit rot eingemalten Initialen. Aus dem Kloster SS. Ulrich und Afra in Augsburg mit dem in Kupfer gestochenen Ex-libris und der Inschrift: Imper. Monrii 88. Vdal: et Afrae. I Sehr schöner g I e i c h z e i t i g e r m i t k u n s t v o 11 g e -p r e s s t e m L e d e r ü b e r z o g e n e r H o 1 z b a n d mit

M. Pf.

Lilien- u. Rosenmustern. (Augsburg 1473) 1500. H a i n 7970; P r o c t o r 1605, Type 2; P o 11 a r d II, p. 332;

Muther I 32; Schreiber V 4119; Go e d e k e I p. 373. Erste d e u t s c h e A u s g a b e.

Herrlicher Druck, der nur s e h r s e l t e n komplet (mit dem ersten Blatte und dem Holzschnitte) vorkommt. Dieses Buch streitet sich mit dem im selben Jahre erschienenen "Alexander" um den Rang, das erste Holzschnittbuch der Bäm1er'schen Offi .. z i n zu sein. Der interessante blattgrosse Holzschnitt auf der Rück­seite des ersten Blattes ist eine vorzügliche Arbeit des künstlerisch hochstehenden Bämler'schen Meisters, der von einigen mit Bämler selbst identifiziert wird.

Besonderes Interesse beansprucht die hier z u m e r s t e n M a I e i n d e u t s c h e r S p r a c h e g e d r u c k t e Legende von des T o n -da 1 u s H im m e 1- und H ö 11 e n fahrt (vergl. Goedeke I S. 44, 8 u. 373, 9).

Dieses Buch wurde, wie aus einem handschriftlichen Vermerke in dem Exemplare des British Museum (Pollard II p. 332) hervorgeht, in dem K I o s t e r SS. U I r i c b u n d A f r a g e d r u c k t. Unser Exemplar ist, wie aus dem Exlibris zu ersehen ist, noch im 17. J ahrh. im Besitze dieses Klosters gewesen. Es war also das Handexemplar der Mönche von SS. Ulrieh und Afra, bei denen das Buch gedruckt wurde. Diese haben unser Exemplar auch in einen h e r r I i c h e n K I o s t e r -einband eingekleidet.

F. 1 vacat. F. lv: Icon xylograph. F. 2: Hie facht an das buch das der heylig yatt' vnd bapst säctus I Gregorius selbs gemacht hat vö den heyligen die bey seyne I zeyten vnd dar vor gewesen sind in welschen landen vnd vö I iren wunderzaichen vnd sind gar vil schöner exempel vnd I haisset das buch in Iatein liber dyalagorum das ist zü teütsch f so vil als das buch der zwayer red mit ainander. Vnd voi·/gend hie-

Holzschnitt aus Nr. 445. Gregorius Magnus. Augsburg 14 73.

132 ILLUSTRIERTE BÜCHER- DES 15. JAHRHUNDERTS

na eh geschriben die capitel des ersten büchs. 1 Sequitur registrum. F. 3v: Das erst capitel. I (A)ins tags als ich mit weltlicher leüt geschAfft vii I ... F. 140v, l. 12: Hye hatt ain end das püch genant dyalogus. I sancti Gre­gory pape. Vnd das ward gedruckt 1 da mä zalt nach cristi gepurd. M.cccc.lxxiij. jar. F. 141: I (H)Ie hebt sich an das püch der pein der selen vnd vö den I freüden der weiten vnd ist zü Iatein genant visio Tun 1 dali zu teütsch die gesicht Tundali. 1 F. 162, l. 19 e::cplicit: pes­serung denen die es lesen oder hören. 1 .Amen 1 F. 163: Von einem Bisehoff Forsee genant I ist ein gross wunderzaiche zü mercken. I F. 167v, l. 23: Wer dise Wunderzaichen mit fleys läse vnd be/trachtet ane zweyfel er wurde sich vor sünden 1 fÜrbas hütten. 1 F. 168: Von <t edeleste nucz­perlicheste kunstdie gesein mag, auch 1 einem yeglichen cristen menschen wol nottdürfftig zu lernen. I .... F. 185, l. 20: vnsern herren xpm jhesum. .Amen. I F. 186: (H)Ie hebtsich an ein ausszug genomenvon dem tractatt I zu latein genant Tractatus quatuor nouissimorü Das 1 sind die vier Iesten ding, von dem tode, von dem iungsten ge-/richt, von der hell, vnd vö der ewigen freüd vfi glori. 1 F. 194, l. 9 e::cplicit: fröd mit allen deinen ausserwelten besiczen, vii dich ymmer 1 ewiklich on end loben vnd eren. Amen. I Expliciunt excepta de tractato quatuor. I nouissimorum. Anno. l\f.cccc. lxxiij. jar. I F. 194v vacat.

Siehe die Ab bild u n g auf S. 131.

Holzschnitt aus Nr. 446. Gregorius, Decretales. Basel 1500.

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY 133

M. Pf. 446 Gregorius IV. Papa, Decretalium libri V cum glossa. Basileae,

Joh. de Amerbach et Joh. Frobenius de Hammelburg, 1500. 4°. got. char. c. sign. 2 col. text. a glossa circumdat. 508 ff. Die ersten Bll. am Rande geringfüg. wasserfl. Sonst sehr schönes Ex. in altem gepressten Schweinslederband mit Schliessen. (Basel 1500) 80. -

Hain-Cop in g er 8040; Pro c t o r 7766, Type 4, 6, 7; Pol-1 a r d III, p. 793; Stock m e y er u. Rebe r S. 97, 13; W e i ~­b a c h S. 46, Nr. 46; Schreiber V 4122. Sehr schöner Druck in roten und schwarzen Lettern. Bl. 6v e i n s c h ö n e r g r o s s e r Ho 1 z schnitt. Auf dem Titel das AD.agramm des früheren Besitzers, der aus Freiburg stammt. Einige Randbemerkungen von alter Hand.

F. 1: Decretalium diii pape Gregorij nolni cöpilatio accurata diligetia eme-ldata sümoqz studio elaborata et cu3 I scripturis sacris aptissime gcordata 1 F. 508 l. 44: Häc sibi cöpediosä puinciä magister loh' es de Am.erbach ~ Iohänes Fro-jben de Hämelburg lrarie officine solertes indagatores: Regnäte Maximililano RomanoruJ rege gloriosissimo: Alexandro(ß sexto pontifige (sie) maximo: seldeJ petri gubernante: Anno salutifere incarnationis q'ngentesimo supra miljlesimü auspicato sus­ceptä: Nonis octobribus felici fine cösummauerüt. Deo I igitur immortali gratia habenda est: qui ad diu desidetatum (sie) littus: fessos re-lmiges qssatü lembü applicare cöcessit. Uale lector: et nos vt meremur ama. I F. 508v vacat.

Si ehe d i e Ab b i l du n g a u f S. 132.

447 Guillermus s. Guilerinus, Parisiensis, Postilla epistolarum et evangeliorum de tempore et de sanctis. Lugduni, J oannes Trechsel, 1489. 4°. got. char. c. sign. (a-q8, r 6, s8) 2 col. 48-4911. 142 ff. n. n. Ave c u n e g r an d e f i g ur e g r a v e e sur bois, montrant le Christen croix avec S t. J e a n e t 1 a S a i n t e V i e r g e , d a n s 1 e s c o i n s 1 es s y m b o 1 es des 4 Eva ng e 1 ist es, e t 52 g r a­vures sur bois d'un format plus petit, la marque typographique de Jean Trechsel a u dernie r f e u i 11 e t. Notes ms. sur le titre, piqures de vers, taches aux marges des premiers ff. Ex. grand de marges presque non rogne dans sa premiere reliure espagnole, veau orn. a froid. - (Lyon 1489) 1600.

Non d e c r i t p a r l es b i b l i o g r a p h es a l'exception de Reich 1 in g qui donne dans le supplement a ses "Appendices" au nr. 87 une description (inexacte) de l'exemplaire defectueux de la biblio­theque de Fribourg en Suisse, le seul connu jusqu'alors. Notre exem­plaire est tout a fait complet et probablement unique dans cet etat.

Ce livre est imprime avec les types 1, 2, 3 de Trechsel, qui com­men<;ait a imprimer a Lyon en 1489.

Les curieuses g r a v u r e s representant la vie et la passion de J esus­Christ sont de facture lyonnaise et les costumes rappellent souvent la mode bourguignonne. Ex. provenant du monastere de Bilbao.

F. 1 tit.: Postilla I F. 1v. fig. xyl. F. 2 col. 1, l. 1: ( )ltam bon_am et exitum. I beatum Ego frater Guilhelm9 I sacre theologie pfessor minim9 1 parisius educatus ... I F. 2v. vacat. F. 3, col. 1, l. 1: Incipit postilla sun euangelia Et pmo I dominicalia s'm sensum litteralem iuxta cöl cordantias Euangelistarum 1 F. 172, col. 2, l. 22: Postilla epl'arü et euangeliorü domini-lcaliü necnö de sanctis. Impressa Lugduni 1 per Iohannem Trechssel. Anno domini. I M.cccc.lxxxix. die vero. xxviij. Iunij finit I feliciter. I Deinde insign. typ. F. 142v. vacat.

V o i r l es f a c s im i 1 e a 1 a p a g e_ 134.

*

1R illo q2e. t!lfcldes il5s in .nauiculä träffrerault: 1 ~e~

oomLUt€a aauenrus. Jn Oie fanaopafcbeeua.m. 110ar.~~t.

Gravures sur bois du no. 447. Guillermus, Postilla. Lyon 1489.

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE 135

448 Gnillermus s. Guilerinus, Parisiensis, Posti11a super epistolas et evangelia. Daventriae, Jacobus de Breda, 1498. 4°. Got. char., c. sign. et fol. num., 46-47 11., 186 ff. Rubriciert, mit rot eingemalten Initialen. Auf dem Titel ein Ho 1 z schnitt: Das Monogramm Christi mit den Evange-1 ist e n s y m b o 1 e n. (Abg. Ho I t r o p, Mon. typogr. 66,

M. Pf.

114). Schönes Exemplar. Br. (Deventer 1498) 90. -N i c h t bei H a i n. C o p i n g e r II 2872; P r o c t o r 9098, Type 3,

4, 5, 8. C a m p b e ll 904. Den H o l z s c h n i t t beschreibt C o n -w a y, Woodcutters of the Netherlands p. 160 ausführlich. Selten.

F. 1: Postilla Guillerini super I Epistolas .... F. 5: Folio primo I ( )Ratres Scientes quia hora est iam nos de somno surgere. I Uerb~ .... F. 186 l. 36: ... Impssa Dauetrie n I me Iacobü de Breda. Anno diii M. cccc. xcvüj. I F. 186v vacat.

Guillermus (Peraldus), Tractatus super passione Christi. Hagenau 1498. Siehe Nr. 465.

449 Remmerlin s. Malleolus, Felix, Variae oblectationis opuscula et tractatus. S. I. a. et typ. n. (Argentinae, J oh. Grüninger, ca. 1497.) Fol. Got. char. c. sign. 47 ll. 183 ff. Auf dem Ti t e I ein hübscher Holzschnitt: Der Verfasser in e i n er L a n d s c h a f t v o n W e s p e n u m s c h w ä r m t. Sehr breitrandiges, sauberes Exemplar; am Rande einige Wurm-stiche. Cart. [Strassburg ca. 1497] 120. -

Hain-Copinger 8424; Proctor 482, Type 13, 17, 20; Pollard I, p. 172; Muther 460; Schreib er V 4198. Nicht bei Schmidt u. Kristeller. Editio princeps. Unter dem Titelholzschnitt befinden sich Distichen v. Seb. Brant, die ".Augusti. M.cccc.xcvij" datiert sind. Es folgt eine Dedication von B r a n t an den B i s c h o f Herrmann v. Köln. Ferner enthält das Buch u. a. folgende Kapitel: Contra validos medicantes, Anachoritas, Beghardos, Beginas silvestres. De negocio monachorum. De religiosis proprietariis precepta diii predicantibus. De anno iubileo. De exorcismis. De matrimonio. De furto reliquiarum. Epistola contra quendam superbum clericum. Forma appellationis contra cardinale qui in Germania vellet intrare ecclesiam cathedralem. De libertate ecclesiastica. De emptione et venditione unius pro viginti. Contra iniquos ludices etc.

F. 1: Clarissimi viri Iuriü~ doctoris Felicis I hemmerlin cantoris quondä Thuriceii. I varie oblectationis opuscula et tractat9. I F. 183v l. 42: Finit feliciter. I

Siehe die Ab b i 1 dun g auf S. 136.

450 S. Hieronymus, episc. Stridonensis, Leben der Altväter, n i e d er­d e u t s c h. S. I. a. et typ. n. (Argentinae, typographus Anti­christi [Johannes Prüss ?], ca. 1477.) Fol. got. char. c. s. et pp. n. 34 11. 4 ff. n. n. et 230 ff. n. Mit 150 g r o s s e n (85 : 135 mm) a 1 t k o 1 o r i er t e n Ho I z schnitten, 4 g r o s­s e n , r e i c h v er z i er t e n, z. T. in B o r d ü r e n aus -1 auf enden u. 148 k 1 ein e n I n i t i a I e n in H o I z -s c h n i t t. Rubriziertes Exemplar mit blau und rot eingemalten Initialen. Die beiden ersten Registerblätter, BI. 7 u. 79 in Facsimile, kleiner Textverlust am 3. Registerbl., BI. 141 ein kleines

136 ILLUSTRIERTE B'OCHER DES 15 . .JAHRHUNDERTS

~lariffitni \'iri lfuriü'F "oaods !Felicfs bemmtrlin canro:is quondi ~buricen. "arte oblcctarionis opufcula et rraaat'.

Titel von Nr. 449. Hemmerlin, Opuscula. (Strassburg ca. 1497.)

Loch. BI. 168 unterer Rand mit Verlust von einigen Buchstaben ausgebessert, einige Bll. etwas fleckig. Breitrandiges Ex. Halb-

M. Pf.

kalblederbd. [Strassburg ca. 1477] 1500. -Hai Ii- Cop in g er 8609; Pro c t o r (unvollständig) . 3250;

Schreiber 4224; Pollard I, p. 168; Bodemann, Xyl. u. typogr. Ink. Nr. 126 (mit Abbildung). ·

D i e erste nie der d e u t s c h e Ausgab e des "Leb e n s

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

d e r A I t v ä t e r" u n d e i n e s d e r ä I t e s t e n g e d r u c k t e n M o n u m e n t e d e r n i e d e r d e u t s c h e n S p r a c h e.

Die Bücher, die mit der Type unseres Buches gedruckt sind, hat Proctor, Bd. I S. 216 unter den "Unbekannten Druckorten" angeführt. Pollard I p. 168 verlegt sie nach S t r a s s b u r g und weist nach, dass Holzschnitte aus dem "Entchrist" in der 1483 bei Pr ü s s erschienenen Ausgabe des Montevilla (Schreiber 4801) vorkommen. Da jedoch von den fünf mit dieser Type gedruckten Büchern zwei in niederdeutscher Sprache abgefasst sind, scheint es uns nicht ausgeschlossen zu sein, dass sie in einer niederdeutschen Stadt erschienen sind.

Die z a h l r e i c h e n g r o s s e n H o l z s c h n i t t e sind k u l -tu r- u n d k o s t ü m g e s c h i c h t l i c h äusserst interessant. Ausser­ordentlieh seltenes Volksbuch.

F. 1-4 tabula. F. 5 l. 1: Hyr beghynt dat eerwerdich Ieuen der wterkaren vrunde galdes der hilghen oltüadere. dar vme do een yewelik beyde syn oelren vp, die inwendighe vii die wtwendighe vii merk eren groten I stryt vnde sye. vnde die ewighe vreude die sy dar mede gewonne I hebben vnde volghet en nae. I F. 190, l. 1: Hyr beginnen de exempele vfi wunderteken dusses bökes. I F. 234 (c. n. cc. xxx) Z. 24: Hyer heffst een ende dat böck I der hilghen oltuaders mit sy- lnen exempelen. Dat to latyn I geheten is vitaspatrum. I F. 234v. vacat.

S i e h e d i e A b b i l d u n g a u f T a f e l XXXII.

451 (Hippocrates), Prognosticon (de m e d i c o rum astrologia) a P e t r o A b a n o in Iatinum traductum: opusculum repertorü prognosticon in mutationis aeris tarn via astrologica quam metheorologica. Venetüs, Erhardus Ratdolt de Augusta, 1485. 4°. Car. got. c. sign. etff. n. 38 ll. 50 ff. Ave c b e a u c o u p de helles lettres initiales sur fond noir gravees par Bernhard Maler (dont huit gran­d es). Taches d'eau et qq. piqures de vers aux derniers ff., le dern. f. avec traces de decollage. Notices astrologiques contem-

137

M. Pf.

poraines au verso du dernier feuillet. Cart. (Venezia 1485) 90. -Hain-Cop in g er 13393; Pro c t o r 4401, types 4 et 9; Red-

g r a v e, Ratdolt, 56. EDITIO PRINCEPS. F. 1: Opusculü repertorii pronosticon in f mutationes aeris tarn via

astrologica I ~ metheorologica vti sapietes expe-lrientia comperientes .... I F. 50, l. 18: Hyppocratis libellus de medicorü astrologia finit: a Petro de abbano I in latinü traduct9. Impressus est arte ac diligentia mira Erhardi Rat-ldolt de Augusta Imperante inclyto duce Iohanne Mocenico Vene-ltorü: Anno salutüere incarnationis. 1485. I Venetiis I F. 5 Ov vacat.

Historia Veteris et N ovi Testamenti in figuris, Niederländ. Blockbuch siehe Nr. 411.

Homiliarins doctorum. Basel 1498. Siehe Nr. 474.

452 Horae. - Heures a lusaige de Romme acheuees le. v. iour de ianuier. Lan. M. CCCCC. Parisüs, Thielmann Kerver pro Gilbert Remacle, 1500, 5 kal. jan. 8°. Got. char. c. s. 22ll. 120 ff. n. n. Avec 16 grandes figures en maniere criblee, la marque de Kerver et plus de mille petites figures, toutes non coloriees, bordures

138 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

a c h a q )1 e p a g e,, c o n t e n a n t e n t o u t 1046 s u j e t s. IM:PRIME SUR VELIN. Ex. tres frais et bien conserve avec marges. Basane, compart. de fil. et dent. sur les plats, fleurons

M. Pf.

au dos. (Rel. anc.) (Paris 1500) 1500. Non cite par Hain, Copinger et Reichling,

Pro c t o r e t La c o m b e ; B r u n e t V, 1617, no. 166; B o­hat t a 623.

E xemplaire complet de ce livre d'heures qui est d'une r a r e t e e X t r e m e. C'est une des premieres editions des Heures de Kerver. On ne connait qu'un seul autre exemplaire de cette edition, d'ailleurs colorie et mal conserve. Imprime avec les types 14, 16, 17 et 20 de Kerver. Au titre la belle marque de Kerver, reproduite par Brunet I, 606 et Silvestre no. 50. Au verso du titre, en langue fran<;aise, 1' "Al­manach pour xxiiii. An." (1497-1520.)

Le second feuillet est occupe par la figure de 1' h o m m e an a-t o m i q u e. Au verso commence le calendrier qui finit au f. 8 recto.

Au-dessous du calendrier proprement dit, on trouve a chaque page un quatrain en ver s f r an<; a i s. F. 8 verso l'on trouve la premiere des 15 grandes figures (mesurant 103 X 73 mm en moyenne), non coloriees dans cet exemplaire et en excellentes epreuves. Les pages suivantes sont toutes entourees d'une bordure a compartiments d'arabesques et de petites figures d'hommes et d' animaux sur deux cötes; un cöte est toujours reserve pour une bordure beaucoup plus large, qui se compose de diverses petites figures sur metal avec de courtes legendes en latin. Ces charmantes figures, dont il y a plus d'un millierdans ce livre d'heures, representent des sujets de l'histoire sainte, des animaux de tout genre, des foux et une foule de ces etres fantastiques crees par ces artistes ingenieux qui ont orne les livres d'heures. Le troisieme cöte enfin, le bas de la page, renferme une ou deux figures sur metal du meme genre, tres souvent le portrait de deux saints peres avec des sentences tirees de l'ecriture sainte.

Toutes les Jettres initiales sont rubriquees en or et ep. couleurs ainsi que les bouts-de-ligne.

F. 1: Hore internerate virginis Marie secun-ldum vsum Romanum. I F. 1 verso: Almanach pour xxiiii. An. I F. 2, col. 1: Quät la lune est en I aries ... F. 2v: Ianuari9 habet dies xxxi I F. 9: ()N principio erat verbü ~ ver-lbum erat ... F. 120v l. 15: Ces presentes heures a lusaige de I Romme furent acheuees le. v. iour I de ianuier. Lan. M.CCCCC. par I Thielman keruer pour Gillet rema I cle libraire demourät sur pont saint I michiel a lenseigne de la licorne. I

V o i r l e f a c s i m i l e a l a p l a n c h e XXXIII.

Horologium devotionis circa vitam Christi. (Basel ca. 1490). Siehe Nr. 402.

Im.itatio Christi. Venezia 1486. Siehe Nr. 482.

Johannes de Monteregio siehe Nr. 483, 484 u. 492.

453 Isidorus Episc. Hispalensis, Etymologiarum libb. XX et de summo bono libb. 111. Venetüs, Petrus Loeslein de Langenzenn, 1483. Folio. Got. char., c. sign. et fol. num., 2 col., 58 11., 135 ff. A v e e f i g u r e s a s t r o n. e t u n "a r b o r c o n s a n -g u i n f t a t i s" d e 1 a g r a n d e ur d e 1 a p a g e. Sauf qq. taches de rousseur bon exemplaire, avec notes marg. con-tempor. Velin anc. (Venezia 1483) 100.

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

H a in 9279; Pr o e t o r 4904, type 1, 2. Dans 1e texte se trouvent que1ques type s g r e es tres eurieux (Proetor, Printing of Greek p. 129). On ne eonnait que deux livres imprimes par Loes1ein. Ils sont tous 1es deux tres rares.

F. 1: Ineipit episto1a Isidori iunioris hispalensis epi- lscopi . . . . F. 2 col. 1 l. 27: Ineipit liber primus etymo1ogiarü I saneti .... F. 133 col. 2 l. 47: Impressus I Uenetijs per Petrü 1os1ein de Langencefi. I .M. ccee. 1xxxiij. I F. 134v_:_135: Rubricae. F. 135v vacat.

454 Justiniano, Laurenzo, Dottrina della vita monastica. S. l. et typogr. nom. (Venezia) 1494. 4°. got. char. c. s. 35 ll. 114 ff. A v e c t r o i s m a g n i f i q u e s f i g u r es a u t r a i t g r. s. b. d e 1 a g r a n d e u r d e s p a g es e t q u e 1 q u es 1 e t t r es in i t i a 1 es. Bel exemplaire grand demarges. Vel.

139

M. Pf.

(Venezia 1494) 500. -H a i n - C o p i n g e r - R e i c h l i n g 94 77; C o p i n g e r II 3384;

Pro e t o r 5669, type 1, 2; E s s l in g no. 757; Li p p man n p. 104-105. T r es b e a u 1 i v r e. Au t i t r e u n b o i s d e l a g r an -deur de 1a page representant saint Jean-Bap­t ist e e t saint Pier r e soutenant le monogramme de Jesus­Christ et le symbole de la Trinite dans des enroulements de branchages. Au verso du dernier f., 1e pendant du frontispice: saint Je an l' Evangelist e e t saint Fra n <; o i s d' Ass i s e soutenant des branchages formant des cercles avec le nom MARIA en 1ettres gothiques. Ces deux figures, dont le D u e d e R i v o l i donne une description tres detaillee, (p. 154-155), sont dessinees par le M a i t r e du Pol i p h i 1 e (voir Pop p e 1 reute r, Der anonyme Meister des Poliphilo, p. 21 ).

Au verso du deuxieme f. un troisieme tres beau bois de la grandeur de 1a page : le b i e n - h e u r e u x L o r e n z o G i u s t i n i a n i e t u n e n f a n t d e e h o e u r. La figure du moine est entierement em­pruntee, dit Lippmann, d un tableau ou il se presente en sens inverse, tableau peint d la detrempe en 146 6 par Gentile Bellini pour l' eglise de 8. Mariadel Orto et representant Beato Lorenzo, l' auteur du livre. Ce tableau est aujourd' hui d l' Academie de V enise, no. 13 du catalogue. C'est l' unique exemple d'une copie de tableau par la gravure sur bois (R i v o 1 i p. 155 ).

Bon exemp1aire, remarquable par la particularite que le premier bois est avant la lettre, sans la ligne imprimee qui le surrnon te habituelle­ment. Notes mss. sur le 2. f.

F. 1 tabula xylogr., f. 1v: Comezano hi capituli del libro dellavilta monastiea ... F. 2 l. 4: Finisce li capituli. I F. 2v icon xylogr. F. 3: Doetrina ~ nö puocho vtile a quelloro ehe nouamete intrati solno nella religione de1 viuere religiosamente. Composita per I lo Clementissimo Monsignior Patriareha Beato Lauren I zo Justiniano della cögregatione di San zorgi de Aliga Gen-ltilhuomo fo de Venexia. I Incomincia .... F. 113v l. 29: Anno. M. CCCC. lxxxxiiij. venuta ala 1uce qsta ägelica ol}a /laqua1e a qua1ü<B docto e sctö potra esser chara e de gräde vtili-lta. ehe tede an dar n via de l}fectiöe ad acg:star lamor de esso sumlmo bfi.: t potra se ben chiamar 1a via chiara e 1ucida de ~teplatöe 1 ~ vera yfectöe Edita de1 Patriareha Beato Lauretio Veneltiano de ka Iustiuian (sie): laquale impssione fo ~piuta a. xx. de Octo lbrio del anno supra notato. Laus omnipotenti deo. I F. 114 vacat, f. 114v: Beato Laurentio Patri­a.reha dela vita Religiosa, tabula xylogr.

V o i r 1 e f a es im i 1 e a. 1 a. p a. g e 140.

454a J nstinus, Epitome historiarum T r o g i P o m p e j i , cum F 1 o r o et R u f o. S. 1. a. et typ. n. (Paris, Gui Marehand

Gravure s. b. du no. 454. Justiniano, Dottrina. Venezia 1494.

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th OENTURY 141

Gravure sur bois du no. 454a. J ustinus, Epitome historiarum. Paris ca. 1500.

M. Pf. pro) Jehan Petit (ca. 1500). 4°. Rom. char. c. sign. 38-41 11. 141 ff. num. et 18 ff. non num. = 159 ff. Ave c 2 mag n i­fiques gravures sur bois, la belle marque typographique de Jehan Petit et nombreuses I e t t r es i n i t i a I e s. Quelques notes marginales et piq ures de vers insignif. Sauf cela bei exempl. Mar. bleu jans., dent. int., tr. d. (Paris ca. 1500) 150. -

Hain (sans collation)- 0 o p in g er 9658. Non c i t e p a r Pro c t o r. Oollation: A 8, B 4, 0 11, a 8, b 4 etc. - y 4, z', & 3• Oopinger

142 ILLUSTRIERTE BtJCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

ne compte que 158 ff. Type 7, 8 et des c a r a c t e r e s g r e c s. Sur le titre le nom de l'ancien possesseur: PetrtUJ gebuuiler.

F. 1: a Iustini Historia ex Trogo Pompeio I quattuor & trigita epi­thomatis collecta I Lucii Flori Epithomata quattuor qculltissima in decem Titi Liuii decadas. I Sexti Ruffi cösularis viri ad V alentianü 1 Augustum de Historia Romana opus I dignissimum. f lnsign. typogr. In fine f. 159v l. 21: Hab es Candide Leetor in hoc volumine nö minus f vtilia g lepida Iustini in '.Drogum et Flori in Li-/uium, insuper Sexti Ruffi viri consl;J.­laris I Epithomata N uper castigatissime In j Cäpo gaillardo Impressa. Quae I venalia repperies apud Iofhanne Petit In vico I diui Iacobi Sub I Leone Ar/geteo I

V o i r 1 e f a c s im i 1 e a 1 a p a g e 141.

Kempis, Thomas a, Meditationes siehe Nr. 169.

Kölner Chronik. Köln 1499. Siehe Nr. 427.

455 Lactantius Firmianus, Opera. Venetüs, Vinde:inus de Spira, 14 72. Fol. Rom. et graec. char. s. sign. et pp. n. 41 ll. 196 (sur 204) ff. F. 13 un gracieux encadrement du meil­leur gout italien, forme d'entrelacs et ren­fermant au bas un ecusson accoste de deux genies ailes accompagnes de deux lievres, grave sur bois, p e i n t d e c o u I e u r s v a r i e e s e t r e­h a u s s e d' 0 r e t d 'a r g e n t (legerement rogne a la marge infer.); da n s · 1 e t e x t e 7 b e 11 es I e t t r es in i t i a­I e s ' e g a 1 e m e n t g r a V e e s s u r b 0 i s et c 0 1 0 r i e e s. Sauf qq. legeres. piqllres bei ex. grand de marges. Vel. anc.

M. Pf.

(Venezia 1472) 2500. H a in- Cop in g er 9810; Pro c t o r 4040, type 1; D i b d in ,

BibI i o t h e c a S p e n c. I, p. 212-14: "Beautiful printed edition." Tres bei exempiaire, qui n'a pas le feuillet blanc a la fin et le "Nephitho­mon" de 7 ff. qui manque a la plupart des exemplaires (meme Lord Spencer ne l'avait pas). Cette edition de Lactance est rare dans un etat aussi beau que le nötre. Elle contient des passages imprimes en c a r a c t e r e s g r e c s. .

Ce qui donne a notre exemplaire une valeur particuliere, ce sont la bordure et les Jettres initiales gravees en b o i s. De helles bordures et initiales ont ete imprimees a I a m a i n et coloriees par un miniaturiste dans quelques exemplaires de luxe de quelques livres publies par Vindelin de Spira. Ce sont non seulement les plus anciennes bordures gravees sur bois q u e 1 ' o n c o n n a i s s e , mais aussi 1 e s p l u s a n c i e n s b o i s q u e I ' o n r e n c o n t r e d a n s d e s l i v r e s v e n i t i e n s. Le Prince d'Essling ignorait I' existence de ces bordures, lorsqu'il publia la premiere edition de son livre sur les livres a figures venitiens. Ce n'est que dans la deuxieme edition qu'il a decrit et publie integralement en couleurs les bordures sur bois venitiennes, qu'il avait decouvertes depuis. Il connait quelques parties de notre bordure, qu'il reproduit sur les planches aux pages 80 et 112 du tome I de son ouvrage; mais il ne connait pas 1' existence de notre bordure dans le Lactantius, qui parait etre dans cet etat un Iivre unique.

On· ne connait qu'un petit nombre de livres venitiens ornes de ces bordures et on ne les trouve que t r es rarem e n t dans le commerce.

Ce Iivre est le premier ouvrage imprime contenant une citation du Dan t e.

I ,]

:1

l 1 .t 1

l l l I l l l

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE 14:3

M. ;E>f. F. 1: Lactantii Firmiani de diuinis institutionibus I aduersus gentes.

Rubri9~ primi libri. 1 F. 11, Z. 18: His carminibus frater Adam genuensis increpat fratre Antonium I F. 11v. vacat, f. 12: Quomodo legendi sint libri lactantü. 1 F. 13: L. Coelli Lactantü Firmiani diuinarü institutionü aduersus genltes liber primus de falsa religione ad Cöstantinü imyatorem. I F. 196v. l. 4: M. CCCC. LXXII. I Deinde versus: Arguit hic hominum sectas lactantius omnes I .... Infra subsC7.: Impressum formis iustogj nitore coruscans I Hoc Vindelinus condidit artis opus. I F. 197 (vacat) et ff. 198-204 (Ephythomon) desunt.

V o i r l e f a c s i m i l e a l a p 1 a n c h e XXXIV.

Leben der Heiligen siehe Nr. 509 u. 510.

Leven ons liefs heren siehe N r. 45 9.

455a Lichtenberger, Johannes, Eremita alsatus. Prognosticatio. Argentinae s. typ. n. (Bernhard Kistler) 1499, die ult. dec. 4°. Got. char. c. sign. 37 11. 48 ff. n. n. Mit 45 g r o s s e n (h a I b s e i t i g e n) i n t e r e s s a n t e n H o I z s c h n i t t e n u. einer figur. Initiale. Geringfüg. Ausbesserungen. Pergt. Cart.

(Strassburg 1499) 250. Hain 10084; Pro c t o r (K n ob l o u c h ?) 775, Type 2, 3, 4;

Po 11 a r d I, p. 165; Kristeller 231; Schreib er V2, p. 65; Sc h m i d t, Kistler, p. 4, no. 5.

Das b e r ü h m t e Buch des J o h. L i c h t e n b e r g e r , Hofastra­loge n Kaiser Friedrich III., der seine kirchlichen und politischen Re­formvorschläge in Form von Weissagungen veröffentlichte. Die k u l -turhistorisch ausserordentlich interessanten H o 1 z s c h n i t t e sind beachtenswerte Arbeiten eines Strassburger Holzschnittkünstlers.

F. 1: Hec practica narrat de presenti äno I et sequetibus quamplurimis annis I de nouis raris et inauditis rebus et I gestis que futura sunt in hoc müdo I Icon. xyl., f. 1 v. icon xyl., f. 2: a Prefatio in opusculum sequens. fol. 3v. icon xyl. a Ptolomeus. Aristotiles. Sybilla. Brigida Reinlbar­dus lolhardus. I j. 8. l. 13: Capitulum Primum. f. 47 v. l. 20: a Emenda­tum denuo presagiü hoceine impressioni quo-lgj iterum deditü Anno domini. M.cccc.xcix. In inclita vrbe 1 Argentina vltima die mensis De­cembris cum carminibus 1 Pindari preclarissimi poete rem oem rectis­sime enüciabitis I z cöcludentibus. N emo ventu~ potuit dem~ nosce for­tunä I . . . . . . fata viam inuenifent. Non est nosce vestrum tempora at~ momenta. f. 48 icon xyl. f. 48 v. vacat.

456 LffiAR THOMAS, Schwäbische Chronik. Ulm, Conrad Dinck­mut, 1486, 12 Jan. Fol. got. char. c. sign. 32 ll. 66 ff. Mit 23 prächtigen, blattgrossen Holzschnitten (22 verschiedene) u. einigen Initialen in Holzschnitt. Einige Randbemerkungen von alter Hand, BI. d1 und k 9 etwas aus­gebessert, unbedeutender Textverlust handschriftlich ergänzt, sonst sehr schönes, breitrandiges, rubriziertes Ex. in a I t e m Holzband mit gepresstem Schweinsleder-rücken. (Ulm 1486) 2600.

Hain-Copinger 10117; Muther 355; Proctor 2567, Type 2 u. 4; Po 11 a r d II, p. 535; Ba er, Die illustr. Historienbücher S. 144 ff. u. LXII; Schreib er, Man. V Nr. 4508.

Erste und vollständigste Ausgabe der be­rühmten Chronik, die zu den schönsten und sei­t e n s t e n d e u t s c h e n H o l z s c h n i t t b ü c h e r n d e s 15.

Der erste Herzog v. Schwaben, Romulus, zieht vor Ulm: Die ä 1 teste U Im er Ansicht. Holzschnitt aus Nr. 456. Lirar, Schwäbische Chronik. Ulm 1486.

.:tsk] _'':}

,. ~· .·.'

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

J a h r h u n d e r t s g e h ö r t. Die vorzüglichen Illustrationen dieses Buches sind von zwei hervorragenden Künstlern angefertigt, die beide wegen ihres Geschmacks und ihrer ~ausgezeichneten künstlerischen Schu­lung eine einzigartige Stellung in der Geschichte der Bücherillustration einnehmen. Besonders bemerkenswert ist es auch, dass in diesem Buche, zum ersten Male in der Geschichte des Holzschnitts, dieLand s c h a f t eine künstlerisch hochstehende Gestaltung gefunden hat. Bei unserem Ex. sind die Holzschnitte durch den Rubrikator z. T. mit gelber Farbe leicht angetuscht worden, wodurch jedoch die künstlerische Wirkung nicht beeinträchtigt wird.

F. 1 (c. sign. aij): {)N Gottes namen Amen. a In diser Cro-fnick würdet durch verdrießlich vermeiden langer ge-fschrifft zu lesen .... vil mengerlay schöner alter geschichten. so vor I mer dann tausen t iaren geschehen. zu den zeiten do die f schwäbischen land vnd andere land Haiden gewesen I sind ..... F. 2v icon. a;yl., f. 3: (E)S was in dem Iar nach der ge-lbürt cristi vnsers herrenhundert I vnd in dem vierten iar ain kaiser I zu Rom des nam was Kurio ..... F. 66 l. 23: Nach. der gebürt Cristi vnsers herren. M. cccc. lxxxvj. I iar. an dem. xij. tag deß Ieners, ward dise Cronigk ge- jtruckt von Cünrad Dinckmut zu V1m. f F. 66v vq,cat. ·

Siehe die Ab b i 1 dun g auf S. 144.

457 Livius, Titus, Historiae Romanae Decades. V enetiis, Philippus Pincius imp. L. A. Giuntae, 1495. Fol. rom. char. c. s. et ff. n. 60 11. 20 ff. n. n. 253 ff. num. Ave c t r o i s g r an d s b o i s (aU: commencement de chaque decade) da n s des· e n c ·a­d r e m e n t s super b es, e t 171 b e 11 e 8 v i g nettes g r a v e e s s u r b o i 8 d a n 8 I e t e x t e. B e a u c o u p d e jolies 1ettres initiales ornees sur fond n o i r. A 1 a f in 1 e 1 y s r o u g e , 1 a m a r q u e d es G i u n t a (Kristeller 215). Raccommodages, piqfues insignif. et petit trou aux premiers et aux derniers ff., petit coin enleve au f. A1 ; sauf cela bei exemplair. Maroq. noir orn. a froid, avec

145

M. Pf.

4 fermoirs. (Venezia 1495) 600. Hain-Cop in g er 10141; Pro c t o r 5308 type 15; Es s l in g

I p. 50 no. 34. Ba er, Die ill. Historienbücher p. 198 s. et LXXV, 476. ·p r e m i e r e e d i t i 0 n 1 a t i n e a V e C. d e S i 11 U S t r a t i 0 n S •

. Le Tite-Live des Giunta est un des plus beaux 1 i V r e s a f i g u r e s q u e 1 ' a r t V e n i t i e n d u XV e s i e c 1 e a. i t pro du i t s. L'encadrement a 1a premiere page de·chaque decade ·figure un monument architectural orne de monstres marins, de cavaliers nus, de sa.tyres, etc.; dans le tympan l'auteur dans son cabinet d'etude. Ces enca.drements renferment chacun un magnifique bois, representant

-des scenes de l'histoire romaine. Les charmants petits bois qui illustrent les trois decades, sont d'une imagination ingenieuse. En generat ils· ne sont pas signes, mais l'un porte le monogramme b du fameux maUre· de la bible de Mallermi et quelques autres le monogramme du maitre F, qui fut certainement son eleve.

F. 1: T. LIVII DEOADES I f. 1v epist. episcopi Aleriensis ad papam Paulum 11., quae expl. f. 2v, seq. L. Flori epitoma decadum, expl. f. 16, ibid. capita operis, f. 16v l. 24 praefatio primae decadis inc., j. 17 -seq .

. epist. et annotat. Sabellici, f. 21: T. LIVII PATAVINI HISTORICI DECADIS PRIMAE. LIBER PRIMVS. / ..... , . F. 27 3v l. 12: FINIS. I T. Liuii patauini Decades expliciunt. Venetiis per Philippum Pincium Mantuanum: summa cura & I diligenti studio Impressae. Anno .ab Incarnatione domini. M. ccccxcv. iii. nonas nouembris ... seq. registr. -in 6 coll., in cuius fine insign. typogr.

V o i r 1 es f a c s im i 1 e a 1 a p a g e 146. 6

Gravures s. bois du monogrammiste F, du no. 457. Tite-Live, imprime a Venise en 1495.

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

458 Locher, Jacobus, Theologica emphasis. (Basileae), Joh. Berg­mann, 1496. 40. rom. char. c. sign. 30 ll. 26 ff. Auf d. Titel ein einfarbig colorierter H o 1 z s c h n i t t , d. Hl. Hieronymus; am Schlusse das grosse Druckerzeichen Berg­rn an n s, bei d e von Leisten umrahmt. (Basel1496)

Hain 10154. Pro c t o r 7774, Type 1, 2. Po 11 a r d III, p. 795. Stock m e y er & Rebe r 130, 9. Schreiber V, 4519. Weis .. b a c h 54, 78. EDITIO PRINCEPS.

Der s c h ö n e H o I z s c h n i t t auf dem Titel des ersten Buches ist ein Werk des sogen. M e i s t e r s d e r B e r g m a n n s c h e n 0 f f i z i n {vgl. Weisbach, Der Meister der Bergmann'schen Offizin S. 41, wo auch Abbildung). Die Arbeiten dieses Künstlers wurden von D. B u r c k h a r d (Dürer's Aufenthalt in Basel. München 1892 und neuerdings im .Jahrbuch der K. Preuss. Kunstsammlungen XXVIII S. 168 ff.) mit guten Gründen Dürer zugeschrieben. B o c k (Mathias Grünewald. S. 24) hält sie für .J ugendwerke Grünewaids und R·ö t -t i n g e r ( .J ahrb. d. kunsthist. Sammlungen d. Allerh. Kaiserhauses XXVII, Heft 1 S. 39 ff.) wies sie dem Hans W echtlln zu.

F. 1: Theologica emphasis siue. I Dialogus super eminentia quatuor docto~ ecclefsi~. Gregorii: Hieronimi: Augustini: Ambrosii: I cum sex centü versibus. Iacobi Iocher philomusi. I Icon a;yl. Infra: 1496 I Nihil sine causa I· I. B. I F. 26 decatostichon Joh. Bergmann ad Jac. Locher et insign. typogr. c. inscr.: NIHIL .SINE .. CAVSA. 1496. IO. BERGMAN . • DE. OLPE F. 26v vacat.

Raulin, Job., Ord. S. Benedicti parisiens., De perfecta religionis plantatione. Basileae, Bergmann, 1498. 4°. rom. char. c. sign. 30 ll. 14 ff. (Basel 1498)

Hain-Copinger 13701; Proctor 7780, Type 1, 4; Poi­l a r d III, p. 796. EDITIO PRINCEPS.

F. 1: Collacio habita in publi-lco conuentu Cluniacensium ordinis sancti be-jnedicti: per pr~stantissimü Sacr~ pagin~ projfessorem magi­strum Ioannem Raulin parisienlsem, Nunc vero professum monachum eiusde I monasterti: de perfecta religionis plantatione I incremento & instauratione. I .... F. 13v l. 1: Finis orationis elegantissim~, celeber­rimi viri & I domini Iohannis Raulin theologi parisiensis de I reformatione religionum & bene viuendi insti-ltuto. Impressum Basile~ opera Io· hannis Berg/man de Olpe. Anno &c. 1498. X. Kl'. Iulii. f Tetrastichon Sebastiani Brant, deinde: .1498. I Nihil sine causa. I Olpe. I F. 14 vacat.

14:7

M. Pf.

Dionysius (de Leewis alias Ricke!) Carthusiensis, Speoula omnis status vitae humanae. Norimbergae, P. Wagner, 1495. 4°. got. ohar. c. sign. 33 11. 118 ff. (Nürnberg 14:95) 150.

Hain·Copinger 6246; Proctor 2251, Type 1; Pollard II, p. 465.

F. 1: a Specula omnis statushumane vite Venerabilis pajtris Dyonisij prioris domus Carthusie in ruremund. I quo1c1 titulos vide in primo folio. 1 .••. F. ·111v l. 28: Opus psens insigne ~ admodü vtile impenfsis Petri wagner Nürenberge effigiatü felijciter finit Anno salutis cristiane mil­lesimo I quadringentesimononagesimoquinto feria f quarta post con­uersionem sancti pauli. I F. 118 vacat.

Sehr schön gehaltener S a m m e 1 b a n d in einem alten Holzband mit Schliess~ (Rücken beschädigt).

Beigebunden eine Papierhandschrift der E p i s t o I a e d e s S e -n e c a mit sehr ausführlichen Glossen. 110 Bll. 4°. Ende des 15 . .Jahrh. Am Schlusse steht: Collecte sunt hec Epistole In Eymbeck patrie Saxonie · a magistro Alberto Hoxarie tempore estiuali consummate sunt quidem In die Sancti Remigti. Auf dem 1. BI. die Jahreszahl1492. Den Schluss bildet eine Handschrift theologischen Inhaltes.

148 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

8i~t(Jtereenmenfcbe :Ooeriepm . fi mit lube tlentmenl9oet uenl wec"

Holzschnitt aus Nr. 459. Leven ons liefs heren. Leyden 1498. M. Pf.

459 (Ludolphus de Saxonia), L e v e n o n s 1 i e f s her e n Je s u C h r i s t i. Leyden, Hugo J anszoen van W oerden, 1498. 8° min. got. char. c. sign. 20 ll., 208 ff. Mit 50 H o I z s c h n i t t e n. Alter Pergamentbd. (Leyden 1498) 1200.

N i c h t b e i H a i n ; P r o c t o r 9165, Type 2; C o p i n g e r III 3556; Campbell 1111 gibt den Titel ungenau wieder und gibt irr­tümlich Quartformat an. Das vorliegende Exemplar stammt aus der Bibliothek Van der Chijs (Versteig. 1868). Uncolorirt u. in altem Ein­bande, jedoch stellenweise wasserfleckig. Von der g r ö s s t e n S e l t e n h e i t.

Höchst bemerkenswert sind die H o l z s c h n i t. t e. Man kann bei ihnen zwei Gruppen unterscheiden. Die eine zeigt einen primitiven Stil, der noch an die Art der älteren Blockbücher erinnert. Der grösste Teil der Holzschnitte, der speziell für die Illustration dieses Buches angefertigt wurde, ist das Werk eines sehr eigenartigen Leidener Künstlers, der sich besonders durch die Lebendigkeit der Darstellung auszeichnet. (V gl. C o n w a y , Woodcutters of the N etherlands S. 302 f. u. 344.) Wegen ihrer Verwandtschaft mit der Passion des Israhel van Mekenem sind dies~ Holzschnitte von hohem kunsthistorischen Interesse.

F. 1: a Hyer beghint dat leuen ons liefs .I heren ihesu xpristi. I Icon xyl., f. lv fig. xyl., f. 2: Dit is dat ylog9 oris liefs here Ieuen I F. 2v l. 8: a Hier beghint dat heilighe leuen. I ons liefs heren ihesu xpristi. I F. 208

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTDRY 14~

M. Pf. l. 16: AMEN I F. 209v: Gheprent te 1eyden. Bi mij Hugo I Iäs soen. Intiaer ös here M. 0000 I eii Xcviij. I opten xxv. dach in Meye. I aen die visch capelle. I Fig. xyl.

S i e h e d i e A b b i 1 d u n g a u f S. 148.

460 Ludovicus de Prussia (Pruthenus) (g e n. J o h. Wo h I g e m u t), Heilsbergensis, o. Min., Trilogium animae. Ed. Ni c o I aus G I a s b er g d e M o r a v i a , o. Min. Cum prefatione P a u -1 in i d e L e m b er g, o. Min. Norimbergae, A. Koberger, 1498. 4. Got. char. c. sign. et pp. n. 2 col. 46 ll. 354 ff. n. Mit 3 interessanten Holzschnitten auf demTitel und einem Portrait des Willibald Pirkheimer von Albrecht Dürer. Schönes Ex. in altem weichen Pergamentbd. (Nürnberg 1498) 450.

Hain 10315; Proctor 2119, Type 14, 18, 19; Estreicher, Bibliografia Polska S. 4; Ha a s e 196; Schreib er V 4555. Hains Beschreibung ist ungenau. Vergl. P o ll a r d II p. 444.)

t.tber den Holzschnitt Dürers (Kopf zur Lokalisierung seelischer Eigenschaften auf BI. E. 1) schreibt D ö r n h ö f f e r (Kunstgeschichtliche Anzeigen. Innsbruck 1906. S. 84): Auch eine echte, bisher ungekannte Dürerperle findet sich auf diesen Wegen, ein kleiner, aber überaus origineller Holzschnitt von seiner Hand, eine Illustration zu Ludovici de Prussia tri­logium animae (1498 Koburger) darstellend einen bis in die kleinsten Einzelheiten der Form durchgebildeten Kopf, an dem der Sitz der Seelen­kräfte demonstriert wird, und zu diesem Kopfe stand niemand anderes als sein Freund W illibald Pirkheimer Modell.'' Dies ist zugleich das älteste Porträt Pi r k heim er s, das wir kennen.

Vergl. auch J ahrb. d. kunsthist. Samml. d. allerh. Kaiserh. XXX S. 238, wo der H o 1 z s c h n i t t abgebildet ist.

F. 1 tit.: Trilogium animae I non solum religiosis verüetiä selcularibus predicatoribus cöfeslsoribus contemplantibus et stuldentibus lume in­tellectus et ar ldorem affect'us amministrans I I con xyl. F. 1v vacat . . F. 2, l. 1: Frater Paulinus de Iernberg ordinis mino~ de obseruantia olim J)uincialis I vicarius yuincie bobernie fratri Nicolao Glasberg de Morauia .... I F. 3-f. 36v. tab. F. 37 l. 1: Pro1ogus in Trilogium anime f F. 45, l. 1: Incipit Trilogiu3 anime cöpilatuJ a I venerabili patre et fratre Lodouico de I prusia ordinis mino~ de obseruätia. I F. 357v explicit: Finit op9 insigne tripartitum De anime videl3 potenltiis passionib9 habitibusue Initiatü: cötinuatü con-lsummatü ad Theosebiä in deuotis­simo scti Bernar-ldini loco suburbij· pclare cristianissime vrbis Brun­neisis marchionatus Morauie: Currente anno 1493. I a Posthoc in im:Riali ciuitate Nurroherg ad prcces I fratrü mino~ ibide cömorantiü: :fi Anthoniü kober-lger ad laude dei impressum ~ ad hücvs<ß fine feliciter J I}ductü Anno diii. M. cccc. xcviij. vj. die Marcij. 1 F. 354 vacat.

Siehe die Ab b i I dun g auf S. 150.

461 - Dasselbe. Herrliches breitrandiges rubriziertes Exemplar in altem gepressten Schweinslederband mit dem Buchbinder­stempel: Jr.ett.ebi ltlat.tlti und Schliessen. · (Nürnberg 1498) 550.

Der B u c h b i n d e r B e n e d i k t M a c a i ist bisher in der Lite­ratur nicht erwähnt worden.

S i e h e d i e A b b i I d u n g a u f S. 150.

462 Lyra, Nicolaus de, Postilla super bibliam cum additionibus Pauli Burgensis. Norimbergae, Ant. Koburger, 1481. 3 voll. Fol. maj., got. char. s. sign. c. et pp. n. 2 col. 71 ll. Vol. I 432 ff. Vol. 11 226 ff. Vol. III 279 ff. Mit 43 Holzschnitten. Von

150 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. :JAHRHUNDERTS

Caputpbi(icum

Pirkheimers Porträt.~IHolzschnitt v. Albrecht Dürer. Aus Nr. 460 u. 461. Ludovicus Pruthenus, Trilogium animae. Nürnberg, Koburger, 1498.

einigen unbedeutenden Wurmstichen abgesehen schönes Ex. mit eingemalten Initialen. In 2 schönen alten Schweinslederbdn. mit

M. Pf.

Blindpressungen. (Nürnberg 1481) 200. Hain- Cop in g er 10369; Pro c t o r 1998, Type 4, 5; Po 1-

lard li, p. 419; Hase 43; Muther 419; Schreiber, Manuel de la grav. s. b. V 4843, schreibt: Ce sont les 43 g. s. b. de cette ed. qui ont servi de base pour les figg. des Nos. 3472-78 (Nürnberger u. Basler Bibelausgaben 1495-1502) et aussi pour une partie des illustrations de la traduction de Martin Luther. K o m p 1 e t t e Ex e m p 1 a r e dieses Lyra mit allen drei Bänden sind sehr s e 1 t e n. Mit mehreren bei Hain nicht zitierten weissen Blättern.

Vol. I f. 1 vacat (fehlt), f. 2: Prologus primusvenerabilis fratris Nicolai de li-lra in testamenturn vetus .... F. 431v col. 2 l. 49 (expl. psalterium): te. -c9 Iaudis osortes nos faciat pr ~ fili9 ~ spiissct'us Amen. F. 432 vacat (fehlt).

Vol. 11 f. 1: Expositio yrologi in puerbia salomonis incipit. I ( ) Ungat ••.. F. 226 col. 2 l. 68 (expl. Amos): ram illud. I F. 226v vacat.

Vol. 111 f. 1 vacat, f. 1v: Incipit expositio prologi in abdiam pro­phetam. I ( )Acob ..... F. 279 col. 2 l. 48: ... Et industria I impensis~ Anthonij koburger incole Nurnbergeii. <» di-lligenter exaratis: atq3. xxij. mensis :Januarij. Anno salu-ltis. M0.cccc0lxxxj. cösummatis. Ex q laus honor ~ gloria I deo ... expl. z. 63: xime effecturo. I F 279v vacat.

Malleolus, Variae oblectationis opusc. (Strassburg 1497) siehe Nr. 449 . •

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

463 Mandevilla, loh. de (Mandeville, Mandniht, of St. Albans), Reise nach Jerusalem. Augsburg, A. Sorg, 1481, 18. Jul. Fol. got. char. s. sign. c. et pp. n. 34--35 ll. 91 ff. Mit 116 Ho I z­schnitten, darunter zwei blattgrossen, u n d m e h r e r e n H o I z s c h n i t t i n i t i a I e n. BI. 59v durch Abreibungen geringfügiger Textverlust, einige Ausbes­serungen am Rande, einige Bll. etwas wurmst. u. unbedeutend wasserfl. Im allgemeinen gut erhaltenes Ex. in altem Holz­einband mit gepresstem Lederrücken u. gotischen Messing-

151

M. Pf.

schliessen. (Augsburg 1481) 5000. Hain 10647. Nicht bei Pro c t o r. Type 4. Nicht b e i

Po 11 a r d. Muther 166, Tafe167-69; Tob 1 er p. 38; Röhricht p. 83, 195; Schreiber V 4798. Ganz vollständiges Exemplar dieses Kusserst seltenen Volksbuches.

Die erste deutsche Ausgabe von Mandevilles Re i s e n u n d d i e e r s t e , d i e H o I z s c h n i t t e e n t h ä 1 t. Die undatierte Basaler Ausgabe (Copinger 3833 = Röhricht p. 83 = Weisbach 8) ist vielleicht gleichzeitig, jedenfalls nicht älter. Dieses Buch, das in zahlreichen Ausgaben in lateinischer, englischer, fran­zösischer, deutscher u. italienischer Sprache erschienen ist, gehört zu den beliebtesten und interessantesten Reisebeschreibungen des Mittel­alters. Der deutsche tibersetzer ist der Metzer Domherr 0 t t o v o n D i e m e r i n g e n.

J" o h n M an d e v i 11 e aus einem englischen Rittergeschlechte ent­sprossen, geh. gegen 1300 in St. Albans, verliess im Jahre 1327 sein Vaterland, um auf Abenteuer auszuziehen. Er ging über F r a n k -r e i c h und I t a 1 i e n nach dem h e i 1 i g e n L a n d e , trat in die Dienste des Sultans von A e gy p t e n, und später in die des Grossen K h an v o n K a t h a i , mit dem er in den Krieg gegen den s ü d­c hin es i s c h e n König von Manci zog. Er blieb 3 Jahre in Ca m­b a 1 u , dem heutigen P e k i n g , der Residenz des grossen Khan. Auf seinen Reisen kam er auch nach I n d i e n und berührte überhaupt fast alle Gegenden Asiens. Erst nach 33 J" ahren kehrte er in seine Heimat zurück, wo er seine Abenteuer niederschrieb und oft in fanta­stischer Weise noch ausschmückte. Er starb in Lüttich im J' ahre 1372.

Unsere Ausgabe ist a. u s s e r o r d e n t 1 i c h r e i c h i 11 u -s t r i e r t , und die H o 1 z s c h n i t t e , die alle für dieses Buch ge­schnitten sind, suchen durch ihre bizarren ·und kuriosen Darstellungen den fantastischen Behauptungen des Textes gleichzukommen. Wir finden da Abbildungen der Abenteuer, die Mandeville erlebt haben will, ferner e x o t i s c h e T i e r e (darunter ein E 1 e p h a n t) , M o n s t r o s i -t ä t e n (u. a. zwei Hermaphroditen, die in drastischer Weise vorgeführt werden), P f 1 a n z e n etc. Bei der Schilderung des heiligen Landes finden sich einige biblische Scenen und solche aus der Legende. Die beiden grossen Holzschnitte stellen "Mandeville in ganzer Figur" und den "Grossen Khan von Catay mit seinen Frauen bei Tische" dar. "Das Nackte, wo es vorkommt, ist nicht ungeschickt behandelt" (Muther).

F. 1 vacat, f. lv fig. :r:yl. c. inscript.: Iohannes De montevilla. I F. 2: <I Hie hebt sich an das büch des ritters I herr hannsen von monte villa. I (I )Ch Iohanns von monte villa I ritter geboren in Engellantt in 1 . . . . F. 91v l. 26: a Ich johänns von Monteuilla für auß meinem /land über mör do man zalt von Cristi gepurt tausent 1 dreyhundert vnd in dem 2iWeyundzweinczigisten jar I Vnd kam wider heym vnd müst rasten von eins siech I tagen wegen der mich an kam wenn jch geren vil mer I wunder erfare het vnd jch was außgewesen zwelf jar 1 a Das büch hat gedruckt vnd vol enndet Anthoni I Sorg zü Augspurg an der mitwochen vor sant I marie Magdalene tag. M. cccc. lxxxj. ja.re 1

S i e h e d i e Ab b i 1 d u n g a u f S. 152.

Holzschnitt aus Nr. 463. _ Mandevilla, Reise. Augsburg 1481.

~-c()ztlCRt itt <tollrnl'p~cnt ltUaemart. t:\0 tlt wplltJc anan jibem bügart

Holzschnitt aus Nr. 464 u. 465. Manuale confessorum. Köln 1498.

154 ILLUSTRIERTE B"'CH.ER DES 15. J"AHRHUNDERTS

464 Manuale confessorum metricum. Coloniae, Herm. Bungart de Ketwich, 1498. 4°. got. char. c. sign. et ff. n., 46 ll. 186 ff. Mit dem schönen blattgrossen Druckerzeichen B u n gart s (wiederholt). Schönes rubriziertes Ex. Alter Holz­band mit gepresstem Schweinslederrücken u. fein gearbeiteter

M. Pf.

Schliesse. (Köln 1498) 50. Hain 10718; Pro c t o r 1470, Type 1, 3, 4, 5, 6 (defekt); Po 1-

1 a r d I, p. 301; V o u 11 i e m e 773; Schreib er V 4560, der den von Bungart als Druckerzeichen verwandten Holzschnitt (.Anbetung der h. drei Könige mit dem Kölner Wappen) unter Nr. 3051 eingehend be­schreibt. EDITIO PRINCEPS. In dem vorliegenden Exemplare sind, wie wohl bei allen für den ausserkölnischen Handel bestimmten Exem­plaren, die nur für die Kölner Diöcese bestimmten Censurae ecclesiasticae archiepiscopi Coloniensis ( 4 Bll.) nicht mit eingebunden worden.

F. 1: Manuale confessorum 1 metricü, opus vtit» {)mendabile t suc­cinlctü ex diuersis autenticis doctoribus stu-ldiose collectü nedü cuius­libet stat9 cöfessojribus ve~ et relligiosis ac sacerdotib9 ce-fterl i}utile dinoscitur vt clare patet hmöi f prölogum inspicientibus tc. I F. 186 l. 28: a Explicit Manuale confessoQ vnacü Mari magno I ac Defensorio p'uilegij quatuor ordinü mendicätiü suf} I audientia {)fessiofi zc. Im­pressu3 Colonie per me Her fmannü Bungart de Ketwych Ciuem Colon. supra anltiquü fol} moräte in opposito ecclesie Sancti Martni I Maioris In domo vulgariter nücupata tzo de wylden f mäne. Anno. M. CCCC. xcviij. In Martio. I F. 186v: Manuale ofessol} vnacü Mari magno tc. I lnsign. typogr. c. inscr.: Gedruckt in Collen vp dem I Aldemart. tzo de wyllde man ydem bügart. f

S i e h e d i e A b b i I d u n g a u f S. 153.

465 - - Dasselbe. Ein kleiner Wurmst. geht durch die ersten Bll.- Beigebunden: Guillermus (Peraldus), Paris. episc., Trac­tatus super passione Christi, Hagenoviae, Henr. Gran, 1498. 4°. got. char. c. sign. 2 col. 34ll. 174 ff. Schönes rubriziertes Ex. Alter Holzband mit gepresstem Schweinslederrücken.

(Hagenau 1498) 80. -Hain 8320; Pro c t o r 3193, Type 4, 8; Po 11 a r d III, p. 685.

EDITIO PRINCEPS. F. 1: Tractatus Uuilhelmi parijsiensis super Passiöe christi I F. 170

(c. num. CLXIX) col. 2 l. 21: Finit tractatulus peru,tilis I sufl passione domini: editus 1 per wilhelmum PariBiensem I Impressus in imperiali oppifdo Hagenaw per Henricu3 j Gran Anno a natiuitate do- /mini Mil­lesimo qter~ cetejsimo nonagesimooctauo: fe-lria sextapost Ualentini. I F. 170v vacat, 171-17 3v tabula quae ea;pl. col. 2l. 15: lis fo. clxvj I F. 17 4 vacat.

Siehe die Ab b i 1 dun g auf S. 153.

Meditationes de vita Christ (Köln ca. 1498) siehe Nr. 169.

466 Mendoza, Inigo Lopez de, Proverbios. S.l. a. et typogr. n. (Toledo, Pedro Hagenbach, ca. 1500). 40. got. char. c. sign. (a-i8, k6) 32 ll. 77 ff. Au t i t r e u n e t r es b e 11 e f i g ur e g r. s. b. representant Mendoza dans son cabinet et des let.tres· initiales sur fond noir. Sauf qq. taches.in-signü. bei ex. Velin mou (rel. anc.) [Toledo ca. 1500] 1500.

Non cite par Hain, Copinger, Proctor etHaeb-1 e r , E a r I y P r i n t e r s o f S p a i n & P o r t u .g a 1. H a e b -

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

Gravure sur bois du no. 466. Mendoza, Proverbios. (Toledo ca. 1500.)

1 e r , Bibliografia iberica no. 428 ne donne qu'une description inexacte d'apres l'exemplaire incomplet de la bibliotheque universitaire d'Evora, le seul connu jusqu'alors. Il ne cite que 70 ff. Notre exemplaire est complet. E x t r ~ m e m e n t r a r e. Type 1, 2, 3.

F. 1 sub jig. :cyl.: Prouerbios de dö yiiigo flopez de mendO(;a: con vn tractado I de remedio contra fortuna que esta I puesto en fin. I F. 7 3v l. 16: a Aqui se aca.ban los prouerbios de I yiiigo lopez de mendo<;a. I F. 7 4: a Comien<;a el tractado de prouidenfcia cötra fortuna: cöpuesto por Diego d'valera, almaglnifico don Iuan pacheco, marques de Uillena. I F. 77v l. 24: a Fenesce los Prouerbios de don Yfiigo lope~ de me/do<;a: marques de Santillana: con el tractado de prouifdencia cötra fortuna: cöpuesto por Diego de valera. I

V o i r 1 e f a c s i m i 1 e c i - d e s s u s.

467 Missale Lugdnnense. Lugduni, J ohannes N umeister de Moguntia, I487. Fol. got. char. c. sign. ([IO], a-pa, pps, iS, ü', I2, q-za, a-r8

). 2 col. 3I11. (canon I411.) 9 ff. n. num., I f. vacat, I27 ff. num. (i-cxxvili) I f. vacat, 23 ff. n. n., I f. vacat, I99 ff. num.

155

156 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

(Cxxxi-CCCxxvü), 1 f. n. num. = · 362 ff. A v e c d e u x figures sur bois de la grandeur de la page pour le canon, representant la crucifixion et Ie Pere eternel benissant le monde et en­toure de cherubins, et une autre gravure sur bois au dernier feuillet, imprimee en rouge, montrant les armoiries du cardinai· Charles de Bourbon, dessinees par Jean PerreaL Imprime en rouge et noir. Qq. piqures insignifiantes au commencement. Cachet de doubies au 1er f. Sauf. cela bei exemplaire tres grand de · marges, r e c o u v e r t d ' u n e j o I i e r e I i ur e an c i e n n e 1 y o n n a i s e , s i g n e J. B. (voir Weaie 114 et 482) e n V e a u b r u n 0 r n e a f r 0 i d' les plats entoures d'une belle bordure avec

M. Pf.

des ornements architectoniques, style Re­naissance (dos et plats en partie endommages). (Lyon 1487). 4000.

N o n c .i t e p a r H a i n. M a n q u e a u B r i t i s h M u s e u m et a la Bodleiana. Copinger II, 4154; Pel1echet, cat. des incunables de Lyon, 423 (la collation n'est pas tout a fait exacte); Cl a u d in, Histoire de l'imprimerie III,. p. 360 et ss; W e a 1 e, Bibi. lit., p. 90.

E x e m p l a i r e t o u t a f a i t c o m p 1 e t. On ne connait que 3 autres exemplaires complets ( dont deux sur

velin, avec 1es figures co1oriees). Notre exemplaire est un des exem­plaires rarissimes dans lesquels 1 e s f i g u r e s n ' 0 n t p a s e t e c 0 1 0 r i e es.

Ce livre est imprime avec les types 5 et 8 de Numeister, qui sont d'une grande beaute. et ressemblent beaucoup aux caracteres de la bible de Gutenberg.

"Le Missel de Lyon, qui avait ete cmnmande a Neumeisterpar l'archeve­que Charles de Bourbon, est un fort beau livre imprime en deux couleurs, rouge et noire, qui temoigne de l' habilete technique du maUre typographe: . . . . . . . On remarque, a la !in de ce M issel, les armoiries du cardinal de Bourbon, tirees en rouge. Cette planche, gravee dans le style gothique fleuri, est des plu.s remarquables. Elle fut executee d' apres un dessin de Jean Perreal. Cet artiste a dessine en 1486, dit M. Rondot, l'ecu "aux armes et devise de M onsr le cardinal arcevesque faitz avec l' espee flam­bante pour ystoire".

Jean Perreal, dit Jean de Paris, peintre du Roi, habitait alors Lyon et demeurait rue Mercit?re, dans la meme rue que l'imprimeur Neumeister. Ce dernier avait son atclier dans la maison de Clattde Gibolet. C' est la, dit ]1. Felix Desvernay, que Neumeister a imprime son beau Missel de l' Eglise de Lyon." (Claudin Hist. de l'impr. III p. 360 et ss.)

Ces helles armoiries du cardinal de Bourbon sont le seul ouvrage qu'on puisse attribuer au celebre Jean Perreal, peintre du roi, avec toute s ß r e t e.

On a souvent raconte les curieuses peregrinations de J ·o h a n n N e u m e i s t e r , imprimeur de ce missel. Clerc de Mayence, il aurait ete, si l'on croit la tradition, l'eleve et le compagnon de Gutenberg en 1463, aurait exerce a Foligno en 14 70 et serait retourne a Mayence en 14 79. Il paraitrait avoir ete appele en France par le cardinal d' Am­boise, aurait exerce d'abord a Albi en Languedoc en 1481, et se serait ensuite fixe definitivement dans 1a ville de Lyon. On ne connait que 3 autres livres imprimes par lui dans cette ·derniere ville. Ils sont tous extremement rares.

l Gravure s. b. du no. 467. Missale Lugdunense. Lyon, Numeister, 1487.

Gravure s. b. du no. 467. ~issale Lugdunense. ·Lyon, Numeister, 1487.

Gravure sur bois dessinee par Jean Perreal. Du no. 467. Missale Lugdunense. Lyon 1487.

160 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15 . .JAHRHUNDERTS

F. 1 vacat. F. 2 (rubro ): Incipit tabula huius missalis impressi scüdü vsum I archiepatus lugdunen cuius ordo sequit et est talis. j F. 5-10v. calendarium. F. 11 (c. num. i) col. 1 (rubro): In nomine scte et idiuidue f trinitatis: pris et filij et spilritus sei ame. Incipit mis-lsale scd:m vsu~ lugduni ... I F. 138 vacat. F. 139 (rubro): Ab aduentu domini nostri ihesu cristi In dieb9 domilnicis preteritis et alijs diebus ferialibus officia ••. f F. 150 vacat. F. 150v. et f. 151figg. xyl. F. 151v.: ( }Er omia secula seculolrü amen ... I F. 162 vacat. F. 163 (c. num. Cxxxi} col. 1 (rubro): . In die sancto pasche oflficium. I F. 361v. col. 2, l. 23 (rubro:) cü omlnib9 nouis officijs ltegral'r I lugd.' ipressü D mgrm Io. j alemanü d' magontia ipresjsore feliciter finit' Sub äno 1 incarnatöis diüce M. cccc. I lxxxvij Regnante xpianissilnlo Rege nro karolo Anno 1 regni sui quarlo. 1 F. 362 fig. xyl. F. 362v. vacat.

V o i r l es f a c s im i l es a u x p a g es 157, 158 et 159.

46S Missale Roman um. Venetüs, Simon Bevilaqua Papiensis, 1497, 31. januar. S0• Got. char. cum sign. et ff. num. 2 col. 36 et 37 ll. 4 (pro 12)ff. nonn. et 240ff. num. Imprime en rouge et noir. Avec une gravure gr. au trait de la gran­deur de la page (f. num. 110v), la musique notee et la marque typographique imprimee en rouge (Kristeller 193). Rubriques et lettres initiales imprimees en rouge et peintes en rouge et bleu. Ancienne reliure. venitienne

M. Pf.

avec medai11ons et bordures (restauree), tr. d. (Venezia 1497) 200. -Hain-Cop in g er 11413; man q u e a Pro c t o r e t A 1 es;

R i v o I i , Missels, p. 160 no. 44; W e a 1 e 141. 'J;ype 3, 15. On ne connait que deux autres exemplaires. Notre ex. est complet sauf le titre et le calendrier (8 ff. n. num. et n. sign.) qui devraient preceder 1a table. - B o n e x. d ' u n l i v r e 1 i t u r g i q u e e x t r ~ m e -m e n t r a r e. La gra vure represente une crucüixion: L~ Christ en croix, la t~te inclinee sur l' epaule droite. A droite et a gauehe un ange age­nouille sur un nuage re<;oit dans un calice le sang qui coule des mains et du flanc droit du Christ. Au pied de.la croix deux groupes: a droite St. J ean, Nicodeme et un homme barbu, a gauehe deux femmes soute­nant la Ste. Vierge et Madeleine embrassant la croix. Sur le devant un crane, au fond Jerusalem. (v. Rivoli, qui donne une description tres detaillee ). Cette superbe gravure est bien enluminee avec des cou­leurs claires.

On a ajoute a ce Iivre deux Lhants 'd'eglise (l'un avec la rubrique: Tempore Paschalis) avec la musique ms. notee d'une main ancienne, et d' autres manuscrits anciens.

F. 1-8 titul. et calendar. (manque). F. 9 (c. sign. A)rubro: <I Incipiüt tabule .. f. 10: Preparatio sacerdotis I . .. f. 13 (c. num. 1) rubro: a Incipit ordo missalis scd'm I consuetudinem ..... F. 252 l. 20: nerit ad nuptias possis occurrere in aula iusticie celesti. Amen. I Insign. rubra typogr. c. inscr.: SIMÖ BEVIAQVA (sie!)

V o i r I e f a c s i m i 1 e a la p 1 a n c h e XXX.

469 Missale romanum. Lugduni, Jac. Saccon, 1500. S0• got. char. c. sign. 2 col. 39 11. (canon 17 11.), 12 ff. n. num., 103 ff. num. (1-103), 11 ff. n. num., 121 ff. num. (105-225), 1 f. vacat = 248ff. Avec deux figg. gr. sur bois de la grandeur d e 1 a ·p a g e , l a m a r q u e t y p. e t 1 a m u s i q u e not e e. Imprime en rouge et noir. Sauf qq. taches aux premiers, et des piqfues insignif. aux derniers ff.; ex. bien conserve. Veau.

(Lyon 1500) 350.

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

Hain- Cop in g er 11416; Pro c t o r 8673, type 3, 4, 5. N otre exemplaire de ce missel est le seul connu qui soit tout a. fait

complet. A 1 e s ne cite pas cette edition. .H a i n n' a vu aucun exem­p1aire. W e a 1 e p. 143 ne connatt que l'exemplaire defectueux de 1a bibliotheque de Salzbourg, contenant 236 ff. Cop in g er cite 228 ff. L'exemplaire du B r i t i s h Museum n'en contient que 233. Notre exemplaire a 12 ff. de plus que l'exemplaire connu comme le plus complet, c'est a dire 248 ff.

Le titre de cet ouvrage, tres bien imprime en rouge avec des caracteres gothiques, est orne d'une b e 11 e f i g u r e e n b 0 i s. r e p r e s e n -t an t S t. Fra n «f o i s s t i g m a t i s e. En tete ducanon se trouve

· selon l'usage une f i g u r e r e p ·r e s e n t a n t 1 e C h r i s t e n c r o i x , coloriee a 1'epoque. En outre ce livre contient p1usieurs 1 e t t r es in i t i a 1 es , dont que1ques-unes sont historiees.

F. 1 rubro:

SJifTale ad t'fumromgneeccle fk pcropnmc o:dfnatum:ac otla;c·nn cura cb3fbiatum:cum p111 nbus alqs mtmavaldean«df.arqequc n&&nc:f 1n cwfckm tlu.fuc runt hno&ane. .

F. 1v rubro: Q Tabula annm~ cömuniü ~ bissextiliu.l: litterarü d:fiicaliu.l .quot I annis ... F. 2-7 Calendarium. F. 8 rubr.: a Festo~ mobiliü ca.non. I F. 8v vacat. F. 9 rubro: a Hec sunt capitula seu accideltia .que possunt accidi in cele- lhratione missarum. I F. 10 col. 2- f. 12v

161

7

162 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

tabula. F. 13 (num. i) rubro: Incipit ordo missalis s'm con/suetudinem romane curie ...... F. 116 vacat. F. 116v fig. xyl. color. F. 117: Canon I F. 126v Canon explic. F. 127 (num. cv) rubro: a Dfi.ica resur­rectiöis domini. I F. 247 (num. ccxxv) rubro: a Missale ad VUSJ romane ec-/clesie peroptime ordinatum ac 1 completu3: cum additione plu-1riu3 missarü: scilicet Missa sanfcti bonaueture. Sancti gabrie/lis. N ostre diie pietatis. De no-/mine ih'u. De qui~ vulneribus I christi. Et sancti rochi. cu3 plulribus alijs in locis pprijs. que 1 nunq' in eiusde vsu fuerun~ pofsitis. A~ etia3 benedictio fon-/tium facienda in vigilia pasche I z: penthecostes. Etiam cu3 canltu et notulis nouiter posite fi-/nit feliciter. Lugduni ipressuJ I per Iacobum sachon pedemö-ftanü de romano ip­poreginesis I diocesis. Anno incarnationis I domini. Millesimo quingete-/ simo. Die. xxvi. mensis aprilis. I F. 247v insign. typogr. rubr. impr. F. 2 48 vacat.

469a Missale Wormatiense. S. I. a. et typ. n. (Basileae, Mich. W enssler, ca. 1488). Fol. maj. Got. char. c. sign. 19 et 32ll. 8 ff. non num., ff. 9-131 num. I-CXXIII, 33 ff. n. num., ff. 165-207 num. CXXV-CLXVII, 13 ff. non num., ff. 221-258 num. CLXVIII bis CCV, 14 ff. non num. = 272 ff. 2 Bll. fehlen am Schlusse. R o t e r u. s c h w a r z e r D r u c k m i t M u s i k n o t e n. Mit zwei p r a c h t v o 11 e n , m i t F i 1 i g r a n o r n a, m e n t e n g e s c h m ü c k t e n , g r o s s e n I n i t i a 1 e n und vielen kleineren. Ausserdem mehrere grosse schön gemalte' ·Initialen. Einige Bll. etwas fleckig. Sonst sehr schönes breitrandiges, ganz unbeschnittenes Exemplar in dem ursprünglichen Holzeinbande.

~I. Pf ..

(Rücken erneuert.) [Basel ca. 1488] 600. -Allen Bibliographen unbekannt. Mit Wensslers schönen Missale­

Typen 12, 13, 14, ·15 gedruckt. Ausserdem hat bei dem Kalender eine Type Verwendung gefunden, die sonst bti Wenssler nicht vorkommt. Es erscheint uns nicht ausgeschlossen, dass dieser Teil nachträglich von 8 e n s e n s c h m i d t i n B a m b e r g (Type 11) hinzugefügt wurde, nachdem W enssler das Missale ohne Kalender abgeliefert hatte. Am Anfang des Canon befindet sich eine p· r a c h t v o I l e I n i t i a l e T in Holzschnitt. Es war uns nicht möglich ein zweites Exemplar dieses Buches nachzuweisen. Unser Exemplar stammt aus dem Kloster W i m p f e n und wurde dorthin, wie aus einer handschriftlichen Notiz auf dem ersten Blatte hervorgeht, im Jahre 1504 von den Erben eines M a r t i n v o n N y d e c k geschenkt. Collation: 8 ff. s. sign., a-o8,

p 6, q 6, a 8, bs, c10, 6 ff. s. sign., A-E8, aai-aaiii, 13 ff. s. sign., F-JB, K 8, L 8

, M". F. 1 vacat, f. 2 rubro: KL Ianuarius liabet dies. xxxj. Luna. xxx. f

..... f. 2-7 calendarium, f. 8 rubro: In dominicis diebus. Benedictio I salis z aque .... f. 9 rubro: Incipit liber missalis scd'm ordi-lnem ecclesie wormatieii. Domini/ca prima in aduetu diii Introit9. 1 .•••••. f. 132v­vacat, f. 133-158 hymni c. notis mus., f. 159: (T)E igit' clemetissime pater I .... f. 159-164 Canon, f. 165 (c. num. CXXV) rubro: Incipit de säctis per circulü äni in I .... f. 220v vacat, f. 221 (c. num. CLXVIII) rubro: Incipit cömune sanctorü. In vi-/gilia .... f. 258v vacat, f. 259 rubro: In natiuitate domini In primo I gallicantu Sequent.ia I ..

Monteregio s. Müller de Königsberg siehe Nr. 483, 484 u. 492.,

470 (Nicolaus de Orbellis), Öursus librarum Philosophiae naturalis. secund um viam doctoris subtilis S c o t i. Basileae, Mich. Furter !t'

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

1494. 4o. got. char. c. sign. 2 col. 48 ll. 184 ff. Mit Ho I z­schnitten. (Basel 1494)

H a i n (ohne es gesehen zu haben) - C o p i n g e r 5864; P r o c t o r 7726, Type 3, 4, 5; Po 11 a r d III, p. 783. Auch Copinger gibt keine Beschreibung dieses Druckes. S t o c k m e y e r & R e b e r . 78, 4; S c h r e i b e r V 4872.

F. 1: Cursus librorum philosophie natura- llis s'm viam doctoris subtilis Scoti. f F. 1v vacat, f. 2: (e)Xpedita prima yte I principali huius tractatus I scz d'scientia mathematica: I F~ 184 col. 2 l. 36: Expliciüt libri Ethicolrum Basilee impressi I per Michael~ furter. I Anno incarnatiöis dolmini. M. CCCCxcüij. I F. 184v vacat.

~ ...

S. Bonaventura, Ord. Min., Vita Christi s. Meditationes Vitae Domini nostri Jesu Christi. S. I. a. et typ. n. (Argentorati, Joh. Grüninger, ca. 1494). 4°. got. char. c. sign. 2 col. 43 ll. 54 ff. Die letzten Bll. geringfüg. wasserfl. [ Strassburg ca. 1494]

Hain 3550; Pro c t o r 505, Type 17, 20, 21. Po 11 a r d I, p. 116; N i c h t b e i S c h m i d t.

F. 1: Uita christi edita a sanlcto Bonauentura. I F. 53v col. 1 l. 9: a Explicit liber aureus de vita xpi I y sanctü Bonauenturü doctore ce (sie) I raphicü editus siue cöpositus. I Tabula capitulorü in li- lbro presenti ~tentorü. I •••• F. 54 col. 2 l. 21: Finis. 1 F. 54v vacat.

Alanus Porretanus ab Insulis, De maximis theologiae. S. I. a. et typ. n. (Basileae, Jac. Wolff de Pforzheim, non post 1492). 4°. got. char. c. sign. 35-36 11. 40 ff. An den Rändern geringf. wasserfl. [Basel ca. 1492]

H a i n 389; P r o c t o r 7624, Type 1, 5, 11; P o 11 a r d III, p 776. EDITIO PRINCEPS. Zwei Exemplare dieses Buches wurden im Jahre 1492 von J acob von Pforzheim dem Baseler Karthäuser Kloster geschenkt.

F. 1; Alanus de maxilmis theologie. I F. 1v vacat, f. 40 l. 25: Finis I f. 40v vacat.

Niger (Negro ), Franciscus, Modus epistolandi. S. I. a. et typ. n. (Lipsiae, Conr. Kachelofen, ca. 1494). 4°. got. char. c. sign. 34 11. 46 ff. Rubriziert; ganz geringfüg. fleckig u. wurmstich.

· [Leipzig ca. 1494] Unbeschriebener Druck. V o n d e r g r ö s s t e n S e 1 t e n h e i t.

Gedruckt mit Type 2 u. 3 Kachelofens. Vielleicht mit dem von G ü n­t her, Wiegendrucke der Leipziger Sammlungen Nr. 1331 erwähnten Drucke identisch .

• F. 1: Modus epistolandi. Franlcisci Nigri cum epistolis ex 1 eplarib9 annexis I F. 1v: Opusculum epistolarum familiarium et artis earunde scrilbendi maxie in generibus viginti. Ad que tii singule quas 1 nunc vtimur species deducuntur. Sunt(ß genera videlicz. 1 .... F. 2: Opus-culü scribedi Epl'as Francisci nigri incipit foeliciter. 1 ..... F. 45v l. 31:

163

M. Pf.

pciye, meum autem iussa tua ~ libetissime exequi. U ale. 1 Finit foeliciter. 1 F. 46 vacat. 160. -

Vier seltene Inkunabeln, von denen zwei bei den Bibliographen nicht genau beschrieben sind, in einem gotischen gepressten Schweinsieder­b a n d m i t S c h 1 i e s s e. V o n s c h ö n e r E r h a 1 t u n g.

471 Passio sive Historia undecim milium virginum. S. I. a. et typogr. n. (Coloniae, Herrn. Bungart de Ketwich, ca. 1500.) 4o. got.

164 ILLUSTRIERTE B"ÜCR.ER DES 15 . .JAHRHUNDERTS

Holzschnitt des Schlussblattes von Nr. 471. Historia XI milium virginum. (KöJn ca. 1500)

char. c. sign. 33 ll. 30 ff. M i t 2 s c h ö n e n b 1 a t t g r o s s e n Ho 1 z schnitten a m Anfang u. Sc h 1 u s s.; rubri-

M. Pf.

ziert mit rot eingemalten Initialen. Ppbd. [Köln ca. 1500] 200. Hain 12457; Pro c t o r 1474 Type 6, 7, 8; Po 11 a r d I, p. 302;

V o u 11 i e m e 585. N i c h t b e i M u t h e r. S c h r e i b e r 1503. Fehlt in der Bodleiana, in der Berliner Königl. Bibliothek und in der Kölner Stadtbibliothek. S e I t e n. Ers.te i ll u s t r i e r t e Ausgabe der berühmten Kölner Legende.

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIEOLE

Gedruckt mit der prächtigen Type 6 Bungarts, die den Delfter Drucken Snellarts äusserst ähnlich sieht.

Der erste Holzschnitt zeigt die Landung u. Niedermetzelung der 11 000 Jungfrauen am Rheinufer vor dem K ö 1 n er Stadt b i 1 d; der Holzschnitt am Schluss stellt die hlge. Ursula dar in einem breiten Rahmen, auf dem kämpfende Untiere u. Menschen weiss auf schwarzem Grund geschnitten sind.

Ein Wurmstich geht durch die letzten zwei Blätter. F. 1: Passio siue· Historia. xi. miliü v'ginü. I Icon xylogr., f. 1v:

Incipit Epistola ad virgines cristi 1 vniuersas s.un historia noua. xjm. wgim celit9 nuy .reuelä. I . . . F. 2 l. 4: a Explicit prologus. a Incipit reuela.tio noua. jti· lneris z passionis vndecim ..... F. 30v: Historia vndecim miliü virginü Fi-lnit felicit'. a Scä Ursula cü sodalib9 tui) Orate p nob'. I I con xylogr.

Siehe die Ab b i 1 dun g e n auf S. 164 u. 112.

4 72 Passio sanctorum decem milium militum ac martyrum cruci­fixorum. Coloniae, s. nom. typ. (Martinus de Werdena), 149S. kl. so. Got. char., c. sign., 30 ll., 1S ff. Mit einem zwei-

165

M. PL

m a 1 vorkommenden Ho I z schnitt. (Köln 149S) 75. -Hain 13497 ( ?); 0 o p in g er 4625; V o u 11 i e m e 897; nicht

b e i Pr o c t o r u. Po 11 a r d. Type 1, 3, 4. Sehr seltener Druck. Auf dem Titel ein hübscher Holzschnitt: Die h. Anna selbdritt. S c h r e i -b er V 4891. BI. 18 a ist weiss; auf der Rückseite ist der Holzschnitt wiederholt.

F. 1: Passio pulcerrima scölrü .... Icon xylogr. F. 1v vacat f. 2: In-cipit jilogus venerabilis Analstasij .... F. 17v l. 14: Explicit passio seu legeda sanctolrum dece milium militü ac marty~ I crucifixorü: nuyrime iam pmo Oollonie impressa Anno domini. M. I cccc. xcviij. Die quinta Iulij. I F. 18v: Icon xylogr.

4 73 Passio sanctorum decem milium militum. Coloniae (Martinus de Werdena) 149S. Beigebunden: S. Bonaventura, Ord. Min., Stimulus divini amoris s. Pharetra. S. l. a. et typ. nom. (Coloniae, Martinus de Werdena, ca. 149S). kl. S0• Got. char., c. sign., 3211., SS ff. Rubriziert. Mi t z w e i H o 1 z s c h n i t t e n.

[Köln ca. 149S] Hain 3477; Pro c t o r 1487, T)'pe 1, 3, 4; Nicht bei Po I­

I a r d; S c h reib er V 4891 u. 352~. F. 1: Stimulus diuini amoris I deuoto~ .... Icon xylogr. I F. 1v:

Epistola Prohemialis Au- ltoris . . . . F. 8 8 l. 2 7: ma ordinis feraphici (sie) Fräcisci I F. 88v: Icon xylogr.

Beide Bücher vom Buchbinder scharf beschnitten, teilweise mit Be­schädigung der "Oberschriften. Stockfleckig, einige Blätter wurmstichig.

Passionael, hollandice, Zwolle 1490 siehe Nr. 510.

474 (Paulus Diaconus), Homiliarins Doctorum. Basileae, Nicolaus Kessler, 149S. Fol. Got. char. c. sign., 2 col. 66 ll. 247 (pro 24S) ff. Mit e in e m b 1 a t t g r o s s e n H o 1 z s c h n i t t e u. d e r D r u c k e r m a r k e K e s s I e r s. BI. A 1 (Titel zum 2. Teil) fehlt. Etwas wurmstichig, sonst schönes Exemplar aus dem Predigerkloster in Wimpfen, im alten Schweinsledereinband.

so.-

(Basel 149S) 100.

Holzschnitt aus Nr. 474. Paulus Diaconus Homiliarius doctorum. Basel 1498.

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

Hain 8793; Pro c t o r 7694, Type 1, 2, 4, 6, 10; Po 11 a r d III, p. 773; Stock m e y er u. Rebe r S. 63, 44; Schreiber V 4900; Muther 462; Weisbach S. 41, 23. Auf der Rückseite des Titels ein Brief des J o h. U 1 r. S ur g an t an Kessler. Der grosse Ti t e 1-h o l z s c h n i t t zeigt eine Versammlung von weltlichen und geistlichen Männern, darunter Kaiser und Papst, die vom hl. Geist in Gestalt einer Taube inspiriert werden. K e i n E x e m p l a r i n d e n B e r l i n e r Bibliotheken.

F. 1: Homeliarius Doctorum. I Icon xyl . .... F. 248 col. 22: ... in mer-lcuriali Nicolai Kessler officina Basilee impssum . . . . Anno in­carna-/tionis diiice: Millesima quadringetesimo Nonagesimo octa-/uo decimo Nonas Augusti. Finit feliciter. I Insign. typogr. F. 248v vacat.

Siehe die Ab b i 1 dun g auf S. 166.

Figure gr. s. b. du no. 475. Persius, Satirae. Lyon, Wolf, 1499.

475 Persius, Aulus Flaceus, Satirae VII cum commentarüs J o h. B r i t a n n i c i et J o d o c i B a d i i A s c e n s i i. Lugduni, Nicolaus WoH, 1499. Fol. min.,· got. char., c. sign. et ff. n., text. a comment. circumdat., 32 u. 54ll., 72 ff. S ur I e t i t r e u n e f i g ur e g r. s. b. r e p r es e n t a n t P er s e e t s es c o m m e n tat e ur s. Sauf qq. piqüres et qq. taches bon ex. avec le cachet: BIBLIOT. MAIORTS CARMELI. PA-

167

M. Pf.

RISIENSIS. Dem. bas. {Lyon 1499) 100. -Hain (sans l'a.voir vu)- C o p in g er 12733; Pro c t o r 8675,

type 1, .2, 3, 4; Schweiger II p. 706. Pr e m i er e e d i t i o n a.v e c c e c o m m e n t a i r e. Ce Iivre dont le titre est imprime en rouge et noir, est assez rare, comme toutes les impressions de Wolf.

F. 1 rubro: Persij familiare cömentum 1 Cum Ioannis Britannici eruditissima. interpretatione. I Fig. xyl. cum inscr.: Io. Britä.nicus 1 PePsius I Io. Badius I Deinde: Argumenta satyria.rum ac prefationis Per-/ siane per Iodocum Badium. I Preludendo nigro: docet Satyram se scribere posse I Scriptore in rubro: Prima satyra deinde: reprehendit ineptü. 1 U ota nephan,da a.uidi: sacra. pontificü<J5 Secüda ( rubro ). 1 In Terna (rubro) igna.uos nota.t infiatosq} potentes: f Ca.rpitur in Quarta (rubro) re:x: t reprehensor ineptus. f Seruire in Quinta (rubro) stulti~ mali~ pro-

I

168 ILLUSTRIERTE B"ÖCHER DES 15 . .JAHRHUNDERTS

bantur. I In Sexta (rubro) heredi taxat nimium cumulantem. I F. lv: Iodocus Badius Ascensius Leuino Mauro & Guilhelmo Diuiti Cultio-/ris litteraturae pceribus: · & conciuibus at(ß coamicis optimis S. D. I F. 2: a Index rerü ~ verborum selquentium cömentariorum. I F. 4: (e)Sopi illius phrygis notissimi fabulatoris ..... F. 6v: Vita Persij ..... I F. 9: a Iodoci Badij Ascensij in Persium familiares cömentarij : I Et primo ipsius prefationis argumentum. I F. 12v tef~Jt. inoip.: Satyra prima. I F. 7 2 l. 51: a Hoc opus: cuius omnes cartharu; complicationes Qrlaterne · sunt: impressum est Lugduni: I opera ac diligentia Nicolai lupi: patrio: hoc est teutonico: vocabulo vvolf: Anno a natali domi-lnico. M.CCCC.xcix. ad. vi. calendas februarias. Sit omnipoteti deo gloria ~ gratiarü actio. I F. 7 2v vacat.

V o i r 1 e f a c s i m i I e a. 1 a p a g e 167.

''<'.'~.·:.', ............. . ' . : ' -'~~:

I" ;

' :'] ' ~[.~

PERSIVS. lO.B&I.BA&..-fON.

Gravure s. b. du no. 476. Persius. Venezia 1499.

4 76 Persius, .Aulus Flaccus, Satirae VII cum. tribus commentariis. M. Pf.

Venetiis, Johannes Tacuinus, 1499. Fol. rom. char. maj. et min., c. sign. et ff. n. text. a comment. circum.dat. 60 ll. 63 ff. Au dessus du titre une belle figure au trait, representant le poete avec ses 3 commenta­teurs, lettres ornees sur fond noir dans le texte. Qq. pp. brunies et qq. piqftres insign., sauf cela bei ex. tres grand de marges. Cart. (Venezia 1499) 120.

Hain-C-opinger 12744; Proctor 5460, type 7, 8; Ess-1 i n g , Livr. a fig. venit. 796; S c h w e i g e r II p. 706. Premiere edition avec le commentaire de J o h. Bon a r d·u s nomme Co r n ut u s.

F. 1 post icon. xyl.: Persius cum tribus commentariis. I Cornuti phylosophi eins preceptoris cömetarii. 1 Ioannis Britannici Brixiani

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME · SIEOLE

comentarii. I Bartolomei Foncü comentarii. I . . . . F. 6 3v l. 11: FINIS. I ·a Impressum Venetiis sum.ptu diligentissimi uiri Ioannis de Tridino. Anno a natali christiano 1 M.OOOO.XOIX. Die uero. IIII. Mesis Nouebris. Regnante inclyto ac foelicissimo I principe Augustino Barbadico. I OVM GRATIA ET PRIVILEGIO. / Registr.

V o i r 1 e f a c s im i 1 e a 1 a p a g e 168.

477 Petrarca, Fr., De in8igni obedientia et fide uxoria G r i 8 e I d i 8 in Waltherum. Ulmae, Joh. Zainer de Reutlingen, 1473. Fol. char. rom. 33ll., 10 ff. Mit p r ä c h t i g er T i t e I b o r d ü r e in Ho I z schnitt (altkoloriert). Sehr breitrandiges, schönes,

169

M. Pf.

rubriziertes Ex. Perg. (Ulm 1473) 400. Hain- C o p in g er 12814; Pr o c t o r 2499, Type 2; Pol-

1 a r d II, 522; Hort i s 336; Wegen er 26. Das erste mit der schönen römischen Type J"ohann Zainers ge­d r u c k t e B u c h. Eine Abbildung der ersten Seite mit der Titel­bordüre findet sich B i b 1 i o g r a p h i c a IV p. 441 (W. M o r r i s , On the artistic qualities of the woodcut books of Ulm and Augsburg in the XVth century}. Der ·Herausgeber dieses Buches war Stein-hövel. ·

F. 1: INCIPIT . EPISTOLA . FRANOI-/SCI . PETRAROHE . DE . INSIGNI. I OBEDIENTIA . ET . FIDE . VXO-/RIA. GRISEL­DIS . IN .WALTHE-/RVM. I In fine f. 10v l. 15: Vlme impressum per Iohänem zeiner de I Reutlingen Anno domini .1.4.7.3. 1

S i e h e d i e A b b i 1 d u n g a u f S. 170.

478 Praecordiale devotornm. Argentorati, 8. typ. n. (Johanne8 Prü8s), 1489. 8°. got. char., c. sign., 2211. 164 ff. Mit einem b I a t t­g r o s s e n H o l z s c h n i t t. Sehr schönes Exemplar mit einigen Nachträgen von alter Hand, rot eingezeichneten Initialen, Rubriken, der Holzschnitt rot nachgefahren. Am Schlusse bei­gefügt ein handschriftliches Rosarium gloriose virginis M ariae, schön mit schwarzer und roter Tinte geschrieben. Prächtiger alter Lederband mit Blindpressungen und Schliesse. Rücken be-schädigt. (Strassburg 1489) 90. -

Hain 13318; Pro c t o r 546, Type 7, 8; Po 11 a r d I, p. 1~3; S c h r e i b e r V 5012. N i c h t b e i S c h m i d t u n d K r i s t e 1-1 er. Vorzügliche Er h a 1 tun g.

F. 1: Precordiale deuo- I torum. I F. 1v fig. xyl. F. 2: Prefatio. 1 (n)Omen hoc precordiale SCl/ sacerdotuj ..... F. 164 l. 10: Impressum Argfi.. Anno salutis M I cccc. 1xxxix. I F. 164v vacat.

479 Praecordiale sacerdotnm. S. I. a. et typ. n. (Zwo11e, P. van Os, ca. 1495). 8° min. Got. char. c. sign. (a-ms) 27 11. 96 ff. Au f dem Titel ein hübscher Holzschnitt: Sal­v a t o r m u n d i. Bis auf geringfügige Wurmst. auf den letzten Bll. schönes rubriziertes Ex. mit rot eingemalten Initialen.

[Zwolle ca. 1495] 180. -Nicht bei Hain, Campbe11, Proctor und Oon­

w a y. C o p i n g e r 4830 erwähnt, ohne nähere Angaben, n u r e i n Ex e m p 1 a r in der Univ. Library in Cambridge, das er offenbar nicht gesehen hat. Es hat den Anschein, als ob dieses kleine Lehrbuch für Priester bis auf die zwei Exemplare v o 11 s t ä n d i g v e r 1 o r e n

NCIPIT·EPISTOLA·FRÄNCIJ SCI·PETRARCHE ·DE.INSIGNI· OBEDIEN'TIA·E·f·FIDE·VXQ/ . IDA 7GRIS!;LJ)(S ·IN · W ALTi{E! RVKi: (brum tu um quem noftro materno elo

quio ·vtopinor olim iuu~nts edtdifti•nefcio qutde vndevel qualiter ad mt delatü vidi·nam h dicä legi•

mettar. liquidem ipfe magnus vald e. \t c ad maior. ~ tempus anguftum erat .ldCJJ ip fum vt noftt vulgus • ~ foluta fcriptus oratione • 8< occupatio mea bellicis vndiq; motibus inquietü. • quibus etft animo pro 1 cul abf1m: nequeo tarnen fl.uctuante re public? non

-.....--~"'-' moueri. ~uid ergo. e:xcucurri ru · 0<. feftini viatons int orem • bincatq~ binc circumfp iciens • nec fubf1ftens •

animaduerti alicubi ~ hbrum tpfum. canumdentibus Ia '~"ce~tum • tuo tame baculo egregie • tuaq; voce defenfu

Nec miratus fum • nam S<: vires ingenii tui n~ui • I' fcto IYL.",d~~ exp ertus dfe bom1num genus & 1nfoles 8< ignanÜ· q tu

quicquid ipft•\/el n6lunt·vel nefciunt· ve:l non poffunt in aliis reprebendunt ad bocvnum doctt ~ arguti Sed

~r.na~~1

dingues ad rehqua • delectatusfum•ipfo in tranf1tu • JJ.t liquid lafciuieliberioris occurreret • excufabat etastune tua · dum id fcriheres·ftil~s · ydioma • ipfa quoq1 rerunt

"'1 ......... """'"~' leuitas • &<: eotum qui leCturt taha videbantur. lefert

enim largiter qutbusfcribas • morumq~varietate•ftili va netas excufatur~ lnteimulta fane iocofa & leuia • quedä pia B<:grauia dcprebendi·de quibus tn diffinit1ue quid iudice nö babeo•vt qut nu~ totus in befertm.tlt quod

acc1<1it • eo moie cuuenribus cu.riofius aliquante q,

S. 1 von Nr. 477. Petrarca, Griseldis. Ulm, Zainer, 1473.

ILLUSTRATED THE 15th CENTURY

g e g a n g e n ist. Gedruckt ist das Buch mit den Typen 8 u. 9 des P e t e r v a n 0 s i n Z w o ll e. Wir geben zum ersten Male eine genaue Beschreibung des Druckes:

F. 1:

F. lv vacat. F. 2: Prefatio I (n)Ome hoc precordiale sc; sacerdotum I hic libellus .... F. 3: Proemiü de auisameto sacerdotij 1 (c)Hristus de9 saluator t amator genefris hüani ..... F. 9v: Incipit tractatus. Ferie secüde meditatio p'ma I videlic; de causis accerrime passiöis dominii (sie} nostri I iesu christi. I .. .. F. 96 l. 22: Uniuersis tsingl'is dm: iesu passiöis eius~ mfis I Marie ~passiöis dolorosissime deuot; zelatorib9. l'l. I pcor­diale saluberrimü. Cui9 qtidiana deuota freqnltia nö solü pctä adimit: veq. t inumeras pctöq. t'bu- jit indulgetias. et post hui9 vite exiliü Iesu passo malrie CB sibi ~passe: cöregre faciet perenniter Finis I F. 96v vacat.

171

M. Pi.

480 Probus, V alerius, De interpretandis Romanorum litteris opus­culum.. Venetiis, J oannes de Tridino alias Tacuinus, 1499, 20. april. 40. Rom. char. c. sign. partim 2 coll. 29ll. 20 ff. n. n. Ave c u n e b e 11 e f i g ur e o m b r e e g r. s. b. d e I a g r an d e ur d e 1 a p a g e s i g n. b. M. (Ben e d e t t o Montag n a). Cart. (Venezia 1499) 110. -

Hain· 0 o p in g er 13378; Re i c h 1 in g III, 159; Pr o c t o r 5458, type 3; Es s l in g 1179. Aucun ex. dans les bibliotheques de Berlin.

Ce qui donne a ce livre une valeur speciale, c' est Ia belle f i g ur e ombree, d'un joli style Renaissance, au f. 14, representant une Sibylle debout entre deux colonnes ornees, surmontees d'un arc, signee bM. Cette gravure a ete attribuee au celebre peintre B e n e d e t t o M q n -

172 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

t a g n a (Nagler, Monogrammisten I 1965), Cette signature ne se trouve que sur deux bois, dont le nötre est le plus ancien.

F. 1: Valerii probi grämatici de interpretandis romanölrum litteris opusculum feliciter it;1cipit. I F. 1v: Ioannes bonardus praesbiter Ver­onensis: Suo uene I rando praesbitero Marco plebano . . . . F. 2: VA­LERII PROBI I VALERII PROBI GRAMMATICI DE INITER­PRETANDIS ROMANORVM LITITERIS OPVSCVLVM INCIPIT. I F. 20 v. l. 24: Priuilegio & Gratia I Impressum Venetiis per Ioannem de Tridino alias Talcuinum anno dom.ini. M.CCCC.IC.VIIII. die. xx. I aprilis Regnante Illustrissimo & excellentissimo Do. I Angustino (sie) Barbadico .... · .. ·. I FINIS. I.

V o i r 1 e f a c s im i 1 e a I a p a g e 173.

Prognosticon de medicorum astroiogia. Venezia 1485. Siehe Nr. 451.

Prussia vel Pruthenus, Ludovicus de, Trilogium animae. Nürn­berg 1498. Siehe Nr. 460 u. 461.

481 PTOLEMAEVS, CLA VDIVS, Cosmographia lat. reddita a Ja -c ob o An g e I o. Romae, Petrus de Turre, 1490. Fol. maj. rom. char. c. sign. 2 col. 52-53 ll. 119 ff. n. n. et 54 ff. cum 27 tabb. aeri incis. Ave c I es 27 c art-es g e o g r a p h i q u es in­f 0 I i 0 ' g r a V e es s ur c u i V r e et quelques figures sur bois dansIe texte. Bel exemplaire de tres bonne conservation et dont les marges sont d'une grandeur extraordinaire. ( 408 X 285 mm).

M. Pf.

Velin. (Roma 1490) 2000. H a i n- C o p i n g e r 13541; P r o c t o r 3966, type 1; N o r d e n -

s k i ö 1 d, Facsimile Atlas. p. 16 et pl. I-XXVII. C'est un des plus rares livres imprimes au XVe siecle contenant des planches gravees en taille-douce. Les exemplaires a g r a n d e s m a r g e s, comme le nötre, sont tres recherches. Presque dans tous les exemplaires connus les cartes n'ont point de marges et sont meme coupees, etant d'un format plus grand que le texte.

Ces cartes sont identiques avec celles publiees dans le Ptolemee de 1478 qui contenait pour la premiere fois des cartes geographiques gravees sur cuivre. Elles se composent de deux series, l'une reproduisant les cartes de 1' antiquite grecque, l' autre donnant des cartes qui ont ete faites sur les recherches modernes, qui sont d'une import.ance speciale pour la connaissance des notions geographiques de 1' epoque. T h i s i s t h e last edition of Ptolemy published before the discovery of America and there cannot be any doubt that Colombus used a copy of this edition, when he sailed for the first time to the New­W o r 1 d.

F. 1 vacat (deest) . F. 2 (c. sign. A 2 ): REGISTRVM ALPHABETI­CVM I SVPER OCTO LIBROS PTOLO-IMEI INCIPIT FELICITER. I F. 35v l. 22: Gandauum in Fläd.ria oppidum maximum I gallica lingua vocatur Gand. Finis est. I F. 36 et 37 vacant. F. 38, col. 1. l. 1: CLA VDII PTOLEMAEI GEOGRA- IPHIAE LIBER PRIMVS HAEC HA I BET: ..... I F. 97, col. 2. l. 34: CLA VDII PTOLEMAEI VIRI ALLE-/ XANDRINI GEOGRAPHIAE OC-ITAVVS ET VLTIMVS LIBER EX-IPLICIT. I HINC SEQVVNTVR TABVLE. I F. 97v et F. 98 vacant. Sequuntur 54 ff. tabb. geograph. exhib. F. 153v l. 1: Incipit Registrum super Tractatum deltribus orbis partibus ... 1 F. 17 3 col. 1., l. 28: HOC OPVS PTHOLOMEI MEMO/RABILE QVIDEM ET INSIGNE EX/

rc:

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

In Arm RomzSi bylla fcufpi fcc

bas litte ras. Qy~

poftaper Bcdam dcdatate fur.

173

l•,igure gravee sur bois, signee b. M. et attribuee a Benedetto Montagna. Du no. 480. Probus. De interpretandis Romanorum litteris. Venezia 149"9.

ACTISSIMA DILIGENTIA CASTI/GATVl\I IVCVNDO QVODAl\1 CA/RACTERE IMPRESSVM FVIT ET I COMPLETVM ROME ANNO A NA/TIVITATE DOMINI. M CCCC LX I XXX. DIE IV. NOVEM­BRIS. ARTE / AC IMPENSIS PETRI DE TVRRE. j F. 173v vacat.

Voir 1 a planehe XXXV.

174 ILLUSTRIERTE B"ÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

Purbachius, G., In motum planetar. ete. siehe Nr. 492.

Raulin, Joh., De perfeeta religionis plantatione. Basel 1498. Siehe Nr. 458.

Reformatorium vitae morumque et honestatis elericorum. Basel 1494. Siehe Nr. 482.

482 Reginaldetus s. Reginaldus, Petrus, ord. Min., Speculum finalis retributionis. Venetiis, Jaeobinus de Pentiis de Leueho impensis Lazari de Soardis, 1498, 7. Nov. 8° min. Got. ehar. euro sign. et ff. n. 2 eol. 39 11. 4 ff. n. n. 120 ff. n. A v e e u n e g r an d e gravure sur bois au trait et la marque t y p o g r. d e So a r d i s (Kris t e 11 er 301). Raeeom­modages aux premiers ff. Qq. pages fortement rognees a Ia marge superieure. Avee rubriques et lettres init. peintes en rouge. (Venezia 1498)

H a in- Cop in g er 13766 et 13771; Pro c t o r 5580 type 3, 4; Es s l in g 1177. Edition t r es rare qui manque a la Bod­leiana et aux bibliotheques de Berlin. Le bois represente l'auteur dans sa chaire, les ,discipuli diligentes' a ses pieds aux deux cötes.

F. 1: Speculü finalis retributiöis magi- lstri petri Reginaldeti ordis miorü. I Icon xylogr., f. 1v vacat, f. 2: TabulaI Tab. expl. f. 4v col. 2 l. 28; seq. 9 lineae superfluae. F. 6: Liber ad lectorem. I Accendi ... F. 124 (falso num. 119 pro 120) col 2: minoJf. Impressum Venetijs :g I Iacobinü de pentijs de Leucho I Impesis vero Lazari de soardis 1 die. 7. Nouembris. 1498. I l. 10: Finis. I Insign. typogr. F. 124v vacat.

Imitatio Christi sub nomine Job. Gerson, cancell. Paris., De contemptu mundi libri IV una euro tractatu de meditatione cordis. Venetiis, Franciscus de Madiis, 1486. 8° min. Got. ehar. c. sign. et ff. num. 2 col. 3511. 2 ff. n. n., 65 ff. n., 1 f. vaeat. Exempl. rubrique avec des lettres init. peintes; un peu eourt a la marge superieure. (Venezia 1486)

Hain- Cop in g er 9090 (Cop. III p. 267); Pro c t o r 5665 type 1, 2. On ne connait que deux livres imprimes par Franciscus de Madiis.

F. 1-2 tabula, f. 3 (c. num. 1): Incipit liber p'm9 Ioänis I gerson cäcellarij parisiensis. f De imitatiöe xpi .... F. 67 (/also num. 75) col. 2 l. 24: Impssü Venetijs impesis I Francisci de madijs. I M. cccc. lxxxvj. I F. 6 7v et 6 8 vacant.

Reformatorium vitae morumque et honestatis elericorum. Basileae, Michael Furter, 14(9)4. 8° min. Got. char. euro sign. 31 11. 99 ff. Schönes Exemplar mit eingemalten Initialen. Am SchI u s s die Druckermarke Furt er s. (Basel1494)

Hain (ohne es gesehen zu haben)- Cop in g er 13720; Pro c t o r 7724 Type 1, 3, 4, 5; Po 11 a r d III, p. 782; Stock m e y er & Rebe r p. 78, Nr.·6. Verfasser des kulturhistorisch interessanten Werkes war Jac. P h i I i p p i , paroch. S. Petri Basil. Herausgeber Seb. B r a n t.

F. 1: Reformatoriü vi/te morü<'ß ~ honestatis clericorum ... F. 1v-5 registr., f. 5v: Prologus I ... .. F. 99l. 14: ... In vr-fbe Basilea fi Michaele

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

Furter impresso~ salubri/ter nsumatü. Anno incarnatiöis dfi.ice. M. cccc.f xliiij. (sie) in Kathedra Petri. f Insign. typogr., f. 99v vacat, f 100 vaoat

175

M. Pf.

(fehlt). 180. -

Trois incunables interessants et rares dans une reliure ancienne bien conservee, peau de t r u i e o r n. a f r o i d , f e r m o i r.

On a ajoute a ce volume: Ni c o 1 aus d e Ny s e, Speculum mortalium. Paris., pro Franc.

Regnault, 1509. 8°. Got. char. c. s. 122 ff. Ruhr., avec la marque de Regnault. (Silv. no. 369.)

483 Regiomontanus seu Monteregio seu Müller de Königsberg, Johannes, K a 1 end e r , d e u t s c h. S. I. a. et typ. n. (Nürn­berg, Johannes Regiomontanus, 1474) 4°. Rom. char. s. sig. c. et ff. n. 21-30 ll. 30 Bll. Mit 4 g rossen Holzschnitten a s t r o n o m i s c h e A p p a r a t e w i e d e r g e b e n d , 30 k I einer e n (z. T. g e I b aus g e mal t e n) Ho I z -s c h n i t t e n u n d e i n i g e n I n i t i a l e n a u f s c h w a r­z e m Grunde; Hauptdaten des Kalendar. in Rotdruck, einzelne Daten mit roter Tinte eingetragen. Gut erhaltenes Exemplar. Prgt. (Nürnberg 1474) 1200.

Hain 13 784; 0 o p in g er 2183 (beide ohne es genauer zu be­schreiben); Pro c t o r 2216, type 1 *. Po ll a r d II p. 456. Schrei­b er V2, 4369. ERSTE AUSGABE in deutscher Sprache von Regiomontans berühmtem Kalendarium, dem Muster aller späteren Kalender. Günther i. d. A. D. B., XXII., p. 564 ff., "auch hier gilt . •. dass nämlich die von M. den Kalendern gegebene Form wesentli-ch die noch heute beibehaltene sein sollte''. Dieser Kalender umfasst aus­führliche astronomische und topographische Notizen für die Jahre 1475 bis 1513 und ist offenbar Ende 1474 gedruckt worden. Von äusserster Seltenheit,

Die beiden Exemplare, die bisher genauer beschrieben worden sind, zeigen wesentliche Verschiedenheiten unter einander und zu unserem Exemplare. Das von Dibdin, Bibl. Spenc. IV p. 463 No. 945 verzeichnete ist offenbar aus Teilen der lateinischen . und deutschen Ausgabe zu­sammengesetzt. Das Ex. des Britischen Museums (siehe Pollard, Cat. II p. 456 f.) stimmt sowohl in der Blattzahl als auch im Text im wesent­lichen mit dem unsrigen überein. Auffallend ist bei unserem Exem­plare, dass sich die Tauel der lande vnd stete auf Bl. 12v (Rückseite der Angaben für den Dezember) findet, während die Angaben der Opposition und Konjunktion des Mondes im Dezember auf Bl. 13 abgedruckt sind, dessen Verso-Seite weiss ist. Auch lautet die Unterschrift auf BI. 28v unseres Ex. (wie auch in anderen Ex.): M. Iohan von Kiingsperg. (im Ex. des Brit. Mus. "Kungsperg"). Offenbar hat Regiomontanus bei diesem Drucke, der in kleiner Auflage in seiner Privatdruckerei her­gestellt wurde, bei jedem Exemplare neue Veränderungen und Ver­besserungen angebracht. Wir geben in folgendem eine Beschreibung der Anlage des Buches nach unserem Ex.: Die ersten 12 Rectoseiten enthalten das Kalendarium nach Monaten geordnet, die Verso-Seiten die dazugehörigen Tabellen für die Konjunktion u. Opposition des 1\'Iondes. Nur auf BI. 12v findet sich die "Tafel der Länder und Städte", BI. 13 die Mondtabelle für den Dezember, Bl. 13v ist weiss; nun folgt das Verzeichnis der Eklipsen (mit den 30 dazugehör. Holzschnitten) auf weiteren 5 Bll.; dann kommt der eigentl. Text (auf 10 Bll.) enthaltend: 1. Von der gvldin zal. 2. Von dem suntagpuchstabe. 3. Von den be­weglichen festen. 4. Tauel der beweglichen feste (in unser. Ex. mit

INSTRVM.ENT·VM V E R I

M.OTVS LVNAE.

MINVE •

• ADDE.

Jn ~n fc9altiaren an rano fllatbias tag- faltu ~ie j'IPO (Cqeiben forpas rocken au ff xüi graO •

Figur aus Nr. 483. Regiomontanus, Deutscher Kalender, Nürnberg, Regiomontanus, 14 7 4.

LIVRES I_L~USTRES DU QUINZIEME SIECLE

einigen Einträgen in roter Tinte). 5. Wie man den newen monde vnd volmonde finden sol. 6. Von der Sunnen und des mondes finsternis. 7. Vom waren lauff der Sunnen. 8. Tauel der Sunnen. 9. Vom waren lauff des mondes. 10. Tauel des Mondes. 11. Wie lang ain jeder tag oder nacht ist. 12. Tauel zewissen des tags lenge. 13. Tauel ze wissen des tags Ienge. 14. Wie man ain Sunnvr machen sal. 15. Von der andern beraitten sunnvr. 16. Von manigerlai verwandJung der stunden. Am Schluss auf 2 Bll. dickeren Papiers die a s t r o n o m i s c h e n A p -p a r a t e in Holzschnitt: 1. Instrumenturn horarum inaequalium. 2. Instrumenturn veri motus. lunae minue. 3. Quadrans horologii hori­zontalis. 4. Quadratum horarium generale. Die letzte Figur hat bei unserem Exemplare einen Zeiger aus M e t a ll.

Dieser Druck zeichnet sich, wie alle Bücher, die aus der Werkstatt des Regiomontanus hervorgegangen sind, durch seine v o r z ü g 1 i c h · e t y p o g r a p h i s c h e A u s s t a t t u n g aus. Die merkwürdige halb gotische, halb romanische Type findet sich nur in dem vorliegenden Buche. Noch bemerkenswerter ist der a u s g e z e i c h n e t e B U: c h .. s c h m u c k , die s c h ö n e n I n i t i a 1 e n auf schwarzem Grunde, die schon ganz im R e n a i s s a n c e g e s c h m a c k e ausgeführt sind. Sie haben grosse Aehnlichkeit mit den Zierbuchstaben, die später in der Ratdolt'schen Offizin in Venedig Verwendung gefunden haben, zu der Regiomontanus in enger Beziehung gestanden hat, und auf deren Buchausstattung er offenbar anregend gewirkt hat. Jedenfalls sind diese Initialen die ä 1 t e s t e n E r z e u g n i s s e d e s R e n a i s -s a n c e- S t i 1 s , die i n D e u t s c h 1 a n d n achweis b a r sind.

Der berühmte Astronom Regiomontanus hat ungefähr zwei Jahre in Nürnberg gedruckt. Man kennt nur 12 Drucke aus seiner Offizin, die alle sehr selten sind.

F. 1: .Ianer. Sonne II Monde I sequitur kalendarium. F. 12v: Tauel der lande vnd stete I F. 13: Konjunktionstaf. für den Monat Dezember.

F. 13verso vacat. F. 14-18v: Eklipsenverzeichnis. F. 19: Von der gVldin za.l. F. 28v, l. 26: Also ist be-jgrüfen kVrczlich diss Kalenders nucz vnd tvglichait nach meine 1 siechten tewtsche vnd chlainem vermvgen. 1. M. Iohan von kmgsperg. I F. 29 {infra fig. r:cyl.:) INSTRVMEN/TVM HORAIRVM INAEIQVALIVM. I F. 29v (supra fig. r:cyl.:)_ INSTRV­MENTVM VERI I MOTVS LVNAE. / . MINVE. I (F. 30 (supra fig. zyl.:) QVADRANS HOROLOGII I HORIZONTALIS. I F. 30v (supra fig. xyl.:) QVADRATVM HORA/RIVM GENERALE. / (Infra fig. r:cyl.:) Signa meridiei. I

Siehe die Ab b i 1 dun g auf S. 176.

484 Regiom,ontanus seu Monteregio seu Müller de Königsberg, Johannes, Ephemerides ab anno 1492 ad annum 1506. Venetüs, arte et impensis Vincentü Benali, 1492. 4°. Goth. char. s. sign. c. et pp. n. 38 ll. 220 ff. dont un blanc. F i g g. a s t r o n o m. g r a v. s. b o l s. Ex. granddemarges bien conserve. Ais de bois,

177 M. Pf.

dos enleve, fermoir (rel. de l'epoque). (Venezia 1492) 160. -Hain- 0 o p in g er 13793 {mais sans le feuillet 10 blanc qui se

trouve dans notre ex. ). Non cite par Essling. Aucun exemplaire dans le British Museum, la Bodleiana ni dans· les bibliotheques de Berlin. Imprime avec 2 types non cites par les bibliographes. On ne connait -que 3 ouvrages imprimes par V. Benali.

Livre a s t r o n o m i q u e tres-remarquable et curieux pour les tables et les figures sur bois dont il est rempli. Les tables · des observations lunaires s'etendent de 1492 a 1506. Au verso du titre on trouve l'in­-dication des degres des principales villes de l'Europe. ~uit un avis sur la maniere de faire usage de l'ouvrage. Premiere edition de cette re-.daction. Rare. .

F. 1: Ephemeride.s Magistri I Johannis de monte regio I Accuratis· 8

ILLUSTRIERTE BtJCHER DES 15.- .JAHRHUNDERTS

sime.calculata. I F. 8v, l. 34: a Explicitum est hoc opus Veii.etiis Anno I Christi domini 1492 Tertio kl'. Iunij. Arte l et Impensis Vincentij, . Benalli. I F. 220v: Opus Ephemeridis Johannis de Montelregio Felleiter explicit. I ·

4:85 (Retza, Franciseus de, ord. Domin., professor theol. Univers. Viennens., t a. 1425.) Defensorium inviolatae perpetuaeque. virginitatis dei genitricis Mariae. S.l. a. et typogr. nom. (Basileae, Leonh. Eisenhut., ca. 1489.)· 4°. Got. char. c. sign. usque. 33·ll. 30 ff. Mi t 53 h er r 1 i c h e n H o I z s c h n i t t e n (2 blatt­grosse; die übrigen ca. 75 : 62 mm). Titel leicht ausgebessert. Sehr schönes, breitrandiges Exemplar. Roter Maroquinbd. mit

M. Pf.

reicher Innenvergoldung (Duru.) [Basel ca. 1489] 1200. H a i n - C o p i n g e r 6086; P r o c t o r 7717 Type 1; P o 11 a r d

III, p. 780; Feh 1 t bei Muther u. Go e d e k e. Weisbach p. 16 ff. u. 38. Abb. Tafel VII, 8. Schreiber, 1\{anuel V 4047, Kein Exemplar im Berliner Kunstgewerbemuseum. Das Ex. des Brit .. · Museums ist defekt. . ·

Eines der schönsten und seltensten baseler­Holzschnitt b ü c her. Die Illustrationen, die sich gegenüber­denjenigen der beid-en früheren Speierer Ausgaben (Hain "6084 u. 6085), ·. mit einer Ausnahme durchaus selbständig verhalten, sind dfis ·Werk.· des Druckers L i e n h a r d E i s e n h u t , der in den Urkunden auch . als Kartenmaler genannt wird (vergl. Weisbach S. 16 ff.). Seine Figuren. und Tiere sind sehr natürlich gezeichnet und passen sich in ihrer liebens-würdigen, N ai~tät vorzüglieh den1 Text an. ·

Das·Buch des· Wiener Dominikaners· Franc i s c u s von Re t z gehört zu· den merkwürdigsten und charakteristiSchsten Erzeugnissen der­mittelal~rlichen Literatur. Der .Autor will die u n befleckte E m p f ä n g n i s d. e r J u n g f r a u M a r i -a beweisen u. führt zu diesem Zwecke alle möglichen W u n d e r an, die von anderen Schr.ift-­stellern des Altertums u. des Mittelalters überliefert worden -sind, z. B.: "Circe verwandelt die Gefährten des Odysseus in Vögel", "das. Geier-. weibchen gebiert Junge, ohne Eier zu legen", "der Magnetberg zieht:. Menschen an sich", "Danae wurde durch den Goldregen befruch~t", "der Pelikan erquickt mit seinem Blute seine .Jungen" usw. Nach der· Schilderung einer jeden dieser Erzählungen, sagt nun del' Verfasser: "Wenn dieses Wunder möglich war, warum sollte nicht eine .Jungfrau· unbefleckt gebären?''

Die Anlage des Buches ist folgende: In der Mitte fast j e d e r S e i t e, f i n d e t s i c h e i n i 1 1 u s t r i e r e n d e r H o 1 z s c h n i t t , da­rüber ein lateinischer gereimter Spruch, in dem das Wunder erzählt und auf die unbefleckte Empfängnis hingewiesen wird, unter diesem eme freie Übersetzung in .d e u t. s c h e n Reimen. Neben u. unter dem. Holzschnitt stehen Zitate aus Augustin, Isidor, auch heidnischen Autoren, wie Plinius etc., die dem Spruch als wissenschaftliche Grundla.ge ·dienen. Die originellen d e u t. s c h e n V e r s e sind in b a s e 1 e r D i a 1 e k t .. Sie' sind von Schreiber, Defensorium inviolatae virginis Mariae, Weimar~ Gesell. d. Bibliophilen 1910 S. 4 wieder abgedruckt worden. Als Beispiel führen wir den ersten derselben an:

Frag die thier der erden Vnd des luftes vogelin die wisent dich marie werden zu loben vnd ir kindelin.

Auch 'die Spruchbänder auf den Holzschnitten el:l,thalten zum Teil d e u t s c h e A u f s c h r i f t e n. . ·

Wir kennen nur vier bei Eisenhut gedruckte Bücher, die alle ·s.eh ~ s e 1 t e n s i n d.

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

F. 1: Defensoriü inuiolate perpe-jtue(ß virginitatis. castissime I dei genitricis Marie. f lnquo adducuntur. xlvi. naturaHa et mirabilia exemplar 1 clarorü scriptorü auctoritatc rnborata ..... Titulus expl. l . .19: nostru:u;: absque sue virginitatis violatione. f F. J~ vacat, f. 2: Hanc plen~ grama Salutare mente Serena 1 Gaude ma-lria vtrgo •.. F. 2v: Hec gracta plena Salutetur mente Serena. 1 Icon ~ylogr., f. 3: Hanc per figuram. noscas castam parituram 1 In ... F. 3v e~empht inf)ip. f expl. f. 2~v l . .15: fan­tasmata. ~tra vana somni. atra hostes et Jurgla I F. 30 won xylogr., f. 30v vacat. ·

Siehe die untenstehenden Abbildungen

179·

Holzschnitte von Leonhard Eisenhut aus Nr. 485. Retza, Defensorium. (Basel ca. 1489~)

. M. Pf. 486 (Rolevinck, Werner, o. Carth. ·Colon., Westphalus), ·Fasciculus

· temporum. Spirae, Petrus Drach; 1477. Fol. got. char. s. -sign., c. et pp. n. 74 ff. Mit Stammbäumen, 11 Holz_: schnitten und dem Druckerzeic.hen in Me-talls c h ni t t. Einige Bll. etwas wurmst. Perg. (Speier 1477) 140. -

Hain 6921; Pro c t o r 2329, Type 1, 2, 3; Po 11 a r d II, p. 488; Schreiber V 5108; Ba er, D. illustrierten Historienbücher S. 68 u. XVI, 115. Das ä 1 teste in Speier gedruckte Ho 1 z­s c h n i t t b u c h. Von den 33 Ausgaben, die im· 15. Jahrhundert von dieser berühmt·en Chronik erschienen, ist die. vorliegende eine der ä 1 t e s t e n u n d s e l t e n s t e n. B 1. 73 d i e i n t e r e s s a n t e auf die Erfindung'der Buchdruckerkunst be.züg-1 i c h e S t e 1 l e.

F. 1 vacat, f. 2-10 tabula, f. 10v vacat, f. 11: Fasciculus tempoJil omnes · antiquoJ? Cronicas I complectens Incipit feliciter I ( )Eneracio et generacio laudabit opera tua. et potenciä I tuä ..... F. 74v l. 12: Finita· est hec impressura Cronice Carthusieii f que Fasciculus tempo~ dicitur. iuxta primü j suü exemplar. per me Petl'Ul;ll Drach Ciuem I Spireii Anno domini. M. cccc.lxxvij. octauo I Ka1end·as Decembris I Scuta typographi.

S i eh e d i e A b b i 1 d u n g a. u f S. 180.

180 ILLUSTRIERTE BltCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

I ß'O fu~ mubi·q feqtur ~ n~ am u at in t~n r~s lf; b.abzbit lum~ v1te•Eso fü q terticmü pbil:eo ~ m~ 1p(o•et tsfbmolriü pbib3 1:2 me pae.es-o fii paftot !» "~ e!_ccsnof~o m~as et c~snofcü_c m" ~e· Eso fü t"ta 'P1ta& et VIta nemO ~mt ab prem mfi pzr mq ESCJ Jfü "1tLS ~ra et patqt t)1el&S asric'ola Qft•

Oata q~ micbi omms ~e~as in celo

Holzschnitt aus Nr. 486. Rolevinck, Fasciculus temporum. Speier, Drach, 1477.

487 (Rolevinck, Werner, Carthus.), Fasciculus temporum. Venetiis, Erhardus Ratdolt, 1481. Folio. Got. char., c. fol. num., 64 (pro 71) ff. Ave c f i g ur es s. b. Qq. notices anc. m.ss. aux marges. Tres bei ex. presque non rogne. Jolle reliure goth., veau brun,

M. Pf.

orn. a froid. (V enezia 1481) 90. -H a in 6928. Pro c t o r 4381, type 6. Es s l in g no. 278. Red-

g r a v e 21. B a er p. 73 et XIX 132. Schreib er, V 5I13a. Ex. sans la table des matieres. F. 64 I a r e I a t i o n s ur I' in,.

v e n t i o·n d e l ' i m p r i m e r i e. F. 1: a Fascicuius temporum omnes antiquorum cronicas cöplectens

incipit foeliciter. I (G)Eneratio .... F. 64v col. 59: . .. Impressus<ß im-/ pensa ~ arte mira Erhardi rodolt (sie) de augu/sta. 1481. 12. calefi.. Iafi.. f

Gravure sur bois du no. 489. Fasciculus temporum. Geneve 14:95.

182 ILLUSTRIERTE BtJCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

488 (Rolevinck, Werner, Carthus.), Fasciculus temporum. Venetiis, Erhardus Ratdolt, 1484. Folio. Got char., c. fol. num., 74 ff. Figures s. b. Bon ex. sauf une mouillure au coin superieur.

~r. Pr;

Qq. notices anc. mss. aux marges. Cart. (Venezia 1484) 60. -· H a i n 6934; E s s 1 i n g no. 279; P r o c t o r 4396, type 3, 9: R e d­

g r a v e 43; Ba er p. 73 et XXI, 13. F. 64 la r e 1 a t i o n s ur 1' in­v e n t i o n d e 1' im p r im er i e. Au verso du premier f. 1a dedicace· de l'imprimeur a Nicolas Mocenigo. Le texte est orne de nombreux bois et de magnifiques lettres initiales sur fond noir.

F. 1 vacat, f. 1v: Nicolao Mocenico Magnifici. D. francisci I patricio .... F. 2 col. 1: a Tabu1a cömodissima super libro I sequeti .... F. 9: ( G )Ene­ratio ~ generatio 11audabit .... F. 7 3 in fine: Erhardus Ratdo1t Augusten­sis impressioni parauit. I Anno salutis. M.cccc.lxxxiiii. v. ca1en. Iunii. Venetiis I Inclyto principe Iohanne Mocenico. I F. 7 4 in fine: Ioannes I baptista. I F. 7 4v vacat.

489 (Rolevinck, Werner, Carthus.), Fasciculus temporum en f r an­c:; a i s. Genevae, s. typ. n. (Jean Bellot ?), 1495. Fol. got. char. c. sign. 49 ll. 96 ff. Ave c 50 g r an des f i g ur es g r. s. b., r e p r es e n t an t d es s c e n e s d e 1 a b i b 1 e' d e s v u e s d e v i ll e s , d e. s m o n s t r e s , d e s c o m e t e s e t c. , u n g r a n d n o m b r e d e f i g u r e s p I u s p e -tites representant des portraits de per­-sonnages celebres, et de helles lettres ini­t i a I es s ur f o n d n o i r. Qq. notes mss. Les 2 premiers ff. legerement taches. Le 14e f. en facsimile. Velin ancien

(Geneve 1495) 900. -Hain (sans l'avoir vu)-Copinger 6943; Brunet II 1188;

Pro c t.o r 7820, type 1, 2; Ba er, Die illustr. Historienbücher p. 76-79 .et XII no. 140. Ex t r e m e m e n t r a r e. On ne connatt que 6 exem­plaires. Le seu1 livre connu imprime par ce typographe incotinu a Geneve. Copinger ne cite que 94 ff.

E d i t i o n f r a n c; a i s e beaucoup plus complete que la premiere traduct.ion de Lyon 1483. Le passage relatif a I ' i n v e n t i o n d e l' i m p r i m e r i e,. qui est plus detailie que dans les editions anterieures, se trouve au v 0 du f. 89.

Schreiber , Manuel de 1a grav. s. b. V 5123: "Cette edition est la plus belle de toutes. Outre les figures usuelles, l' arche, 1a tour de Babel, des vues de villes, la comete, le moine, l'homme a 1a tete de chien, les enfants difformes, St. Dominique et St. Franc;ois, eile en contient d' autres parmi 1esquelles meritent d' etre mentionnees: Les sept journees de. la creation en medaillons, Adam et Eve, ainsi q ue d 'autres sujets de L' Ancien Testament." S a n s n u 1 d o u t e e 11 e e s t p r e f e r a b 1 e a u X a u t r e s 3 3 e d i t i 0 n s d u "F a s -c i c u 1 u s t e m p o r u m" p u b 1 i e e s a u 15 e s i e c 1 e. Elle E>.st la seu1e dont 1es f i g u r e s s o i e n t d ' u n g o ü t v r a i m e n t a r t i s t i q u e. Seule elle contient aussi des p o r t r a i t s de person­nages historiques montrant un realisme remarquable. Parmi 1es vues il faut citer celle de 1' ancienne a b b a y e d e C 1 u n y (f. 68) qui doit etre d'une certaine importance pour la reconstruction de ce monastere aujourd'liui detruit.

*

F. 1:·

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

F. lv fig. xyl., f. 2: (A) Lhöneur de dieu tout puissät t de la glorieuse vierge marie I .... F. 90v l. 42: de. son ame. Amen Deo gratias I F. 91 col. 1: Cy en apres sensuyt vne tafble briefue t vtile des oeuures f • • • • F. 95v col. $ l. 12: Oy finit la table de ce present /liure appelle le fascicule ou aul-/trement le fardelet hystorial. I Imprime a genesue Lan mille I 0000. xCv. au quel an fist si I tresgrät vent le ix. iour de iäuier f quil fist remonter le rosne dedes fle Iac bien vng quart de lieue auldessus de genesue t sebloit estre I vne mötaigne deaue. z. dura bieflespace dune heure que ieaue nefpouoit descendre. I F. 96 vacat.

Collation: A-M8•

V o i r I e f a c s i m i I e a I a p a g e 181.

490 (Rolevinck, .Wemer), Fasciculus temporum. S. 1. a. et typ. n. (Lugduni, Mathia8 Huss, ca. 1495.) Fol. got. char. c. sign .. et ff. n. 47-50·ll., 6ff. n. num., 91 ff. num. Avec p1u8ieures f i g u r e s g r. s. b. r e p r e 8 e n t a n t 1 e S a 1 v a t o r m u n d i , d e. 8 v u e s d e . v i 11 e s , d ~ 8 m o n 8 t r e s e t c. (voir: So~~ reib er , Manuel de Ia grav. s. b. V 5120 a.) Qq.

, tach~. aux. marges des deux premiers et derniers ff. Basane.

183

M. Pf.

· [Lyon ca. 1495] 150. -

1.84. ILLUSTRIERTE BtJCJ;:IER DES 15. JAHRHUNDERTS

Non cite par Hain. Copinger II 2437; Pr·o·ctor 8570 type 10, 11; B a er , S. 80 u. XXIV. Nr .. 147.

Cette edition, qui est la premiere qui ait paru a Lyon, est une des plus r a r e s des editions de ce livre publiees au XVe siecle. Elle contient les additions de H e .n r i W i r c z b u r g d e V a c h , religieux de I' ordre de Cluny, et auf. LXXXIXv la notice sur 1' in v e n t i o n d e 1 ' i m p r i m e r i e. .

F. 1: Fasciculus temporum omnes antiquojrumhystorias complectens. F. lv vacat, f. 2: Tabula f • • • F. 7 (num. 1): ( )Eneratio et generatiö laudabit opejra .... F. 97 l. 27: a Isto eodem tepore fuit Frater iohänes burgois ordinis sancti fräcisci honeste vi- jte qui sua cöuersatione multos instruxit, reformädo~ q) plurma monasteria. sepultus /lugdu:fi .. i möa­sterio nouo qd' fundat.ü est suis pcib9 nücupatü nostre däme des angis. I F. 97v vacat.

V o i r 1 e f a c s i m i 1 e c i - d e s s o u s.

Gravure s. bo1s du no. 490. Fasciculus temporum .. (Lyon ca. 1495.)

492 Sacro Busto vel Sacro Busco vel Sacro Boscho, J ohannes de, Anglicus; Opus sphaericum cum G. Purbach i i in .. motum planetarum theoriciS. et cum J o h. 4 e M o n t e r e g i o dis"'! putatiöne contra deliramenta Cremonensia. (Venetiis) Erhardus

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

Ratdolt, 1485. 4o. Rom. char. c. s. 3211. 58 ff. Ave c u n e f i g ur e d e 1 a 8 p her e (prenant toute la page) tenue par une main, sortantdesnuages, et 61 figures astronomiques, dont 7 en couleurs. Superbes lettres initiales sur f o n d n o i r ( 42 : 48 mm) des s in e es p a r B e r n h a r d Maler. Tres bei exemplaire presque non rogne. Provient d'un couvent de Franciscains de Munich.

185

M. Pf.

(Venezia 1485) 180. -Hain-Copinger 14111; Proctor 4402 type 4, 6, 8, 10;

Es s 1 in g I p. 246 no. 259; Red g r a v e no. 57. Belle edition rare. L'edition de Ratdolt de 1482 n e· c o n t i e n t

q u e 35 f i g ur es a s t r o n o m i q u es (voir Essling). Sept des figures illustrant le traite de Purbachins sont i m p r i m e e s

e n b r u n ,. o 1 i v e , j a u n e e t r o u g e. Ce sont I es plus anciennes gravures en clair-obscur qu'on connaisse. Gräff,.X.lteste deutsche Farben­holzschnitte in der Zeitschr. f. Bücherfr. N. F. I (1'910) S. 336: "In der ältesten Ausgabe des Sphaericum opusculum von 1482 hatte Ratdolt die meisten Stöcke bereits verwendet, sie waren mit der Hand koloriert worden. In der neuen Ausgabe wurde diese manuelle Tätigkeit durch den wirklichen Farbendruck ersetzt. Die Farbenplatten der geometrischen Figuren waren einfach herzustellen und es kam vor allem auf die Geschicklichkeit des Druckers an. Das erhaltene Resultat war auiJh für eine solche Erstlings­arbeit recht günstig usw."

F. 1 vacat, f. 1v figura :cylogr., f. 2: NOVICIIS ADOLFSCENTIBVS. (sie) AD ASTRONOM! f cam rempu. capessendä aditn ipeträtib9: p breui rectoeß tr~-lte a uulgari uestigio semoto: Ioannis de sacro busto sph~ricum I opusculü Georgü(ß Purbachii i mot9 planetarn accuratiss. tbeo lrice Necnö contra Cremonensia in eorunde planetarn tbeorilcas delirameta Ioänis de möte regio ..... F. 58v in fine: Impressum est hoc opusculum mira arte & diligentia Erhardi I Ratdolt Augustensis. Anno salutifer~ incarnationis. 1485. !

493 {Sacro Busto vel Sacro Busco ·vel Sacro Boscho, Johannes ·de), Angelicus, Opus sphaericum c. J o h. d e Mon t er e g i o dis­putatione contra deliramenta Cremonensia etc. V enetiis, Guilel-mus de Tridino de Monteferrato, 1491. 4°. Rom. char., c. sign., 41-4311.,48 ff. Avec figures s. b. Demi-rel. (Venezia 1491) 100. -

Ha. in 14114; Pro c t o r 5113, type 5, 6; Es s 1 in g no. 262. Edition rare. Au verso du titre u n t r e s b e a u b o i s r e p r e s e n­tant !'Astronomie entre Uranie et Ptolemee d' apres H i e r o n i m o d i S a n c t i (Voir K r i s t e 1 1 e r , Graphische Gesellschaft IX p. 5 et s. ), que Ie P r i n c e d ' E s s I i n g reproduit I p. 24 7. N o m b r e u s e s f i g u r e s d a n s 1 e t e x t e , d o n t p 1 u s i e u r e s i m p r i m e e s e n c o u I e u r s. Beiles Jettres ornees.

F. 1: SPHAERA /MVNDI I F. 2: SPHAERE mondi (sie) compedium foeliciter inchoat. I Nouiciis .... F. 47v in fine: Hoc quoCB sideralis scientie singulare opusculum Impressum est Venetiis I per Magistrum Gullielmum de Tridino de Monteferrato Anno Sa1utis. M. I cccc. lxxxxi. die. xüii. l{l.nuarü. I F. 48: Registrum. F. 48v vacat.

V o i r I e f a c s im i I e a I a. p a g e 186.

494 Sallustius Crispus, C., Opera, cum L a u r e n t i i V a 11 a e et 0 m n i b o n i L e o n i c e n i commentario in bellum Catili­narium et J. C h r. So I d i in Iugurtinum. S. I. a. et typ. n. (Venetiis, Christophorus de Pensis, ca. 1496.) Fol. rom. char.

186 ILLUSTRIERTE BVCHER DES 15 . .JAHRHUNDERTS

Gravure s. bois du no. 493. Sacrobusto, Opus Sphaericum. Venezia 1491.

maj. et min. c. sign., text. a glossa circumdat. 44 et 6011. 110 ff. Avec une tres belle figure gravee au trait e t u n e 1 e t t r e i n i t i a 1 e s u r f o n d n o i r. Veau

M. Pf.

anc., dos· orne. (18e siecle). [Venezia ca. 1496] 100. -Hain- 0 o p in g er 14229. Non · c i t e p a .r Pro c t o r,

Sc h \V e i g er- e t 1 e Pr in c e d' E s-8 11 n g. Type 3, 7 .. T r es rar~ ·

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIEOLE

F.licon :cyl. c. inscr.: IOANNESBRI.f SALVSTIVS I LAV~ENTIVS. / Infra: Hoc in uolumine haec continentur. I Pomponii Epistola ad Augu­stinum Mapheum. f 0. Orispi Salustii bellum catiJ.inarium cum I com­mento Laurentii uallensis. I Portii Latronis Declamatio contra. L. Oatili­nam. I 0. Orispi Salustii bellum Iugurtinum cum f commentariis pre­clarissimi fratris Ioänis I chrysostomi Soldi Brixiani. I 0. Orispi Salustii uariae rationes ex flibris eiusdem historiarum exceptae f 0. Crispi Salustii uita. I Romae per Pomponium emendata: I Brixiaeq, per Ioannem Bri­tanni/cum diligentissime reuisa. 1 F. 110 l. 5: at{ß instantem pristiren (sie) claritudini omniü ciuiü gratiae ac beniuoletiae restituite. dixi. I FINIS./ REGISTRVM./ Orn.nes sunt terni praeter e & t qui sunt duerni. I F. 110v vacat.

V o i r 1 e f a c s i m i 1 e c i - d e s s o u s.

. 40ANNSSBRJ.f r SALVSTI-VS LAVRENTIVS

Gravure s. b. do no. 494. Sallustius, Opera. Venezia ca. 1496.

495 Schatzbehalter. Nürnberg, Anthon. Koberger, 1491, 18. Nov.

187

M. Pf.

Folio. got. eh. c. s. 2 col. 41-42 ll. 352 ff. Mit 96 p r acht­vollen blattgrossen Holzschnitten des Mi­chael Wohlgemut, von alter Hand kolo­riert (nurac6 unkoloriert). Schönes, ausserorden tlich b r ei trand iges Exemplar. Rubriziert und mit rot u. blau eingemalten Initialen, die erste mit Gold gehöht. Am Unter­rand einzelner Bll. geringfügige Risse sorgfältig ausgebessert. In her r I i c.h e m, altem gepressten Lederband mit B 1 in d-A u f d r.: Sc h a t.z b eh a I t' ... 0 r i g in a I­Ver I e g. er- E in b an d. (Rücken erneuert, Rücks. etw. be-schädigt.) (Nürnberg 14~1) 2000.

188 ILLUSTRIERTE BOCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

Hain-Copinger 14507; Proctor 2070 Type 10, 11; Pol-1 a r d II, p. 434; Muther 324 u. Abbildgn. Taf. 113-119; Sc h r e:i­b er V 5202.

Eines der Hau"ptwerke der deutschen Form­s c h n e i d e k u n s t i m 15. J a h r h u n d e r t u n d d a s s c h ö n sJt e N ü r n b e r g e r H o I z s c h n i t t b u c h. Die grosszügigen Holz­schnitte sind das Werk von D ü r er s Lehrer Mich a e 1 Wo h 1-g e m u t, der auf den Figuren 19, 27, 48, 58, 73 und 80 seine Signatur angebracht hat.

M u t h e r urteilt über den Schatzbebalter S. 58: Ein so reich illu­striertes, mit so grossen, sorgfältig durchgearbeiteten Holzschnitten versehenes Buch war bis dahin unerhört. Hatte Nürnberg seine Illustrationen seither grösstenteils von auswärts her entlehnt, so lieferte es hier ein Buch, das sich den Besten anderswo erschienenen würdig an die Seite setzt. - S c h r e i b e r V 5202 bemerkt: Les gravures "sont toutes de kaute importance et pourvues de beaucoup de hachures. On pourrait bien les considerer comme exemples pour l' Apocalypse et les autres grands ouvrages de Durer.' ..

Über die v o m A u t o r b e a b s i c h t i g t e · K o l o r i e r u n g d e r H o l z s c h n i t t e vgl. Schreiber ibid.: Par une remarque a la fig. 10 l'on est porte a croire que l'auteur avait en vue de faire enluminer les g. s. b. Nous y lisons: Vnd wenn man die egenanten tyer will mit varben ausstreichen, so sol die ku rot geferbt werden.

Als Verfasser des Werkes gilt der 1498 verstorbene Nürnberger Minorit P. S t e p h an.

F. 1 vacat (deest), f. 2: Die vorrede I ( ) N der vor/rede . o o • F. 4v: Zu lob vnd eren der allerheiligiste I vfi höhsten götlichen triueltigkeit. Vafhet hie an das buch ..... F. 353 col. 2 l. 16: ... durch den I Erbern vnd Achtpern Anthonien Kofberger. yn der keyserlichen Reichsstatt I Nurmberg. Nach der gehurt Christi. I vierzehenhundert vnd yn dem eynvnnd I neüntzigisten iar. Am Eritag dem ach-/tenden tag dess Monats Nouembris I aussgedrucket o •• o l. 33: verleihe Amen. I F. 353v vacat. F. 354 vacat (deest).

S i e h e T a f e l XXXVI.

496 Schedel, Hartmannus, Medicus Norimberg., Liber Chronicarum.. Nurenbergae, Ant. Koberger, 1493. Folio. Got. char. c. sign. 20 ff. non num. 300 ff. num. (f. CCLVIII, CCLX, CCLXI vacant) 5 ff. non num. Mit 1809 Ho I z schnitten von M i c h e I W o I g e m u t u n d H a n s P I e y d e n w u r f f. Herrliches, ganz tadelloses, breitrandiges E x e m p I a r m i t u n k o l o r i er t e n H o I z s c h n i t t e n. Schöner alter, goldgepresster Lederband a u s dem Jahre 1566 m i t S c h lies s e n u n d z i s e-

M. Pf.

I i er t e m Go I d schnitt. (Nürnberg 1493) 1200. Hain 14508; Pro c t o r 2084, Type 9, 16; Po 11 a r d II, p. 437;

Harriss e 13; Nordenskiöld, Facsimile Atlas S. 9; Muther 424; H a s e 148; S c h r e i b e r V 5203. Ganz vollständiges Exemplar der e r s t e n Ausgabe mit allen weissen Blättern. E x e m p l a r e i n s o v o r z ü g l i c h e r E r h a l t u n g s i n d s e 1 t e n g e w o r d e n.

Die Schedel'sche Chronik hat nicht nur wegen ihres Inhalts eine unvergleichliche geschichtliche und kulturhistorische Bedeutung, sondern sie wird auch durch die Fülle und Mannigfaltigkeit ihrer Illustrationen von keinem anderen Werke des 15. Jahrhunderts übertroffen. Die Holz­schnitte sind von M i c h e 1 W o h l g e m u t u n d W i 1 h e l m P 1 e y -d e n w u t f f , den Lehrern D ü r e r s , gefertigt.

F. 1 lign. incis: (R)Egistrum I huius opa-/ris libri crofnicarum I cü figuris et ymagi-/bus ab inicio müdi: I F. 320v l. 6: Ad injtuitü autem z:

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

preces prouidorü ciuiü Sebaldi Schreyer I ~ Sebastiani kamermaister hunc librurn dominus Anthofnius koberger Nurernberge impressit. Adhibitis tame vijris mathematicis pingendi~ arte peritissimis. Michaele I wol­gemut et wilhelmo Pleydenwurff. quarü solerti acu-/ratissima<:ß aminad­uersione turn ciuitaturn turn illustriurn f virorun1 figure inserte sunt. Consummatü autem duodeci-/ma mensis Iulij. Anno salutis nre. 1493. I F. 321: De Sarmacia regione Europe I .... F. 325v col. · 2l. 35: Lausdeo I

497 Schedel, Hartmannus, Medicus Norimberg., Liber Chronicanim Nurenbergae, Ant. Koberger, 1493. Folio. Auf BI. I eine gemalte Initiale auf Goldgrund. Abgesehen von geringfügigen Wasser­flecken und Ausbesserungen an den Rändern der ersten Bll. herrliches breitrandiges Exemplar in altem gepressten Schweins-

189

M. Pf.

lederbande. (Nürnberg 1493) 600.

Schwäbische Chronik siehe Nr.- 456.

498 Sequentiarum textus cum optimo commento. Reutlingae, Mich. Greyff, 1490. 4°. got. char. maj. et min. c. sign. 44 ll. 126 ff.

(Reutlingen 1490) Hain 14688; Pro c t o r 2736, Type 6, 7, 8; Po ll a r d 11, p. 581.

F. 1: Textus sequentiarum I cum commento I F. 126 l. 15: Impressum in Ruttlingen per Michaele I Greyff Anno domini. M. cccc.lxxxx. I F. 126v vacat. ·

Expositio hymnorum. Reutlingae, Mich. Greyff, 1496. 40. got. char. maj. et min. c. sign. et ff. n. 54 ff. Mit ·einem Ho I z­schnitt auf dem Titel: Die hl. Jungfrau auf der Mondsich e I. (Schreiber V 3936.) (Reutlingen 1496)

Hain 6787; Pro c t o r 2745, Type 9, 10, 11; Po ll a r d 11, p. 582. F. 1:

· ff~porttio bvmno~ rii notabili cömenro q6 femQ implicat bifto:tao cum optimte allesa• rionibu& fiere fcripture iUo, fancto~ "el fanctaz.ü oe qui bus t~alee-bymni oecantanf etqutbua potTunt f~cilltcr oe rtfoem fanctis colligt ffrmonte ROPtimi fubi&U&Ctis quo o runOQßJ Yocabulozum qpoßriootoue

F. 54 col. 2 l. 24: a Impssum in Reüttling:ii I per Michaelern greyff. An/no diii. M. cccc. xcvj. I F. 54v vacat.

S i e h e d i e A b b i l d u n g a u f S. 190.

Biel, Gabriel, Epitoma expositionis sacri canonis missae. Tubingae s. a. et typ. n. (Joh. Otmar, 1499). 4°. got. char. maj. et min. 37-38 ll., 78 ff. (Tübingen 1499)

~ain 3181_; Pro-ctor 3233, Type 7, 13; Pollard III, p. 702; S t e 1 f f 6. D1e Vorrede Steinbachs ist 1499 datiert.

. F.1 rubro: Epith~ma: I exp~siti?nis Canolnis misse magi-lstri Gabrielis f B1e~ ~~re I ~heolof~e lilc~nlba/b I F. 77 l. 27: Explicit Epithoma ex­positlO) sacr1 canoms I nusse. laudatissimi viri Gabrielis Biel sacre 1

190 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

Holzschnitt aus Nr. 498. Expositio_ etc. ReutEngen 1496.

theologie licentiati. In Thüwingii impressum. I F. 77v acced. conigenda, quae expl. f. 7 8: Hec annotata raptim z cursorie legenti occurrerüt. I F. 7 8v vacat.

S c h ö n e r S a m m e l b a n d -i ri . e i n ~· m H ~ l z b · a n. ·d m i t S c h w e i n s l e d e r r ü c k e n , aus der K·l ·o s t e r b i h 1 i o t h e k z u M i n d e r a u. Etwas wasserflec_kig . u. wl.tr~tichig. . · · ·

Severus de Alphanis, Pröcessus Satanae siehe Nr~. 39o. ·

Speeulum artis bene moriendi. (Köln ca.· i495f Si~he Nr .. 418.' (Köln ca. 1498) Siehe Nr. 419. Italice~ Venezia 1478. Siehe Nr~ 42ti.'

Suidas, Etymologicum magnum graecum. Venezia 1499 Siehe Nr. 438.

,

M. Pf.

120.-

499 Terentius, Publius, Comoediae sex cum commentario G u i -d o n i s . J u v e n a l i s. Lugduni, J ohannes Trechsel, 1493. 4° magn. Rom. char. c. sign. 55 ll. 319 ff. Ave c 159 g r a v ur es s ur b o i s. Bel exemplaire grand de.marges presque. non rogne .. Qq. notice8 mss. a:n,ciennes. Le f. Q7 enfacsimile. Veau. (Lyonl493)900.

Hain (sans l'avoir vu)- Cop in g er 15424; Pro c t o r 8602 type 6, 7. Livree x t r e m e m e n t rare·, dont il n'existe pas jusqu'a present une description exacte. P r e m i e r e e d i t i o n a v e c d e s

Gravure sur bois du Iio: 499. Terentius, Lyon 1493.

Holzschnitt aus Nr. 500. Terentius, Strassburg 1496.

. _

192 ILLUSTRIERTE B'ÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

g r a v ur es. Livre tres remarquable au point de vue de l'histoire de la gravure sur bois, et le premier ouvrage reellement beau que la France ait produit en ce genre. Ce qui fait le charme de ces nombreuses compositions, dit M. Didot (Essai sur la gravure sur bois, col. 226 ), et ce qui est surtout apprecie des artistes, c'est la vie, c'est la mise en scene toujours vraie et aussi simple que spirituelle dans sa na1vete; c'est l'expression des figures et la pose naturelle de chaque personnage; c'est enfin l'entente de la situation si bien rendue qu'elle semble vivant ...... · L'exemplaire Didot a ete vendu 2,100 frcs. ~t les frais. .

Kristeller, Kupferstich u. Holzschnitt p. 112 s.: "Von ·künst­lerischer Bedeutung ist (in Lyon) eigentlich nur der Terenz, den der aus Mainz 1487 eingewanderte Joh. Trechsel. im Jahre 1493 druckte (s. Abb. 'ibid.). Die 160 charak~rvollen und· lebendigen Bilder, die die einzelnen Szenen der Komödien veranschaulichen, sind aber offenbar nicht französische Erzeugnisse, sondern von einem niederländischen Künstler zum wenigsten gezeichnet worden. Ihr Stil erinnert auf- . fallend an niederländische Werke, besonderS aber an die Lübecker Bibel von 1494; die Technik dagegen nÄhert sich der französischen sehr stark ..... ''

F. 1: Guidonis Iuuenalis natiqn.e Cenomani I in Terentium familiaris­sima interptatio I cii figuris unicui<» scaenae praepositis. I Icon xylogr., f. 1v vacat, f. 2 et 3 duae epistolae Juvenalis ad Germanum de Ganeio et Nicholaum de Capella. F. 4: Quid comoedia. unde dicta. quot eius spes. quot mebra. quot<» actus sunt. I (c) Omoedia scd'm graecos est .... F. 4v icon xylogr., f. 5: Andria Terentü. I Acta ludis ..... F. 316 post l. 5: Impressum est hoc opus Cura at~ impensis Magistri Johannis Trechsel. In ci-luitate Lugdunensi. Anno. M.CCCCXCIII. ad quartum kaiendas sept"ebrias. / Io. Ba. Ascensius. Leetoribus Salute .... Episto.la continens annotata ad duas primas comoedias expl. f. 317 l. 31: mi Iee­tores. facite grati sitis. Valete. I Seq. ep.istolae Juvenalis ad M. Guer­randum, N. Peletarium et M. Burellum. F. 319 epigrammata Juvenalis et J. Egidii; expl. Verso l. 22: Perpetuum claris stet decus ingeniis. I Insign. typogr. rubro c. litt. IT.

V o i r I e f a c s im i I e a I a p a g e 191.

500 Terentius, Pub)).us, Comoediae sex cum directorio vocabulorum, glossa interlineari et comrrientar:iiS Donati, Guidonis et As­censü. Argentinae, Joh. Grüninger, 1496. Fol. rom. char., glossa inter!. vero got. char., c. sign. et ff. num. 6 ff. n. num., 173· ff. (1-176 falso) num. Mit 745 Holzschnitten (85 ver­schiedene, d a r u n t e r 7 b I a t t g r o s s e) , die in unserem Exemplar unk o I o r i er t geblieben sind. Schönes, vollrandiges Ex. mit sehr. Zusätzen aus der Zeit mit rot eingemalten Initialen aus dem Mathias Kloster in Trier. Schöner, alter mit gepresstem

: . ~

M. Pf.

Leder überzogener Holzband. (Strassburg 1496) 600. ·Hain 15431; Proctor 473, Type 4, 17, 22, 23, 24; Pollard

I, p. 110; Sc h m i d t 25; Muther 533, Tafel135; Kris t e 11 er 73. ERSTE AUSGABE mit diesem Kommentar; enthält die frühe­

sten Abdrücke der Strassburger Terenzillu­s t r a t i o n e n , unter denen die Darstellung des a n t i k e n T h e a­t h e r s am bekanntesten ist. Eine ausführliche Beschreibung dieses seltenen und schönen Buches gibt D i b d i n , Bibliotheca Spenceriana II 426-438, der auch 33 Holzschnitte aus demselben abbildet.

In d~m Deckel des Einbandes befinden sich Fragmente eines N e u­m e n man u s k r i p t es aus dem 9. oder 10. Jahr h u_ n der t.

Nach dem Colophon findet sich handschriftlich: Epitaphium D. Christoph: I Colori patritij ac sena-ltoris Noiibergensis I . ... in Coemiterio /' Diui Jo(hann)is I in lateinischen Versen .

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE 193 -----------------F. 1: Terenti9 cü Directorio Vocabulorü I Sententiarü I a.rtis Oomice I

Glosa iterlineali I Cometarijs Donato I Gvidone f Ascensio I I con xyl. c. subsC1'.: THEATRVM /In fine f. 182 (c. n. CLXXVI)v l. 29: Immpressum (sie) in Imperiali ac vrbe libera .Argentina Per ma-/gistrum Ioa.nne Grü­ninger accuratissime nitidissime(ß elabo fratü & denuo reuisum at<t5 collec­tum ex diuersis commetarijs I Anno incarnatiöis dominice Millesimo­quatertHcentesimono I nagesimosexto. Kalendarü vero N ouembrium .. Finit foeliciter. I

Siehe die Ab b i 1 dun g auf S. 191.

501 Theoeritus. Eclogae triginta. Genus Theocriti et de inventione bucolicorum. Ca t o n i s Romani sententiae paraeneticae di­stichi. Sententiae septem sapientum. De Invidia. T h e o­g n i d i s megarensis siculi sententiae elegiacae. Sententiae monostichi per capita ex variis poetis. Aurea carmina P y .t h a -g o r a e. P h o c y 1 i d a e poema admonitorium. Carmina S i -b y 1 I a e Er y t h r a e a e de Christo Jesu domino nostro. Dif­ferentia vocis. H e s i o d i Theogonia. Eiusdem scutum Herculis. Eiusdem georgicon libri duo. Graece. Venetiis, AI du s M a­n u t i u s , 1495, mense febr. Fol. graec. et rom. char. c. sign. 30 11. 140 ff. n. eh. A v e c b e a u c o u p d e t r es b e 11 e s lettres initiales ornees a l'imitation des manuscrits et un grand nombre d'en-tetes e t b o r du r es o r n e m e n t a l es. Bel exemplaire, mar. vert, dos richement orne, triple encadrement de fil.' de petits fers et au pointille, double dent. int., gardes et doublures en soie rose, tr. doree. Belle reliure romantique avec etiquette:

1.\{. Pf.

"Joseph Drechsler Relieur a Vienne." (Venezia 1495) 450. Hain- Cop in g er 15477; Pro c t o r 5549, types 1, 2, 6; Re­

n o u ar d, t. I, p. 10, 3; Schweiger, Handb. der class. Bibliogr. I, p. 308.

"Cette edition est tres rare, et la premiere de la plupart des ouvrages qu' elle contient." (Renouard.)

La premh~re partie de ce volume est occupee par les ouvrages de Theocrite (parmi lesquels les 30 idylles donnees pour la premiere fois par Alde ), et par des poemes et fragments de divers auteurs. La seconde partie continent l'Hesiode.

11 y a deux tirages de ce livre, tous deux a peu pres de la meme epoque. Notre exemplaire est du p r e m i er t i rage qu'on reconnait au verso du dernier f. ~ G qui doit etre blanc, et aux dernieres syllabes de quatre vers au f. Z F qui sont repartis sur deux lignes, tandis que dans la seconde impression le deuxieme vers seulement a deux lignes.

Tres bel exemplaire, grand de marges et bien conserve, dans une jolie reliure romantique.

F. 1: T.A' dE "ENEZTI 'EN TJit dE Tllt BI'B.AS!.t. I tJEOY.(!b:OV elävJJ.ta cpvda't p.tx(!a notiJf.la~a I ~(Jtdxov-,;a I F. 2: fJEOKPrTOY @Y'PZIZ "JI Q.'dll' 1 'EILJY'.A.AION. IIPQTON. 1 8Y' PZIZ "'I:r 'Q.LJJI'. 1 (A)dvn ~o 1/Jtfi.V(JI.flf.l(/. xai ant I . . . F. 140: Impressum Venetiis characteribus ac studio Aldi Manucii Rofmani cum gratia &c. I.M. CCCC. XCV. Mense februario I F. 140v: indea;.

Theophrastus siehe Aristoteles et Theophrastus. Nr. 389 .

.502 THERAMO, JACOBUS (Palladinus) de, archiepisc. Tarent., B e I i a 1 , d e u t s c h. Argentinae, Heinrich Knoblochtzer,

9

194: ILLUSTRIERTE BtJCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

1477, 10 Aug. Fol. got. char. s. s. c. et pp. n. 2 col. 33-35 11. '10 ff. Mit ein er In i t i a I e in H o I z s c h n i t t z u A n f a n g d e s T e x t e s u n d 55 H o 1 z s c h n i t t e n i n a.l t e m K o I o r i t , v o n d e n e n 52 7'2 S p a 1 t e h o c h (75 : 63 mm) u n d d r e i 2 S p a I t e n b r e i t ( 139 : 98 u. 137 : 97 mm) sind. Rubriziertes Exemplar mit blau und rot eingemalten Initialen. Einige Flecken an den Rändern, BI. 44 · und BI. 70 mit Verlust einiger weniger Buchstaben ausgebessert. Breitrandiges Ex. Halblederbd. mit Ex-libris des Klosters Rog-

M. Pf.

genburg (Schwaben). (Strassburg 1477) 3000. Nicht bei Hain, Pro c t o r, Po ll a r d, V o u ll i e m e

(Berlin); Cop in g er III, 5808; Schorbach u. S p i r g a t i s Heinrich Knoblochtzer, no. 1 u. Tafel1-2; Kristeller 12; Muther 14:3; S c h r e i b e r 4281.

D e r e r s t e d a t i e r t e D r u c k K n o b l o c h t z e r s , die erste seiner Belialausgaben. V o n a u s s e r o r d e n t 1 i c h e r S e 1-t e n h e i t. Eine der ältesten Ausgaben dieses merkwürdigen Volks- · buch es.

Der Text des Belial stammt aus dem XIV. Jahrh. Es sollte wohl eine Prozessordnung nach kanonischem Recht · geben. Zu diesem Zweck wird ein P r o z e s s B e l i a 1 s g e g e n C h r i s t u s vorgeführt, in dem Salomo als Richter u. Moses als Anwalt auftritt; der Rechtsstreit, durch viele köstliche Holzschnitte illustriert, wird bis zur Appellation durchgeführt.

Die H o 1 z s c h n i t t e , hier in schönem altkoloriertem Zustande, sind nach Schreiber nicht Kopien der Augsburger Ausgaben, sondern unter Benutzung von Miniaturen als Vorbildern, in ganz neuer Grup­pierung und Folge in dieser Ausgabe zuerst verwendet worden. Sie sind zum Teil höchst eigenartig, besonders die drei grossen Holzschnitte zum Schluss, deren letzter das Z e i c h e n d e s M e i s t e r s b (der Maler Baldolf in Strassburg ?) trägt. (Vergl. Nagler, Monogr. I p. 710.)

Dieses ist das ä l t e s t e S t r a s s b u r g e r H o 1 z s c h n i t t -b u c h mit einem Datum.

F. 1, col. 1, l. 1: (l)N dem namen der I heylige vnd vn~erlteylte driualtikeyt I vii vnser lieben fra-lwe der ewige magt I ~u lobe vnd ~ü. eren I .... F. 70, col. 2. l. 10: Hye endet sich das buch Bellial/ genant, vö des gerichts ordnüg I ein hochgrundt vnd lobsam wefrcke Das hat getruckt vnd vol-flendt heinric9 knobloc~er in der f keisserlichen stat stros;burg Ann I sant laurentzien tag Noch xpi ge-/hurt. M. cccc. vii in de. lxxvij. ior I F. 7 Ov vacat.

S i e h e T a f e l XXVII.

503 S. Thomas de Aquino, ord. pred., Commentaria in libros Periher­menias et Posteriorum A r i s t o t e I i s et eiusdem fallaciarum opus. - Dominicus de Flandria, o. pred., Quaestiones in libros. Posteriorum Aristot. et in fallac. Thome de Aquino. (Venetiis), Otinus (de Luna} Papiensis impens. Alexandri Calcedonii Pi­saurensis, 1496, 28. Septembr. Fol. got. char. maj. et min. 2 col. 54et 7211. 12 ff. n. 142ff. n. n. = 154ff. Ave c u n e super b e. g r a v u r e e n b o i s a u s i m p I e t r a i t : A v e r r o e· s t e r r a.s s e p a r I ' e I o q u e n c e d e S t. T h o m a s d'A quin referant a ses ecoiiers, qui sont a s s i s a u t o u r d e I u i. A I a f ·i n I a b e Il e m a r q u e· avec l'Archange Gabriel, de meme gravee

ILLUSTRA~ED BOOKS OF THE 15th CENTURY

a u t r a i t (voir Kristeller 204), de l'editeur Alexander Cal­cedonius Pisaurensis. Deux piqfues aux premiers ff. Exemplaire

195

M. Pf.

grand de marges. Ais de bois. (rel. anc., dos refait.) (Venezia 1496) 220. -Ha. in (sans 1'avoir vu )-Cop in g er 1495; Cop in g er III p. 241

d'apres P e 11 e c h e t 1078 qui decrit un exemp1aire incomp1et (122 ff.) L e Pr in c e d ' Es s 1 in g , Livr. a fig. venitiens, 897 cite par erreur 200 ff. P r o c t o r , Suppl. IV 5599 A. N o u s d o n n o n s l a p r e m i er e des c r i p t i o n e x a c t e. Type 1, 2, 3. Collation: a--d', e', A-s•, T 8, U', X 6 (le dernier f. bl.).

C'est 1e second livre imprime par Otinus de Luna. Extreme­m e n t rare. Pellechet ne connait qu'un exemp1aire incomplet (a Charleville) dans toutes 1es bibliotheques de France. Manque a la Bibliotheque Roya1e de Berlin et a la Bodleiana. Essling ne cite aucun exemplaire en Italie.

F. 1: Cömetaria diui Thome Aquinatis. I ordinis predicato.Q i libros periher I menias et posteriorum Aristotilis et I eiusde fallacia.Q opus. I Qönes magistri dominici de flädria I eiusde ordinis in libros posteriorum I Aristotilis. et in fallacias sancti Tho-lme de Aquino .. I F. 1v vacat, f. 2: Sctiis Thomas de Aquino. I Icon xylogr., col. 1: a Aristotelis ..... F. 153 col. 2 l. 49: a Impresse sunt hec opera per Otinü Pa.lpiensem. Anno Domini. M.ccccxcvi. die I xxviii. Septembris. I F. 15 3v registr. in 4 col., seq. ins. typogr., f. 154 vacat.

V o i r l e f a c simile a 1 a p a g e 81.

504 (Thomas a Kernpis ), Meditationes de vita et beneficüs salvatoris Jesu Christi. S. I. a. et typ. n. (Coloniae, Martinus de Werdena, ca. 1498). 8°. got. char. c. sign. 32ll. 64 ff. Mit zwei Ho I z -s c h n i t t e n. Cart. [Köln ca. 1498] 80. -

N i c h t b e i H a i n , P r o c t o r , P o l 1 a r d u. V o u ll i e m e. Cop in g er 3955 ohne Collation. Auf dem Titel ein Ho l.z schnitt: h. Anna. Selbdritt, auf der Rückseite Abdruck eines ä l t e r e n H o 1 z -s t o c k s: Christus am Kreuz. F e h 1 t a u c h b e i S c h r e i b e r , Manuel de 1a grav. s. b. V (1911 ), der alle Bibliotheken auf Holzschnitt­werke durchsuchte. Bis auf 2 Wurmst. und einige leichte Flecken schönes Exemplar dieses ä.usserst seltenen Druckes. Type· I, 3, 4.

F. 1: De vita et beneficijs I saluatoris Ihesu christi deuotissime meditati- Iones cum gratiarum actione. I I con xyl. f. 1v icon xyl. f. 2: Prefatio in lib.Q I ( )I desideras perfecte mundari a vitijs I si . . . . F. 6 4 l. 19: summationem. AMEN I F. 64v vacat.

Thomas Cantipratensis, De disciplina·schoiarium etc. Köln 1498. Siehe Nr. 414.

Trattato del arte di ben morire. Venezia 1478. Siehe Nr. 420.

505 Urbanus Prebusinus de Brun, Oratio ostendens damnum, quod omnibus se colentibus offerant virtutes. S. I. a. et typogr. nom. (Argentinae, Joh. Grüninger, c. 1500). 4°. Rom. char. c . .sign. 30 ll. 10 ff. M i t ein e m s c h ö n e n b I a t t g r o s s e n H o I z s c h n i t t. Rubriziertes Expl. m. eingemalt. Initiale. Mit einigen alten hss. Randnotizen. Haib-Pergmt.

[Strassburg ca.. 1500] 60. -­Ha.in-Copinger 4006; Proctor 506, Type 22; Pollard

I, p. 116 ; S c h r e i b e r V 3637 ; n i c h t b e i P e 11 e c h e t , Sc h m i d t u. Kris t e 11 er. Hain zählt nur 9 Bll. Der Holz-

196 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

schnitt stellt den Verfasser betend unter einem Baum dar; links oben Gottvater in einem W olkenkranz, links unten ein verziertes Wappen­schild.

F. 1: ORATIO MORDACISSIMA VRBA I ni prebusini ..... F. 1v icon xylogr., c. inscr.: POSVI. DEVM ADIVTOREM MEVM I F. 2: ORATIO VRBANI PREBVSINI DEBRUN I in q fili9 docet patre: qd'in nro seculo virtus nocet: sed vi-/ciü cöducit hoibus . F. 9v l. 15: LAVS DEO. ! F. 10 vacat.

Siehe untenstehende Ab b i 1 dun g.

Holzschnitt aus Nr. 505. Urbanus, Oratio. ( Strassburg ca. 1500.)

506 Valturius, Robertus, Ariminensis, De re militari ad Sigis­mundum Pandulphum Malatestam. Ed. P. Ra m u s i u s. Veronae., Johannes de Verona Nicolai medici filius, 1472. Fol. rom. char. s. sign. c. et pp. n. 37 ll. 262 ff. Ave c 82 s u p erb es f i g ur es g r. s. b o i s. Tres bei examplaire grand d3 marges.

M. Pf.

Cuir de Russie, bordure sur les plats .. tr. dor. (Verona 1472) 7000.

Gravure sur bois attribu6e Ii Matteo de'Pa.sti, du no. 506. V alturius, imprim6 Ii V erone en 14 72.

~,.."."--:-:'"

. ..;.:.·.,-.

" ::J

~ ·~ V:(U?fi

1\ *

Gravure sur bois attribuee a ~atteo de'Pa.sti, du no. 506. Valturius, im_prime ~ Verone e:n, 1472,

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

H a i n - C o p i n g e r 1584 7; P r o c t o r 6912, Type 1; D i b d i n , Bibl. Spenc. 793; B r u n e t V. 1066. Non cite au Catalogue Hawkins. EDITIO PRINCEPS. L e p r e m i e r 1 i v r e i m p r i m e a V e -r o n e et le deuxiE~me livre a. figures italien. C'est un chef-d'oeuvre de l'art typographique et de la gravure sur bois des premiers temps. Les

. exemplaires complets, comme le nötre, sont tres rar es et recherches. Les mag n i f i q u es g r a v ur es ont ete attribuees avec bonne

raison a M a t t e o d e ' P a s t i, le celebre medailleur. Dans une lettre ecrite a. Mohamet II par V alturius au nom de Malatesta ( a qui ce livre a ete dedie ), il recommande Matteo de'Pasti com.me peintre, sculpteur et gravure tres habile.

Li p p man n, Wood-engraving pp. 57-59: "the designs are so clear, and the lines drawn with such a bold and firm hand, that they strongly remind us of Lionard's masterly sketches of similar objects. . . . • The engraver's work also, is of such perfect ezecution that the original drawing can have lost nothing of the merits in his hands ..... when we reflect ..• upon the position which the technique of wood-engravings occupied in all countrieB about the year 1472, we must recognize perforce that this book is one of the most noteworthy productions of an age astonishingly fertile in new inventions . . . . . "

P o 11 a r d , Early Illustrated Books: "In this fine book, printed by John of Verona with all the care which marks the norihern Italian work of the time, there are eighty-two woodcuts representing various military operations and engines, all drawn in firm and graceful outline, which could hardly be bettered. The designs for these cuts have been attributed to the artist M atteo de' Pasti, whose skill as a painter, sculptor, and engraver V alturius had him,self commended in a letter written in the name of M ala-­testa to Makomet 11. The conjecture rests solely on this commendation, but seems intrinsically probable."

F. 1: { )LENCHVS ET INDEX RE-/rum m.ilitarium qu~ singulis codicis huius i I volumibus contine{ ... Seq. tab., quae f. 4 expl. F. 5 et 6 vacant. F. 7: ( )REDO EQVIDEM NEO SVM/nescius Dux & imp. inclite sigismunde pä.-ldulfe: ... F. 261v expl. opus. Seq. carmen: Valturri nostr~ princeps cultissime lingu~ I ... In eius fine f. 262 l. 33: Iohannes ex uerona oriundus: Nicolai cyrugi~ medici filius: Artis I impr~sori~ magister: hunc de re militari librum elegantissimum: /litteris & figuratis signis sua in patria primus impressit. An. M. f CCCCLXXII. f F. 262v vacat.

V o i r 1 es f a c simile s a u x p. 197 et 198.

507 V alturius, Robertus, Ariminensis, De re militari, italice. V eronae, Boninus de Boninis de Rag u s a, 1483, 17. febr. Fol. rom. char. c. sign. 37-3811., 312 ff. Ave c 96 b e 11 es g r a v ur es gr. au trait, plusieures de Ia grandeur de la p a g e. M a g n i f i q u e e x e m p I a i r e , t r es g r an d d e m arg es n o n r o g n e (t e m o ins). Maroquin brun a Iongs grains, dos om. de fil., triple encadrement sur les plats, dont l'un forme d'une combinaison de dix filets paralleles entrelaces

190

M. Pf.

avec brisures aux angles, large dent. inter. (Verona 1483) 2000. Hain-Cop in g er 15849; Pro c t o r 6922 type 2. Pr e m i er e

e d i t i o n i t a 1 i e n n e. Notre exemplaire a le premier f. blanc; les deux autres ff. b1ancs manquent. - Les helles gravures s. b. representent les armes en usage au moyen-age, les machines de guerre, etc. Elles sont differentes de celles de l'edition de 1472. Li p p man n 59.

F. 1 vacat, f. 2: Al magnanimo et sempre fortunato nel uincere Signor Ro/berto di Aragonia da sancto seuerino dil Serenissimo et inc/lito Senato Veneto generale loco tenente Paulo Ramusio di Arimi-/no m.inimo tra li altri Iuris consulti con debita riuerentia .... F. 6v l. 40: Dantes Tertius Aliger: / F. 7 vacat, f. 8: OPERA DE FACT! E PRECEPTI

l1BRO

Gravure s. b. du no. 507. V a 1 tu r i u s. Verona 1483.

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

MILITARI DI / LO EXCELLENTE MISIER ROBERTO V AL/TVRIO ARIMINESE GIA INSCRIPTA IN LA/TIN A LO ILLVSTRE SIGNOR SIGISMON/DO PANDOLPHO MALATESTA PRINCIPE / DI ARIMINO ET HORA TRADVCTA IN / VVLGAR A NOME ET GLORIA DEL MA/GNANIM:O C.APITANNO E SEMPRE FELICE / IN LE BATAGLIE SIGNOR ROBERTO DI / ARAGONIA DI SAN SEVERINO GENERAL / LOCO TENENTE DEL SERENIS­SIMO ET / IVSTISSIMO SENATO VENETIANO I (C)Redo . . . . F. 312v l. 8: ipressa cü industria di Bonin di Boninis da Ragusi ila Magni­fica 1 Cita di Verona corrrendo (sie) lanno del Mille e quatrocento.lxxxiii. I adi. xvii. de februario. f Laudato sia. idio finis. I F. 313 registr., f. 313v vacat. F. 314 vacat (deest).

V o i r 1 e f a c s i m i 1 e ä. 1 a p a g e 200.

508 Vegius, Maphaeus, Laudensis Itaius, Vita divi Antonü. Da­ventriae, Jacobus de Breda, s. a. (ca. 1500) 4°. Got. char., c. sign., 28 ll., 18 ff. Au f d e m T i t e I e in H o I z s c h n i t t: Das Monogramm Christi mit den Evange-1 ist e n s y m b o I e n (abg. Ho I t r o p , Mon. typ. 66, 114). Mit zahlreichen Notizen von alter Hand, auch zwischen den

201

M. Pf.

Zeilen. Breitrandig. Br. (Deventer ca. 1500) 70. -Hain 15921; Pr o c t o r 9110, Type 3, 4, 8; C a m p b e ll 1713.

Conway p. 160 u. 300, 7. Selten. F. 1: Vita diui Antonii ad sanjctissimü ... F. 2: Vita diui Ant.onii

ad sanjctissimü ..... F. 12: Magistri Sanderi hegij dialogus de natiuiltate christi Incipit f~liciter. I F. 17v l. 16: a Impressum Dauentri~ per me I Iacobum de Breda. I F. 18 vacat.

509 (Voragine, J acobus de, ord. praed.) Leben der Heiligen. Augs­burg, Gintherus Zaineraus Reutlingen, 1471: Winterteil, 1472: Sumerteil. 2 voll. fol. got. char. sine s. c. et ff. n. 50 ll. 2 col. vol. I: 260 ff., vol. II: 211 ff. Mit s c h ö n er B o r d ü r e u. g r o s s e r g o I d g e h ö h t e r I n i t i a I e zu Beginn des Sommerteils und 258 Ho I z schnitten im Text (schwan­kend zwischen 80 : 72 und 65 : 72 mm); die Holzschnitte des Winterteils sind kunstvoll altko~oriert u. mit Gold gehöht, die des Sommerteils sind ganz unkoloriert. Dieser letztere istganz v o 11 ständig in einem breitrandigen Exemplar (1. BI. am Rand etw. ausgebessert, gering fleckig). In altem gepr. Schweins­ldrbd. m. Schliessen. Der Winterteil ist knapp beschnitten, einzelne Bll. beschädigt, Gebrauchsspuren und die Bll. 1, 2, 169, 170 ganz, Bll. 36 u. 39 zum Teil in vorzüglichem Facsimile. Pbd.

(Augsburg 1471/72) 2800. H a i n - C o p i n g e r 9968; M u t h e r 14 Tafel 9; S c h r e i b e r

V 4298; nicht bei Pro c t o r. Zapf, Augsburgs Buchdrucker­gesch. VI u. XIV. B r u n e t III 900: Edition rare et belle, la premiere d'un ouvrage important sous le double rapport du sujet et du langage ... In der Berliner Königl. Bibliothek und in der M ü n c h n e r H o f - u. S t a a t s b i b l i o t h e k n u r d e r S o m -m erteil. Exemplare mit beiden Teilen, wie das vorliegende, sind von der a l l e r g r ö s s t e n S e I t e n h e i t. Fehlt ganz in den reichen Sammlungen des British Museum, der Bodleiana und des Kgl. Kupfer­stichkabinets zu Berlin.

Die erste deutsche Ausgabe der goldenen Legende, das erste

202 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. JAHRHUNDERTS

Holzschnitte aus Nr. 509. Heiligenleben. Augsburg 1471.

Augsburger Holzschnittbuch und überhaupt eines der ältesten deutschen Holzschnittbücher, da nur noch die bei Pfister in Bamberg gedruckten früher entstanden sind. Die sehr lebendig gezeichneten I! o 1 z s c h n i t t e gehören zu den besten der Augsburger Schule und übertreffen an k ü n s t l e r i -s c h e m W e r t die meisten Illustrationen, die sich in späteren deutsch~n Drucken finden. Viele sind von grossem Interesse für die K u 1 t u ~ • undKost ü m g es c h ich t e. Sie sind im Winterteil unseres Exem­plares v o n a I t e r H a n d g a n z v o r z ü g l i c h i n m a t t e n F a r b e n k o l o r i e r t , die Heiligenscheine, Kronen etc. mit G o 1 d g e h ö h t , was man sonst nur selten bei Holzschnitten findet. Ge­druckt mit der wegen ihrer Schönheit berühmten 2. Type des Augs­burger Erstdruckers.

Über das Verhältnis von Holzschnittdruck und Typendruck in Zainers erstem Holzschnittwerk (dem Winterteil) gibt Schreiber inter­essante Aufschlüsse: C' est le premier livre d figg. imprime d A ugsbourg et il est temoin d' une singularite qui ne se trouve dans aucun des imprimes de la suite. Il faut bien observer que les bois ne sont pas imprimes en meme temps que le texte: mais que celui-ci a ete ajoute plus tard, parceque ca et Za Zes lignes du texte couvrent une partie d' une gravure. Cette anomalie depend de ce qu' a ce temps-ld la longueur des caracteres mobiles difterait de l'epaisseur des planches gravees sur bois, de sorte qu'une impression simultanee de ces deux elements n'etait pas possible. Ma.is bientöt on decouvrit le secret de surmonter cette difficulte, et dans la partie estivale le texte et les gravures sont i·mprimes d' un meme tirage. Die Blattzählung Hains für den Sommerteil ist irrig, was von den späteren. Bibliographen (Copinger u. Reichling) übersehen wurde; dieser Teil zählt 211 (nicht 212) bedruckte Blatt, wie wir durch Vergleichung mit dem Münchner und Dresdner Exemplar feststellen konnten.

Vol. I f. 1 tabula, f. 2: Hie hebt sich· an der heilige leben I In dem winterteil ..... F. 260 col. 1 l. 26: Gedruckt vö mir Ginthe:ro zeiner I

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SIECLE

geboren aut Reutlingen wonent I czü. Augspurg. Am freytag vor I Symonis vnd Iude. Als man I zalt von der gepurt Cristi, '11~usent I vier­hundert vnd in dem ein vndlsibenczigisten Iare zc. I col. 2 et verso vacant.

Vol. 11 f. 1 tabula, f. 2: Hie hebt sich an das sumer teil I der heyligen leben . . . . . F. 211v col. 2 l. 7: Gedruckt vö mir Ginthero zeiner I ge­boren auß Reuttingen wonent I zü. Augspurg, Am montag nach I Sant Jörgen tag, Als man zalt I von der geburdt Cristi, Tausent I vierhunndert vnd in dem czwey I vnd· sibenczigisten Jare. I F. 212 vacat (deest).

S i eh e d i e Ab b i 1 d u n g e n a u f T a f e 1 XXXIX u. S. 202.

Holzschnitt aus Nr. 510.

510 (Voragine, Jacobus de), Passionael, winter ende somerstuck, mitten martirologio. Zwolle, Peter van Os. Vol. I 1490, in No­vember des donredaghes voer S. Katherine, Vol. II 1490, opten 1 dach van September. 2 voll. Fol. got. char., c. sign., 38 ll. Vol. I 4 ff. non num., 199. ff. num. 1 f. non n. Vol. II 4 ff. non num., 230 ff. num. = 438 ff. M i t 9 g r o s s e n H o I z s c h n i t -ten, wovon zwei von der vollen Grösse der Seite (der erste dreimal wiederholt), einer

203

M. Pf ..

g r o s s e n In i t i a I e (2m a I) und zwei ver s c h i e­den e n D r u c k er z e i c h e n (H o I t r o p , Mon. typogr. 90 a1 & 90 b). Rubriziertes Ex. 2 illbldrbde. (Zwolle 1490) 800.

Nicht bei Hain; Campbell 1766; Cop in g er III 6519; Pro c t o r 9136 & 9137, Type 5, 6; Co n w a y, Woodcutters of the Netherlands p. 46, 56, 80, 105, 107, 222, 229, 253, 269, 270, 337.

Holzschnitt aus Nr. 510. Passionael. Zwolle 1490.

ILLUSTRATED BOOKS OF THE 15th CENTURY

Die künstlerisch hochstehenden Holzschnitte, die Conway ausführlich beschreibt, sind besonders vom k u 1 t u r - und k 0 s t ü m g e s c h i c h t -1 ich e n Standpunkte aus bemerkenswert. Das vonCampbell beschriebene Ex. enthält noch zwei weisse Blätter zwischen Bl. 4 u. 5 des 1. Teiles. D i e b e i d e n T e i 1 e f i n d e n s i c h s e 1 t e n z u s a m m e n.

Vol. I f. 1: Passiouael (sie) mitteu (sie) Martirologio Dat Wiuter (sie) stuck. Beghint opte Iares Dach met figure I Fig. xylogr.; f. 1v: Alle heylighe Martelaren ende Confessoren Bid voer Ons I Fig. xyl. F. 2-4v calendar. F. 5 (c. num. 1): (H)Ier beghint dat eersten I stuck ..... . F. 204: Hier eyndet efi wtgaet dat eerste eii dat win-lter stuck vanden passionael ofte ghulden lege- lde mitten martirilogium. eii is gheprent in der leren gods efi zynre lieuer moeder maria e:fi. oeclalre heylighen Efi tot salicheyt alre menschen I by my Peter vä os in die stat zwolle. Indenliaer ös Iieues heren. MCCCC. eii XC. in no/ueber des donre daghes voer sinte katherine. I 1nsign. typogr. F. 204v vaeat. - Vol. I1 f. 1: Pas­siouael (sie) mitteu (sie) Martirilogio (sie) Dat Somerstuck. I Fig. xyl. F. 1v vacat. F. 2-4 calend. F. 5 (c. num. I): (H)Ier beghint dat anderlde stuck vanden passio-lnael .... F. 234 (c. num. CCxvi) col. 2 l. 14: Hier eyndet eii ghaet wt dat and' I de stuck vanden passionaele ofte I gulden legende mitten martirologium efi I is gheprent inder stat zwolle bij mi peter I van os Inden iaer ons heren. m. cccc. eii I xc.opten eersten dach van september. I Insign. typogr. F.234v vacat.

Siehe die Abbildungen auf S. 203, 204 u. Ta f e 1 XXXIX.

511 Voragine, Jacobus de, ord. Praed., Sermones de tempore et de sanctis. Venetiis, Sirnon de Luere, impens. L. de Soardis, 1497. 4°. got. char. c. sign. 2 col. 52 ll. Vol. I 12 ff. non num., 140 ff. num. = 152 ff., vol. II 8 ff. non num., 90 ff. num. = 98 ff., vol. III 6 ff. non num., 164 ff. num. = 170 ff., vol. IV 72 ff. num. A v e c u n e b e 11 e f i g u r e g r a v e e a u t r a i t (quatre fois repetee) et la marque typo­graphique sur fond noir (Kriste1ler 301). Sauf

205

M. Pf.

qq. legeres taches bei ex. Ais de bois (rel. anc.) (Venezia 1497) 350. -Non c i t e p a r Hain; 0 o p in g er III 6525; P e 11 e c h e t,

Jac. de Voragine 136; Pro c t o r 5619, type 1, 4, 5. Pr in c e d' Es s-1 in g II 1129. Premiere edition venitienne, e X t r e m e m e n t r a r e' dont les quatre parties ne. se trouvent presque j a m a i s e n s e m b l e. A u c u n e x e m p 1 a i r e a u B r i t i s h M u s e u m. La Bodleiana ne possede que la quatrieme partie. N otre ex. est tout a fait complet.

Vol. I f. 1:

rstlmnoneebetempore lbefanctis per totu; snnutn: e~imii ooctoris fratris lfacobi

t'e "oraß{ne o:dinis pledicatorti: quondam arct?ieptfcopi-Ja 1

nuenfis:cii reß{llro eo" runderit in plin 1

cipio. F. 152 (c. num. 140) col. 2 l. 3: Expliciiit s'mones dfiicales !ris Iacobi

de uolragine ordinis pdicatoQ quödä archiepi Ianuelsis. Uenetijs impssi

206 ILLUSTRIERTE BÜCHER DES 15. J"AHRHUNDERTS

per Sirnone de luere: ipesis I Lazari Soardi. pridie kal'. septembris. · 1497. I Ragistrum I . . . . F. 152v vacat.

Vol. 11 f. 1: Sermones quadragesimalas fratris Ialcobi .... f. 98 (c. num. 90) col. 2 l. 36: Finit sermo de planctu beate virginis. I F. 98v vacat.

Vol. 111 f. 1: Sermones de sanctis per anni circulü fratris I Iacobi .... F. 169v (c. num. 163) I. 38: a Expliciunt Sermones quadragesimales: dominicales ac de sanctis ..... l. 41: ..... Uenetijs impressi ingenio Simonis de Luere: impensa to Lazari I de Soardis: qui obtinuit a Domi­natione U eneta: <p nullus possit imprimere I nec imprimi facere in eorum dominio sub pena contenta in priuilegio. I Et completi fuerunt. xx. Oc­tobris. M:. ccccxcvij. I F. 170 col. 1: Ad Librum. I .•.. col. 2 inaign. typogr. c. litt.: .L .. S. I 0 I Deinde: Registrum. I ... F. 170v vacat.

Vol. IV f. 1: M:ariale: siue sermones de beata M:aria I virgine: •... F. 71v l. 47: a Explicit Mariale fratris Iacobi de Uoragine Archiepi Ianu-lensis: Impressum U enetijs per Simonem de Luere: imp&-/sis Lazari Soardi. Cu3 priuilegio tc. xiiij. Nouembris. IM. ccccxcvij. I F. 72: Ragistrum chartarum I . ... Deinde insign. typogr. c. litt.: .L. S. I 0 f F. 72v vacat.

S i e h e d i e u n t e n s t e h e n d e A b b i 1 d u n g.

Holzschnitt aus Nr. 511. Vora.gine, Sermones. Venezia 1497.

LIVRES ILLUSTRES DU QUINZIEME SI:ECLE 207

512 Wimpheling, lacob, Schlettstatensis, Agatharchia, id est bonus principatus vel epithoma condicionum boni principis. Argentinae, Martin Schott, 1498. 8° min. Rom. et got. char. c. sign. 34 ll. 11 ff. n. n. Mit einem schönen Ho I z schnitt auf dem Titelblatt, dem grossenbairischen Wap­p e n , u n d d e r D r u c k e r m a r k e S c h o t t s (Heitz u. Barack, Elsäss. Büchermark. Taf .. II 3) a m E n d e. Schönes,

M. Pf.

sehr breitrandiges Exemplar. Cart. (Strassburg 1498) 75 -Hain-Copinger 16169; Proctor 411, Type 4, 5; Poi-

l a r d I, p. 96; Go e d e k e I, 408, 16 (der nur 10 Bll. angiebt); Schmid t, Schott Nr. 16.

E d i t i o p r i n c e p s. Selten. F. 1: Agatharchia I Id est bonus Principatus: vel Epithoma I con­

dicionum boni Principis Ia. Vuim-lpfelin. Sletstateii. I Sempiterna. salus Domui Ba.uarice. I Deinde fig. :K:yl. F. 1v vacat. F. 2: Nobilissimo Bauari~ Duci Ludouico: Philip-lpi Co. Rheni Palatini primogenito: Domi-/no suo clE;mentissimo Iacobus Vuimpfelin I gus Sletstatinus se totum tradit: offert: at.(ß I comm.endat. I F. 3: Agatharchia.: id est bonus Principatus •••• I F. lOv l. 18: Impressum a Ma.rtino Schotto Ciue Argeii. 1 xi. kl'. Decembres. Anno. M. cccc.lxxxxviij. I F. 11, l. 34: De pace & bello. Conclusio. I F. llv vacat.

Register

I. Verzeichnis der Druckorte Table des lieux d 'impression

Augsburg 387, 404, 445, 463, I 509, I

Basel 385, 386, 392, 398, 402, I 41~ 421, 42~ 443, 446, 458,' I 469 a, 470, 474, 482, 485.

Leyden 459. Lübeck 401.

450, 455 a, 470, 478, 500, 502, 505, 512.

Cöln siehe Köln. Devent.er 448, 508. 1

Flrenze 388, 417, 423, 424, 432. I Geneve 489. Gouda 435. 1

Haarlern 437. . Hagenau 465. I Köln 395, 400, 414, 418, 419,

427, 464, 465, 471, 472, 473, I 504.

Leipzig 470.

Lyon 415, 447, 467, 469, 475, 490, 499 ..

Magedburg 401. Memmingen 390. Milano 399. Nürnberg 405, 406, 407, 4.08,

409, 458, 460, 461, 462, 483, 495, 496, 497.

Paris 425, 431, 441, 452, 454 a. Reutlingen 498. Roma 481. Speier 486. Strassburg 393, 436, 442, 449,

Stuttgart 422. Toledo 466. Tübingen 412, 498. Ulm 382, 383, 456, 477. Unbekannter Druckort 401. Venezia 384, 389, 391, 394, 396,

397, 403, 413, 416, 420, 426, 428, 429, 430, 430 a, 433, 434, 438, 439, 444, 451, 453, 454, 455, 457' 468, 476, 480, 482, 484, 487' 488, 492, 493, 494, 501, 503, 511.

Verona 506, 507. Zwolle 479, 510.

208

I I. Verzeichnis der Drucker und Verleger Table des noms des imprimeurs .

Aldus Manutius, Venezia: 389, 430 a, 501.

Amerbach, Job. de, Basel: 385, 386, 392, 402, 410, 421, 422, 446.

Anima mia, Venezia: 394. Baemler, J., Augsburg: 445. Bellaert, J., H aarlem: 437. Bellot, J., Geneve: 489. Benaliis, B., de Venezia: 396,

426, 433. Benalius, V., Venezia: 484. Bergmann, Job., Basel: 458. Bevilaqua, Simon, Venezia: 403,

468. Boninis, Bon. de, Verona: 507. Brandis, M., JJJagdeburg: 401. Breda, Jac. de, Deventer: 448,

508. Bungart, Herrn., Köln: 464, 465.

471. Calcedonius, Alexander, Vene-

zia: 503. Calliergus, Z., Venezia: 438. Capcasa, M., Venezia: 433. Christophorus de Pensis, Ve-

nezia: 429, 430, 494. Codeca, M., Venezia: 433. Cornelius van Zyricksee, Köln:

395. Della Magna, Nie., Firenze: 432. Dinckmut, Conrad, Ulm: 456. Dino, Francesco di, Firenze: 424. Drach, P ., Speier: 486. Drucker des Antichrist, Strass-

burg: 4·50. Drucker der Maximiliani eleetio,

Stuttgart: 422. Drucker siebe Unbekannter

Drucker. Dupre, J., Pm·is: 431. Eisenhut, Leonh., Basel: 485. Franc.esco di Dino, Firenze: 424. Frohen, Job., Basel: 446. Furter, Mich., Basel: 4 70, 482. Fyner, C., Stuttgart: 422. Gerlier, D., Paris: 441. Gbotan, B., M agdeburg u. Lü-

beck: 401. Glovanni de Magonza, Firenze:

417, 423. Giunta, L. A., Venezia: 457. Gotban siehe Gothan. · Gran, H., Hagenau:· ·465. Greyff, Mich., Tübingen: 498. Grüninger, Jon.., Strassburg:

393, 449, 470, 500, 505 .

Gulielmus Tridinensis, Ven~zia: 394, 493.

Hagenbaeb, Pedro, Toledo: 466. Hamman, J., Venezia: 384. Hieronymus de Paganinis, Ve-

nezia: 444. Bus, Math., Lyon: 490. Jacobus de Breda, Deventer:

448, 508. Janszoen, H., Leyden: 459. Jehan du Pre, Paris: 431. J obannes de Verona, Verona:

506. Isenbut, L., Basel: 485. Junta siehe Giunta. Kachelofen, C., Leipzig: 407. Kalliergus, F., Venezia: 438. Kerver, Tb., Paris: 441, 452. Kessler, Nie., Basel: 398, 443,

474. Kistler, B., Strassburg: 455 a. Klosterdruckerei, A ugsburg:

445. Knoblocbtzer, H., Strassburg:

502. Koberger, A., N ürnberg: 405,

406, 407, 408, 409, 410, 460, 461, 462, 495, 496, 497.

Koelboff, J. d. J., Köln: 427. Königsberg, Job. Müller de,

Nürnberg: 483. Kune de Duderstadt, M em­

mingen: 390. Laurentii, Nie., Firenze: 432. Laurentins de Morgianis, Fi-

renze: 388, 417, 423. Le Caron, P., Paris: 425. Leeu, G., Gouda: 435. Leucbo, Jac. de, Venezia: 482. Locatellus, Bon., Venezia: 391,

413. Loeslein, P., Venezia: 420, 453. Luere (Lovere) S. de, Venezia:

511. Luna, Ot. de, Venezia: 503. Madiis, F. de, Venezia: 482. Magonza, G. de, Firenze: 388,

417, 423. Mandellus, Cbr., Venezia: 429,

430, 494. Manutius, Aldus, Venezia: 389,

430 a, 501. Marcband, G., Paris: 454 a. Martin von Werden, Köln: 4 72,

473, 504. . Mattbio de Codeca, Venezia: 433.

Monasterium S S. Ulrici et Afrae, Augsburg: 445.

Monteferrato, G. de Trldlno, V enezia: 493.

Morgianis, Lanr. de, Firenze: 388, 417' 423.

Müller, Job., Nürnberg: 483. Nicholo di Lorenzo della Magna,

Firenze: 432. N umeister, Job., Lyon: 467. Olpe, Job. Bergmann de, Basel:

458. Os, P. van, Zwolle: 479, 510. Otinus de Luna, Venezia: 503. Otmar, Job., Tübingen: 412,

498. Pachel, L., Milano: 399. Pacini, Ser Piero da Pescia,

Firenze: 388. Paganinis, H. de, Venezia: 444. Paganinus de Paganinis, · Ve­

nezia: 428. Pensis, Chr. de, Venezia: 429,

430, 494. Pentius, Jac., Venezia: 482. Petri, Job., Firenze: 388, 417,

423. Petrus de Piasiis, Venezia: 434. Petrus de Tnrre, Roma: 481. Petrus van Os, Zwolle: 479, 510. Petit, J., Paris: 441, 454 a. Pforzbeim, Jacobus Wolff de,

Basel: 470. Piasiis, P. de, Venezia: 434 .. Pictor, Bern. de Augusta, Ve-

nezia: 420. Pierre le Caron, Paris: 425. Pietro Cremonese, Venezia: 434. Pincius, Pb., Venezia: 457. Pre, .Jehan du, Paris: 431. Prüss, Job., Strassburg: 436,

442, 450, 4 78. Quentel, H., Köln: 400, 414,

418, 419, 440. Ratdolt, E., Venezia: 416, 420,

439, 451, 487, 488, 492. Regiomontanus, Job., Nürnberg:

483. Reinbard, Job., Strassburg: 393,

470, 500, 505. Remacle, G., Paris: 452. Retro minores, Köln: 472, 473,

504. Rubeus, Job., Venezia: 397. Saccon, Jac., Lyon: 415, 469. Schott, Mart., Strassburg: 512. Scotus, 0., Venezia: 391, 413.

Register. 20{)

Slmon de Luere, Venezia: 511. Soardis, Laz. de, Venezia: 482,

511.

Typograpbus ignotus siehe Un­bekannter Drucker.

Werden, Mart. von, Köln: 472, 473, 504.

Unbekannter Drucker, Köln: Woerden, Janszoen van, Leyden: Sorg, A., Augsburg: 463. 472, 473, 504.

- Strassburg: 450. 459.

Wolf, Nie., Lyon: 475. Splra, Vindellnus de, Venezia: 455. - Stuttgart: 422. Wolff, G., Paris: 441.

Taculnus, Job., VeneZ'i.a: 476, 480.

- Venezia: 454. - Unbekannter Druckort: 401.

Wolff, Jac., Basel: 470. Zacboni, Jac. de Rom~o, Lyon:

415, 469. Trecbsel, Job., Lyon: 447, 499. Tridino, Gulielmus de, Venezia:

394, 493.

Verona, Job. de, Verona: 506. Vindelinus de Spira, Venezia:

455. Zainer, G., Augsburg: 387, 404,

509. Trldino, Job. de, Venezia: 476,

480. I Vlastos, N., Venezia: 438. Wagner, P., Nürnberg: 458. Wenssler, Mich., Basel: 469 a.

Zainer, Job., Ulm: 382, 383,477. Zyricksee, Corn. de, Köln: 395.

Turre, P. de, Roma: 481.

111. Obersichtstafel über die von Hain, Copinger und Reichling erwähnten Drucke Table des livres cites par Hain, Copinger et Reichfing

a) Drucke die von Hain erwähnt werden. Editions rangees d'apres Hain.

(Die erste Zahl ist die Hain-Nummer, die zweite diejenige unseres Kataloges.) (Le premier chiffre indique l'ordre suivi par Hain, le second celui du catalogue.)

389 Alanus 470 3752 Brant 415 7622 Gerson 429 Albertus~Magnus 382 4006 Brun 505 7624 Gerson 456 " " 383 4034 Buch 416 7963 Gregorius 869 Alphonsus 384 4234 Calandri 417 7970 " 896 Ambrosius 385, 386 4562 Cassianus 421, 422 8040 "

1020 Andreae 387 4735 Cato 414 8320 Guillermus 1211 Antoninus 388 4779 Cavalca 423 8424 Remmerlin 1495 Aquino 503 4787 " 424 8609 Hieronymus 1657 Aristoteles 389 4912 Chartier 425 8793 Homiliarius 2039 Augustinus 392 4976 Chiromantia 426 8928 Horologium 2065 " 391 4989 Chronik 427 9090 Imitatio 2066 " 392 5401 Clavasio 428 9279 Isidorus 2270 Baidung 393 5469 Climachus 429, 430 9477 Justiniano 2538 Bartholommeo 394 5501 Columna 430 a 9658 J ustinus 2807 Bergomenais 396 5791 Coutuni.es 431 9810 Lactantius 2820 " 397 5864 Cursus 4 70 9968 Leben 2828 Bernardinus 398 5895 Cyprianus 422 10084 Lichtenherger 2850 Bernardus 399 5946 Dante 432 10117 Lirar 2914 Bernardus 400 5950 " 434 10141 Livius 2993 Bertholdus 402 6086 Defensorium 485 10154 Locher 3124 Biblia latina 403 6217 Dialogus 435 10315 Ludovicus 3133 Biblia germanica 404 6246 Dionysius 458 10369 Lyra 3137 " " 405, 406, 6611 Epistola 436 10647 Mandevilla

3167 Biblia latina 3175 " " 3179 Biel 3181 " 3321 Boccaccio 3390 Boethius 3425 " 8477 Bonaventura. 8550 "

407 6654 Epistelen 437 10718 Manuale 408, 409 6691 Etymologicum 438 11413 Missale

410 6693 Euclides 439 11416 " 412 6787 Expositio 498 12457 Passio 498 6921 Fasciculus 486 12733 Persius 413 6928 " 487 12744 " 414 6934 " 488 12814 Petrarca 414 6943 " 489 13318 Praecordiale 473 7161 Florentinus 390 13378 Probus 470 7413 Gaguinus 441 13393 Prognosticon

10

442 443 444 445 446 465 449 450 474 402 482 453 454

454 a 455 509

455 a 456 457 458

460, 461 462 463

464, 465 468 469 471 475 476 477 478 480 451

~iö

13497( ?) Psalterium 472, 473 13541 Ptolemaeus 481 13701 Raulin 458 13720 Reformatorium 482 13766 & 13771 Reginaldetus 482 13784 Regiomontanus 483 13793 " 484 l 14111 Sacro Busto 492

Register.

14114 Sacro Busto 14229 Sallustius 14507 Schatzbebalter 14508 Sehedei 14686 Sequentiarum 14688 " 14890 Sonetti 14911 Speculum

493 494 495

496, 497 440 498 394 418

14913 ·Speculum .. 15424 Teren tius 15431 " 15477 Theocritus 1584 7 Valturius 15849 " 15921 Vegius 16169 Wimpheling

b) Drucke die bei Hain fehlen, aber von Copinger erwähnt werden.

676 Calandri 2437 Fasciculus 2872 Guillermus 3556 Leven

Livres omis par Hain, cites par Copinger •. 420 3955 Meditationes 504 6519 Voragine 490 4154 Missale 467 6525

" 448 4830 Praecordiale 479 459 5808 Theramo 502

4l9 499 500 501 506 507 508 512

510 511

c) Drucke, die bei Hain und Copinger fehlen, aber von Reichling erwähnt werden. Livres omis par Hain et Copinger, cites par Reicl:tling.

830 Bartolus 395 Supplement 87 Guillermus 447

d) Drucke, die bei Hain, Copinger und Reichling fehlen. Livres non cites par Hain, Copinger et Reichling.

Bernardus Horae Mendoza Missale Niger

401 452 466

469 a 470

AUS UNSERER EINBANDESAMMLUNG 1 )

IV. Französisdte llenalssance-Einblnde (Fortsetzung)

.Mit 11 Tafeln Von LEO BllER

c) PARISER EINBÄNDE IM FANFARENSTIL Wir bemerkten bereits bei der Besprechung der sogenannten grolieresken

Einbände unserer Sammlung, dass in der Pariser Buchbinderkunst gegen die Mitte des 16. Jahrhunderts das Bestreben wahrnehmbar ist, die Deckel und Rücken der Einbände mit einem immer dichteren Netz von Ornamenten zu überziehen. Diese Entwickelung können wir in den ersten Jahren der zweiten Hälfte des 16. Jahr­hunderts weiterverfolgen, obwohl sich damals die Stiltendenzen wesentlich ver­ändert haben. Man hat die eigentümliche, wahrscheinlich zuerst von J ean Cousin angewandte Dekorationsweise, die die Pariser Buchbinderkunst in der zweiten Hälfte des 16. Jahrhunderts angenommen hat, den Fanfaren s t i 1 genannt. Bezeichnend für diesen sind "rapportierendes, geometrisches Bandwerk in Form von Vierpässen mit Füllung der Zwischenfelder durch Lorheerzweige" 11). In der späteren Entwickelung dieses Stiles sind Spiralen häufig, deren V er lauf durch kleine kelchartige Stempel unterbrochen wird. Bouchot 3) hat die in dieser Weise ausgeschmückten Einbände dem Hofbuchbinder Heinrichs III. von Frankreich, Ni c h o 1 a s E v e, zugewiesen, und diese Zuweisung hat sehr viel Anklang ge­funden, obwohl sie in keiner Weise begründet ist. Besonders nachdem Gottlieb 4)

nachgewiesen hat, dass ein Einband der Wiener Hofbibliothek (Bucheinbände Tafel XL VI), der bereits die charakteristischen Merkmale des Fanfarenstiles zeigt, Grolier (gestorben 1565) gehört hat, also sicher vor Beginn der Wirksamkeit des Nicholas Eve entstanden ist, wird man diese Hypothese endgiltig aufgeben müssen .

. Aus der grossenAnzahl der Fanfareneinbände unserer Sammlung möchten wir nur einige besonders charakteristische Beispiele näher beschreiben. Zu den ältesten Einbänden dieses Stiles gehören diejenigen, die für Hein r ich II. von Frankreich (gestorben 1559} und seine Gemahlin Katherina von Medici (1519-1589) ausgeführt wurden. Unser auf Tafel XL b abgebildeter Band enthält das bekannte Monogramm dieser beiden Fürstlichkeiten 5) und zeigt in seiner Orna­mentik Vierpässe, die noch mit wenig gebogenen Lorbeerblättern ausgefüllt sind. Das Material, auf das diese Ornamente mit Gold aufgetragen sind, ist das schöne elfenbeinfarbige weiche Pergament, das damals mindestens als gleichwertig mit dem Maroquin angesehen und oft für königliche Einbände verwendet wurde. Unser Einband hat die grösste Aehnlichkeit mit den von Quentin Bauchart, Les femmes bibliophiles de France, Paris 1886, Tafel zu I. Seite 100, No. 21 und von Cundall, On bookbinding, London 1881, Tafel XXVIII abgebildeten Einbänden aus der Bibliothek der Katherina von Medici. Da unser Buch 1558 datiert und Heinrich II. bereits 1559 gestorben ist, können wir die Entstehungszeit des Einbandes ziemlich genau festlegen. - Den reicheren Fanfarenstil zeigt der rote Maroquinband, den wir auf Tafel XLa wiedergeben. Hier sind Deckel und Rücken bereits aufs dichteste durch Ornamente ausgefüllt und die vier Ecken der Deckel füllen schon die charakteristischen Spiralen. Die Monogramme, die sich in dem Medaillon der

1 ) Vergl. Frankfurter Bücherfreund, XI Seite 91 u. XII, Seite 6. 2 ) Gottlieb, Bucheinbände a. a. 0. 19. 1

) Bouchot, Reliures d' Art, Paris 1888, pag. XVI. ') Gottlieb, Bucheinbände a. a. 0. Tafel 46. 6 ) V~r~l. Weale, l,loo~bipdings a. a. O. :pag. LXXXV ff.

212 LEO BAER

Vorderdeckel aus zwei verschränkten "R" und auf delll. Hinterdeckel aus zwei "M'' zusammensetzen, konnten wir leider nicht identüizieren. Wie fast immer bei den Einbänden dieser Zeit sind diese Monogramme von 4 geschlossenen "S" um­geben. Der vorliegende Einband ist ein Muster ausserordentlicher Feinarbeit, bewundernswert durch die grosse Zahl von kleinen Stempeln, die mit ungewöhn­licher Sorgfalt auf die Deckel und den Rücken aufgepresst sind.

Zu dieser Gruppe gehören auch die bekannten Einbände, die, wie wir glauben,. mit Recht der Bibliothek der MARGUERITE DE V ALOIS (1552-1615), Toch­ter Heinrich II. und der Katherina von Medici, Frau Heinrich IV., Konigs von Navarra und späteren Königs von Frankreich, zugewiesen werden. Wir besitzen von diesen einen sehr schönen roten Maroquinband mit reicher Deckel-, Rücken­vergoldung und Goldschnitt. Da dieser Typus wiederholt abgebildet worden ist (vergl. Wheatley, Les reliures remarquables du Musee Britannique, Paris 1889, pl. XXXVI u. Quentin Bauchart, Les femmes Bibliophiles. t. I), beschränken wir uns auf eine kurze Beschreibung. Die Deckel unseres Bandes, der "Gregorius, Decreta­lium epistolae, Lyon, Joh. Ausultus" enthält, zeigen drei Reihen von je fünf untereinandergesetzten Margareten in verschiedenen Formen, die alle von oval gebogenen Lorbeerreisern umrahmt sind. Auch die Zwischenräume sind durch Margareten ausgefüllt, die Bordüre durch Lorbeerreiser. In der Mitte des Vorder­deckeis findet sich das Wappen : Drei heraldische Lilien auf einem gebogenem Querbande; die Mitte des Hinterdeckels ziert ein Emblem, eine natürliche Lilie in einem Oval mit der Devise: EXPECTATA. NON ELVDET. Der Rücken ist ähnlich vergoldet und enthält in der Mitte in einem Oval den Titel des Buches: DEjCRET. EP. ps f 2A j. Angeblich soll der Entwurf dieser schönen Einbände von der königlichen Bücherliebhaberin selbst gemacht worden sein; andere weisen ihn dem Clovis Eve zu.

Eher in der Art des einzig beglaubigten Einbandes des Nicholas Eve, den Gruel 1) abgebildet hat, ist eia weisser Maroquinband unserer Sammlung, der "Perpinianus, Orationes, Lyon 1594:" enthält. Die Deckel zeigen in der Mitte das Wappen der Familie La Tour d'Auvergne (vielleicht Henri de la Tour d'Au­vergne, marechal de France t 1624). Die Ecken füllen Lorbeerreiser, und die dazwischen liegenden Felder sind ganz mit stilisierten Lilien übersät. Bei diesem Einbande zeigt sich bereits das Bestreben die Deckel in einfacherer Weise aus­zugestalten, eine Entwickelung, die gegen Ende des Jahrhunderts in immer ausgeprägterem Masse zu beobachten ist. Diese Reaktion gegen den Ueber­reichtum des Grolier- und des ersten Fanfaren- Stils dürfte wohl in den Luxus­gesetzen Heinrich III. ihren Grund haben. Auf den Deckeln des auf Tafel XLia abgebildeten Einbandes findet sich nur eine doppelte Reihe von drei Fileten und in der Mitte ein Medaillon, das vier von zwei Lorbeerreisern umgebene Sterne enthält. Diese Embleme füllen auch die Ecken der Deckel und den Rücken. Wem der ausserordentlich gut gearbeitete olivgrüne Maroquinband gehört hat, konnten wir nicht feststellen. Ein verwandtes Wappen führte der berühmte Bibliophile und Nebenbuhler Grolier's Benoi t Le Court. Ein ähnliches durch Lorbeerreiser ge­bildetes, jedoch reicher ausgeführtes Medaillon finden wir auf den Deckeln des Tafel XLib wiedergegebenen vergoldeten Pergamentbandes. In dem Medaillon steht der ·Name des früheren Besitzers GVIL f NICOLA I und auf der Rückseite VERNON. Ausserdem sind unter und über den Medaillons die folgenden Devisen: 1. EN GLORIA. NOMEN. 2. AV. NOM. LA GLOIRE. G. 3. MORS. TIBI. NON. VITA. EST. 4. NOMEN. SED. VITA PERENNIS. zu lesen. Dieser Pergamentband, dessen Ecken durch die für den späteren Fanfarenstil bezeichnenden Engel­köpfe mit L~rbeerreisern ausgefüllt sind, hat die grösste Aehnlichkeit mit den

1} Gruel? ~ant~e~ ~· ~. Q. Bd. I~ Seit~ ~(),

AUS UNSERER EINBÄNDESAMMLUNG IV 218

Typen, die von Weale t) dem C 1 o v i s E v e , dem Bruder des Nicholas, zugewiesen wurden. Von ·einem Mitgliede der Familie Eve, die Hofbuchbinder Heinrichs III. waren, ist fast sicher der Einband des "Seissel" (Tafel XLIV), der für König Hein­rich III. (1551-89) gebunden wurde. Das Buch ist ganz in schwarzes Maroquin eingekleidet und enthält auf den Deckeln eine blindaufgepresste Kreuzigungsdarstel­lung. Der reicher, mit Silberpressung verzierte Rücken zeigt oben den Titel des Buches HIS/TOIRE I DV I ROY I LOYS, darunter einen Totenkopf, dann Lilien, das Wappen des Königs, wieder Lilien und die Devise "SPES MEA DEVS". Die wenig prunkvolle, düstere Ausstattung dieses königlichen Bandes, die in merkwür­digem Gegensatze zu dem lasterhaften Leben jenes Königs steht, scheint bei seinen Untertanen Nachahmung gefunden zu haben. Wir bilden auf Tafel XLII und XLIII derartig einfach gehaltene Einbände aus den Bibliothekendreier berühmter Biblio­philen ab. Tafel XLII zeigt einen schönen roten Maroquinband aus der Bibliothek des Kardinals CHARLES DE BOURBON (1562~94), dessen Bücher auf den Deckeln immer nur eine dreifache Filetenverzierung enthalten, während in den Rücken das Kardinalswappen in einem ovalen Medaillon und darunter ein zweites Medaillon mit seinen Emblemen, drei Lilien und der Umschrift: SUPERAT CAN­DORE ET ODORE in Gold eingepresst sind. - Einer der grössten Bücher­sammler aller Zeiten war bekanntlich JACQUES AUGUSTE DE THOU (1553-1617), aus dessen Besitz zwei Einbände unserer Sammlung stammen. Der erste ist ein Pergamentband mit Goldpressung (Tafel XLIIIb), der, da er nur das eigene Wappen de Thou's enthält, noch vor seiner Verheiratung im Jahre 1587 entstanden sein muss. Später ist der rote Maroquinband, der einen in Heidel­berg bei Commelin 1591 gedruckten Resiod umkleidet. Die Deckel desselben zeigen bereits das Alliance-Wappen de Thou's und der MARIE BARBEN<;ON 2)

und auf dem Rücken ist das aus den Buchstaben I. A. M. bestehende Mono­gramm des Ehepaares in Gold aufgedruckt. Kaum weniger berühmt als Bücher­sammler war der grosse Gelehrte N i c o 1 a s C 1 a u d e F a b r y d e P e i r e s c (1580-1637), dessen Bände nie eine andere Verzierung als eine einfache Steh­kantenverzierung und sein, freilich sehr verschnörkeltes, aus griechischen Buch­staben bestehendes Monogramm schmücken (vergl. Tafel XLIIIa).

Die Einbände aus den Bibliotheken der drei ebengenannten Bibliophilen stellen den Höhepunkt dieser Entwickelung dar. Ihre vornehme Schönheit besteht darin, dass die Wappen oder die Monogramme der Besitzer nicht durch überreiche Ornamente beeinträchtigt werden und dadurch aus dem farbigen Material, auf dem sie eingepresst sind, deutlicher und klarer hervortreten. Erst im 17. Jahr­hundert finden wir in der Pariser Buchbinderkunst wiederum eine Reaktion gegen diese, auf die äusserste Beschränkung der Ausstattung hinauslaufenden, Stil­bestrebungen. FLORIMONT BADIER und LE GASCON verfolgen künstlerische Ziele, die in ihrer fast überreichen Dekoration eher wieder an die Auswüchse des Fanfarenstiles erinnern.

d) LYONESER UND GENFER EINBÄNDE UND BUCHBINDERARBEITEN AUS FRANZÖSISCHEN

PR 0 V IN Z STÄDTEN.

In der Geschichte der französischen Buchbinderkunst der Renaissancezeit ist L y o n an zweiter Stelle zu nennen. Vielleicht ist die Zahl der in dieser Stadt hergestellten Prachteinbände noch grösser als die der Pariser. Der Ruf der Lyoneser Buchbinderkunst muss jedenfalls sehr bedeutend gewesen sein, denn wir finden dort Arbeiten, die von Pariser und sogar auch von auswärtigen Fürstlichkeiten

1 ) Weale, Bookbindings a. a. 0. 8. CII. 1 ) Vergl. Guigard Armorial. a. a. 0. Bd. II, S. 462 Col. 2.

214 LEO BAER

bestellt wurden 1). Im· allgemeinen können wir annehmen, daes· ein ·grosser Teil··. :_,. ·~" der grossen Bücherproduktion dieser Stadt dort selbst eingebunden worden ist.. ·

In der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts stand die Lyoneser Einbandkunst merkwürdigerweise vorwiegend unter dem Einflusse der deutschen und besonders der Basler Buchbinderarbeiten, eine Tatsache, die sich durch die zahlreichen Be­ziehungen zwischen Lyon und Basel und durch die vielen in Lyon ansässigen deutschen Buchdrucker am leichtesten erklären lässt. Diese Beziehungen er­strecken sich bekanntlich ja auch auf die IDustrationen Lyoneser Dcycke, in denen oft Basler Holz- und Metallstöcke oder Nachahmungen von solchen ab­gedruckt worden sind. Der älteste Lyoneser Einband unserer Sammlung ist wohl der auf Tafel XLVb abgebildete gepresste Lederband, der aus der Zeit der Voll-

. endung dieses Druckes stammen dürfte .. Abgesehen davon, dass das Buch in Lyon erschienen ist, veranlassen uns die Rollen, die für die Dekoration des Ein­bandes verwandt worden sind, den Lyoneser Ursprung auch für den Einband an"' zunehmen. Die Rollen, die dreimal für die Ausfüllung des Mittelfeldes benutzt wurden, scheinen mit denjenigen identisch zu sein, die öfters von dem bekannten Lyoneser Drucker und Buchbinder J e a n D a v i d dit L a M o u c h e 2) gebrauc4t worden sind. Andererseits erinnern die Rollen der äusseren UmrahmUn.g stark an die von Basler Buchbinderarbeiten. Auf dem Hinterdeckel haben die letzt­genannten Rollen ebenfalls für die äussere Umrahmung Verwendung gefunden; die Innenfläche ist dagegen durch diagonale Filets in Rhomben und Dreiecke ein­geteilt. Noch mehr an Basler Einbände erinnert der schöne durch Goldpressungen verzierte Kalblederband (Tafel XL V a), der auf dem Vorderdeckel in einem Me­daillon die Darstellung der "IVDITH", auf dem Rückendeckel die Figur der "IAEL" enthält. Die Renaissancerolle der Bordüre ist der des vorher besprochenen Bandes ähnlich; aber besonders der Rücken und der ziselierte Goldschnitt mit Knotenmustern erinnern durchaus an bekannte Erzeugnisse Lyoneser Buchbinder­kunst.

In der zweiten Hälfte des 16. Jahrhunderts begann man in Lyon immer mehr die Pariser Einbände des späteren Grolier-Stils nachzuahmen, ohne sich jedoch sklavisch an diese Vorbilder zu halten. Besonders beliebt waren emaillierte Ein,. bände, bei denen die einzelnen Bänder der Deckel- und Rückendekoration mit bunten Farben bemalt wurden. Zwei typische Beispiele dieser Art bilden wir auf Tafel XLVI ab. Die Bibel (Tafel XLVIa) zeigt das plastische Rollwerk, das wir auch bei den späten Grolierbänden vielfach antreffen. Bei dem Tafel XLVIb wiedergegebenen Bande ist der Umstand hervorzuheben, dass der Hintergrund vollkommen durch kleine aufgemalte Punkte ausgefüllt ist, ein Motiv, das in Lyon besonders beliebt war und fast als Charakteristicum für die dort entstandenen Einbände angesehen werden kann. Ueberhaupt zeigt sich bei den Lyoneser Ern­bänden dieser Zeit das Bestreben, womöglich die ganze zur Verfügung stehende Fläche zu bedecken, was dadurch erreicht wird, dass die zwischen dem Bandwerk liegenden Gründe teilweise durch Punkte, teilweise auch durch Parallelstriche aus­gefüllt wurden. Wir besitzen einen Kalbleder band, der "Stobaeus, Sententiae, Lyon bei Gryphius 1555' ', enthält, und bei dem, abgesehen von der Emaille~emalung,

, auch diese Parallelstrichschraffierung besonders bemerkenswert ist. Letztere findet sich auch bei dem merkwürdigen Kalblederband mit ziseliertem und bemalten Goldschnitt und mit Silberauflagen auf Deckel und Rücken, den unsere Tafel XLVII zeigt. Die groteske weibliche Herme, die Masken und die Basilisken geben. diesem Bande ein durchaus bizarres Aussehen. Es sind dies Dekorationsmotive, die wohl auf italienische Vorlagen zurückgehen dürften, jedoch zur Zeit der Katherina vo!l Medici auch in Frankreich Verbreitung gefunden haben. In diese

1 ) Fumagalli, L'arte della legatura alla corte degli Estensi Tafel 18-15. 2 ) ~Baudrier, Bibliographie Lyonnaise. V. p. 500,

AUS UNSERER ElNBÄNDESA:MMLU:NG IV 215

Gruppe gehört ein aus dem Besitze dieser Königin stammender Band, der bei Gottlieb (Tafel 48) abgebildet ist, ferner der von ihm auf der folgenden Tafel wiedergegebene, den er einer Lyoneser Werkstätte zuweist, und der in C. G. Boerner's Katalog XXI unter Nummer 38 oeschriebene Bucheinband. Der Ver­gleich mit dem bei Gottlieb auf Tafel 49 abgebildeten Band und der Umstand, dass die Schraffierung der Hintergründe der Deckel für Lyon besonders charak­teristisch ist, bestimmt uns bei unserem Einbande eher an eine Lyoneser als an eine Pariser Werkstätte zu denken. Allerhöchstens könnte man noch annehmen, dass er in Genf entstanden sei, eine Hypothese, die insofern erwägungswert sein dürfte, als das Buch, welches er umkleidet, in Genf bei Henry Etienne gedruckt worden ist.- Noch reicher ausgestattet ist der Einband des in Lyon bei Antonius Vincentius 1548 gedruckten "Plato" (Tafel XLVIII), ein berühmtes Stück, von dem bereits in Libri, Monuments Inedits, Tafell2, eine farbige Abbildung in natür­licher Grösse gebracht worden ist. Im Zentrum der Deckel finden wir das Wappen des Kardinals Cristoforo M a d r u c c i o (1512-1578) 1), der Bischof von Trient war und auf dem Tridentiner Konzil eine sehr bedeutende Rolle gespielt hat. Die vier Ecken des Bandes enthalten ein rundes Medaillon mit dem Emblem des Kardinals, "Einem aus den Flammen zur Sonne aufsteigenden Phönix", darüber die Buchstaben "V E V" und dem Motto: "VT VIVAT". Durch Vergleich mit der Abbildung in "Pittoni, Imprese, Venezia, Girolamo Porro, 1578" konnte dieses Emblem als dasjenige des Kardinals Madruccio identifiziert werden. Dieser Band, der das einzige bisher bekannte Beispiel eines Buches aus der Sammlung dieses hervorragenden Bibliophilen ist, gehört zu den schönsten Renaissance­einbänden, die uns erhalten worden sind. Der Reichtum der Emaillebemalung, die Ausfüllung des Hintergrundes durch tausende von mit kleinen Punzen auf­gepressten Punkten und der Umstand, dass das Buch in Lyon gedruckt ist, ausser­dem der Vergleich mit bekannten Lyoneser Einbänden, machen es wahrscheinlich, dass das Stück in dieser Stadt von dem Kardinal bestellt wurde und nicht, wie man beim ersten Augenschein annehmen könnte, in Italien hergestellt worden ist. Auch die technische Ausführung des Einbandes spricht für unsere Vermutung. Be­merkenswert ist besonders der trapezförmig zugeschnittene Ansatzfalz, in dem Gottlieb (Bucheinbände a. a. 0. 17) ein Merkmal französischer Buchbinderarbeiten erkannt hat. Dass auch italienische Liebhaber in der Rhonestadt Einbände aus­führen Hessen, ist ja eine bekannte Tatsache. Wir verweisen nur auf die Ab­bildungen bei Fumagalli (a. a. 0.) Tafel 13-15, von denen besonders der auf Tafel 13 wiedergegebene Band, der l!:m 1560 für Alfonso II. d'Este ausgeführt wurde, mit dem unsrigen die grösste Ahnlichkeit hat.

Schwieriger ist es den Einband der "Coustumes de Bretagne" (Tafel XIL) zu lokalisieren. Auch dieser ist in polychromem Lyoneser Stil gehalten. Das gemalte Wappen in dem Mittelmedaillon, ein rotgrüner Löwe in silbernem Felde, darüber ein "Lambel de trois points", konnte nur mit Schwierigkeiten be­stimmt werden. Auf dem zweiten Vorsatzblatt findet sich eine Inschrüt: "s es .-eoutumes sont a vrban despinay'', woraus hervorgehen dürfte, dass das Buch im 16. Jahrhundert einem Mitgliede der Adelsfamilie d 'Epinay, Vicom­tes de Blaison, die in der Bretagne ansässig war, gehört hat. Der Einband weist die verschiedenartigsten Stilmotive auf. Die orientalisierenden Eckzierate und die Ausfüllung des Hintergrundes mit heraldischem Hermelin, könnte uns am ehesten veranlassen, die Lyoneser Herkunft dieses Bandes zu vermuten. Anderer­seits ist jedoch die Randeinfassung mit den kleeblattartigen Ornamenten sehr eigenartig. Wir halten es deshalb nicht für ausgeschlossen, dass der Band in einer anderen französischen Provinzstadt, vielleicht in der Bretagne, entstanden ist.

1 ) Ca.ta.logue of the Libri Collection. London, Sotheby & Wilkinson, July 25th 1862. No. 4:58.

2f6 LEO'BAER

Die grösste Verwandtschaft mit den Lyoneser haben die G e n f~· bindererzeugnisse. Wir glauben, dass die beiden auf Tafel L ab~4~bild.E~teltl ......... ~ .......... . einbände zu diesen gehören, zumal die Bücher, die sie umkleiden, m Genf JZ~:~mtc:K:,'5' worden sind. Der Homer (Tafel La) ist in einen braunen Kalblederband get)l!llltdeJtil". auf dessen Deckel eine durchaus im Lyoneser Stil gehaltene Platte in . auf.., gedruckt ist; das Mittelmedaillon enthält einen Mohrenkopf. Ebenf8ills durchaus in der Art Lyoneser Einbände ausgeführt ist der schöne, reich vergoldete Pe~ga,ment- . · band (Tafel Lb) mit orientalisierenden Eckzierarten; die Zwischenräume ,.auf dem Deckel sind durch stilisierte Lilien ausgefüllt, der Rücken durch in Vierp·ässe zusammengeschlossene Bandmotive. Bemerkenswert ist, dass in /dem Zentrum dieses Mittelstückes die Initialen des ·früheren Besitzers HDP mit Tinte ein .. geschrieben sind, ein Monogramm, das wir bisher nicht· entziffern konnten. .

Endlich möchten wir noch einen wahrscheinlich in T o u l o u s e entstandenen glatten Kalblederband mit Goldschnitt erwähnen. Er enthält "Pollux Onomas"ticon, Frankfurt a. M. 1607''. In der Mitte des Deckels findet sich das in Gold aufgepresste Wappen der Stadt Toulouse, umgeben von rautenförmig angeordneten Lorbeer­zweigen, die ganz in der Art der Pariser Fanfarenarbeiten ausgeführt sind. Darüber und darunter lesen wir auf dem Vorderdeckel die Inschrift: HOC ME MVNERE I DONAVERVNT I auf dem Rückendeckel: CAPITOLINI I TOLOSATES Ao. M.D.C. XV. ; Der Einband ist insofern interessant, als er zeigt, dass die Motive des Fanfarenstiles in der französischen Provinz noch im Jahre 1615 verwendet worden sind.

VERtAO VON JOSEPH BAER & CO., FRANKFU··.RT A. M.

Veröffentlichungen aus dem Städtischen Völkermuseum Frankfurt a. M.

I. C. Strehlow und M. v. Leonhardi

Die Aranda,. und Loritja,.Stämme in Zentral,.Australien. Erster Teil: ..

Mythen, Sagen und 1\lärchen des Aranda-Stammes. VIII und 104 SS. 4 °. Mit 8 Tafeln und 5 Textabbildungen.

Preis M. 15.-Zweiter Teil:

11,-then, Sagen und Märchen des Loritja-Stammes, die Totemistischen Vorstellungen und die Tjurunga.

X und 84 SS. 4 °. Mit I Tafel und 7 Textabbildungen. Preis M. Io.-

Dritter Teil : Die Totemistischen Kulte der Aranda- und Loritja-Stämme.

2 Abteilungen, XX und 140 Seiten mit 2 Tafeln und I Karte1

und VIII und 75 SS. mit 3 Textabbildungen. Zusammen M. 25.-Vierter Teil :

Das soziale Leben der Aranda- und Loritja-Stämme. 1. Abteilung, VI u. 103 Seiten mit Atlas in Mappe. Preis M. 15.-

D. Die Orang,t\ubu auf Sumatra

von B. Hagen. XXVII und 269 Seiten mit 1 Karte, 42 Textabbildungen

und 16 Lichtdrucktafeln. Preis M. 25.-

m. Die. australischen Bumerangs

im Städtischen Völkermuseum von Fraucis C. A. Sarg.

40 Seiten mit 59 Textabbildungen. Preis M. 4··-IV.

Flechtwerke aus dem malayischen Archipel von Dr. J. Lehmann.

52 Seiten mit 10 Tafeln, 53 Abbildungen und I Karte. Preis M. 12.-

'.;>J,~ .. ~->:~:t·: . , ' ' ~· ~ ·;' ,~:, '• 'I · ... '.:;r~·,;:,~

'ViatAO ·VON J 0 ·s E P H, ··BA ·a R~ it G'o.-,· 4~·:R:&'N:*K. :

Soeben erschien:

· · Einbanddecken, ElfenbeintafeJ~-.J~ Miniaturen, Schriftproben · aus .Metzer liturgischen Handsdtrift~n.

I. JETZIGE PARISER HANDSCHRIFTEN.

Herausgegeben von

L. WEBER. 6o Seiten Text, I Tafel in Chromolithographie und 119 Tafeln in Licht;.

druck. Kl.-F olio. Frankfurt a. M. 1913. = In Kartonnage-Mappe. Preis M. 6o.- = .

Dieses Werk enthlilt vorzügliche Abbildungen von Elfenbeintafeln und Miniatureilt . die zu den hervorragendsten Monumenten mittelalterlicher Kunst gehören. Besonders_ · hervorzuheben sind die zahlreichen Karolingischen Handschriften, die aus den Metzer Kirehen und Klöstern entstammen. . Von grösster Bedeutung ist insbesondere das S a kramen t a r, das , für . den Metzer Bischof· D r o g o (823-55) angefertigt worden is't und seinen Namen trägt. Die meisten· i.n diesem .Band veröffentlichten Kunstwerke ·sind bisher überhaupt noch nicht, oder nur durch unvollkommene Abbildungen, der Forschung zugänglich gemacht worden. ·

Von dem Werke wurden 150 Exemplare gedruckt, von denen nur 76 fUr dell Handel bestimmt sind.

AES GRAVE DAS SCHWERGELD ROMS

UND

MITTELITALIENS einsdtließlidt der ihm vorausgehenden Rohbronzewährung·

von DR. JUR. E. J. ~B:ERLIN.

ERSTER TEXTBAND :a8o SS. 4 G ..

Enthaltend die Münzverzeichnisse. Mit einer Lichtdrucktafel~

TAFELBAND in Folio. Enthaltend 103 Lichtdrucktafeln und 2953 Abbüdu11g~•

· In Halbleinwandmappe. · ·· ·

=::;::::: Preis M. 150.-. == Der zweite Textband wird später erscheinen und M. ::ao.---;~:.01 _iU·&tu~;t:.!