Orhan Gencebay'ın Bir Şarkısı ÜzerindeSözeylem Çözümlemesi

Prof. Dr. Erdoğan BOZOsmangazi Üniversitesi / Eskişehir

GirişSözeylem kuramı (speech atcs=söz edirni), temeli Austin tarafından atılan ve öğrencisi

Searle tarafından geliştirilen bir dil felsefesi kuramıdır. Austin, ölümünden sonra yayımlanan"How to do Things with W rds" adlı eserinde sözeylem kuramını şöyle açıklar; bir tümceancak taşıyıcısı olduğu bir davranış bağlamının, bir sözeylemin dile getirilişidir. Sözeylemkuramı bir bakıma, gönderici ve alıcının dünya görüşlerinin kesiştiği bir alandır. (Kılıç, ı990)

Austin'e göre, bizler konuşurken yalnızca dünya hakkında bir takım gerçekleri, olgularıdile getirmeyiz; soru sorarız, emir veririz, rica ederiz. Yani sözeeleri kullanarak bir edirndebulunuruz. Öyleyse bir şey söylemek aynı zamanda bir şey yapmaktır. Bir sözcedoğrultusunda aynı zamanda bir eylem gerçekleştiririz, işte bu sözeylemdir. Sözeylem kuramıkısaca kişilerin inanç, amaç, isteklerine dayalı niyetlerine bağlı olarak edimsel anlam taşıyansözeelerin konuşucu ve dinleyiciyi eyleme geçiren etkilerini inceler. Sözeylemler; söz verme,selamlarna, emretme, bilgilendirme, uyarma, tehdit etme, iltifat etme vs. gibi dil aracılığıylagerçekleştirilen eylemlerdir (Turan, 20 ı ı).

Austin, daha sonra sadece bir şey bildiren, herhangi bir iş yapmayan hiçbir sözünolamayacağını da söyler. Dolayısıyla her iletişimde mutlaka edimsel bir içerik vardır. Birkonuşucu, belli bir bağlamda bir dinleyiciye bir şey söylediği her durumda başka bir iş deyapar. İletişim kurmak, bunlardan sadece biri ve zorunlu olanıdır. Yani her şeyden önce birsöz söylemenin kendisi de bir edimdir. .. kısacası "Bir şey söylemek, bir şey yapmaktır."

Austin'in öğrencisi olan ve sözeylem kuramını geliştiren Searle, sözeylemleri şöylegruplandırır:

1. İddia ifadeleri (belirtici): Konuşucunun bir olay, varsayım, düşüncesini dilegetirdiği sözcelerdir. "Nermin'in bugün döneceğini belirtiyorum." Dünyadaki bir olaya ilişkinsaptama vardır.

2. Yönlendirici: Karşıdaki kişiye belli oranda talimat vermek için kullanılan veetkisöz gücü karşıdaki kişiye bir iş yaptırmak olan sözcelerdir. Amacı dinleyicinin bir işyapmasını sağlamak olan edimlere yönlendirici denir. Emretmek, rica etmek, yalvarmak, izinvermek, yasaklamak, önermek, dilernek, niyaz etmek, ısrar etmek vs. "Sana TV seyretmeyiyasaklıyorum."

Geçmişten Günümüze Samsun / Canik ve Değerleri ----------------1 1189

3. Yükümleyici: Konuşucunun gelecekte bir iş yapmak ya da yapmamak üzere biryükümlülük üstlenmesine yol açan sözcelerdir. Söz vermek, yemin etmek, garanti etmek,temin etmek, tehdit etmek, istifa etmek vs. "Paranın zamanında ödeneceğini garanti ederim."

4. Yansıtıcı: Konuşucunun bir olay karşısında gösterdiği duygusal tepkiyi ifadeetmeye yarayan sözcelerdir. "Başarılarından dolayı seni kutlarım." Teşekkür etmek,başsağlığı dilemek, mutluluk di1emek, teselli etmek, terk etmek vs.

5. İlan edici (bildiricij.Dünyadaki herhangi bir olayı değiştirmeye yönelik kullanılansözcelerdir. "Seni işe alıyorum.", "Bu bebeğin adını Gülsüm koyuyorum." (Turan, 2011).

Searle'ün edimsel eylemlerin (illocutionary) sınıflamasını yaparken öne sürdüğübaşlıca iki kural vardır.

1. Düzenleyici kurallar (regulative rules); var olan davranış biçimlerini düzenlerler.Örneğin nezaket kuralları, bireyler arası ilişkileri düzenler.

2. Belirleyici kurallar (constitutive rules); davranış biçimlerini düzenlemek yanındayeni davranış biçimlerini belirler.

Searle, düzenleyici eylemleri de iki alt gruba ayırır.1. Yönlendirici eylemler (directives) ETKİSEL;2. Yüklenmeli eylemleri (commissives) EDİMSEL; (Özyıldırım, 1999).

Bu bildiride, üzerinde sözeylem çözümlemesi yapacağımız metin, sevgiliye ses/eniş,yakarış ve sitem metni olduğundan yönlendirici sözeylem açısından değerlendirilecektir.Bunun için yukarıda kısaca söz ettiğimiz yönlendirici sözeylemler hakkında daha genişaçıklama yapmak gerekiyor.

Yönlendiriciletkisöz eylemler (directives) ETKİSEL; bu eylemlerde konuşucununolayları düzenleme veya kontrol etme edimi önemlidir. Havekate, yönlendirici eylemleri şuşekilde tanımlamaktadır. "Yönlendirici eylemler, konuşucu tarafından dinleyicinindavranışlarını etkilemek ve özellikle konuşucunun çıkarını kollamak adına dolaylı veyadolaysız şekilde ortaya çıkan eylemlerdir." Searle, bu eylemlere örnek olarak 'rica'larıvermektedir. Ricaların amacı, dinleyicinin davranışlarını yönlendirmeye çalışmaktır vekonuşucunun isteği ile gerçekleşmektedir. Yönlendirici eylemler, yüz yüze yapılan veözellikle de taraflardan birinin güçlü olduğu görüşme gibi durumlarda veya büyük kitlelereyönelik yazılı ve resmi söylemlerde daha çok ortaya çıkmaktadır. (Özyıldırım,I 999)

Adı geçen şarkı üzerinde sözeylem çözümlemesi yaparken Searle'ün gruplandırmasıdikkate alarak aşağıdaki konular üzerinde durulacaktır.

* Sözce sayısı ve sözeelerin sözeylemlere göre dağılımı.* Yönlendirici/yansıtıcı sözeylemlerde geçen sözceler, eylemlerin sayı ve sıklıkları.* Eylemlerin türleri.* Eylemlerde olumluluklolumsuzluk.* Sözeylemlerin yerindelikluygunluk koşulu* Sözeylemlerin dolaylılıkldolaysızlık derecesi.

1190 11------------------------------ Erdoğan BAl ı-

2. Yönlendirici/yansıtıcı sözeylemler ve şarkıdaki yönlendiricilyansıtıcısözeylemlerde geçen sözceler, eylemlerin sayı ve sıklıkları

Yönlendirici sözeylemler, konuşucunun/göndericininyaptırmak, bir şeye yöneltmek, belli bir hareketi yaptırmak,yöneltmek amacında olan sözcelerdir.

Yansıtıcı sözeylemler ise, konuşucunun/göndericinin bir olay veya durum karşısındagösterdiği duygusal tepkileri, düşünceleri ve niyetlerini içeren sözcelerdir.

Aşağıya, şarkıdaki yönlendirici ve yansıtıcı sözeylemler sıralanmıştır. Bu sıralamadaşarkının orijinal yapısı değiştirilmemiştir.

dinleyiciyelalıcıya bir işbir düşüneeye veya inanca

* Sözeelerdeki iletişim dili

Bulguları. Sözce sayısı ve sözeelerin sözeylemlere göre dağılımıŞarkıda geçen sözce sayısı 13'tür.

Bu sözeelerin sözeylem kategorilerine göre dağılım sayı ve oranları ise şöyledir.Yönlendirici sözeylem; 1,2,3,6, 7, 8, 11, 12 ve 13. sözceler, %70.Yansıtıcı sözeylem; 4,5,9 ve 10. sözceler, %30

Yukarıdaki dağılıma bakarak şarkının bir yönlendirici sözeylem metni olduğunusöyleyebiliriz.

i. Sev- 2; olduğu/m) gibi gör- 1Beni böyle sev, seveceksenOlduğum gibi göreceksen ...

ii. Örme girme- 1; gönle girme- 1; de- ıGirme ömrüme, girme gönlüme,Ne dertliymiş bu diyeceksen ...

iii. Bildirme eylemi +dir 1; (ne) bil- 1Sen, dert nedir, ne bilirsin!

iv. Bildirme eylemi +sinl+O 3Sen, gönlümde Kdbe+U, sen meleksin,Sen, her şeysin ...

v. Bildirme eylemi +sin/+O 2Sen, ümitlerimin tek kaynağı+El,

Sen, aşkın bence taa kendisisin ...

HGeçmişten Günümüze Samsun / Canik ve Değer/eri ----------------1 1191

yı. Sevme- 1; sev- 1; diyeme- 3; dertli 01- ıSevme diyemem, sev de diyemem,Sen de dertli ol diyemem ...

vii. Sev- 2; olduğu/m) gibi gör- 1Beni böyle sev, seveceksenOlduğum gibi göreceksen ...

xiii. Ömre girme- ı; gönle girme- 1; de- 1Girme ômrüme, girme gönlüme,Ne dertliymiş bu diyeceksen ...

ix. Görme- ıGörmedin mi gözlerimde;Bir mahkümun en son arzusunu, hasretini ...

x. Görme- ıGörmedin mi gözlerimde;Seni çılgzn gibi sevdiğimi ...

xi. 01-/+0 3İster sevgi ol, istersen kin+O!İsterdim benim ol benim ...

vii. Sev- 2; olduğu/m) gibi gör- 1Beni böyle sev, seveceksenOlduğum gibi göreceksen ...

xiii. Ömre girme- ı; gönle girme- 1; de- 1Girme ômrüme, girme gönlüme,Ne dertliymiş bu diyeceksen ...

4. Eylemlerin türleri (karşıladıkları oluş/kılış/durum)ı. Hareket (aksiyon) eylemleri; -ll. Durum (mental) eylemleri;*Duygu eylemleri; sev-, sevme-, ömre girme-, gönle girme-, dertli 01-, 01-*Düşünce eylemleri; olduğu gibi gör-, ne bil-,*Açıklama eylemleri; de-, diyeme-,*Duyu eylemleri; görme-,Yukarıdaki bulgulara baktığımızda, şarkıda birbirinden farklı toplam 11 eylem

kullanılmıştır. Bu 11 eylemden 6'sı duygu eylemi, 2'si düşünce eylemi, 2'si açıklama eylemive ı'i duyu eylemidir. Hareket eylemi ise hiç kullanılmamıştır.

1192 1----------------------------- Erdoğan BOl ~

Buradan çıkan sonuç, şarkıcının şarkıda seslendiği sevgiliyi duygu ve düşünce yönüyleetkilemek ve harekete geçirmek istemektedir.

5. Eylemlerde olumluluklolumsuzlukŞarkıda geçen toplam 11 eylemden ancak beşi olumsuz eki alarak kullanılmıştır. Bunlar;

sevme-, ömre girme-, gönle girme-, diyeme- ve görme- eylemleridir, bunlardan başka ne bil-eylemi de olumsuzluk içerir. Şarkıcının, "olumsuzluğu" anlamı pekiştirmek/kuvvetlendirmekve dikkat çekmek için kullandığı açıktır.

6. Sözeylemlerin yerindelikluygunluk koşuluAustin'e göre, sözce ile belirtilen edirnin gerçekleşmesi bir takım koşullara bağlıdır. Bu

koşullar gerçekleşmezse sözce geçersiz olur. Bir sözce ile eylem gerçekleştirmek için gerekliolan ön koşullar, uygunluk ya da mutluluk koşullarıdır (Turan, 2011).

Austin edimsel sözeelerin başarılı olabilmesi için üç çeşit gerçekleşme kuralınıtaşımaları gerektiğini belirtmektedir.

1. Uzlaşımsal etkiye sahip uzlaşımsal bir süreç olmalıdır.11. Şartlar ve kişiler süreçte açıklandığı gibi uygun olmalıdır.111. Süreç (i) doğru ve (ii) tam yönetilmelidir. (Sarıçoban-Hişmanoğlu, 2004)

Şarkıdaki sözeylemleri uygunluk/yerindelik koşulları açısından değerlendirirsek1. Şarkıcı ve sevgili arasında görünürde açık bir uzlaşım yoktur ancak uzlaşımsal

süreç başlamıştır.11. Süreçte şartlar, sevgili lehinedir. Şair ve sevgili arasında görece uygunluk söz

konusudur.111. Sürecin yönetimi yalnızca şarkıcının elinde değildir, ancak şarkıcı duygu insanı

olarak sevgiliyi yönlendirebilir. Bu noktada şarkıcı, sürecin doğru ve tam yönetilmesindeoldukça etkilidir.

7. Sözeylemlerin dolaylılıkldolaysızlık derecesiBir yönlendirici eylem, gönderilen üzerinde eylemin ifade ediliş biçimine bağlı olarak

değişik etkiler yaratabilmektedir. Göndericinin, gönderilen kişinin davranışlarını değiştirmeyeçalışma derecesi 'etkilerne derecesi' (degree of imposition) olarak adlandırılmaktadır.Gönderilen üzerindeki bu etkiyi azaltmak için gönderici nezaket stratejilerini kullanır.Eylemin yerine getirilişindeki açıklık ise yönlendirici eylemin 'dolaysızlık derecesi'(directness level) olarak adlandırılmaktadır. (Özyıldırım, 1999)

Bu açıdan bakıldığında, şarkı dolaysızlık derecesi yüksek bir metindir. Bütünsözeylemler dolaysız bir biçimde ifade edilmiştir. Bunda en başta şarkıcının üslubu vesamimiyeti etkilidir. Şarkıcı, seslendiği sevgiliden beklentilerini dolaysız olarak açık birbiçimde ifade etmiştir.

---1 Geçmişten Günümüze Samsun / Canik ve Değerleri ----------------1 1193

8. Sözeelerdeki iletişim DiliŞarkıcı, şarkıda 6 ve 7. sözeelerde ben dili, dışındaki bütün sözeelerde ise sen dilini

kullanmıştır.Yapısalolarak sen diliyle kurulan tümeelerde özne "sen" olurken yüklemler ikinci tekil

kişidedir. Buna karşılık ben dilinde tümeelerde özne "ben" olurken yüklemler birınci tekilkişidedir.

İletişimde sen dili, genelolarak olumsuz ögeler barındırır ancak şarkıda bu dilin tercihedilme nedeni, şairin sevgiliye sitem ağırlıklı bir üslubu benimsemiş olmasındankaynaklanmaktadır.

Sen dili kişiyi/kişiliği; hedef alır. Bu haliyle sen dili, kişiyi harekete geçirir ancak bazenolumsuz sonuçlar doğurabilir. Şarkıcının samimi ve yüreklendirici üslubu, böyle bir ihtimaliönleyecek niteliktedir.

Ben dili ise kişiyi çok önemseyerek kişiliği zedelemeden daha çok davranış ve sorunaodaklanarak sorunu çözmek ister. Bu anlamda, şarkıdaki toplam 13 sözce ortasına sıkıştırılanben dili içeren iki sözce (6. ve 7. sözceler), bir denge unsuru görevini üstlenmiştir.

SonuçOrhan Gencebay'ın Beni Böyle Sev Seveceksen adlı şarkısı üzerinde yaptığımız

sözeylem çözümlemesinde; metni oluşturan sözeelerin büyük çoğunluğu yönlendiricisözeylemlerdir. Yönlendirici sözeylemler, çözümleme yaptığımız metnin türüne ve içeriğinebağlı olarak şarkıcının, seslendiği sevgili üzerınde ciddi bir etki uyandırmak yanında sevgiliyiyüreklendirmek ve harekete geçirmek eğilimindedir.

Sözeeleri oluşturan eylemlerin büyük oranda duygu ve düşünce eylemleri olması,yukarıda sözü edilen etkinin duygu ve düşünce eksenli olduğunu göstermektedir.

Sözeylemlerin uygunluk/yerindelik koşulları genelolarak sorunsuzdur. Bundan başkasözeylemlerin dolaysız olmasını, şairin niyetinin açık ve samimi olmasına ayrıca sözüuzatmadan sonuca gitmesine bağlayabiliriz.

KaynaklarAustin, John Langshaw (2009) Söylemek ve Yapmak, Harvard Üniversitesi 1955

William James Dersleri, (Çev. R. Levent Aysever), Metis Yayınları, Ankara.Kılıç, Veysel (1990) "Söz-Eylem Kuramı", Dilbilim IX, s. 249-258, İstanbul

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbuL.Özyıldırım, Işıl (1999) "Türk Ceza Kanunu: Yasal Söylemlerin Çözümlenmesi"

Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, c.16, S.2, s.95-106, Ankara.Sarıçoban, Arif-Hişmanoğlu, Murat (2004) "Türkçedeki Buyrum Tümeelerinin

Edimbilimi Üzerine", Dil Dergisi, S.123, s.32-48, Ankara.Searle, John (2000) Söz Edimleri, (Çev. R. Levent Aysever), Ayraç Yayınları, Ankara.Turan, Ümit Deniz (2011) (Edit. Özsoy, Surnru-Emeksiz,Zeynep Erk) Genel Dilbilim-

IL Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir.

1194 i----------------------------~ ErdoğanBOZ ~

• ••••••

GEÇMIŞTEN GUNUMUZESAMSUN / CANiK

'-'ve DEGERLERiII

EditörProf. Dr. Osman KÖSE

Samsun - 2015