~o-J.b I - University of Pretoria

' _Q

565~) ~o-J.b I Ditaba tAa Bogologolo tea Set~haba

History of Phalaborwa tribe

c

J. Jlalatli

2 1. Leina la setlhaba ke ba-Phalaborwa.

2. Leina la ba molate ke ba-ga-MalatAie Ie bo-selema tsela

bangwe ba lema temo.

Sereto seo ba iphile sona ge ba sa t'ama ba tsoma madulo.

Go lema tsela ke go sepela le naga.

3. l:e ba bina WOKO ph&8f'818 ya meutlwa mmele kamok•. ICe maana

seala sa Mosela wa N&k&. Banna kamoka ba ka moAate ba

be ba e hlama ka eeala sa mosela wa n&k&.

Sereto:- Ke bana ba bo yang Sealeng sa mmamokgomalodi a • Ba§okwe. 0 se bone S&kwe go falala lehom& le bile legale,

Le bile le Kgci§ane la JIIDla-paane marwn& ma.kuba Lllll&le ma.galefa

a le thekeng (Noka) Ke ba-gaRant~hana a MalatAi phuti e hlwa

mal8bana moaegare e hlwa e robet~e.

4. Leina la kgo§i ye bulago bja.le ke Molgale.

Sereto:- Ke Mokgale ke mong lek&pe (eekgapa) goba selet§o,

ke Tumedi a-sepamo ngwana wa go tsw~lwa ke dihlare.

Mphath& eoba m&roto ke:- Makgola ke gore o be a ~~ta

kudu go let~a lekope ge e e;~le mohlankana. Sepamo ke

eeth~a. Gape o be a rd.ta kudu sethubya.

3 6 belegilwe thabeng ya kg8p&lw3.

Xe morwa Makhu~ane e le ngwAna morwa wa boraro mo mosading

wa pele. Leina la mmagwe ke Mokgadiletapa go lema go ja

le balomi. Ke ngwuna Seemela. (Letapa go lema) ke go tswata

go lema.

5. Leina la yo a bu§itAeso pale ga gagwe ke Makhu~ane, llatome,

Paipai. eereto:- ke lea8b8s&b& (t§ie ya go hloka diphata).

le b__.nna s• hloka ma.an~. Ke eelia koma. le goleng ~.ath~ana

(go bawedi) ba tla ka go epa {goba go bolla).

Digitised by the Department of Library Services in support of open access to information, University of Pretoria, 2019.

565 J<34)33

ICe Paipai la m~akanono seapa taba (soba bolela. ) ka hlanoga.

Ke gore ge a boletse t~ba a hwet~a e ea ~oka o be a seka gore

aetlhaba ga ee a mokgwa ga oot~e polelong ya gagwe.

0 tswetlwe tha·beng ya kg&polwe. Ke morwa wa pele wa •

Mokgop&ng wa ngwana wa pele wa kgo Makekele. Mokg&pang a hwa

pale. Ke eona Makekele a fa Lepato moeadi wa Mokg&r&p&ng.

gore a tswale kgoAi Ma.khueane. Lepato ke mor-a.tho wa

Mokg&r&p8ng bana ba monna e seng mosadi.

~u§ane o tswetswe ke Le pato. 0 belegilwe thabeng

ya kg&polwe ke Mojela-hlakeng.

4 Sereto s'""' Jdojel~.hl.akerlg:- Ke mojela-hlak:eng oa.ngwe ba.

robela {go bu~~ m~bele)

Ke gore ge mabele a le gona malemong ob~ a fetsa mabele

a se~o a. bw1wa a sale dihlak&ng. Uphatho wa Makhulane ke

Ma.dikwa. Kgopolwtt Mainti. a basadi br.. gagwe ke a.:-

1. JJiokgadi r.agwt..na S aeat:la 2 • .Papagwe ke Igi.sane. 3. :14mtt.gwtt

ke Molotlwi moeadi wa Kgaeane. Bana ba. Mokgadi 1. Motale

2. llakganakgana. ). Tau 4. Mokga.le (e lego kgoli)

5. Lephala 6. Maboyt~.ne. (Motcsl.e le Jlaboya.ne ke ba.rwedi)

Mosad1 • wa bo 2 ke Korongwe ngwana Seemela. • Papagwe k~

Tekane Seemela. ~gwe ke Ngwa~aekgopo morwedi w~ kgoAana

ya thaba y&J. Sekgopo •

Bana ba Morongwe h.e 1. Nkgol&ngwu.ne Pa.tamedi Sekgopo

(J•rcmia.h 2. Motjatji, Maanageng 3. Toti, Mokgwap&

4• Nkgese Mokibelo MotAatei ke morwedi o tee wa Mo~e

T~a bophelo bja Vakhulane

Makhulane bophelo bja gagwe o ile a romelwa ga kgosi

5 ya mashagaa.n ga "gungunyane (Portuguea East Africa) e sal.e

lesoga~ana gare ~ dule gona ke Lepato. 0 be a tlhabilwa

gore a ka bolawa ke kgosi MatlatAi mogolo wa Lepato, ka ge

Mat~atli a be a ratile gore kgoAi a belegwe ke yana.


565 K34/33

Go ile ga tsoga phapang ye kgolo mohlang kgo~i Makekele

a fang Lepato Mojela-hlakeng moaadi wa Mokgor&pong gore Lepato

a belege kgo~1 ke boMat§at§i a belaela gore Mojela-hlakeng

a fiwe ena e leng mogolo wa Lepato.

Ke moo Makhu§ane a romelwago ga Ngunguuyane. Ge a godile

e le monna a bitsa gore a boe gae. Ge a ·boile a i~wa go

uula tha.beng ya Map&tent: ga maloma wa gcJ.gwe Ra.matladi.

Ka molua wo mong ge a bmile a le M~p~tene goile gaba

le ketelo ya bo Mmamodumele (komana) mo mo§ate Kgopolwe. Ge

ko~ di duma Mat~atsi a tlala ~elo. Gomme a roma masog~a

a gagwe go t~ia dikomana go Lepato ~ora di iAwe go ena

s~kgopo. Bjale masoguna a tlogel~ tuba ya go t'ia dikomana ,

a rata. go boleya bunna komane:ag. Ka t~atai leo Ma.khueane o

be a. tlile komaaeng Kg8polwe. M~soga.ua. a X&opolwe a. be a

6 nwele !~okgop~ (mokgope ke mee·taa a ma.rula c. mortua) ke gona

bosego gare maDogana a kg8polwe a robala la go tagiwu. Ge

bale toeleng Ma.na.be Mo!'atho wa Mu.t§atoi a bolela madira. a

Matlat~i gore re ka sa tsie dikomanafela. re swanetsa go

bolaya. le mas oga.na.

Ge ba fihla Kgopolwe ba hwetsa masog~a a robet§e kamoka

komaneng.

Ke gona ba ba wela godimo ka dit~ho§a (marumo) Makhulane

a h1abiwa leh1akore k&. larwno. Ge a taoga a tAia komnna ye

kg~lo ya borena Nkotwane a tshaba le yona. Ge a kiti~a a wa

gare ga leloka moo a letseng bo~ego kamoka a idibat~i. A

hwetlwa ka moso le Nkotwane kgaufei le thaba ya kg8polwe.

Xe gona e be e le motho yo a phalago ka go tok&la.

TAa pu§o ya Makhulane.

Ge Le:'ata a hwile Makhulane a tliwa thabeng ya Map&tene

a biwa bogo~i Kgap&lwe. Ka marago ga ngwaga ge Lepato a hwile

ga ba le kt>mal~la ye kgolo.


565 J<3 4 J 3 3

lt!akhuAane a t~ia m\)rwa wa gagwe Moltg'd.le a mo isa ~o monna

yo mongwe yo a. leina la ga. gagwe e leng ninboi ltlapulaneng

7 go reka goba go loba pula ka yena. l:linboi a fa. motho yoo

a isit!ego Mokgale e lego (Motlalekgcmo) sehlare sa pula gore

a fe kgoli e bitle pula ka sona.

Ka morago ga leba.kanya.na pula. ya na. Gomme batho ba hwetla

mabel e.

Kgoli ya laela gore llinboi a bule Mokgale o tla fiwa

.ngwanenyana Maboyane goba mos~di wa gagwe. Ka morago ga tla

tlala ya Matlhona ka selemo seo gaba le kOmllll& ye kgolo kudu

kudu. Mo nageng ya Phalaborwa gobe go ee motho a tee a. nage

le mabele goba dijo. Ke gona batho ba thoma go phamega

nageng ya Phalaborwa. Konageng ga ~ala metee e Ae mekae.

Gobe ga lala metse ye e ~upago ka ntle le mo§ate. Beng ba

meta• yeo ke ba:- 1. Mamoemi Malat~i 2. W~ei Malatli

3. Lehlanya. Moeyela 4. Loko !iltwantt 5. Mapanyene Malatli

6. Sebaraboi htatome Monye1a 7. Ngundlen.~ Mathebula.

Metse yeo gcl. .. ~mmogo le motee wa molate ·oa.tho b~ gona ba

be ba phela ka mere ya lefoka le nama ya diph~of&lo. Dihlare

tseo ba be11g ba ija tiona ke t~e 1. Mol&kw~ 2. Motokh&tha.

Molokwa o be o lewa medu ya ona. 0 be o tomulwa gomme o

luatswiwe o anegwe.

8 Ka mor-.:1.go ge o omile o§ilwe ka lwala bjalo o hlakant§hwe

le mat&khatha le wona o ~it§wi bana ba ona. Bjalo ke bopi

o dirwa bog&be. M&l&kwa o be o hwetlwa mo nok~ng fela. Ga

e le tr:JUli: M8t&kh8tha o hwetswa mo hlageng. Dihlare t~e ped1

t~e ii sale gona mo Phalaburwa.

:&&. wona ngwaga woo gwa direga taba y'd nt~hwa godill'.O ga

diph8&,~1~ tAe mehuta ya meraro. 1. Phalafala 2. Th81&

3. Phuti. T~on~ tAe kaaoka tia phalega mahlo a taona, gomme

tea. Aitw~ gobona. Ke gore 41ile t§a. toufala.


565

Batho ba thoma go di bolaya ka morwno. Feela nama ya phuti

e be e nkga e~ita batho go ja. Gomme dipho~fole t~e di be

di ea gwamelwa. Go thwe diphe~fol~ t§eo di be di bolawa le

ke baeadi ka aeee ya go eetla. (niphate). Ge batho ba telatlwe

ke nama gob~ M8lakwa le mot8kh&tha ba be ba ija matlal& a

diphoofol~ • Ge motho a bolaile thela goba phalafala o be

a boloka letlal~ ka ngwakvng gobu eejo ge nama e fedile. Ia

morca.go d1ph~8fol& tla tlogela ke bolwet~i bja mahlo. GOJIIIle

ka baka ae batho ba thu~wa. ke go ja Le§ont§e. Leeont§e ke

seboko ea mohuta wo mong. Se bonala ga tee mo ngwageng. Fela

9 se rata ngwaga wa Komelel6. Se na le mereteledi ya go awana

le mabala a pitsi ya hlaga.

Sena le meutlwa mmele :ta.moka. Ke mehuta ye mmedi ya

2. le Lesontse-legalatladi.

Legalatla11 le na le mmala wa go ~wana le molalatladi wa pula.

rnl9an·t§e a fetsa ngwaga a. sa bole ge a a.piilwe. Ge

lebd.ka la ma~ont~e la :fetile Ga _lu pula. Ka moru.go g<J. tla

t~.le Je e oi·tr5wago Makerere go~ maphatakalelc.. GoJru.ae batho

ba. boala go ja t~d.'3. :K4 mor~go ga tla ·taie ye e bi·t~wago

sogonJw~.mu. GoDL"7le tse kamoka Ji thu~a butho bogobc:ng bja

molokwa le mololdlotlla. Gomme mathOI!lODg ge b:~:tho ba seao ba

phume~a kamoka. ba thomiJ.e go ja diu.:paro e lego m'""'tlalo a

dipuui ~~ gu fedile di~udi. Dia~aro t~eo ke thari le moee

wa go ~p&rP.~ ke baaadi.

Gothwe b~tho b~ bungwe ge b~le leetong la go teoma mo

ba ka hwetsago uijo ba ile bu ja bana ·ba bona. Ge pula e

nele gn b&. le maga.pu ~ muntei le murotse. Ka ngwag-r;;.~. woo

m~bele &. bu·tawa le megoleng moo o sa l~maiJo motho. Ke gona

batho bCA. bobla mu.beleng. Ka nako yeo go bu~a Makhueane

mellwa.ne ya naga.e be e tla 1. Serueing (ke lebje le le :kiuut:bmidl

thedimo~ago ~omme ga ee le legolo e kaba 2feet go ya gcdimo.)

10 2. Thaber...g tsa mt\kgema. (go bolailwe mtikgemtt gona..)

3 • .!4d.hobidung ti.,Olla le thabana.


565

11

4. Mohlabeng ga K€c .. §ane k:e mmoto f'ela

5. Mokg~repang gona le thabana.

6. Lotane ke th~ba

1. Makopeng ke dithubana t~a makopa

8. Phata~alnko ke nokana ya go kgaola ba Phal~borwa le ba

Tshobje baga Shai

9. Mohloboka ke nokana

10. Boepa-kom& ke thabanu

11. K:.:s. Iebowa e boya ka tsela ye kgolo ya Game Rerseve e hlakana

le ~a.lcane ya Serading mo go nago le ••

12. Gate ya Game Rarseve.

Bjale r.rakhusane a tia l~oroto wa l1angd.na r~iakeke. Ku morago

ga fihlfi monna yo mo~e yo mosweu ~ keopela Makhu§ane go mo

supa mekoti ya tshi:pi ya lerale (Co,p:per) • LOilJ.a lu. gagwe ke

(Setd:-. .. e!te). Makhusane a e;a.na. Bjul e a bolelu le yeru.::. gape

gore o tla. mojtt koloi ya dipholo tfie lusome le tnet~o ye robago

mcnw«mu. ka mebeJi. 13j~.o kgoni ~la dumelu, a t,itsa r:,mei gore

u ye lo yt:n~ r;o i!u:pa b. u:a Setort1ke m~~~oti yu. kgu.le. A mo

supa mekoti ya m8~:~ow.:...na. Setoreke a lat:lu kgosi t~O.CO a ye

.Mu.tlt.tl.v,'e (Haeaeobu~6)

Ge kgusi u fihla Mutlo.lwe ~ fiwu £10 ke .Rasu. :1et~reke.

tlogd. tha'veng ya Kgopolwe a. dula l1Wlotong wtt. l4s !Jake:te.

:Makeka :ate mmv·to Wb. oObd. le PhOS!>hates. Ge a le gona ga tsoga.

phapa.ng gdre ga motae wu mo§ate ka bJ.ka la ditQ.olu.. lJa kgoma.na

bo Maiye le t.iamo.Jmi bC:i. f'~pu..."la ka ltihU la ngw~na.jwa :Maiye.

~\1u.hlotle gOJ.'e 0 loilwe ke MOSadi wa rt>{a:.-,oemi e l I go Mmamotaga

sereto sQ f.lc:Utake :- Ke f.~keke boseki bjg. :kX tab ·t~a

:&1ma::ncYtaga c:t. ma~w~ni mo·tho o thagwu ke hja gagwe.

Bj~lo ~oai a. tlogu iV!a.k3ke a dula thabaneni t9a. Scbera

s~ bo "Mpherz:a.ug. Kg:J.ufAwi le noka ya S.J.late. Ge a. legona a

tic:. moroto wa !\lu.kgola e lego b~gwerd.. 1903 ka mor&.go a tloga


565 J<34/33

a dula mmotong wa Naune. Ka morago a tia moroto w~ Manala

ka 1919. Ke yena yo a ilego a kgobela set~haba sa ba Phalaborwa

b~ lehono. Ge a le mauna go bile le tlala ya seporo (Railway)

ke go1·~ go fihla ca. seporo seleteng sa Letaba. Yona. ba

12 pidisitawe ke ba B~sweu.ku 60 ba reki§et§a dinku. Makhu§ane

e be e le motho wa gorata b~tho kamoka. 0 tloget~e a dumeletle

ba Bc.tfweu go tae~ra. lent§u la Modimo nageng ya gagwe. 0 ile

a rumel~ b~na bu gagwe Jikol011g. Ge a selo a b&wa bogosi e

uE<= e le mothv:-.111 w._ butho 50 ba i~a (M<.>gokutlou) MttkukudlO\'U)

(~at~la) ~0 ~oma go bj~la moba.

0 hwile kti. ~waga wu. 1925 muo a ilego a tlogela. mor?>tt>

wa ~ug~kwa. l~~kwa k~ Lore ba tloget~we ke kgosi ba sale

sok~ng. 0 bc.lokil~·;e \ilw.baneng tutt. Geber&.. JJebitla lu gagwe

1~ et~lwc.. ka mehl.u lehono gc gona. le meny~.nya ~a budimo gooo

ge gonu. le dipelaclo motse.ng wa kgo~i. 0 hwile ;.:'lmotong wa

M~~une ~.o ~o ~·tl.omilwee:;o ntlo y~::.. lent au la Modimo lehono.

Di t~e1~e go Wmamot~ga a ma!weni. u tewetswi th~beng

ya Kgop5lwe. 0 di hwvditAe ka go di uona ka ge e le ngwetsi

ya mo~ate Mmphato ~u gegwe ke:- Madisa o bolotse Kgopolwe.


565

13

14

J. Malat§i

Kgosi Lep~to goba Kakg~1~ana.

Lepato o tewetlwe Kgbpalwe, Ke morwa kgo~i Makekele.

l&lago Lepato ke Ma18k&ba. Ma.lekoba ke ngwana Monyela. Xe

morwedi wa Mamolobela Monyela. Makgaaakgana o be a aGile thabeng

ya Kg8p8lw&. Sereto:- KP, Makganakgana a hlopiAa aeatla se

phophola. kgopa molapong ea mat~akgatswe. Seret&s- ea. 'Malek&ba ke MaJ.ekaba wa eemanke ea mamoteeo phaga

ya marama magolo. (Se~anke ke kats•.)

Basadi ba kgo~i r.epato le bana ba bt>na.

1. MojelabJ.ake:ng ke 1Tiorwedi ~a Ra.matladi :- a thob~la .Bu:rwa

ba l'l·'lj nlahlakeng 1. Mnkhu~une 2. Nt:r ... epeng 3. l'~'ogoboye

4 • J.Tahl otl e 5 • s ekhwel. 3. Barwec1i 1. Mokwa~e.

2 • ~1-~gtJ:jcne ke mon.7edi v,to. Senkt..:r!kt, Mceyelu.

Earv:u. 1. IJE l ~1 o fic~elv.r...ne.

Barwed.i 1. lr~clotew1 £ • .:t:1£oko. 3. IJurn::tecktt ke mcrweci wu Mat.t:ta.

~arwedi 1. Mamer..o 2. Ma.k.oma.

4. Masantsitla ke morwed1 wa S~tc~g£.

:&.rwe. 1. Mai3e 2. radia ). Vakitimele.

:Barwe.di 1. l1~t~&. tsi 2. Eokgetla 3. !~:cl.kgvbc...r...el

5. Maaepaalrgogo.

Burwedi 1. Motlats~

ll;.;.rwa

6. N~:~anamogak~ne ke monedi wa i~og~kc:Lne MtJlob~du

Barwa 1. r~ane wa bobedi 2. M~kga-kgauthe Ma~asune.

Barwedi 1. Maboyan& 2. Ngca.let§ane 3. Sei'udi.

7. Malefo wa Legadime Monyela

Barwedi 1. Lergonk.a.:le Mapula 2. :W!&e-;agele.

8. Mpaleni ke mo1wedi a Molele.

Ba~edi l. N~4te 2. Mokwape.


565

9. Mosehle wa Sakgonekga Mole\~~a.

Bar we. 1. ~1e~akwe.neni 2. S elru. tu~ i

Barwedi 1. Morongwe ~~maila.

lJ). liothopj e wa Scemela

Bc~rwg, 1 • t.~~mat~heu 2. }iarem4.:·.ne.

Bo.rredi 1. Kvngkong.

K3 4 /3 3

15 11. Pala.malago wa kgo~i l~afecli }1u.enet~a

~lrNeai 1. Mokgata.

12. r~r'fa~oma wa kgosi Maf ed.i.

13. MohlPtle Wcl. SetF~ogA Ela111e.

Br: rwa 1. LetP1lane.

R:·.rwedi 1. 2ule~ne.

14. Mokwape .. ..,a Mollhabokhi o T.~wa HlabinP

15 • Mr.,. t ~1-:'..:ri

R...t.rwn 1. r.~ahl~hlobe

16. r~okwa.j_)3 wu. Set~oga.

17. ~~antshakg.J.ne wa S ~lrnankn l:lar.lol obP-la Monyela.

Rarv1e.Ji 1. Ng·.,.llcwane 2. ~.~ohlago.

T~a Buphelo bja kgosi Lepato.

Lepato ga se n_~wana wa kt;o~i Makekele yo mogolo. 0 hwedit§e

bogosi ka baka la go fiwa mosadi wa mor?ra wa mathomo wa kgo!i

e lego Mokgarop~ng Mojela Hlakeng. Lepato e he e le ngwana

wa mosadi wa bona wa kgo§i Makekele e lego Malekoba Monyela.

Ge Mokgor~pong a e hwa. o be a. se~o go tli~a Mojelahlakeng ~:..a

ge Lepato.a be a sena mosadi. Gape go sAn~ dikgomo t§a go

nyadila Lepato. Ge Lepato a filwe mosadi mogolo Mat~atAi a

belaela. kudu gore moau.di o swc.~netee go fiwa ena.

16 Mutaat~i ke morwu wa mosadi wa boraro e lego Ngwanaphurana

Sakgonckga Monkalanka wa go dula thabeng ya Sekgbpo e seng wa

leloko la ba-Phalaborwa. Bjalo Mat~a.t~i a. belaela kudu. 0

be a nlwa a lwn le Mokgalabje Makekele ka taba ye.


565

17

/(3 4/ 3 3

G:1pe ntwa. e be e la gona le go IJA:pato la Mat.ld.t~i ka mahla.

Ge e fiale m~aogunu a go diaa bt.1. kila ba. lwflla ~ nak:a ya

i;Ya.kekele yeo a bego a a file I.epa.to e le naka ya lA:ngw.,;,lne.

(Lengw~:ae ke lertt:po Loba J.ee~po la l'Ud.i la leoto) • Gont!te

lrfattJa tsi u. -c~la :nt.~.ka yeo u. e ph~a tla,ga:nya a re go bonala gore

o tlH. b;:t. kgo~i ko. ~o fi·.va rlil-e t~e bj~~.lo ke ~~okga.labj~. Fela

J.lf.a.kekele o ho a. ee~o go ~upa. Aet~hab«~ cor~ Le:fla.to o tla ba kgoei

ee a hwi1 e. ~u.pe ~~o~i e he P, tla ba. nortitho wa Mt>kg8r&p&ng

JJl.kobe yoo a ilego a. bolei'.V~ ke kubu Letab·~ bt·~. 11~ ~o teoma

e lc rnaAogana.. T.,ehi tla la. :Dikobd le felo mo e;o bi t~wa.go

I'la.I>a-le-tae obn. TJ~hjo-le-t.!a kga.u~~wi le thaha. J·3. Kt;t,p81we.

Ko gon~ lLl 1.1orcJ.go lt:eo~i 1\takekolo a hwa ~o :Ja t~obj a ~ore

ktiO~l ke m..tng. Ma.t~at~i le Lepa.to.

G~ l:0o~i ~ hw1le G~·1a tno~::J. ph \::~ano ye kt30'ltl g t.re go. setehaba.

Ke g..:>na. b~.l tha~n. ~";.} 3ekgO:_JO hu. .r."d.t<:l go~a kgo~1 r.~ii ';~at~i ka ge

~ le mogolo. ·3u l!l()tso wa Ki!,apolwe le Se . .~.:e:JB, le r.Jnhl)ing

od lelli! ba hina Nokt> ou gll!la ,;oru ~.J ku. s e bu?hve ke Il•Ttlogolo wa

b.t .&~u.la . .nka. Ke ti<>~ta gu. ·tsv;c. :1lophu. ·t~o p•Jdl. ~.1alo :r.Takuba

t~hwtJni ( b;J.-l.,halabOl'\Ul.) b..J. f}ir:·i rna,u,•to iJOrH g·J sa ka gQ. faJ.ala

mu.di.

Mehleng ya kgale kco~i e be e 1Je"NR ks. Jrget:ho mo haneng

ba lq;o~i. B~ be baAa bee r~~"nu w~ l~pa la pele g3 e le aotho

wo ~ora mo ba-chong. Ke gona malmba tlJhweni ku lerumo ha tsenya

monna yo monc fao ntlong y~o kgosi e hwet~ene gona. Ka gore

yo a bewago bogo~i o sw.a.netrJe e:ol)ula ~ele lemati la monyako

wa ngwaka woo kgo~i e hwet§eng ka g~re. Ke gona a ~itwa ke

go bula monyako bogo~i ga bo hwet~e ~ le ee e le wa lapa la

pcle. GoDne ke yona kgetho ya kgo~i go ba~Ph~laborwa kgale.

Ke c:ona mol'lna o le.elw.J. gure Mat~at§1 .;are rate gore e be kgoli

ka ge e le motho wo ~brogape ke motlogolo w,l ba-Xgalanka.

Ge monna e tsene ka ntlont; a.swa:ra lema.ti gore 1e tia. Bjalo

ba bi~~a Mat§at~i gor~ a bule ntlo. Ke ge monna wa go swara

lema.ti ka ga.re yoo Mat~at~i le eehlopha sa gb.gv'e ba beng ba


565

/(34)33

ba ~a t~ebe gore o gona ke gare a tii~a gore lema~i le se bul.ege.

Bja.lo b. nna ba hlopha Sr:t. TJapato ba go WrJ. leratij, sore Ma.t~at§1

o ;alet§we. Gv.u titlwa Le.pato go tula ntlo, eom.me ntlo ya

bt.lleg~ ka boleta ke. ge monna we, ka gc.re &. tsibile gore ke

Le:pato.

Y.e tie setihab~ kamoka se let§~t~a tepato mekgolokwane

t;,ore ke kgosi. Ke gona Mat~atci a tlala pelo ga mmogo le ...

sf.'hloplw Ea gact:.re. A tlogb. morseng Vl~ kgopolwe a :lu.la. Kgapolwana.

Ge u le i_;Ona a ru"tu gore il. :fiwe yo roOT.J.f:EVle wa. bazudi b..a.

!.Takekele. Eurja a hlokega. Ke gona. CA. tlog~ t'l ~a Sekgopo go

18 b~. g~. malome v1a ge. Gomme c be u belaetsi kudu lrudu go tloga

le Mojclt:.hlak~ng gore a Jele kgo~i Makhuoune. Ge a tloga

:Kgopolw~e a k.'hut~E... Tla.tJt:ng-ld..-Boreledi a bolela gure ke wona

l!:.Ollwar~e wa nu&u ya Le:I;~.J.tO le thd.ba ya SE:;kgopo.

Lireto t~a r.~epa.to le rr.at§atsi rnol~.lang bc... fa~anG!go Kgopelwe.

IJepta. to k~ ru1a MCJ.kg .. .Jluk.g'=-na a. hlopr;..s~ sec:t. tla S€ phophols.. kgopu

~1 ol~pe;r..g e;a-m.at12~aswe ke Lel)&.to lc 1·atc..k.e;ele. ba lcpeng.

Lepato le pulo ya gagwe.

Ge Lepato e le kgoAi a thoma go dir& bogwera le kgo~i

Ngungunya.ne kgo~i ya r.1"ashagd.d.n. A ba tsibisa ka go ba. romela

manal:a a ·li tlou le meeela ya dik.gomo, le matAh?.bo a dinare

le dikgokong le tAe ·11ngwe. Gom-rr.e dilo t~eo kamoka di be di

iAwa ke morwa wa gag:ve MakhuAane yoo a llego a rata gore a

dule gona gore a se bolawe ke marumo a Mat~at8i. Ka mor~go

a romela morwedi wa gagw& Mokwape ga kgosi Modjatji e le

ruoratho wa Makhu,ane. Ka morago a romela yo mongwe ga

S ekorort e lego Mo.rongwa 'ha moeadi wa bo ( 9) ka mora.go ga :tao

a romela yo mongwe ga k6osi M<:.~.&ke Bokgaga e lego Maboyane wa

moeadi wa. bo selela.. Gomme mo mago§ing ao kamoka a kgopela

thuso mohlang a hlagelwang ke marumo.


!(a 4 I 3 3 565

19 I& morago ga mengwaga e se mekae Mattat'i a tlila dira

thabeng ya Sealeng mo go bego gole bont§1 b3a ba Phalaborwa ,

Gomme dira tl• bol~a batho kudu. Xe gona kgoli Lepato a

roma motho go ya rapa diz.a tla go mothula Magakala. M0 tho

wa go 7a gona ke Bamorulana Malatli.

Ge llagadimana a magakala a fihlile nageng ya Phalaborwa.

kgoli ya bafa banna go hula thaba ya sekgopo. Ee gona ba bot~a

Lepato gore rena Magadimana ga re rate ntwa ya sepogo ame re

rata aotl~o-lebile. (Ke gore ntwa ya mosegare.)

Goame dira tla Magadimana di be di rwelwe ka monna yo a

•itlwago KtA1pana. GoiiDle ena o be a apere mekgopa ya dinkwe •

G011me o--be a teebje. kudu kudu goba ke mogale marwnong. ICa

ge batho ba thaba ya Sekg&p& ba dut§i godiao ga thaba

magadimana ba swara bothata bjo bogolo ka ge ba Sekgopo e le

b~thoba go lwa ka mesebe. Xe gona Btlipane ka bogale bja

sagwe a rata go lwahlela seboka sa banna gamma a welwa godimo

ke mesebe• ya dik&be le b&th618. (Dik&be ke maeebe wa go kgwela

ge aotho a hlom.ula. B&th&l& ke eehlare sa maatla a bjalo ka

bohloko bja noga.) Ge magadtaana ba bona Kt,ipane a wela tase

ba thoma goboela morago. Goa:-l'!e montweng ye baile ba bol&\V&

batho ba thaba ya Sekg&p& le ge Ntlipane morwadi wa dira a

bolailwe. Go thwe monna yo aongwe wa thalia ya K.g&p&lwe yo

20 o leina la gagwe e lego Sebakad1tihwen1 o be a re ge a re

o betla leruao a bona gore o ya gohlaba maloae wa gagwe

•aJakakoto llaleaa. Go• ..... _ a gom.i.Aa ga a Aetli a lemogile gore

ke malOJRe wa gagwe.

~· gona di~ tla boela aorago go Lepato. Lepato a leboga

madira.a Magadimana. Gomme a ba romela Ma.galcala. GoJIIIle a ba

fa Maat,atli morwedi wa gagwe goba mosadi wa bona. e le seo

bahlabani ba boletlwago ka sona gae.


565 )(34/33

Ge Matlat§i a bone gore Lepato o tAwa Magakala a leba

Bothonga gokgopela map&n8 go ao thuAa. Xe gona a boya le bona

ga Manukhuze. Ge bale tseleng ba hlakana le yo mong wa gabo,

ypo leina la gagwe e lego Molomo-wa-tau. Bjalo a ba botliAa

gore ba ya kae. Ba mmotia gore ba biditlwe ke Matlatli go

hula Lepato. Molomo-wa-tau o be a t§wa thabeng ya Sea.leng

go mogwera wa gagwe Moko&llll. Bjalo a ba kgopela gore le

ena o rata go boela morago marumong. G011me ba dumela ba mofa

dibet,a. Bjalo a ba bot~a gore obe a ka seke a goma le bona,

goame pelaelo ya gagwe ke gore ga rate gore motho yo mong a

bolae ao~vera wa gagwe Moko3lal&. Malatsi. A re ke rata go

bol"a mogwera waka ka nno~i. Gomme ena Molomo-wa-tau o be

a rwele dilo tie botse tie di tAwago go mogwera wa gagwe e

leng, dik8k8, le sekuku sa dik&k& le nama ya diph&&t&l&.

Gomme a. ba fa tleo kaaoka ba a ja.

21 Ge ba tihla Sealeng e leng motseng wo mogolo wa naga ya

Lepato Molomo-wa-tau a leba ntlong ya Moko31Al,. Gom~e a

tawala molomo wa ntlo ka kotae a re et~wa Moko,l&la lehono

ke tlile go go nolaya. Bjalo Moko&lili a tseba lentAu la

mogwera wa gagwe. Gape le gona tseba gore ke there§o Molomo

wa-tau o tlile go mmol~a ka ge go ~et§e gokwetle gore MatAat~i

o biditle bathong. Goame Moko,lil&•a t'ia mesebe le bora.

Molomo-wa-tau o be a letet~e gotlwa ga Moko3lal&. Xe mo

Mokoll,ll a biditlego moaebe wa gagwe go hlaba kotee ya mogwera

go fihla maeleng wa Molo•o-wa-tau. Mokollall a tlwa le mosadi

go tAhaba ge Molomo-wa-tau a golola la go hwa. Mo ntweng ye

batho ba thaba ya Sealeng ba be ba letle ba tsibile go tla

ga dira. Monna yo JD.ongwe wa gabo Molomo-wa-tau a namela thaba

ya Sealeng. Ge ale godimo a bona moead1 yo mong a tlhaba a

peputli ngwana wa ga.gwe e leng Makebeng Malesa. <•akebeng

o sa ..._ phela le bjale.) Ke gona a bit§a moeadi. Ge a bit§a

Patamedi papago Makebeng Maleea a mokwa. Ke gona a homola


565

22

23

K34/33

gore a bone sebaka sa go mo khola ka moeebe. Bjalo Patamedi

a ba a hwetla sebaka, a hwetla Mothonga a le ka godimo ga

letlapa. Gomme a bet§a mosebe wa hlaba lepono mpa. Mothongn

a wela fase ka metlorong a hwela gona. Ke gona Patamedi a

tlhaba le moaadi wa gagwe. Patamedi e be e le mogale gape

e le yo mogolo mo Sealeng.

S3r,to sa Patamedia- Palamedi a ntwa morwa tshehla ke Palamedi

matlhaba a hunne dina.la, ka khula lepono thabeng ya IIIJJW,mohuma.

la wela mabjeng.

Ge madira Be a paletlwe thabeng ya Sealeng gomme a go.el•

morago ga MatAat§i.

fh&mo

!h&mo ke monna wa Kagakala o be a etetle Phalaborwa le

Seapana Monareng. Xa t•atAi le langwe a tloga le Mmakwete

go tsoma. Ge bale hlageng ba bona lare. Bjale Th&mo a e

thunya ka sethunya. Hare ya tAhaba ya tsena sethokgweng.

Bjala Th&ao a e §ala morago. Ge a le ka gare a bona e le

kgauf'sw1. Gemme ya mo tofela ya mo hlaba ka lena.ka. Gomme

a hwa. Ka morago Seapano a ya gae a tsibila gore ba Phalaborwa

ba bolaile ~h&mo ba mo segant~i dihlare. Ke gona Magadimana

a ntlha. dira go hula Phalaborwa. Ma.gadimana a bi tla motho

molweu go ba thula. Ge ba fihlile tha.bengye bitlwago

Tlhapare, kgaufsi le thaba ya Sealeng, mo~weu a thunya thaba

ya Sealeng. Batho ba tlhoga ba namela thaba. Gomme ba.tho

ba. khuta thabeng. Magadimana a goJia.

(Di saatla t§a Lepato.) Mphutho Malweni (Di t~wa go

Kotlalekgamo. 0 tlwa Kg&p&lwl morwa Maamotaga.)

l'twa ya Lepato le Mapulana a go rapa ke Matlatli

Xa morago ga ntwa ya Vapono Matlatli a rapa Vapulana a

go dula thabeng tla Lewa-le-magodi. Ge ba fihlile ba laelwa


565

go hula motse wa molate Kg8p&lwe. Ke gona dira tla rwalwa

ke Manabe Moratho wa Matlatli. Ia ge motse wa molate o agele

ditlwe ka legora Madira a hlakanetewa maforong a legora go

thibt;lwa go tsena ka motaeng. lCa ge manaba a tsene bolego

mokgomana Sebakaditlweni a t'wa ka utlong a sa tswara selo.

Ge a fihla lepatlelong la kgoro ya motee a gahlana le mokgekolo

koko wa gagwe Mamojela. Mamojela a botsa Sebakaditlweni sore

a go.me go ya go tlwara lekgeswa. Sebakadit§weni a ga.na. La

Maaojela a gana a botla motlogolo gore o tla lala athibile

sefero gore madira a ae tsene. Xe gona Sebakaditlweni a goma

go ya go tlwara tlhate. Ke gona madira a Mat§atAi a litwa

go tsena. Ka ge e le ntwa ya marumo ya emeletlana go fihlela

bo esa.

Ge bosele kgo~i Lepato a namela leb.je la kgautswi le motse

a hlaba mokgoli a re gona.l gonA1 gonal Makuba tlhweni ka

lerumo. (!~hweni ke motho g9 bv tlwile dira ka sa Phalaborwa.)

Ge kgoli e sa bolela bjalo ke ge monna yo mong a lupa kgoli

ka sethunya seo e beng e le sena se tee montweng.

Xe gona a thunya kgo~i Lepato maoto kamoka a wela fase.

24 Go11me k&l8 ya selte ya tiya go lebanya mala.p& ge madira a

Matlat!i a bona bothata a tila legora la motse.ka mollo.

Ge motae o e swa ga swa le ntlo ya dikomana. Xa ge boretho

e le komana ye kgolo kudu ya lita banna go tlwa ka gare ga mollo.

ltomana ya swela ka gare ga ntlo. Ge madira. a ma.tlatli a tlogile

kgoli Lepato a i'wa Bol~~edu ga Modjadji; gore kgoli e seke

ya bolawa le eetlhaba. Ka morago kgoAi ya latiwa gore e boele

gae Kg&p&lwe.


565 /(34/33

Ntwa ya Komaneng.

Ge kgoli e boile ya laela gore go betlwe komana ya boretho.

~e ao monna yo mongwe e lego Kathipa a thoma go betla komana

ya boretho. Ge komana boretho e ~edile kgoli ya laela gore

komana e dume go teibila Matlatli gure kgoli Lepato o boile

Bolobedu gape komana boretho e tsogile. Legona dihlagat~ane

goba bo Mllamoduaele ba tle go bona komana ye ntshwa.

(Bo maaodumele ke badiao e le go batho bao ba hwil~go

a le masogana goba baneQ1ana e lego ba molate goba ban& ba

dikgoli). ICe gona banna kamoka ba naga. baile ba rata go

bona komana. ya ntshwa. E be e le lebaka la go nwa mokgSpl

e lego meetse a marula. Komana ya 1~ e duaa bolego kamoka.

Ga kgoli Katlatli a ekwa komanaa tlalapelo kudu kudu gore

25 Lepato o a ao nyatla ka go dumila komana e le moratho •

.atlatli a laela gore monna yo ba reng Setekwane wa naga ya

Lepato e lang nga.ka go tla go ~oka dira. Xe gona Setekwane

a tlago Matlatli ka go ee tsebe gore dira diya ga Lepato.

•atlatli a laela masogana gore ba kgobakane. Ga Setekwane

a ba fokile Matlatli a laela manabe morwadi wa dira gore aadira

a sake a bol~a motho eupja a thope fela dikomana. Ge baJL~a

ba Matlatli ba phatlalala molate monna yo mong wa Mat§atli

e lego Motene a tloga go seba banna ba Lepato. Ke gona a

hwetla maeogana a le tshosong e le ng mo dik:omana di duma.ng

gona. Ge komana a dutli e duma banna ba goba mogobo • Kotene

a fela a ra.a dika ke eore naga a e lale bQnna ba Kg&polwe

komana ya duma e a tota. Go fota ke go boela ka gae gore bo

•amoduaele ba boela mo ba tlwago. Ka ge banna ba Lepato ba

sa kwa bose bja komana e ntlhwa ba tlia polelo ya Motene goba

polelo fela a sa ~upego kotai. Ke gona ge letlatAi le sobela

Motene a tloga a hwetla goba maeog~na le banna ba kwele dika

tlatli.

Xa ge makuba tlhweni a nwele mokg&pl komana ya duma kudu

kudu. B~alo maeogana a MatlaD~i.a tloga go tla Kg&p&lwe.

Ge e le bolego gare ba fihla Kg&p&lwe.


565 t{34/33 26 Gomme ge masogana a le tselene a thoma gorera thaba ya

kgoli go thopa dikomana le go se bol~e moth(j_.

Xe ge Manabe morwadi wa Jira a gana polao ya batho e lego

kaao kgo§i e laet§ego ka 60na. Maaogana a botla Manabe gore

ge ba sa bolae mothc gona ba tla bol,va yena morwadi wa dira.

Bjalo Manabe a dumela gore dira tla gagwe di ka dira kaao di

bonago. Ge ba fihlile kgautswi le motae wa molate ba romela

maeogana a mabedi go hlola ge ba ~obet~e ka komaneng. Xe ge

masogana a hwetAa gobane ga go o tea a sa robalago. Go~•

ba boela go taiba dira gore batho ba robet§e kamoka. Ge

madira a fihla mongwe le mongwe a thoma go bolela gore

tlhweni yaka ke ye, bjalo, bjalo. Ke mo bailego ba bol~a

batho ba bant~i. Xa lona tlat~i leo ga hlabiwa le morwa

kgoli e lego Makhulane. Ga hlabiwa le mokgalabje Mamolobela

Monyela yoo ba ilego ba mo hlaba ga bohloko ge a tlhaba ba

re ke kgoli Lepato ka ge a be a apere mokgopa wa tau. Gomme

ena atlhaba maala a t'wele ao ba ilego ba thiba ka bjang gore

a boele bodulong bja ona. Gape o ile a eegwa ke ma.rwno ge

a swara ba mo hlaba.

Mamolobala ke papago Malek&ba mmago Lepato. Ka lona tAatli

leo ba bol~a monna yo ba reng kc Sekwato Selepe. Ba ripa

27 IJlogo ya gagwe ba bea godimo ga koma.na boretho. Gomme ba thopa

komana ya hlanka. Ba thopa le m&r&pa wo o bit§wago Kamatlatli.

wo o ilego wa thopjwa ke magadimana ntweng ya aekg&p~, ba tloga

le wona go ya Magakala. Ge batho ba t~haba komaneng mogale

mogolo Sebak&dit~hweni a tseba goba ke madira a MatlatAi gomme

a tsoga a tlia. marumo a gagwe le mesebe. Ke gona a leba thabeng

ya eekg~p& gothiba madira ka pela. Ge ba. tihla felo mo ba

rang Mamotlomeng kgaufawi le thaba ya Sekg&p8 ba thoma go khutla

Xe gona SebakaditAhweni a thoma go ba batamela. Ge a bataaetle

a betla mosebe a hlaba monna yo ba reng ke Moleka. Ie gona

ba tlhaba kaaoka, ba ~iya dilo kaaokatleo ba di thopilego.


565

28

29

Ka 4/ 3 3

Xa ge Sebakaditlhweni a le noli a §1twa go di rwala. Gomme

a tloga a hwetAa felo a t·obala ka ge a be a lapile ka go

kitima. Xa baka la go lapa a selwa gona. Ge bosele kgoli

Lepato a bitla batho ba naga kamoka. Ge ba kgohak&ne

bakgomana ba thoma go ts1b1§a kgoli gore Sebakadintlhweni ga

gona. Ke mo kgoli e bolet§ego gore ke yena a rap1lego manaba

go hula Lepato. Bjalo bakgomana ba bolela gore kgoli e ba

fe --*X moratho wa Sebakad1t§hwen1 Masetla le morwa wa gagwe

Mamoemi ba bolawe.

Bjalo kgoli ya bolela gore a ke ba se fele pelo mohlamong

Seba.kaditlhwen.i o tleri leeto. Ge ba sa bolela bjalo ba kwa

monna yo mongwe e lego Setekwane ngaka ya dira t§a MatAat§i

a bolela gore ge batho bao e lego mad~_ra a 1\latlatli a fihlile

gat ba1le ba bega kgo~i Matlat§i gore motho yo mongwe wa bona

o hlabilwe teeleng ka mosebe e lego Moleka. Xe gona kgoli

o 1le a tseba mekgwa kamoka ya go d1rwa ga meeebe mo Phalaborwa.

Gomme Mat~atAi o boletle gore mosebe ke wa Sebakaditlhweni.

Ke gona kgo§1 Lepato a thoma go botla bakgomana gore ke therelo

mosebe ke wa mogale wa marumo Sebakadit~hweni. Ge ba dutAi

ba sa bolela wjalo ba kwa naka a lla mokgo~i olla. Ge banna

ba sa mak:etle ba bona Sebakad.itAhwani a tAwelela moiate, ka

bogale le maaapa go roga banna k.amoka. ICe gona a roga kgo~1

gore a lese go boloka batho bao ba bolailwego ke madira. A

bolela gore batho ba marumo ga ba bolokwe ba lewa ke aanong.

GOJIJlle kgoli ya di.ra ka taelo ya Sebakadi tiwerd. Ka. tiatli

la ntwa ya Sekg~p& SebakaditAhweni o be a khulwa leteogo ka

aosebe. Sebakad1t~hwen1 o be e le yena morwala ct1ra tAa Lepato

ka mehla.

0 be a ~1lwe mekgopa ya dingwe ke kgoli Makekele.

S&rlt& aa marumo:- Ke Sebakadit§hweni eebaka le masela-Manyane,

leruao la nkgaphama motho mpedi a t~haba a i1keri my8po.


565

30

K34/33

Ke gogile sekwapa magometla (Leruao ke sekwapa) Motho ke

go meditle Madikok&t& ~a wa botlhomene le nana madira ka

k8t~, le bona kane. (K&t& leota).

Leila Sekgop~ ga go tsenwi nna ka tsena ka t§haba tlhipi

e ntutAi let§ag&, lto wa badimong th.EJ 1;ang ya Sekgopo.

Xe aehlabana ee tlodile sa mampa sa Mmakob~ana ge re e

ya ntweng re a tlola re ya Monyanyeng.

Ke litile ga kgala rulela kagoba tAa batho mpja ya

hlatletla moruti ga e lale ga Matsitle ga Mmako&a moratlatli,

bana ba N&k~ ba dula ba mphatela sediba ka nokeng ya Lehlabana.

Ke mslao e 1&. moletle di thamaga M&l!>k& mmolaya puru (tau)

serala mohlang tau e ewarago Mokoalell. Ke Mokg~l~l&madula

a sega, wa totomala batho ba ka go tlhaba. (Go totomala ke

go dula o sa segi.)

(Di eeetla tla Lepato ka Kotlalekgomo motlogolo wa

Sebakadit§hweni) 0 di hwedit§e go Mamoemi morwa wa Sebakaditlhweni

kgopolwe.

Ntwa ya Sealeng.

Ge MatlatAi a hwedit'e goba gothata go yena le eet§haba

go hula thaba ya Sealeng, a tlia leto go tso.ma madira. Ge

a le Bolobedu ga Mot~atii a hlakana le Masetle moratho wa

Sebakaditlhweni e lego wa thaba ya kgop&lwe. Ge ba boledilane

Matlat't a bolelagore o ya Tshwetla ga Jewawa (Sewawa) e le

go mo11na wa le (Portugup-e) go kgopela bt:Ltho ba(plu,aa) ya

gagwe go hula Sealeng. Bjalo Maeetle a sepela bolego le

moaegare go tla Phalaborwa. Gomme a fihla ka go teena ka Sealeng.

Ge a tihlile a kgobela hanna gore a ba bot~e gore ba ituki~e

madira a Mat~at~i a e tla. Ke mo Patamedi Malesa ntona ya

Sealeng ya tumula bjang ya fa Masetle gore a ngata taiba le

bjang ka gore ke lefsega. Bjalo ~~.:\t~ Jlaaetle fatela pele molate

Xg&p&lwa. Ge a boditle kgo§i Lepato ditaba kamoka tla Matlat§i


565 K34/33

le thaba ya Sealeng, kgo~i ya bitl~ hanna go ya le bona

Sealeng go eletla Patamedi le banna Sealeng. Kgo§i a laela

gore ba tAie dithunya tie nne go fa ba.nna ba tha.ba ya Sealell8•

Ge kgoli e f1hl1le gona ya bitla pit§o gobot~a Patamedi le

banna di·taba kam.oka. :Sjalo banr.ta bR thaba yaSealeng ba b•tla

ksoli gore ga ba rate se·thtL~va se ka ba thiba diteebe ge ba

thunya. Ba bolela gore bona ba tla lwa ka ~.rumo.

31 Ke gona kgoli ya tloga le banaa ba Kg&pf)lwe. Ge ba

fihla gae K.gapolw6 ha thoma go h1ohla legora ka b8swa. Ka

morago ga lebaka le ltelele Mat§at~i a boya le dira e le

moeegare a feta keRuf'si le thaba ya Sealeng. Gomrne mokgoli

wa lla b~tho ba t~habela thabeng. Ge ba feta Sealeng MatlatAi

a ialela morago a rata go bolela le Makgol6 wa gagwe.Maleapole.

Bjalo a bitla Maleapole gore a fol&ge thaba ba bolele. M:e -Maleapole a ga11a go fol&ee thaha. Bjalo MatAatli a bolela

gore Maleepole a seke a boifa, v rata fela go bolela le ena.

Xe gona Maleapole a tologa thaba. Bjalo MatAat~i a bolela

gore o hlompha fela ena mokgalabje gore a tloge thabeng ya

Sealeng a rata go rera merero ya gagwe. Ge MatlatAi a fitile

Maleapole a sala a dula thabeng ya Sealeng. Ge Matlat~i a

fihlile Sekgopo a kopanya dira tea (Mashagaa.n) a Jewawa. Ke

gona a t~ia dira go tla Sealeng. Gomme Mat~at~i a tla le bona

go hula Sealeng. Ka ge tllaba ya Seali;,ng e namelwa ka f'elo

go teet gape ka neo (aoratho) a nametla motho yo oong le sa

sethunya go thiba sefatr aa neong. Ke gona dira tla tsenela

bc:Ltho ka gae. Gomro.e dira t§a wela batho ka sehlogo. Ke mo

monna yo mongwe yoo leina lagagwe e lego Moreme a namela lebje

goletAa naka ka ge e le mokgwa wa gagwe ge marwno a tsene Saaleng.

32 Bjalo mon:'Ja yo mongwe a mtl thunya ka aethunyfi. a sa letAa

naka ya go tsibiAa ba*ho dira. Gom~e madira a kgaola naka

a tloga le yona. Ge batllo ba tAhabela thabeng. monna yola

wa sethunya a thoma go thunya. Ke mo neo e ilego ya imelwa

ke batho gomme ya robega. Bjalo madira a bol~a batho kudu.


565

Batho ba "bangwe ba tlola ka madi a batho ba go hwa gore va

hwetlwe e ke b~ hwile. Bjalo rua.dira. a thoma. go tla.ma. ba hlaba

dit~te t~a barho ka marumo go hwetAa ba ba sa phelago. Ka

tlatAi lao madi a ba.tho a t~we.. a. ela ·thabeng bjalo ka meetee

a t:tatla noka ya M.mabadika. Gam e batho ba. bant~i ba t§haba

mala a tswele ka marumo. Ma6ira a fiea metse kamoka ya thaba

ya Sealeng. Bjalo batho ba thaba ya Kgop8lwe ba bona ka mu§1.

Gomme Sebakaditlhweni a thoma bv botAa banGa ba Kg8polw&

gore madi~ a Ma~satsi a tla bolela gore b~ lwele le mang ge

ba sa tla tLabeng ya Kgopolwe. Ke gona a thoma go ema go ya

go ba bitea. Bjale banna ba moewara. Sebakadit§hweni a

nt~ha selepe go rema ba.nna ba Kg~pelwa. Bjalo ba mo lesa a

tloga ka lebelo. Gemme a namela thab~ ya Mabeini. Gom~e a

letla naka a hlabu mokgosi a renle tlart! le lwele le mang ge

le tlogetle K<opolwa". 33 Gomme a thom.ago ba roga kudukudu. Gomme ba mokwa gobane

ke Sebakaditshweni, bjel~ ba ya Kg&p6lw3. Ke gona a fologa

t~ba ya Maboini ka lebelo. Ge ~a fihla Kg&polwe a ba botla

gore bjalo pelo ya gagwe e thabile. Xgo~i ya laela gore

Sebakaditehweni a t§ie eethunya mme a gana a t~iu mesebe le

ma~o le eelepe sa ntwa. Ge ba fihla Kgopalwc ba hwetla

gobane motse o agilwe ka maAa~a. Bjalo ba kwa eethunya ee

duma ba gom&.. Ke gona a bolela gore ba fit~e kgau:fei le motse

wa molate. Gomme ba tloga. Ge ba rihlile thabeng ya Namakgale

ba hwetAa batho ba ~etAe ba dut~i godimo ga thuba. Bjalo

ba bolela gore batho ba Namakgale ba lobe. Gomme ba nt§ha

pudi go bafa.. Gomme ya tlosWR ke Ramorulana Malatli. Gomme

bona ba bolela gore pudi e tee e ka ee ba th u§e salo, ba rata

go nr-.l.l'nala thabu ya. Namakgale. G omme ba thoma get kgokolo~a

mab~e, mme ma.dira a tlha.ba go namela. Ba tshela noka ya Salata

gomme ba thoma go khutaa gona. Ge ba le gona ba bona batho

ba bonala ka fase ga lebje leo le bitAwago Sekhurumele.


565 K34/33

Djalo moru1a yo mo~ve a bet~a kolo gomme y& tia mokgopa wa

kgomo wo o bego o eperwe ke mosadi yo mong, gomme batho ba

34 1•ob~la ~Oi .. e dik~l~ di se ba boleye. Bjalo ba tlog&. go boela

Tshwetla ga Jewawa. Gom~e ka ~or~go Leputo ge a bona go

:fela ga batho thabeng ya Sealeng aa tloga a ya Bok.gaga ga

Ma~e go dula gona.. Kgopolw~ ga ~ala batho e ee ba bantoi.

Bjalo Mat~at§1 a romela manabe go dula gona thaber~ ya Se~leng.

Bjal.o thf.tba ya thomu go tuka. mello lJo~ego moo Mana.be a

ilego a boel~ S~kgapS.

Ge Lepato e le kgo~i go kile gu to le phif~lo ya

letaatsi la sobela mosegare gomme la thoma go bina binu.

Naledi e a kg&.oga e sale e;osta.aa ya t~'f\'R. bohl&.ba-tsa:t~i ya

leba L6bowa. Gomme ka morago ga ~~ala se~umedi ka wuna ngwaga

woo kgo~i Lepato o a hwa.. Ngwedi o 3. eobe:la. gommu wa t§ia

sekgob&. se se telele. Mcsebe o uolaya ke noga nokeng ya

Molawet~i. Noga yeo e be e le noga ye kgolo kudu. Go thwe

ge e swerwe ke tlala. e be e phethokga gore mpa ya yona e be

ka godimo. Jlpa ya yona. e be e le ya hubedi. Ge manong a bona

bohubedu bja yonu a rata go ja. Bjale e bolaye e je. Ge e

kgo~e e boele e dule g~uotse. Ka t~atsi 1~ ler~e ge Mesebe

a fihla. felo fao a bona. n1anong goba ma.godi. Gomme ya mukwa

35 ka phefo BOre motho o ~ tla ya taoga ya dulb botse. Go thwe

noga 3eooe be e fetoga. motl".u:a.the eoba kota. Ke gona Meaebe

a fihla. a namela leota yeo gomrne ya. mo loma. Gomme a hwela

gon~ fao. Noga yeo a 1~~ ya lorn~ dikgomo tea motho yo mong

yo mosweu leina la gagwe e lego Ramoleela. Ke gon~ &na a bitsa

bei bangwe ba ba Awau Mola (Gru.velotte.) GOJDIJe bu. e bolaya.

ka dithunya. Go thwe e ile ya tlatl~ koloi ya dipholo ge e

hwile. Go~~e gothwe noga yeo e romet§we (England.)

Ge go phela Lepato merula e kile y~ enywa ga bedi mo

ngwageng sebakeng sa go enywa ga tee. Gomme batho ba fetAa

kudu diphuti.


565 1\34/33

Bolwet~i bja eekokonyane, go hwa. mogale wa marumo

Sebakadit§hweni (small-pox.)

Meetse aa kgahla naga kamoka Phalaborwa ge go wele

Makgola. (Mamotaga Mmago Vollalekgomo). Dipudi tla naga

kamoka d1 bolawa ke bolwet§1 bja lethok&. (Lethok& ke dil~).

36 Ge kgoAi a le Bokgaga Phalaborwa. ga ba le let~at~i la

go fila kudu, mme ga hloka pula. Mat§eit§i a roma Mot&keng

go bitla kgoei Lepato gore a boele gae gore pula e ne ka ge

go be go belaelwa gore Lepato o beile let§atsi. (LetAat~i

ke sehlare eeo batho ba kgolwago ~er~ se thibela pula e lego

sehlare sa dikgo~i.) Bjalo kgo~i ya belaela gore e ka eeke

ya boya ge Matlat§i a mo remet§e Mothoka. Bjalo ba kgol&l&

ba gapeletla kgo§i gore e boele gae. Ke gona kgo§1 ya laela

gore kK•b bakg81&1& le morwa. kgo~i Makhu§ane ba.e go laola

ga Mat~ikinyane. Bjalo Mat~ikinyane a bolela gore kgoAi e

ka boela gae. Gom~e kgo~i ya kwat~ ya rat& go bol~a morwe

ka lebje.

Gomme kgo~i ya laela gore morwe M~khueane a boele

Bhalaborwa le Mamoimi le Mapitai go dira dipheko gore pula

e ne. Gomme pula. sene ka t§atAi le Makhu~ane le Mamoemi le

Mapitsi ba fihlago Phalaborwd. ba tshela noka e eena meetse.

Bjale Makhulane a boela Bokgaga go kgoAi ke gona kgo§• ya laela

Makhulane gore a dire dipheko pula e ne. Ke gona ge Makhu§ane

37 a boil• pula ya na. Xgo~i ya laela gore e tla boya ge go nale

mabele. Ke gona mabele a ba gona, mme kgoAi boya Kg&p8lwe.

Gomme bjalo Matlat§i le Lepato ba dula ka kwano. Mphatho

wa Lepato ke Mangana. Gothwe lehong la gagwe o ile a tsoga

bolego m1e a tAwa ntlong mo a beng a okw~ ke Mamolobela

Monyela le Mamoemi Malat§i. Gomme bjalo a wela ka ga.re ga

legaga mme a hwetlwa a saga metsi godimo ga more 0 0 bitlwago

lenetlo. Lepato o feditAi beke tie tharo a eelo go bolokwa.


565

38

39

J\3 4 I 3 a Gomme o be a beilwe ka gare ga ntlo yeo go thwego ke serutshwe.

0 be a sa duletAi go bonwa ke bakg~l&l& kamoka, ba b~ begobale

kgole. Labitla. la gagwe le the:1.beng ya Se&.leng. Go·:me le

etelwa ka mehla ge go lomiwc:a. meiJ3fW3a ya dilo tie diswa.

(Serutshwe ke ntlo ya mo~ate ~a ntlo t§e pedi le melomo ye

mebedi. Goa~e ga e dumeleli go tsena motho ga e se mosadi

yo mogolo.}

Xe moka t§a Lepato.

Ka Motlalekgomo. 0 di hweditle go Mamoemi le Makhulane.

o tswetlwi Kgopolwe.

Tla kgoli Makekele.

Vakekele o tswet§we Mahubidung a bata t§a go loma kgomo.

Ke morN& Meele. M•agwe ke Ng~c.a.namathipa • 0 be a agile thabeng

ya Kgop8lwe, go~e ke yona kgo§1 ya go dul~ pele thabeng ye.

Makekele ke yona kgosi yabogale ya pale nageng ya rhalaborwa.

Seret&:- Ke M~kekele naga ya ~okwe bogo§i ga ke a bolaelwa,

bo laetAwe more o meetse a kga§ane. Xe §8~&r8 wa pat§e morwa

wa patAe morwa mphet§eng, ge ke loba mapono ke a t~hollela,

ke ewCJ.na ge ke nyala mosale le Ngwanaphure. Ke t~ibogo la

kwet~a morwa mphet~eng a ~o~~e. Ke phephenyane ya go lorna

ka mosela..

Sareto:- sa Ngwana.mathipa..

Ke ~wana-mathipa koma ya bo&tlwe. Wena o ya.go ga Mathipa.

o t~ole motale o boye. ~,athipa la yona ke :wtota.le o ~el~.

(Motal.e ke pheta ye t~a, ke ~ore mathipa o be e le yo motal~

bjalo ka pheta..)

Basad1 ba Makekel~

1~ Ngwanaphure. Papagwe ke Phure Malesa o bina TAhwene.

Barwedi 1. Mankti.re 2. Manhlan3ne


565 j\34/33

2. Ngwanaphurane. Pa.pagwe 11e PhuN o bina Tlhweni

Barwa 1. Mat§atAi 2. Manabe 3. Lebedi.

3. Ngwanamogakane Papagwe Mogakane o bina B&k&.

MorNa 1. Matlaba

4. Ngwana Moko-1eli Papagwe M&k8elll3 o bina N&ka. Morwa 1. Mokor&p~ng

5. Ngwanamadilane. Papgwe ke Madilane o bina Tlou.

Morw~ 1. Ramatladi Matlat~e wa bobedi.

6. Ngwanalek8ba.. Papagwe ke Lek&ba Monyela o bina Noko. :Ba.rwa 1. Lepa to

Barwedi 1. Maeerodi 2. Xomatle

7. Ngwanamaie. Papagwe ke Maie o bina Nak&.

Barwa 1. RaDio okana.

8. Maaeeebe. Papagwe Raseaebe o bina Nok&.

:Barwa 1. MaAole

Barwedi 1. Morukamobe 2. Modiradibo.

40 9. Mo~v~pe. Papa~•e Makotolane o bina Noko. Barwa. 1. Malahlele 2. Ma.ntaha.

10. Ngw~ramaja. Papagwe Ramaja o bina Tlou.

Barwa. 1. Mampje.

Mo bo.sading ba Makekele go 3ale le ba bangwe bao ba se

sa gopolwago gabotoebotae. Gape le mo bane~ go sa let§e bao

ba se sa gopolwago.

Ge kgo§i Makekele a ile a t~ia mo~adi wa Mokgoropong

Mojalahlakeng a fa Lepato ke ge gobe go le pelaelc ya gore

Mat§at~1 ke ngwana wa batlogolo ba bathoka ba ga ~alesa e

lego Eakgalaka. ba bina t§hweni. Le ge kgoli Makekele a ile

a tlia T.gwanaphura ka pela ga Ngwanamoko3131e ke gore Ngwana

Mok8elele o tla belega kgoli ka ge e be e le wa leloko la

Phalaborwa. K~ gona ~ ngwana wa pele Mokg&r&p8ng a hwa. Ge

kgoli e hone gore la.pa 1~ go belefia. kgo~i le hwile, gom.Te

Motlogolo wa. Ba.kgalaka o tla tAia. ·bogo~i a t~ia Lepato wa mosadi

yo monyane a mofa mosadi wa Mokg8r&p&ng ka ge Lepato e le


565

41

motlogolo wa ba bina N~ka. Ke mo ~atlat~i a -tho.m&lego go liloya

Lepato gape a :i.la pele ka go dir-G. dintwa le papa.g".'le Makekele.

Re k\Vele ge Matia.tli a. ph~atla nab ya Lepa.to ya go t§wa go

kgoei Makekele. Djale mo r~ tla kw1§1~a taba ye ga botse.

Ntwa ya Naka ya Lepato le Ma*lat§i

Makekele a. sa phela.

Ge kgo~i Makekele a bona goba Mat~~t~i e a t~hwenya a

t§ia naka ya gagwe ya dil~ a e fa Lepato gape e lego naka ya

bogo§i. Ka tlutli le lengwe Mat§at§1 a kwa naka e letAa ke

Lepnto. Gemme a tseba gore ke naka ya mokgalabje. Ke gona

a bona goba batho ba tla lemoga gora kgo~i e rata moratho

Lepato. Ke gona Mat§utai a bitla Lepato gore a mofe naka a

bone. Ge MatiBtAi a tlere naka go Lepato a e ph§atlaga~a.

:Bjalo Lepa:~o a iHa ,lita"ba go kgo§i gore na.ka e pli§aUilwe.

Bjalokgosi ya. bolela gor~ Lepato a ka di~ ee a. ee bonago.

Ke gonu Lepato a t~ia leeto go ya Bokgaga ga M&~ke go rapa

dira go lwa le mogolo. Ge ba fihlile Phalabo~va a ya thabeng

go teibi~a kgoli. Ge kgo~i e kwele goba Lepato e t~wa go rapa

dira ya tlhaga. Ya bolela gore Lepato o be a swanetAe go lwa

le Mat§at§i a ee§o go teibiea kgo~i gore o nale madira a go

hula mogolo. Gomme kgo§i ya laela Lepato go gom.i~a madir&.

a gagw~ gwena le gore ba talat~e madi a ea phela. Ke gona

ba fiwa manaka a ditlou le malepe gore ba gome. Bjalo

madira a Lepato a bela.ela kudu. Ge ba fihla nokeng ya Salata

42 ba hwet~a t§hemo ya mashagaan athaba ya Namakgale, mme ba tho.ma

go huna t~hemo. Kfi gona moshaguan yo mongwe wa moeadi a tlala

pelo a y·a go bona. Ge a fihl&le monna yo mongwe yoo leina

la ga~e e lego Makwet§a. Gomme bjalo ba tloga ba boela gae

Bokgaga. Gomme ga MatAatli a kwele go goma ga madira a Lepato

a thoma go hloya Lepato.

Makekele o tlia bogo~i.

Ge lleele a hwile Makekele a rattt. go t§ia eetulo. Gomm.e


565 {34/33

Paane Mapalak~~e e gane gore kgo~i ke yena. Bjal~ ba thoma

go lwa. Uapalakanye a etta le sehlopr~ ea gagwe. Bjale Makekele

~ ya tha~eng ya SekgSp~ go botea ba makgolo w~ gagwe gors ba

mo thule c lego Bakgalaka. Bjalo :Bakgalaka ba t§ia marwno

go lwa le Paane. Bjale Paane a tshabela Mapulaneng ga Voteruu1a.

Gomme a ts!bisa Motshana gore o tAwa a t§haba mLgolo Makekele.

Go.mme Motshana o botla Paane gore monna ga lwe ka rumo le tee.

ICe t;ona ge liiakekele a fala ka bathe Paane o swanet~e go lwa

ke se a se bonago. Ke gona Paane a kgopela Motehana gore

lerumo le lengwe e ka ba eng.

43 Ejalo MotsrAna a bot!a Paane gore ge a rata yena a ka

mofa sahlare sa go thibela pula gore e seke ya na Phalaborwa.

Gomme PaaLe a dumela gore ~umo leo a le ~ogela gore alwe le

Eakekele. Ke ge Paane a tsia luare seo a tla a sa tea

Phalaborwa gore pula e sele. Ge pula e sune Makekele a romela

motho go Paane ka ge ::t. ~etlie 9 k!<!ele gore Paane o beile sehlaro

se bit§wago let§at~i nageng ya gagwe. Motho yo o ke Math!bele.

Gomme Paane a ga.r1a a bolela gore mogolo a ka mmolaya. Bjalo

Motshana a bolelu gore Paane ~ boele gae. Fuane a dumela gore

Mathibele a sepele o tla mo latela. Ge Mathibelo a tlogile

Pa.ane a. roma motho o tee go tlo~a sehlare ea letsa.tsi gore

pula ene. Ka mor:1.go ga ngwaga Paane a folcgela faee Phalaborwa.

Ge a firlile a teibiAa kgo~i gore o boile. Ke g~na Makekele

a laela, gore Pa.ane a dule thabeng ya Serotlwe. Ke gena a fiwa

naga ya ka thoka ya noka ya Lepelle. Gomme a laelwa gore ge

a bolaile ph6?lft>18 t§e kgolo o swanet~e go so:na ~.olate go

mogolO, e lebo tlou, thotl.\-wa, T§hukudu, Nare, Ph8kga, Kubu,

Kgokcng, tau, runve, le t~e dingwe.

Ka Motlalekgomo (Ma§weni mphata)

Di seetla t§a Makekele.


565

44

/{34/33

Ntwa ya Makgema le Makekele.

Ge Makek·3le e le kgo£$i athoma go boa mellzwane ya naga

ya. Fhalaborwa. .Ka th8ko ya Borwa n8.ga e goma ka thaba t~a

:Ba.tshubje b:1o ba filwego ~ga ke yena. ge ba tlJwa. mo ba t~wago,

e lego ba ga shai a Mabu (ke gore bst hld»ka naga.) Ka nga ya

Bohlabat§atAi e ripa ka mahlakano a noka ya Lehlaba le Lepelle.

Xa nga ya Bosobelat§at§i e goma ka thaba t~a Tisikopo

(Gravelotte.) Gomme bogare bja noka tAeo ke naga ya Makekele.

Le dit§haba t~e dut~ing gona kamoka ba buAa ke yena.

Ge Ma.kgema a fedit~e batho 1Jhabeng tt\a .Mapopolo a rata

go theogela Phalaborwa ke ge a ~et~i a kwele bontei bja batho

·ba Phalaborwa. Ge ba :tihlile gona ba thoma go teena metsaneng.

Gomme ba metsaneng ba tehabela Moeate dithabeng t§e kgolo ~

Kg&palwe le bo Sealeng. Ge makgema a hut~i metsana ka go

bolaya batho le maruo a bona a aga moraka thab~ng t~a Makgema

gore a kgone. go tAwa mast>lo ka bokgaufsi. Ge kgo~i e kwele

t~a morru:a wa makgem~ nag~ng ya gagwe a bitAa pit§o ye kgolo.

Gomme magoro a kgobakana kam.ok'1.. Kgoei ya tsibi~a batho ,;ore

45 naga e tsenet~we ke kotsi, ~ lego Makgema. Ya bolele gore

mahlaba t~hweni a swanet~e go t~ia marumo go lwa le makgena.

Ke gona phalafala ya lle mokgoli wa hlabiwa banna kamoka ba

tlwa. Ge ba. fihlile ba roma 'b&nna bs. mabelo go ya go bona

molal a wtL makgema.. Gom.me banna bao ba. ya. Gomme ba hwetia

makgema a sa tsoga, mme go be§ewa nama ya motho mo gohle

gohle dibe§ong. Masogana ao a be a laet§we go fihla

kgaufswi gore ma.kgema a a bone, mme a ba raku~.:ise gomme bona

ha t~habele madireng a bona ao a dirilego mota gore ge

makgema a fihla momoten~ wa la~aka a wale gare ga madira a

!~kekele. Ke gona ge makgema a bona maeogana a tla, ~ thoma

go bot~ana gore mmatata ke dutAi e etla. Ke ge makgema kaaoka

a inamela fae~ go topa dil~pl. Ge maeogana a bona goba ba

bonwe ke makgema ba thoma. go t~haba. Ke gona kgo§ana ya


¥~kgema e lego Seabi-ea mak~eMa a thoma go laela madira gore

nama e seke ya tloga. Gomme mokgo~i wa makgema wa lla ba

tAia dilepe kamoke le marumo ga rakadi~a mmantata ke

dut~i. Bjalo masogana a t§habela madireng a gabo. Ge ~akgema

46 a fihla gona madira a tsoga fane go wela makgema godimo a

meeebe. Ke gona makgema a bolaiwa la ~ora ke ba Phalaborwa..

Gom~:·e ge ba. ya me~a~eng ba hwet§a le m.atho:pjwa. a he-.tho, bao

b~3. bego ba. beilwe gore ba tla bolaiwa.

Mame~a§eng e;o·be go ~et§e ena Seabi kgo~una ya makgema.

Ke ge ena a t§haba ge a bone .!:Ore madira a ga.gwe a f'edile.

Go thwe Saab~ o be a epere mokgo:pa wa. pitsi ya hlaga. Go

tloga hlogong go fihla kgare~g. Gomme batho b~o ba go thopjwa

ba be ba ripilwa menwena ya mat~ogo. Ge go thopilwe batho,

gomme b~ rata go ~~olaya o ripjwa ~onwaw~ wa be§wa. Ga o

sana maKhura ea hole.we. 0 gwanet~e o swd.net§c go tlogelwa

gore a none. Ge Seahi a t~habile a f1hla Tshupbje ca Sa.i.

Gomme a fihla m::!.~emong a hwet~a monna yo mongwe a ·thaile

rr.ol~bo go t~:ny~ mebctla. Mon:.:a.yo o be a .robala ma§er.nong le

mcsa.di wn. gat;we le h~:.:na ka ge la lehono go 98 dirwa bjalo.

Seabi a be a. lapile ka co kitirna, gape a na le tla.la ye

keolo. Ke gona a dira maano ~ dula. f'ase '-~ore a. khut~e

gore let~at~i le dikele a bolae monna yo ka go mo lulela.

Ge let§at~i le dikct~e a ya mola go theilwego moutlo wa

mGbutla. A thoma go lla bValo ka mruutla.

Gomme a thesn mol abo lfa thate. Ge a dtl-t;~i a ekisa m."'llltla

47 b.::.na oa mon\1a yolu ba moln:va. Ba hot~a. papa bona core

mrrutlo. o a 11a. Gom'!""'e monna. a. t~wa. lt:a 9etho:peng a 3e a fJwa:ra

selo. Ge a fihla 'l t.wct~e molaba o emi. Ce a batamela.

1 el-:gema Seati u mo rema ~;:a sel'-tpe a wela. faec. Bjalo Seabi

sa mai{gema a ri,a serope a. tloga ka sonc.. Bjalo mooadi a

tlabega ge moru1a a f'{..). l;o9. Ko cone. a mo lc:.tela. '}e a

fihla o. hwet§a monna. a hwile !l'ladi a ala. Ke gona a. t~haba

le go hlaba mokgo§i. Ge batho fihla ba hwetla goba o


565 xa 4/3 3 bolalailwe ke makgema. Gomme rnoktlo~i walla batho batho

ba tshabel~ dithabeng. Goa~e ka morago ga fihla batho bao ba

tAwago go Makekele ba ·bolela L)Ore ke Seabi kgoli ya

makgema o tAhabile mohlang makgema a felang Phalaborwa.

Go thwe ~akgema a be a na le tsela ye ngwe ya go bona

motho yo a ahotilego. Ge a fihla.felo a hwet~a gobane

a tshabilwe ke batho gomme batho bao ba. khutile. A be a

theU.&.A:ana ~o tsoma. mo dihlareng. Bjalo yo mong le yo mong

wa lek~~ma a goelet~e ka lentsu le legolo a re (felo fa

go nkga m&rok~:} Bja moroka ke fanbl Go~e yo mong a

fetola a re ge e be e le nna ke be tlare tuu1 Go~e yo

48 mongwa lo ena a ro gore tuu wa t~haoangS ~jalo mongwe a re:

Nna ke rile tuui Gomme yo mongwe a re. Ke gona gore tuu ga

a redlol Ke gona makgema a tla ema go tihlela baroka ba

utulland kamoka ga oona. Ke gona ba ba bolaya kamoka.

Gomme yolelo yeo go tbwe e be tti~a ke ~asadi baroka ge ba

khutetae makgem~.

Mokga.lo.bje Ma.phu~elet~e !lalome ,..,.e. Makhu~ane le lakgama.

Ka t~at~i le lengwe £8 Maphulelet~e a se,ela a hwet§a

lekgema la monna le mosadi b~ le ka. g~re ga noka b~ bo1S¥a

dihlapi. Ge a fihla lcgcuRwi a 'bonwa ke lekg~r:ta la :.lOnna.

Gom~1e 1 o:na le. bot§a. mosadi eore mantata ke dut;ji ~ruka ke ya.

Bjalo mnAadi e fetola a r~ o tla modiranG ngw~na a butho.

Ge Maphu~elet~e a ekwa t§~o n tho~a go t~haha. C~e

lekgema la t~ia n~ler' ln -rn.o rakaniMs. ~jalc gc ~ bona gobane

thaveng t§a Map8t~n~ ke kgoln a ka. so fihlo a n:J.melo. more le

sa 1l7!t1Cn.i. Bja.lo 1 !Cll:gema la feta ka fan~ lt: ki ti~a le

all~p~. Ge lc fitile a ~~le a fologa a t~h&ba. Ke gonn a

phologa.

(T~c din6'•G: ka Motlb.lekgcmo.) (Di ~eetla..)


565

49

1<3 4 J 3 3

Htwa ya Makekele le Matsitle wa Tswetla.

Ka morago ga ntwa ya makgema gwaba le tla.la ye kgolo

Phalaborwa. Go~me batho ba thoma go ya le Jinaga t~e dingwe

go tsoma t§a go ja. Go me ke gona lo ba lapa la kgoli

Makekele bu thoma go aepela le dinaga go tRoma mabele e le go

go ~ata goba go reka ka malepe goha nanaka a ditlou.

Gomme basadi ba kgoli ba fthta Tawetla ga kgoAi Matsitle.

Ge bale gona kgoli Mataitle a kganyoga mogatla kg~§i Makekele

e lego NgwanaJAadilane. A la~la basa.di ba gagwe got·e mohlang

basadi ba. Phalaborwa ba ~oang ba mo thopele yena. Ka morago

ga lebak:R baaadi ba Makekele bn boela Tewetla.. Ke gona

Matsitle a la.ela. gore mosadi NgYIA.n&madilane a thopjwe gomme

gwCJ. dirwa bja.lo. Ge ba~·-~t!i ba Makekele ba bona th&p8 ya

mosadi wa kgoAi ba lla gore kgoli o tla ba bol~ya. Gomme

Matsitle a ba. bot~a gore Makekele ke mor~ka a ka eeke a dit-a

selo. Ge ba fihla gae ba beela kgoli ditaba kamoka. Ke gona

kgo!i ya befelw~ ga go1o. Go.mMe mokKoli wa lla batho kamoka

bn naga ba kgobakana. Go.mme kgo§i ya bolela gore leratetlo

le lengwe la ~ebefJo ~a mo§ate le thopilwe. Gorom~ ma.kuba s 50 t~hweni ka lerumo ba keopela eore l<go~i e ba ~upe gore ke ete

kgoro ya go thopa ratetso ls mo§~te. Ke gona kgo~i ya kgetha

Seba.kaditlhweni gore a. rw;:-t.le 1.1ra go di iAa ga Matsitle. Gomme

SAbakadit~weni a epe~wa mekgopa yad~nkwe ka. pele le morago.

Gomme kgo~i ya. bolela gore le yona ga e §ale e swa.netle go

ya Ji~eng. Gomme mokgo§i wa di~ wa lla gomme m~kgwama ya

tlala le mesebe. (Mekgwa~~ ke mokotla wa t~hweni wa go rwala

me&ebe ya bothole.) Gomm.c ge dira di tloga Kg&p~lw8 t~a ila

mahlo Bohlabat~at§i. Gomme ka morego t~a phekgogwa t~a leba

Leboa. Bontli bja bnnna bo be bo aa tsebe gore dira di ya

kee, Gomme ba tshsla ~ehlaba. (Letaba.) Gomme t§a wela nokeng

ya Lehlabana. Gomme t~a fihla Tswetla ga kgo~i 'Matsitle yoo

motse wa gagwe o bego o agilwe lebotong la noka Ja Lehlabana.


565 }\34/33

Ge Mataitle a bona dira dit~welele. a -taeba goba ke dira

tla ~akekele c.i lata moslidi w~ gagwe. Gomme Matsitle a

hlabela set~haba sa gagwe mokgo~i wa dira. ~omme dira tla

Sebakadit§hweni ga di aka t~a hula bo~ego ka ge di t~habila

go se te~be ga difero tea motse Wb MatsitlP. Ke gona ya

51 makuba t§hweni ya ewarana le mad ira a f.lfa,tAi tle e:om.ma ge e

ewarane ma!ruba t~hweni a h?Jf:t§a gv le boi~. .Banna ba ga

M~t'si tle ba. kgaramet§a ma.dira Li. i\lt1kekele rno:ro.go s ekgoba. sa

go bet~a lebje ga bedi. Gor.une ge kgo~i Makek~lo a lebelela

banna ba gagwe a !Jwetea gobane Sebaktt.ditoweni ga e;ona. Gomme

a tho.ma go iAa mahJo go madira a Mat~itle. Ke 60na a bona

Sebu.kadit~hweni a le gare ga madir~ moo a phemago ka lebje

le leeolo ge majird. a teoma go mo hlaba ka ma.rumo. Gom me

Makekele c-. hlabela makuoa-t~hw9ni mokgo~i gore S"bak~ditlhweni

a seke a ba a bola.wa ke munabt:i.• Ke gona noko ya hlama go

thula ml)rwadi wa dira. Ge manaba a hona. goba Makelt:ela o

boile ka bothata b~ th~~ got~haba. Seb~kadit~h~enl sekwapa

(le~xmo) sa dula godimo ga kgoai Mataitle. Bjalo b~nna ba

Matsitsle ba thoma go p~..mologa. Gomme mosebe wa dula godimo

ga tnoratho wa Mat~itle e le wa Seb~kadit~hweni. Gomme bjalo

b.9. gi:A. Matei tle ba -thoma go dulwa ke sekwap.s. gc1imo.

Ma.kekele a la.ela gore • gP, Jn.os . .J<ii a hwadi t~we a selre ~ bolawa.

Gomme a hwetlwa ka ntlong le b'3.Sad1 ·aa ~a Tfta.tsi tle, a

52 nt~het!wa ntle gomme basadi kamoka b'i IDctse ·ha bolawa le

ba.nna. La.oba bego be. khutile. lJe mot~e we. fi~wa ka mollo.

~a ga Makekele b£.;. boelagee ka.moka. Gorr.:.re ge ba le nbkeng ya

Lehlabana be fe:a.th sediba gorf' he.. hl&.taVIet~e lerumr.~ la

Sebakadit~hweni l!!ai11 ka t;f•re gore a nwe.

Xe mo re kwa go SebakaditAhweni a re:- Ke sitile ga kgala

rulela ka goba tla batho Mpja ya hlatla moriting g~ e lale.

Ga Matsitle wa Mmakoma moratlatli. ~ona ba noko ba dula

ba mphatela sediba ka nokeng ya Lehlabana. Ge ba nwe!a

Sebakaditlhweni meetei a madi a go tlwa lerwmong ke gore


565

53

54

{3 4/3 3

SebakaliitAhvreni a seke R. teenwa ke leriti la madi a batho.

Ke gore a ga.fa.

Di eeetJ a. t~a 1Jfakek~le.

Ka YotlaJekgomo.

Ntwa ya Makekele le Mapono u ga Mabulukutu.

:Md.bulu.kl;_tu ke morwa Me.nuk'llZA. Go thwe Ma:"luku.ze ke yo

mongwe wa mantiuna. a. ga T~ha.ka. Ge M(')silil':a~i a tloga Zululand

o be a latelwa ke Mabulukutu. Gom~e e na a fologela rase.

Ke yena papago Mabulukutu. Ka ge e be e le batb.o b9. c;o taoma

madulo le :rraruo ba rata go hula Makckele. Kc r:ona mnpono

ba hula Makekele. Gomme ba bolaya batho ba bant~i. Mo go

hu.leng ga bona ba thopa lerumo la Mak&Jkele la ditb8kgalt>.

Go thwe ge h.i le gae lerumo 1~ ba direla mehlolo. Ka mehla

ge kloesa ba ht•et§tA. lerumo la .kgo~i 1 e dut~i kgcrong yr:t

mapono moo go tukago mollo wo mogolo. Bannfl ba 't1:tJ:pono ba

·tsibi§a kgo§i Mahulukut.u gore bona 'ba nona. rr.ohl.olo ka mehla.

0 o dirwugo ke lerumo la Makek~le. Ge Mabulukutu a

hwedi tse tabCi. yeo ya lerumo a laela gore le~rumn le bo~et~we

gd.e go t;,akekele. Ke gona lerum.o la i~wa go Makekele. Mo

ntweng ye batho oa llant~i "bu. ile ba thopjwa.' bun~a le basadi ba.

hant§i. Bjalo Makekele a thoma go lobe mavono ka m~naka

a di·tlou lG mulepe le lra !ll~sela ya dikgmkong. Gomme bjalo

mapono a thoma go kwana le Makekele. Go thwe lc~~o leo le

be le na le m.--tsela.mose a go t~wa Tswctla. Ge :.-.. a:rono a t§ama

a hula dinagQ. t~e dingwe a ~e sa hlwu a hula Makekele. Ke

ka tsela yeo Makhu§ane a i~wago gona so lelwa ke mP~pono.

TP A Al ,. Monna wa lepono o bolawa kc th.H.ba ~a t,gopo we. Ge ntwa

ya Mapono a gu !\!atulukutu e dutsi e rJ\"Jara.ne le Makekele mo

thabeng ya Kgepolwe monna yo mong wa lepono a rata go namela

tha.ba ke morago ka.mc go l>it~wae-o serading. (S&r-at1i ke gore

lebje la go thcdimo~o. ltudn. 'kudu.) Gomme a t~ia rruarumo a

gagwe a mabedi a a hlomela thekeng. Ke gona a thoma go namel~


~65

55

/{34/33

3. gopot~e go hula basad.i b£:.o ba leng ka godimo ga th:"ba moo

go sene motho wa monna. Ser~ding ke thoko ye newe ye mpe kudu

ya thuba ya Kg~polwe. Ke gona lepono la ~oma molomo wo mothata.

Ge a l e k~auswi le faoh3.tho be leng gor..e. ge a re ke sw3.n.t

thaabe ya. more eore s t~welele ru.ri, m111e thaabe ya phamoga..

Go~me a ya nayo fase moo a ilego a hwela gona. More wo o ba

re ke mofa. r.e bjalo o sale gone.. ICe gona mohlang lerumo

la kgo~i le thipiw~go.

Ge ntwe. ya ~Rpono e lwewa le ba.nna ka mal""~mo le mese·oe

baaa.·ii ba be ba lwa ka maswika a. tr.agolo ~ a tlwa.go gcdimo ga

the.ba. :Ma.kckele ke yena. wa go l~NS. ntwa y9. mapono gomme ge

go na.ga.nwa go bonala e le ka 1800 ge Makekele a bu~a.

1'6akekele le ]l!matAhipi.

Ge Makekele e le kgoli o kile a t~ia le~to 1~ go ya

Tewetla ga ngaka ye e b:ttle.go !i'fmat~hi:pi. 0 ile a. ya le morwa

Mat§at~i. Go thwe Makekele o be h rutilwe bosel~ose bja go

fetoga kota ge a bona maporo. Ke ka tsela y~o lerumo la gagwe

le tl&bago mapono.

Makekele le Ngaka ya baloi.

Ge kakekele e le kgoAi a thoma go dira puso ye mpe. Go

thwe ge go hwile motho mo nageng Makekele o be a bitsa

:cge.ka Monyeleka. Monyeleka e be e le ngaka ya baloi. 0 be

a bitlwa gomme a ~upjwa motho yo e leng moloi. Ge motho yo

a ganetAa o be a f'iwa more go·ba sehlare ee bitiwago Moreo. Motilo yo w&. moloi o fiwe ~ehlare gore ~ eenwe. Gomme o tla

begwa tlatAing let~at§i kamoka. Gomre ka morago ba bone

motho yola a bolela ditaba t~a go tlaba batho. Mo gongwe a

e ja meriri ya gagwe. Gom1e bja.lo go tla laelw&. batho gore

ba mo sw~re a bolawe. Go thwe gobe gona le poledisano

pele ya ~onyeleka le moloi goba baloi. Poledi~ano ke ye:

Monyeleka o b~t§ila moloi. Ke nna mang? Phetolo:-


565

56

Ka 4/3 a Ke wena mphonta batho lehono o tlile go phonta nna. Ge

motho a ka ~itwa ke go fetola ka roant~u a:- Ke wena mphonta

batho lehono o tlile go phonta nna gomme a. bolela mantliu

a ~ele ke gona ke moloi. Ngaku ya baloi e be e laola tatho

kgole le motse gore moloi a tle a segiwe dihl&.re taa .k:go~i

bo~egv. ~co ba beng ba bola.elw.:.-. gona baloi ba Makekele go

bit~wa SE;gokeng gabaloi. G·o thwe gobe gona le sediba. gona..

Ke gona bdtho bi.:L kgo~i Makekole ba phidile ka poifo ye kgolo.

Maaelagacye k.e monna. yo a t.ego a du1o. thabe~· t~a

Mapoten3. Ge W.akekele e le kgo~i gwana gwa ba le tlala ye

kgolo. Gom~·-~e Makek.ele a. rom.a ba.tho go wa Tswatla go eela

tlala.. Ge batho b6. Makakele ba feta ka. mat~a.t~i Maselaga.ey&

a fo ba go elet~a a re:- le ya kae le ~1ago MoketO-monyane.

Bjalo banna bc1. P.lakekel e hd. taiba k.gosi gore ma1,_eiila ge ba

feta. Mapotene "--'k~Etelaganye o ba bot~a t1)0l~e bd. ya k~e ba ~ia.

Y.okotO-monyane e lego yena. Go thwe yena o be a phela ka dinama

t§a iiphSef~la t§a go t~wa ~o mokgalabje M~thiya.

Ke eona kgoAi ya laela Mathipa gore a ee sa fa

57 Maselaganye Qinama. Ka t~atAi le lengw3 Maselagar~e a ya go

Mathipa. A hwetAa ka g~~ go ~e motho. Gom e bana ba mmot§a

gore bci.ruJ.a ba il+l go seganya thotlwa. Ke gona a ba lata a

be. hwetsa b~ ea e seganya. Bjal..J Mathipa abot§a banna gore

go seke gwaba le o tee a fago Ma~eldganya nama le ga e le

se.k:gopa sa :ph8a:ra1~. :rre gona kamokA. ba. tima Maselagd.nye nama

ya thotlwa. Gomme Maae1a.ganye a tloga go boe1a gae. Ge

a fihlile a §itwa go nareela thaba gomme a hwela gona fao a

bolawa ke tlala..

TJ ala ya Hyankwa.yo.

Ge go wele tlala yeo e hi t§we.go tlale. ya Nya.nkwa.yo Ma.k.ekele

a 1~a kgaet~eii ya. gag¥1e ~!abO~:n~ne f!O reJra din~rna t~a uitlou t

dithotlwa, dikubu, le di nare. Gomme Makekele a fiwa nama


?65

58

59

~s 4 I 3 3

~e mokgwenyan:j, wa g.a6··we go fihlela. tlt'~la e !eta. Hyl.m.kwayo

e be e l.e motsomi o be a. du-tsi ka mose ga. 'tehlab~.

Mm.at§hobahlagu le 1\~akekalg.

Mmat~hobahlaga e be e le motoeta we kgo§1 Makekele.

Gomme o ile a fiwa ma~ela a go apela bahlabane bja ka bo

Se.bakadit~hweni. Gomme ma~ela a.o a be a tatet§wa. mmele

wa mohl.abani gore mese'Le e seke ya fihle mmeleng wa gagwe.

r~ra§ela ao a il~ a bewa. ke Tlfmnt~hobahlaga. Ke gona. a bolela

ka s~ ~econg. Gomme Mmatehoba.hlaga. a bot§wa gore a nt~he

moetadi e leeo kgaet§adi ya ga.gt~e go lefa. Gomme a dira bjalo.

Mak~ele o t~ia Ngwanamadllane.

Ge Makekele e le kgo~i a ya ga N,.udilar1e Melepje gore ba

mofe m.osa.di wa go lefa m.alLg))lo wa gagwe Mo~olwan6 yoo a ilego

a bolai .. Ja ke ma.e;,adin,_ana ka baka lo. kgo§1 ya M£Jlepje

Mokgomole a. hlodile kor.'le. Gomme Madila.ne a. t§.ha. mo:rwedi

Ngwanamadilane a fa Makekele.

Morena Tume.;:;i (The m~.e) le Makek: ele •

.Makekele &e e le k.go~i o ile a kY~~J.clwa ke ba. :Basweu gore

o nale mWlak.a a di tlou le t~a dingwe. Gomme a etelwa ka tlat~i

le leng~e ke le (Portuguese) le le bit~wagcT~~s~ gamme

Tumao ke gore Tho•ue. Bjalo e n& a f1hla. t~beng ya Kgop~lwe

a Ciikologa. le motse wa. mo~a.te a tsoma ma.naka. a ditlou.

Bjhlo ~ bot~~ kgc~i gel~ ge ~ s~ mofe m~aka o tla thoma thaba

ka sethunya. Bjalo kgoli ya tsena ka ntlong ya nt~ha lenaka

ya mofa. Gorte ka moeo a howa gape a. dira tjalo. Gomm.e le

gorm ya nteha len~ka ya mof&.. GoiDmFJ ..bjalo~·bjalo.

Ge kgo~i e bona goba mane.ka a a fela ks. tsat§i le lengwe

ya. gana go mofa. Ke gona Tumav a thullJa thaba gomm.e thaba

ya eeke yn kgerega. Bjalo Tumae ge a bona gobane ~aano a

gagwe a fedile a ae ea tla.


565 /{3 4/3 3

Pula ya seseanegilwego le leho la Makekele.

Ge Makekele • le mokgalabje gwa na pula ye kgolo kudu

60 kudu. Gomme ge e mabele a legona Makekele a botlisa batho

gore ngwaga woo o bitAwang. Gomme ba fetola kgoli gore

61

ga ba tsebe. Ke gona a ba bot§a gore ke ngwaga wa seanegilwego.

Bjalo batho ba botlila kgo§i gore ke goreng ge a realo. Goame

a ba fetola ka gore se ee bego seanegilwe ae tlo~itAwe ke

gona pula e swanetle go na.

Gomme ge mabele e le a mant§1 mme kgo~i ya hwa.

Kakekele o hwile thabeng ya Kg&p8lwa. Lebi tla la gagwe le

talo go tee le mago~i kamoka thabeng ya Sealeng. Gape telo

tao go bitlwa badimong. Gomme go a etelwa lea mabaka a

menyanya. Le ge gona le dik&mllll& go iAwa diloba gona ke

ba molate. Kphatho wa kgo~i Makekele ke Malweni.

Di tAerwi go Motlalekgomo Mah&mo Malatli

Motlogolo wa Sebakaditlhweni.

J.P.M. Malatli (Mphatho Lenala).

Kgoli Mol&lwa.na.

Mol8lwane ke morwa Kgalane. Jlmago Mol8lwana ke Bgwana

Maleaa o bina Tlhweni. Basadi ba Mol&lwanea-

1. llgwanamalesa papd.gO Ngwanamaleea ke Malesa.

Ba.rwa 1. •eele

2. Ngwanaaeemela papagwe ke Seeaela o bina Tlou.

Barwa 1. Ramatladi 2. 'Maie.

Gomme ba b~ngwe ga ba sa gopolwa. Gomme ge Kgalane a

hwile Mol&lwane a t§ia eetulo. Ge a. bula ba Phalaborwa gwa

direga go Mokg&mole kgo~ana ya naga ya Bolepja mo go bitlwago

Sapare a tia koma ya bogwera. Gomme ka ge koma e le monyaeya

o mogolo mo bathong ba Baso, ke gona mohlang e tiwago ga

tlala bontli bja batho. Batho bao e be e le ba tlilego go

bona ge koma e tlwa. Gape bangwe ba be ba tlile go bona go


565 1<3 4 J 3 3

bana ba bona ba tlwa. GOJDme bagwera ba ya nokeng go hlapa.

B~ale le lonyana !fgwanangwale Nkokoi a ya le bona. Ka ge e

le molao gore mohlang bogwera botAwago Nonyana e swanetle

go bolaiwa gamme ba ga Mokgomole ba gana gomme ba bolela

gore bona ya bona ga • bolaiwi ka diatla, Gomme 8 tla tliwa

62 ke meetse a pula yeo kgoeana Mokg&mole a tlago e nela. B~alo

batho ba tloga ge ba tlogile bolego pula ya na. Gomme meetee

a kgopa Bgwanangwale ya mo tlogela :tao basadi ba kgago

meetse gona. Bjalo mosadi yo mongwe a teogela nokeng go ga

meetae. Ge a tihla a hwet~a nonyana e dutli tao ba gang meetse.

B~alo a tlhaba. Ge a fihla gae a bot'a ao~~• gore o hwile

a ka seke a phela. BJalo monna a tsibila banna gore mosadi

o bone selo ka nokeng gape ga rate go botla motho. Ge ba

fihla ba hwetla gore moaa.di o bone lfonyana ya banna. Bjalo

banna ba bolela gore Mokg&mole o hlodile koma. Go.mme ba

botiJa kgoe1 ya Kanangana e lego Magadimana. Bjalo yena a

laela gore Mokg&mole le eetlhaba se bolawe. GoJIJie madira

ge a fihla Sapare ba hwetla goba mokgomole le setlhaba ba

kwele go tla ga magadimana ba tAhabetle Sealeng go kgoli

Mol&lwane. Gomme Moi&lwane o ba file go dula thabeng ya

Namakgale. Ge ba fihla go kgoli Mol&lwane ka ge ba k.wele gore

ba ile gona ka bakgekolo bao ba ilego ba litwa go t§haba

Sapare gape ba bolailwegoke Magadimana, Mo§&lwane a gana

1• Mokgomole le setlhaba gore ga rate go bolawe.

63 Gomme a botla Magadimana gore Mokgomola ke mosadi wa gagwe.

ke gona ga kgone gore a neelwe madira go bolaya. Bjalo bona

ba tetela Bohlabatlat§i. Gomma ka morago ga matlat§i a se

makae, mokgoli wa lla gore MaGadimana a bboa. Gemme batho

ba tlhabela thabeng ya Sealeng. Ge go sa bonale go tlwelela

ga bona batho ba nyatla gore polelo e be e le ya lefela. Konna

yo mong e lang mokgomana wa kgoA1 Malefiso Mojela a bitla kgoli

Mol&lwa go nwa mokgope. Ge ba diletli go nwa mokgope madira

a ba dikanetla telo fao. Bjalo ba hlabelana mokgoli wa gore


565 X34/33 kgo.mo yela ba beng ba e tsoma ba e hweditle. Gomme ge

batho ba le thabeng ba bona gore kgo~i e swerwe. Gomme ba

taibila morwa Keele gore kgo§i e awerwe. Gomme Meele a nt~ba

some la dikgomo go lap&lla kgo~i Mo§olwana. Gomme ba gana.

A bola a nt§ha leome le met~o ya mehlano.

Ba gana. A ntAha maaome a ~bedi. Gomme ba gana go mota

kgoli. Bjalo kgoAi ya kgopela gore e dumelelwe go bolela le

morwcl Meele. Ke gona ba mo dumelela. Gomme a laela gore

Meele a fologe thaba a tle go bolela le yena. Gomme ge a tlile

kgo§i ya tlwa gare ga dira go dula theko le Meele. Go.mme

64 MoA6lwane a laela gore a lese go senya dikgomo kgo~i a e

thopiwi golupa gore ke moka Kol&lwane o tla bolawa ke m~dira.

Gamme a tho.ma go laela morwa dilo kamoka tla bogoli. Bjalo

a laelana le morwa wa gagwe.gore a ~ale gabotee.

Ge ba feditse go laelana Keele a botAa banna ba

Kagadimana gore ba aeke ba leka go bolaya kgo§i Mo§&lw~ne ka

lerumo. Ba bolae kgo§i ka go tlema mog~lo ka letewa goba lenti.

A bolela gore ga gabo diaila kgo§i ga e hlabje ka lerumo.

Bjalo bona ba tetola gore ba kwele polelo ya gagwe ba tla dira

~mo a ba kgopet§eng ka gona.

Xe gona ba t~ia leeela ba tlema molala wa kgoai gomme

ba mmol~a. Gomme ba tloga ba moAia a hWile tao. Bjalo Meele

a laela gore kgoli e bolokwe thabeng ya Sealeng. Gomme o a bolokilwe le dikgoli kamoka gona. Kol&lwane ga a ka a bula

kudu ka baka la go bolawa ke madira. Go thwe mehleng ya pula

ya gagwe Phalaborwa e be • le naga ya pula menyaga kamoka.

Gape gobe go ga§wa nyoba yeo e bitlwago mmobaloko e lego nyoba

ya go dira. Ge Mos&lwane a hwile Meele a lokolla setlhaba

65 sa ga Mokgomole go boela gae §apare moo re kwelego ge kgo~i

Makekele a tsoma tefo ya Mol&lwane ka motho Ngwanamadilane.

Gomme ga go sale t§e dingwe t~a MoAblwane di sa hwetAwago.

s&rat& ke Mo~olwane molal& wa mpja ga ke lwe ke Aiwa dibibing.

(Dibibing ke felo fao pho8f&l8 e bolawago gona.)

Xa Mahamo Motlalekgomo Malat~i.


565

66 Tla kgoli Keele.

Jleele ke ngwana wa Mo~olwane. Jlmago Meele ke Ngwanamalesa

o bina Tshweni. Ge Mol8lwcine a bolailwe ke Magadimana Keele

ge a t~ia setulo Ramatladi a gana gore kgo~i e be yena.

Meale o tswetlwe thabeng ya Sealeng.

S3r3t&:- Ke Keele fela a ba§Skwe. Meele ke kgona go ela

~ako ga se le§o. Ke la bo Ramatladi a th&bela.

S3r3t~ssa Ngwant:Lmalesa. Ke ngwanamalesa kgolo lebapala. ICe

ba mohubedu a pelebele, Mohubedu tloga nameng ~~ma t§a

.fela reja wena.

Basadi ba kgoli Keele le bana ba bona.

1. Mat~ie ngwana Mathipa pap~gwe ke Mathipa o bina N~k&.

Barwa 1. Dibob& 2. Mak€kele.

2. Bgw~narapeolane papagwe ke Molewa o bina T~hweni

Barwa 1. Tlhalabjane

Barwedi 1. Maboyane.

). Ngwanamaleea papagwe ke thonke o bina Tlhweni

Barwa 1. Paane Ma.palakanye.

67 4. Ma.molewa papc;Lge ke Thonke o bina T§hwen1

Barwa 1. Sebakadit~hweni 2. Masetle ). Mapana.

Barwedi 1. Ngwanameele.

5. Hgwana baloi papagwe ke Baloi o bina T~weni

Barwa 1. Motho-o-tee

6. Ngw.~namathipa papagwe Ma.thipa o bina nko Barwa 1. Ramatladi 2. M.a.thom3 3. Maie.

Baaadi ba bangwe ba Keele ga ba sa tsebjwa.

Meele le eetulo ee gagwe.

Ge Mo§&lwane a hwile Ramatladi a rata go tAia bo5o§1.

iomme a lwa le Keele mogolo wa gagwe. Gomme Meele a tlhaba

thabeng ya Sealeng go ya Ma.hobedung. Gomme Ramatladi a dula

thabeng ya Ig&pelwl. Bjalo Meele a buAa Mahubedung go-rrme ~


68

Ka4/33 Ramatladi a §ala a bu§a Kgop&lwe le Sealeng, Ge Meele a le

Mahubed'llng a tia koma ya bogwera, Gommr Ramatladi a rapa banna

ba gagwe go ya go hula Meele, Ge bana ba le taileng e le

bolego ba le felo mo go bit§wago Mohlarong. (Mohlaro ke more

o ~og~lo) bjalo ba bona monna yo mongwe a bitlwago Sethompo.

Gomme Sethompo o be a epere lethebo la nkwe.

Ge banna ba Bamatladi ba bona lenaga ba gopola gore ke

kgo~i Keele. Ke gona ba bolaya Sethompo. Bjalo ba feta go

ya llahubedung. Ge ba fihlile gona ba hwet~a. nonyana goba

Nkokoi e le kgakala e bina mosebetho, Nkokoi ke leina la

nonyana e lego koma ya bogwereng. Gomme madira a Ra.ma.tladi

a bolaya batho le Nonyana gape le bona JJagwera. Gomme ge ba

boetli gae Xg8p81wl kgo~i Meele a teibi~a banna kamoka ba

gagwe eeo ee dirilwego ke R~matladi,ge a bolaile Nonyana yeo.

e lego koma. Ke gona morwa kgo§i Meele e lego Dikobe mogolo

wa Kakekele morwa Keele yo mogolo a kgopela gore Keele a

modumelele gore yena a lwe le Bamatladi. Xe gona aa mo dumelela.

Dikobe a tloga a ya ga motshana go rapa ba Hlakano. Ge ba

Hlakano ba kwele gore ~matladi o bolaile koma ya bogwera

!fgwanangwale- lntokoi Nonyana ba befelwa kudu kudu. Xe gona

masogana a ba Hlakano ba tlwa ka bontA1. Ga ba fihlile

Phalaborwa ba bol~a batho ba %matlad1 ka kudu. X:e gona

~atladi a tlhabela ga Keena pele ga naga ya ga Motshana.

Ga Kotehana ke gona aola Makhulane a ilago ngwana wa gagwe

go loba pula. Ge Ramatlad1 a kwele gore o hutlwi ke ba

69 Hlakano a t§habela gape Hlabine bokgaga. Ge a le gona a

tloga a ya a dula thabeng tla Matlading Mabapa le noka ya

Lehlabine. Gamma ka morago Keele a romela batho go bitla

1tamatlad1. Ge Ra.matladi a tlile Phalaborwa a dula thabeng

tla Map&t3ne le Maphatse le Mading. Bjale Keele a laela gore

Ramatladi a lobe, Gomme Ramatladi a gana a re tswele

(lebele) ga le lobe lengwe le yena ke ngwana wa kgoli.


565

70

71

K34f33

Xe gona Meele a mo lesa. Ge Ram~tladi a hwile o ile a t§iwa

a ilwa thabeng ya Sealeng go bolokwa gona bjalo ka dikgoli.

Goame thaba ya lala e lebeletlwe ke Moratho Maie e lego

aetlhaba sa Ramatladi eeo ee ilego ea busetlwa go ba thaba

ya Kgbpalw' ke Makekele morwa Meele. Go thwe le bjalo lelupi

la motse wa Ramatladi e lego ba fate a sa bonala thabeng ya

kg~palw' fao batho ba gagwe ba ilego ba fetAwa ke madira a

Dikobe. Dikobe o bolailwe ke kubu noke ya Lehlaba pele a selo

goba kgo~i. Ke yena yoo a bolokilwego lebje-le-tee.

Keele lG Ntona Baloi.

Baloi e be e le ntona ya kgo~i Keele. 0 be a dula

nokeng ya Lepelle. Gomme ka baka le lengwe ge pula e nele,

mabele a le gona le mor&tse ma~emong Baloi a laela batho I8KK8

ba gagwe gore ba je marote' ka gore mabele ga eAo a butlwa.

Ka ge ler&ta& e le seenywu aeo batho ba se ejago ka taelo ya

kgo§i nageng ya kgo§1 kamoka. Gomme Baloi a romela banna ba

gagwe go leboga kgoli ge laet~e batho go ja 1Qr6tse. Ge ba

fihlile Mahubedung ba tsoma mokgomana yo mong go ba ila pele

ga kgoli. Baloi e be e le Moshagaan. Ge bale pele ga Meele

ba bolela gore Baloi o re ke lebogile ge kgo~i e pholo~itle

eet~haba. Bjalo kgoli ya tlhoga go kwa mantlu ao a banna ba

Baloi. Kgoli ya fetola gore kee~~ eeo Baloi a ee bolelago

ge a re ke pholo~itle set§haba. Banna bao ba fetola gore

Ba.loi o le~oga kgo~i e dumelet§i batho go ja l.er&tee. Ke ge

kgo§i e tlala pelo gore Baloi o bolaile naga ka go ja ler~tea

kgo~i e se~o goloma goba go ja ler&tsa le ba~~o. Gomme kgoli

ya laela banna bao gore ba bot~e Baloi ke molato wa go

lekana hlogo ya motho. Ke gore Baloi o ewanet~e go bolaiwa.

Ke gona ge banna ba fihlile gae ba tsibiAa Baloi ditaba t'a

kgoli Keele. Bjalo B&loi a romela motho so kgo~i Keele gore

bjalo dikomana di reng di duma etAwe kgo~i e sa lome goba go

ja ler&ts&. Keele a fetola ka gore ge teebe go dumila komana.


565 !{a 4 /3 a

A laela motho yoo gore ge Baloi a sa bana molato dira di tla

fihla motseng wa. ga.gwe ka. gore o bolaile naga ya gagwe. ICe

gore pula e ka ee eana ge batho balle ler&tst pele ga badimo.

Ge Baloi a kwele gobane kgoli o befet!we kudu kudu a nt§ha

morwedi wa gagwe Ngwanabaloi goba mosadi wa kgoli. Ke gona

banna ba mo iAa mo~ata.

Ke yena mmago Motho-o-tee wa Meele. Bjalo kgoli ya

teibi~a Baloi gore molato wa g~gwe o fedile. M~ele • ile a

hwa a le Mahubedung. Gomme a rwalwa. a tlilwa Swaleng mo go

bolokilwego papagwe Mol8lwane. Lebitla la gagwe le sa gopolwa

bjalo ka mabitla a dikgo~i kamoka thabeng ya Sealeng. Tie

dingwe ga di sa gopolwa tla Keele.

Ka Motlalekgomo Mah&mo.


565

72

X34/33

J. Mal.atli

Xgoli X:galane

Kgoli Kgalane ke morwa Makgab& Xgothoeemm8t8 mmago Xgalane

ke Nawanamalesa. Kgalane o tswetlwi mo go bit~wago Madumeleng.

Igaaane ge e le kgoli o be a dutli telo mo go bit§wago Mmotons

wa Kgalane moo a ilego a dula gona lebaka le X.. letele1e.

Baaadi ba Kgalane

1. Ngwanamalesa papagwe Kalesa yo mogolo o bina ~lhweni

Barwa Mo~olwane.

2. Ngwanamaleea pa.pagwe e sale Males a yo mogolo Barwa 1 Setsoga.

Mo go basadi ba Kgalane gobe ga bakwa bogoli pele ke basadi.

Mmago Setaoge ke mosadi wa pale wa kgo§i Xgaiane. Basadi ba

babedi ke bana ba mosadi o tee. Ga.me a bile ke bana ba monna

o tee e lego Kalesa yo mogolo wa gotlwa Bokgalaka. Ge kgoli

e nyet~i aoeadi mmago Seteoge a bula a nyala mogolo wa gagwe

mmago Mo~olwane. Bjalo mmago Setsoge a belaela ge kgoli e

nyetli mogolo wa gagwe. Gomme ena a kgoba banna ba naga.

Ge banna ba kgobakane a ba laela gore ba ntlhe thoto ya kgoli

ka ntlong ya gagwe, JIDle ba e bee ntlong ya mogolo wa gag~~e

73 mrrrago Mo§olwane. Gomme a bolela gore a ke seke a kgona go

bula mogolo wa gagwe mmago MoAolwane. Gape Mo~olwane e ka

se be moratho wa leteoge ka goba mmagwe ke mogolo wa mmago

Setsoge ka malapeng a bona a ga Malesa. Bjalo banna ka.m.oka

ba dumela gore mmago Setaoge o bolela therelo. Gemme gwa

bolelwa gore ph8§& ke ya kgo~i Kgalane. Ke gona th&t& kamoka

ya Kga§ane ya i~wa ntlong ya mmago Mololwane. Gomme bogoli

bja boela go yena ka ge e le mogolo. Ge go sa kwale go baka

ga bogo§1 gare ga Mo~olwane le Setsoge Hl~e e lego bana ba

kgoli Kga§ane gore X.. bogo§i bo bakilwe ke bo mmabo kgoli

Kgalane a sa phela ke gona Setsoge ga a ka a bolela selo ge

Mololwane a tAia setulo sa bogoA1.

Ge tgalane a dula bogo§i Lepane ngwanabo a ewara marumo

go baka bogoli.


565 J<a 4/3 3 Ge ntwa e lwelwl Kga~ane afenya Lepane. G011me Lepane a

tlhabela S&kh&l&ml e lego nokeng ya Lehlaba moo go bego le

bodiba bjo bogolo. Ge a. tlogu. o ile a tloga le komana ya.

nkotwana e lego yona komana ye kgolo ya bogo~i. Go thwe

Lepane o hwetle gol'.a S&kh&l&m3. Gomme bjalo Kga.lane e le

kgoii a falelelwa ke set~haba sa ga Malesa yo mogolo.

74 Slr&t& Kgalane la mnaapaane marumo malmba mme aagale:f'a a le

thekeng.

Gemme Kgalane o etheta ka a&rata se ka ge a ile a lwa

ntwa ya marwno le Lepane ngwanab&. Gomme ka morago ga ntwa

ya Lepane l{gdane ga a ka a lwa ye ngwe ntwa. Go thwe mehleng

yeo ga Kgalane naga ya Phalaborwa e be • le metee feela.

Gape nka ba.ka leo ba Pha.laborwa ba dulago kgole le noka ya

Salata. Gape go bolelwa gore letlat~i go fiia le thomile ka

kgo~i Ma.kekele ka ge Paa.ne a ile a boa le eehlare sa go

th1bela pula ga ~otshana. Ge Kgalane a dutAi modumeleng e

lego leina la more f'ao go bit~wago mmotong wa Kgalane ga a

ka a dula ka pf)ifo le ge gobe go se thaba m.o ntshe.

Ge Kgalane a hwile a rwalwa go bolokwa thabeng ya

Sealeng. Gamme o bolokilwe telo go tee le magoli kamoka.

End. s .565

Dit~erwe go P8t&kiei ~,yakgahlang Malatli

Ke morwa Lesihe Hlame. 0 tawetAwi ka ntwa ya mathmn&

ya JlatlatAi le Lepato thabeng ya l'fkolwu.ne Mphato ke

Madima.


~o-J.b I - University of Pretoria

Documents

Transcript of ~o-J.b I - University of Pretoria